145

Siyasal G Olarak Bask Gruplar

Gnmzde yurttalk tartmalar siyaset bilimi literatrnde younlukla yaplmaktadr. Aristo zamanmzdan yzyllarca nce kimlerin yurtta saylmas gerektii ile ilgili bakn neler sylemi: Bir yurtta, gerekten, devlet ynetimine katlma yetenei ve olana bulunan bir kimse midir yoksa iileri de yurtta sayacak myz? Eer sayarsak, ynetimden pay alamadklar halde, onlara da yurtta adn verirsek, o zaman yurttan iyilii her yurttan iyilii olmaktan kacaktr, nk ii buna sahip deildir ve o da yurttatr. te yandan yurtta deilse nereye gidecek? Yerlemi bir yabanc ya da gelip geen bir gezgin deildi; onu toplumun hangi katna koymamz gerekiyor? Belki byle bir akl yrtme, bizi ilk bata sanlabilecei kadar sama sonulara gtrmemektedir. rnein, kleler de yukarda anlatlan katlardan herhangi birine girmezler, azatllar da yle. Devletin var olmas iin bulunmas gereken btn insanlara yurtta demeliyiz diye bir dnceyi bir an bile aklmzdan geirmiyoruz. ocuklar da ergin adamlar kadar gereklidir, fakat yukarda sylediimiz zere, onlara ancak koullu bir anlamda yurtta denilebilir. Eski zamanlarda belli birtakm lkelerde, ii snf klelerle ya da yabanclarla eit saylrd, ou yerlerde durumlar genellikle hala byledir. Fakat en iyi devlet, iiyi yurtta yapmaz. i yurtta olacaksa bile o zamanda yurttan iyilii dediimiz ey herkese ya da yalnz zgr kimselere yaktrlamaz, ancak gerekte her trl aalk ilerden kurtulmu bulunanlara zg olur. (Kaynak: Aristo, Politika, Remzi Kitabevi, 1975)

146

Siyaset Bilimi

Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra; siyasal g odaklarndan birisi olarak bask gruplarnn yaps ve trlerini aklayabilecek, bask gruplarnn ilevleri, aralar ve yntemlerini tanmlayabilecek, ordu ve siyasal yaam ilikisini, eitli lke rnekleri ile birlikte tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Bask grubu kar grubu Teknokrasi Brokrasi

indekiler
GR BASKI GRUPLARININ GENEL EREVES Bask Gruplarnn Yaps ve Trleri Bask Gruplarnn levleri, Aralar ve Yntemleri Toplumsal Snflara Dayal Bask Gruplar SYASAL AMALA RGTLENMEM G ODAKLARI Ordu Brokrasi ve Teknokrasi

nite 8 - Siyasal G Olarak Bask Gruplar

147

GR
Bask gruplar siyasal partilerin tersine iktidar dorudan ele geirmek amacn tamazlar. Siyasal iktidar dardan etkileyerek, kendi karlar ya da grleri dorultusunda kararlar alnmasn ve uygulamalar yaplmasn salamaya alrlar. Kendiliklerinden var olan kar gruplar, rgtlendikleri zaman bask grubuna dnm olurlar. Bask gruplarnnn yaplarn, trlerini, ilevlerini, siyasal iktidar etkilemek iin kullandklar ara ve yntemleri, snfsal kkenli bask gruplarn inceleyeceiz. Siyasal bask amacyla rgtlenmi olmadklar halde, nemli bask gcne sahip ordu, brokrasi ve teknokrasi zerinde de ayrca duracaz. Bask gruplar ile kar gruplar arasndaki iliki nedir? Tartnz.
SIRA SZDE

BASKI GRUPLARININ GENEL EREVES

Bask gruplarnn yaplar ve trleri, bir yandan yelerinin toplumsal konumlaryla, te yandan da iinde bulunduklar siyasal rejimin zellikleriyle bantldr. levleri ve siyasal iktidar etkilemek iin kullandklar yntemler de bazen birbirlerine benzerken, ounlukla yapsal zelliklerinden, yani trlerinden kaynaklanan farkllklar kazanr.
Bask gruplarnn ilevleri ve siyasal iktidar etkilemek iin kullandklar yntemler de bazen birbirlerine benzerken, ounlukla yapsal zelliklerinden, yani trlerinden kaynaklanan farkllklar kazanr.

Bask Gruplarnn Yaps ve Trleri

Siyasal partiler asndan gzlemlediimiz yapsal farkllklar, bask gruplar iin de geerlidir. Kadro ve kitle bask gruplarnn yan sra, otoriter yapdaki bask gruplarna da rastlyoruz. Bask gruplarnn yaplar ile yelerinin toplumsal konumlar arasnda sk bir balant vardr. Ekonomik bakmdan gsz toplum kesimlerinin oluturduklar bask gruplar, glerini yelerinin saysal okluundan ve rgtlenme dzeylerinden alrlar. ye saysnn okluu, disiplinli bir rgtlenmeyi ve belirli bir brokratik yapy zorunlu klar. Kitle bask gruplarnn en iyi rneini, ii sendikalar oluturur. Esnaf ve ifti rgtleri bata olmak zere, toplumsal taban geni olan eitli meslek kurulular da, genellikle ii sendikalarna benzer bir biimde rgtlenirler. Ama kitle bask gruplar, sadece meslek karlarn savunmaya ynelik snfsal rgtlerden ibaret deildir. rnein genlik rgtleri ile Eski Muharipler Dernei gibi rgtler de, benzer yapdadrlar. Gcn yelerinin saysndan ya da rgtlenme dzeyinden ok yelerinin niteliklerinden alan bask gruplarn, kadro bask gruplar olarak adlandrabiliriz. yelerinin ekonomik gleri veya ekonomik etkenlerden bamsz olarak toplumda sahip olduklar etki dzeyi, kadro bask gruplarnn ortak zelliidir. Bu tr bask gruplarnn banda, iveren rgtleri gelir. Ama rnein; Mlkiyeliler Birlii, Mason Dernei ya da 1960larda siyasal yaam azmsanmayacak bir dzeyde etkileyebilen Sosyalist Kltr Dernei, birer iveren kuruluu olmadklar halde, yelerinin niteliklerinden gelen arlklaryla, kadro bask grubu zellii gsterirler. Otoriter-totaliter bask grubu yapsna, zellikle faist eilimli rgtlerde rastlanr. Faist ve nasyonal-sosyalist partilerin askeri yaps, onlarn bir eit kolu ya da paralel kitle rgtleyicisi durumundaki bu kurululara da yansr. Kat bir disiplin ve merkez otoritesine boyun eme esastr. 12 Eyll ncesi dnemde, bu yapdaki bask gruplarna, ncelikle genlik kesimlerinde rastlanmtr.

Gcn yelerinin saysndan ya da rgtlenme dzeyinden ok yelerinin niteliklerinden alan bask gruplar, kadro bask gruplar olarak adlandrlr.

148

Siyaset Bilimi

Otoriter zellikleri baz durumlarda daha az belirgin olmakla birlikte, totaliter zellikleri ar basan kitle rgtlenmeleri, komnizm ideolojisi etrafnda da sk sk grlebilir. Bunlar da, ak veya gizli komnist partilerinin birer uzants olarak alrlar. Baz toplum kesimlerini, mesleksel grnml veya genlik yada kadn kuruluu niteliindeki bir rgte ekmek, dorudan komnist partisine ekmekten ok daha kolaydr. Bu arac rgtlerde, bir yandan kitle eylemleri erevesinde kiiler ynlendirilirken, te yandan da, belirli bir eitim ve szgeten geenler partiye kazandrlrlar. Aslnda eitli bask gruplarndan yararlanmak abasnn, yalnzca totaliter partilere zg bir durum olduunu syleyemeyiz. Kadro partileri de dahil, hemen tm ada partiler, bask gruplarnn ynetiminde etkili olmaya ya da partinin dorultusunda baz bask gruplar oluturmaya alrlar. Bu durum, tm bask gruplarnn, partilerin bir uydu ya da uzants olduklar anlamna gelmez. Nasl ki, herhangi bir partinin dmen suyundan ayrlmayan bask gruplar olduu gibi, partilere kar tamamen bamsz bask gruplar da vardr. Geri kalan bask gruplarnn ise, herhangi bir siyasal parti ile ilikisi derece derece az ya da oktur. Ama bu arada, dorudan ya da dolayl olarak bask gruplarna bal partilerin de bulunduunu unutmamalyz.
SIRA SZDE

Bask gruplarnn siyasal partilerle ilikileri hangi ekillerde ortaya kabilir? Kendilerine bal bask gruplar oluturma yoluna ilk giden partiler, sosyalist ve komnist partiler oldular. Arkasndan dier partiler de onlar taklit etmeye altrlar. Nasl ki, sol partilerin ii sendikalar iinde etkili olmak iin mcadele vermeleri doalsa, sac partilerin de rnein, iveren kurulularnn ynetimini ele geirme abasnda olmalarn doal karlamak gerekir. Ama, genlik ve kadn kollar dnda, partilere aktan organik bala kenetlenmi bask gruplarna oulcu sistemlerde pek rastlanmaz. nk bu durumu salamak zor olduu gibi, baz durumlarda, ak bir balantnn sakncalar da vardr. ki kurulu arasndaki balant, genellikle, parti yelerinin veya yandalarnn o bask grubu iinde ynetici konumlara gelmesi yoluyla, dolayl bir biimde salanr. Bask gruplarna bal parti konusunda en nl rnei ngiliz i Partisi oluturur. 1927 ylna kadar parti, sendikalarn, kooperatiflerin ve sosyalist derneklerin delegelerinden ibaretti. O tarihten bu yana dorudan yelik kavramnn gelimesine karn, ii sendikalar bu partinin ynetiminde egemen olmay srdrdler. Sac partilerin sermaye gruplaryla balantlar genellikle daha kapal ve dolayldr. Semen kitlesi iindeki, cretli toplum kesimlerinin byk arl gz nne alnarak, partinin sermaye evrelerini temsil ettii grnts, aktan verilmemeye allr. Ama birok Latin Amerike lkesi rneinde grld gibi, sac partilerin sanayici ve byk toprak sahiplerinin oluturduklar bask gruplarnn ak uzants olabildiklerini biliyoruz. Bask gruplar arasnda, karlar veya dnceleri savunmay n plana almalarna gre yaplan bir ayrma da rastlanr. karlarla dnceler arasnda ayrm yapmann her zaman kolay olmadn bilmekle birlikte, dinsel ya da ideolojik kkenli derneklerle, meslek gruplarnn oluturduklar rgtlenmeleri birbirinden ayrmak olanakldr. Bir baka ayrm ise, zel ve kamusal bask gruplar arasndadr. Kamusal bask gruplarn da baz siyasal bilimciler askeri ve sivil olarak ikiye ayrrlar. zellikle bunalm dnemlerinde, ordunun siyasal yaamdaki rolnn hangi boyutlara va-

Genlik ve kadn kollar dnda, partilere aktan organik bala kenetlenmi bask gruplarna oulcu sistemlerde pek rastlanmaz. nk bu durumu salamak zor olduu gibi, baz durumlarda, ak bir balantnn sakncalar da vardr.

nite 8 - Siyasal G Olarak Bask Gruplar

149

rabileceini biliyoruz. Daha az grlr olmakla birlikte, devlet brokrasisinin eitli kesimleri de, nemi zaman zaman azalan ya da artan lde bask olanaklarna sahiptirler. Kamusal bask gruplar ka ana grupta gzden geirilebilir?
SIRA SZDE

Bask Gruplarnn levleri, Aralar ve Yntemleri

Bask gruplar, kendi toplumsal tabanlarnn kar ve grlerini dile getirirler, siyasal karar organlarna iletirler. Uyuabilecek niteliktekileri birletirip, ortak hedeflere dntrme ilevi ise, siyasal partilere aittir. Yalnzca tek bir kar ya da inan grubuna dayal, bir bask grubu gibi ileyen partilere kolaylkla rastlanamaz. Bu nedenle de, bask gruplar ile siyasal partileri, zellikle oulcu demokrasilerde birbirlerinin ilevini tamamlayan, kolaylatran kurumlar olarak grmek gerekir. Jean Meynaud, bask gruplarnn temel ilevlerini e ayrarak inceliyor: Karar organlarna, sorunlaryla ilgili olarak ayrntl bilgiler vermek; alnan kararlara yelerinin rzasn salamak; ve tabanlarndaki genel eilimleri ynlendirip, aklc zm nerilerine dntrmek. Bask gruplarnn, kamu ynetimine sunmak zere yaptklar ayrntl hazrlklar olmazsa, alnacak kararlardaki hata pay artabilir. Alnan kararlar ve giriimleri, yelerine anlatmalar ve uyulmasn istemeleri, toplumsal uzlamaya katkda bulunur. Eilimlerin ynlendirmesi ise, dzensiz ve kolaylkla iddete kayabilecek eylemleri nler. Dzene en kar gibi grnen bask gruplar bile, kendilerine, karlarn ve grlerini yasal yollardan savunmak olanaklar tannd lde, istemeden dzene hizmet etmi olurlar. nk yelerinin sistemle uyumasn kolaylatrrlar. Georges Lavaunun da vurgulad gibi, benzer bir durum, siyasal partiler iin de sz konusudur: Siyasal sisteme ve o sistemin deerlerine kuramsal olarak kar olan baz partiler, bir yandan sistem iin tahamml edilebilir bir sknt olutururken, ayn zamanda, sz konusu sistemin baz gelerinin korunabilmesine, dolayl olarak katkda bulunabilirler. (...) Fransz Komnist Partisi, gerekte, siyasal sistemin baz gelerinin merulamasna ve sreklilik kazanmasna dolayl olarak; istemeden katkda bulunmutur. Bu rnekte de grld gibi, nasl ki devrimci bir parti istemeden kurulu dzenin ilemesine ve korunmasna yardmc olabiliyorsa, dzen kart bask gruplar da, benzer bir ilevi yerine getirebilirler. Sistemin onlara yer vermesi lsnde, yelerini yattrp sistemin varln srdrmesini kolaylatrabilirler. stek ve tepkilerin belirli dzeylerde dile getirilebilmesi, yksek sesle sylenebilmesi bile, manevi bir doyum salayarak, tepkileri yumuatabilir. Bask grubunun yneticilerine sistemin salad olanaklar, bu yattrc sreci glendirir. Dzen kart bask gruplarna lkemizden rnek verebilir misiniz? Bask gruplar, baz durumlarda, siyasal partilerin braktklar boluu da doldurabilirler. rnein, muhalefetin, bir araya gelmesi olanaksz ok sayda kk partinin varl nedeniyle gsz olmas sayesinde, tek bir partinin, neredeyse srekli olarak iktidar koruyabildii durumlar byledir. Bu gibi durumlarda, byk meslek kurulularnn oluturduu birlikler, muhalefet partilerinin yapamadn gerekletirip, istekler arasnda belirli bir tutarll salayabilir, bir nem sralamas yapabilirler. Ama sadece belirli kar ve grleri temsil eden bask gruplar, top-

Bask gruplar, kendi toplumsal tabanlarnn kar ve grlerini dile getirirler, siyasal karar organlarna iletirler. Uyuabilecek niteliktekileri birletirip, ortak hedeflere dntrme ilevi ise, siyasal partilere aittir.

SIRA SZDE

150

Siyaset Bilimi

lumsal dayanmay temsil etmesi gereken siyasal partilerin yerini hibir zaman alamaz ve almamaldr; nk, ikisinin ilevleri ayrdr.
SIRA SZDE

Bask gruplar niin siyasi partilerin yerini alamaz? Bask gruplar, kendileriyle ilgili siyasal kararlar, ya dorudan ya da kamuoyu araclyla dolayl olarak etkilemeye alrlar. Dorudan etkileme abalar, daha seim kampanyas srasnda balayabilir. Bir bask grubu, kendi davasn destekleyeceini pein olarak aktan vaadeden bir adayn seimine yardmc olabilir. Bir meslek grubunun, kendi yelerinden bazlarnn parlamentoya seilmelerine destek olmas da, bu ereve iinde deerlendirilebilir. Trkiyede bunun en iyi rneini, ak bir biimde olmamakla birlikte, baz retmen kurulular vermilerdir. Yaygn retmen ann destei, birok retmenin parlamentoya girmesini kolaylatrmtr. Dorudan bask uygulamalarna, daha ok, belirli yasa tasarlarnn parlamentoda grlmesi srasnda ya da baz hkmet kararlarnn uygulanmasyla ilgili olarak rastlanr. Milletvekillerine, parti ve parlamento yneticilerine heyetler yollanr. rnein; iilerle ilgili nemli bir yasa tasarsnn parlamentodaki grlmesi srasnda, sendika bakanlarnn dinleyici localarn doldurmasnn ne byk bir etki yaptn, kendi yakn gemiimizden biliyoruz. Baz kritik durumlarda, benzer bir davran biiminin, Trk Silahl Kuvvetlerini temsil edenler tarafndan da benimsendiini anmsyoruz. lkemizdeki son seimlerde dorudan bask uygulamalarna rastland m? rnekler veriniz. En az bu ak bask yntemleri kadar etkili bir baka yol da, partilere rtl bir biimde parasal yardm yaplmas veya belirli parlamenterlerle zel ilikiler kurulmasdr. Bilgi verme amacn tayan brorlerden, eitli gezi, ziyafet ve armaanlara kadar, birok teknik, yasal propaganda (tantm) ile rvet arasndaki yelpazede yer alr. Partilerin belirli kar gruplarnca finansmann, baz siyaset bilimcileri kollektif rvet olarak nitelendirirler. Siyasal kararlar dolayl biimde etkilemenin yolu, her zaman kamuoyundan geer. Halka benimsetilen, zerinde kamuoyu oluturulan bir konuda, siyasal iktidarlarn ters ynde karar almalar ve uygulamaya girimeleri zorlar. Burada da asl nemli olan, iktidardaki parti ya da glerin kendi toplumsal tabanlarnn ne dnddr. Bu nedenle, kamuoyu oluturmaya ynelik bir propaganda kampanyasnn asl hedefi bu kitle olmaldr. Kendisine zaten oy vermeyen bir toplum kesiminin tepkileri, siyasal iktidarlar iin daha az nem tar. Bask gruplarnn kullandklar doal olmayan yntemler arasnda, iddete dayal baz eylemler ve en u rnek olarak da, silahl mcadele yer alr. yerlerinde ve retim kurumlarnda, gemite Trkiyede de rastlanan igal eylemleri, bu erevede deerlendirilmesi gereken bir davran olutururlar. ehir ii ya da ehirler aras yollar keserek ulama engel olmak da, zaman zaman bavurulan bir yoldur. Buna, baz lkelerde, zellikle tarm reticileri ve ulatrma kesiminde alanlar bavururlar. Baz bask gruplarnn silahl mcadeleye girimesi ise, ancak devlet otoritesinin zayflad bunalm dnemlerinde, o da belirli bir i sava veya askeri mdahale ortamnn oluturulmas asndan etkili olabilir.

Dorudan bask uygulamalarna, daha ok, belirli yasa tasarlarnn parlamentoda grlmesi srasnda ya da baz hkmet kararlarnn uygulanmasyla ilgili olarak rastlanr.

Kamuoyu oluturmaya ynelik bir propaganda kampanyasnn asl hedefi iktidardaki partilerin kendi toplumsal taban olmaldr.

Toplumsal Snflara Dayal Bask Gruplar

Genlik ve kadn kurulular ve ideolojik temele dayal rgtlenmeler bata olmak zere, snfsal nitelikli olmayan ok sayda bask grubunun bulunduunu ya da bu-

nite 8 - Siyasal G Olarak Bask Gruplar

151

lunabileceini biliyoruz. Ancak hi kuku yok ki, siyasal yaamda en byk nemi tayan bask gruplar, genellikle snfsal kkenli olanlardr. Siyasal amala rgtlendiklerini, hemen hibirisi aka belirtmese bile, meslek kurulularnn hepsi de bu ereve iinde yer alrlar. nk, o toplum kesiminden olanlarn kar ve eilimlerini savunmak iin oluturulmulardr. Snfsal bask gruplar iinde yalnzca iveren ve byk toprak sahiplerinin ki onlar da iveren saylrlar oluturduklar bask gruplar, kadro bask grubu yapsndadr. veren bask gruplar, yelerinden ok yksek dzeyde denti toplayabildikleri iin, ekonomik bakmdan ok gldrler. Almanyada Ruhr Havzas kmr karteline dahil olan iverenlerin, 1932 ylnda aralarnda topladklar para, Nasyonal Sosyalist Partinin g kazanmasnda byk rol oynamt. Bir yl sonra Hitlerin iktidara ulamasnda da, kukusuz ki bu tr parasal katklarn pay nemliydi. Trkiyede, iveren bask gruplarnn en stnde, veren Sendikalar Konfederasyonu yer alr. Ticaret ve Sanayi Odalar da, bir iveren bask grubu gibi ilevgrmektedir. TSAD ise, lkedeki en byk ve etkili iadamlarn bir araya getiren, bir anlamda byk sermayeyi temsil eden bir bask kuruluudur. Snfsal kkenli bask gruplar neden siyasal yaamda byk nem tarlar? veren bask gruplarnn, daha az dikkati eken dolayl bask yollarn tercih ettiklerini syleyebiliriz. Dorudan baz byk sermaye gruplarna bal basn organlarnn yan sra, ticari amal gazete, dergi, zel radyo ve televizyon istasyonlarn da zel ilan yoluyla etkilemeleri olanakldr. Ticari amal kitle iletiim aralarnn, sadece sat yoluyla giderlerini karlayamayacaklar ve hele kr yapamayacaklar, bilinen bir gerektir. veren bask gruplarnn, kkl reform programlaryla iktidara gelen sol partileri ok g duruma sokabildiklerini gsteren rnekler olduka oktur. Bunu sadece dorudan yatrmlar durdurarak, piyasada baz temel maddelerin skntsn yaratarak ve baz durumlarda paralarn daha gvenli lkelere kararak yapmamaktadrlar; ayn zamanda, sol hkmete kar bir kamuoyu oluturabilmek iin, etkileri altndaki kitle iletiim aralarn da kullanmaktadrlar. Ama tm bunlar fazla abartmamak, ii sendikalarnn gll ve bamsz yayn organlarnn varl orannda, zellikle de sendika ve kooperatiflerin partilerle dorudan iliki kurabildikleri ortamlarda, belirli bir dengeye yaklalabildiini gz nnde bulundurmak gerekir. yle olmasayd, hibir oulcu demokraside, sol partiler uzun mrl hkmetler oluturamazlard. veren bask gruplar daha ok hangi bask yollarn tercih etmektedir? Kitle bask gruplarnn en nemlisi, ii sendikalardr. i sendikalarnn en byk gc, yelerinin saysndan ve disiplininden kaynaklanr. Bu, ok sayda yenin ayn ynde oy kullanma olaslnn, siyasal iktidarlarn serbest seimlerle belirlendii lkelerde byk etki yapmas doaldr. Bu ise, ii kurulularnn etkisinde nemli rol oynayan bilin gesini gndeme getirir. Bir ii sendikasnn etkisi, yelerinin saysal okluu kadar, ayn zamanda onlarn bilin dzeylerine de baldr. Sendika ynetiminde bulunanlar, ne kadar yetenekli olurlarsa olsunlar, yelerin nemli bir kesimi, kendi karlar ile atan bir partiyi desteklemeyi srdryorlarsa, o sendikann siyasal yaamdaki arlnn snrl kalaca aktr.

Snfsal bask gruplar iinde yalnzca iveren ve byk toprak sahiplerinin ki onlar da iveren saylrlar oluturduklar bask gruplar, kadro bask grubu yapsndadr.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

152

Siyaset Bilimi

i sendikalarnn en byk gc, yelerinin saysndan ve disiplininden kaynaklanr. Bu, ok sayda yenin ayn ynde oy kullanma olaslnn, siyasal iktidarlarn serbest seimlerle belirlendii lkelerde byk etki yapmas doaldr.

Sahip olduklar grev silah, ii sendikalarn tm hkmetlerin ciddiye almalarn gerekli klar. lke apnda ya da belirli blgelerde uygulanabilecek bir genel grev ise, tm lkede yaam felce uratp, hkmetleri g duruma drebilir. Ama, grev silahnn da dier yntemlerde olduu gibi ancak yerinde ve zamannda kullanlmas durumunda etkili olduunu, kt kullanldnda kamuoyunda genel bir kzgnlk ve tepki yaratarak, tutucu hkmetlerin ve sac partilerin iine yaradn unutmamalyz. te yandan, kamuoyunun ii hareketleri karsndaki tutumunun, yaygn siyasal kltre ve toplumun o anda iinde bulunduu ortama bal bulunduu da, unutulmamas gereken bir baka noktadr. i sendikalarnn etkisi, sk sk iktidara gelen gl demokratik sol partilerle yakn ibirlii iinde olduklar lkelerde ok artmaktadr. skandinav lkeleri genellikle bu durumdadr. srailde ise, en byk ii kuruluu olan Estadrud, byk yatrmlar sayesinde ayrca nemli bir ekonomik gce sahip olarak, ilgin bir rnek oluturmaktadr. Benzer bir durum, sosyal demokrat iktidarn uygulamaya koyduu ii yatrm fonlar sayesinde, svete de ortaya kmaktadr. zellikle Trkiyede, ifti kurulularnn iveren ve ii kurulular dzeyinde rgtl olduklar sylenemez. Trkiyede az toprakl ya da topraksz kylnn rgtlenme olana yok gibidir. Ama iftilerin, hemen btn toplumlarda, lke dzeyine dengeli bir biimde dalm bulunmalar, etkilerinin artmasnda nemli bir neden oluturur. iler iin sz konusu olan younlamann tersine, iftilerin dalm durumlar, btn blgelerden gelen milletvekillerinin, kendilerini hesaba katmalarn zorunlu klar. Buna karlk, grevle kyaslanabilecek bir silahlar yoktur. Ama iilerin destekledikleri partilerin genellikle muhalefette bulunmalarna karlk, iftilerin desteini salayan partilerin iktidara daha sk ulamalar, onlarn arln arttrr. ifti kurulularnn bask grubu olarak ii ve iveren kurulularna kyasla gl ve gsz olduklar ynler nelerdir?

SIRA SZDE

SYASAL AMALA RGTLENMEM G ODAKLARI

kar gruplarnn bask gruplarna dnmesi, ortak irade ile gerekleir. Baka bir deyile, rgtlenme aamas kar birlii aamasndan sonra gelir. Oysa, ordu ve kamu brokrasisi iin durum tamamen farkldr. nce rgtler belirli hizmetleri yerine getirmek iin olumu, sonra o rgtlerde grev alanlar arasnda, paylalan koullarn benzerliinden doan ortak eilimler ortaya kmtr. Ne ordunun ne de brokrasinin var olu amac siyasal baskdr; ama bir kez var olduktan sonra, siyasal yaamda, nemi koullara gre artan ya da azalan bir arlk kazanmaktadrlar.

Ordu
Ordu niin siyasete karr? Bu sorunun yant S.E. Finer baka bir soruyla veriyor: Ordu tm dier sivil glerden yz kez daha iyi rgtlenmi olduuna ve modern silahlara sahip bulunduuna gre, askerlerin niin bazen siyasal yaama kartklarn sormak yerine, niin her zaman karmadklarn aratrmak daha doru olmaz m? Ordunun siyasal yaamdaki arlnn nedenlerini, hangi durumlarda siyasal iktidara dorudan kartn, ideolojisini belirleyen geleri ve askersel ya da yar askersel ynetimlerin sonularn ayr ayr incelemek gerekir. ada toplumlarda, yalnzca ordu ileri teknolojiye dayal silahlara sahiptir. Sopalarla, trmklarla, kl ve oklarla saraylarn basld, atolarn ele geirilebildii

Ordu ve kamu brokrasisinde nce rgtler belirli hizmetleri yerine getirmek iin olumu, sonra o rgtlerde grev alanlar arasnda, paylalan koullarn benzerliinden doan ortak eilimler ortaya kmtr.

nite 8 - Siyasal G Olarak Bask Gruplar

153

dnemler geride kalmtr. Modern bir ordunun karsnda sivil glerin yapabilecekleri eyler ok snrldr. Eer Birinci Dnya Sava srasnda Rus ordusu maddi ve manevi adan km olmasayd, Lenin ve arkadalarnn 1917 devrimini gerekletirmeleri kukusuz ki ok zordu. Ordu, gerek maddi gc ve disiplini, gerekse lke bamszlnn bir simgesi olarak, ayn zamanda moral bir gce de sahiptir. Bu moral g, halkn ona duyduu sayg ve gvenden oluur. Tarihsel evrime ve lkenin iinde bulunduu koullara bal olarak bunun dzeyi lkeden lkeye deimekle birlikte, ABD gibi demokratik geleneklerin olduka gl bulunduu lkelerde bile nem tar. Ordunun ulusal savunmadaki baars ve i siyasetteki ypranmaml bu nem ve arl arttrrken, savalardaki yenilgiler ve i siyasete fazla karmann verdii ypranmalar olumsuz etki yapar. Kendi kendini ynetemeyenler, bakalar tarafndan ynetilmeyi beklemelidirler. lke sorunlarn zemeyecekleri izlenimini veren siviller, askerlerin ie karmasna ar karyorlar demektir. Halkn siyasal partiler, yarg organlar, niversiteler, sendikalar gibi sivil kurumlara olan saygsnn, bunalmdan sivil nder ve kurumlar araclyla kabilmesi umudunun azalmas lsnde, ordunun ie karmas olasl artar. Cumhurbakan, babakan, hkmet ve yasama organnn saygnl zellikle nem tar. rnein; 22 ubat 1962 ve 21 Mays 1963 tarihlerindeki darbe giriimlerinin baarszlkla sonulanmasnda, zamann babakan smet nnnn gerek ordu ve gerekse sivil kurumlar gzndeki saygnl nemli rol oynamtr. Ordu zaman zaman neden siyasetin iinde yer alr? lkenin genel durumundan ya da ordunun iinde bulunduu zel koullardan dolay orduda bir huzursuzluun varl, siyasete dorudan karmay kolaylatrc etki yapar. Subay kesiminin 1960 ncesindeki geim skntlar ve sivil kesim karsndaki ezikliinin, 27 Maysa gidii kolaylatran etkenler arasnda yer ald sylenebilir. Bu durum daha sonra deiip tersine dnmeye balam, ordunun rejim iindeki etkisini yasal yollardan arttrc nlemler, anayasalara kadar girmitir. Trkiyede 1960, 1971 ve 1980 mdahaleleri srasnda, lkenin iinde bulunduu bunalmlarn yaratt huzursuzluklar da bu ereve iinde deerlendirilmelidir. Ekonomik durumun, askerlerin siyasete karmasnda tad nem hep bilinir. Ama bu adan asl nem tayan ge, lke ekonomisinin basit ya da karmak bir yapya sahip bulunmasdr. Ekonominin gelimilik dzeyi, askerlerin kolay kolay iinden kamayacaklar kadar karmak bir yap oluturuyorsa, kolay ve kestirme zm hevesleri azalr. Askeri darbelerin daha ok geri kalm lkelerde ortaya kndaki nedenlerden birisi de budur. Askeri darbeler niin daha ok geri kalm lkelerde ortaya kmaktadr? Ordunun kuraca rejimi destekleyecek toplumsal bir snf veya snflarn ve yardmc olacak sivil kadrolarn varl nemlidir, ama yeterli deildir. lke ekonomisinin ve ordunun silah ve donanmnn d yardm gerektirmesi lsnde, mdahalenin d destei nem kazanr. zellikle byk devletlerin etki alanna giren blgelerde, o devletlerin genel eilim ve karlarna ters den askeri mdahalelerin yaplabilmesi ve yaplsa bile uzun dnemde baarya ulaabilmesi zordur.

Ordu, gerek maddi gc ve disiplini, gerekse lke bamszlnn bir simgesi olarak, ayn zamanda moral bir gce de sahiptir.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

154
Trkiyede 1960, 1971 ve 1980 mdahaleleri srasnda, lkenin iinde bulunduu bunalmlarn yaratt huzursuzluklar ordunun mdahalesinde rol oynamlardr.

Siyaset Bilimi

Siyasete sk sk ve dorudan karma alkanl edinmi bir orduda disiplin giderek zayflar. nk disiplini, belirli bir ast-st anlay ayakta tutar. Devlet iindeki st-ast anlayn bozan bir ordu, kendi iindeki emir-komuta zincirini korumakta da zorluklarla karlar.

Ordunun siyasete karmas asndan, askerlerin demokrasiye ve sivil iktidarlara sayg gelenei ve derecesinin nemini de, elbette ki unutamayz. Eski ve disiplinli bir ordunun, byk zorlamalar olmadka, siyasal iktidara dorudan el koyma olasl ok azdr. Siyasete sk sk ve dorudan karma alkanl edinmi bir orduda ise, disiplin giderek zayflar. nk disiplini, belirli bir ast-st anlay ayakta tutar. Devlet iindeki st-ast anlayn bozan bir ordu, kendi iindeki emirkomuta zincirini korumakta da zorluklarla karlar. 1960-70 yllar arasnda dnyada grlen 93 darbe ve devriminin 92si geri kalm lkelerdeydi. Bu nedenle de, geri kalm lkelerin hangi zelliklerinin askerleri dorudan siyasete karmaya ittiini zellikle aratrmak gerekiyor. Geri kalm lkelerde, sermaye sahipleri de, emeki kesimler de gszdr. Bu iki snfn gszl, ordunun rejim iindeki arln arttrr. Bu arlk, geri kalmlk lsnde ve bunalm dnemlerinde daha da artar. Sivil sekinlerin gszl, asker sekinlerin nemini bytr. Kar koyacak, denge oluturacak bir gcn ya da glerin yokluu, askeri darbeleri ve askere dayal ynetimleri kolaylatrr. Gl partilerin, sendikalarn, derneklerin, etkili ve bamsz kitle iletiim aralarnn bulunmay karsnda, iyi rgtlenmi tek g olarak ordunun nemi ok artar. 1985 ylnda dnyada var olan 56 askeri diktatrln hepsinin de geri kalm ya da gelimekte olan lkelerde bulunmas, herhalde bir rastlant saylamaz. Geri kalm lkelerin nemli bir kesimi, bamszln yeni kazanm, kabile yaamn geride brakp henz uluslaamam olan toplumlardan oluur. rgtl bir muhalefetin varl, bu gibi durumlarda, ulusal btnlemeyi zorlatran bir etken gibi ortaya kabilir. (Ama uluslama srecinin geride kald ilerki aamalarda artk durum tersinedir. karlar ve dnya grleri iktidardakilerle badamayan toplum kesimlerine rgtlenme olanann verilmemesi, bu aamaya gelmi olan toplumlarda ulusal btnlemeyi deil, blnmeyi kolaylatrr. nk artk tek boyutlu bir btnleme deil, eitlilik iinde btnleme olanakldr. Ne var ki, ordunun ilevi ve eitimi, bu gerein kavranmasn ve kabul edilmesini zorlatrr!) Geri kalm toplumlar, henz yeterli bir ulusal kimlie sahip bulunmayan toplumlardr. Uluslama aamasn geride brakm Trk toplumu benzeri toplumlarda ise, gei dnemi bunalmlarnda yeni bir kimlik aray sz konusudur. Her iki durumda da, tek ef, kimlii olmayan ya da kimliini yitirmi bir toplumda, kendi kiiliinde bir kimlik vererek, nemli bir boluu doldurur. Bu ise, darbeleri ve askere dayal rejimleri zendirici bir etkendir. Ordunun hangi koullarda lke ynetimine karaca kadar, hangi ynde karaca da elbette ki nemlidir. Bunu bir yandan lkenin gelimilik dzeyi, bir yandan hareketin i ve d desteklerinin nitelii, te yandan da ordunun yaps ve ideolojisi belirler. Duvergernin diktatrlkle ilgili kuramn bir kez daha anmsatmakta yarar var: Gelime dzeyi ykseldike ordunun lke ynetimine el koyma olaslnn azaldn, ama ynetime el koyduunda da bunun tutucu olma olaslnn arttn syleyebiliriz. Geri kalm lkelerde, askerlerin lke ynetimine karmalar olasl ykselirken, bu karmann ilerici nitelikte olma olaslnn da ykseldii ne srlebilir. nk ordu, an gereksinmelerine ve bu arada ada teknolojiye genellikle ilk alm kurum olarak, toplumun geri kalmlktan kurtulmasn iddetle istemektedir. Eski kurumlar, eski yapy koruyarak an yakalanamyacann bilincindedir. Sovyet Marksizminin kuramclar da, geri kalm lke ordularn farkl bir biimde deerlendiriyorlard. Mirskii ve Pokataeva, 1966 ylnda yaynladklar ortak bir

nite 8 - Siyasal G Olarak Bask Gruplar

155

yazda, nc Dnya lkelerindeki ordularn, kapitalist lkelerdekinden ok daha bamsz bir g oluturduu grn savunuyorlard. Onlara gre; ordunun siyasal eylemleri, tutuculuktan devrimci kktencilie kadar deiebilirdi. Ordu bir snf deildi, ama subaylarn snfsal kkenlerinin aritmetik toplamndan da olumuyordu. Askeri hizmet, onlara yepyeni bir nitelik ve btnlk verebilmekteydi. Geri kalm lke ordular, ada (modern) olmak zorunluluundan dolay, lkelerinde ilerlemenin simgesi idiler. Ama, her dn vermeye hazr st dzey subaylar ile, baz koullarda kktenci tutumlar taknabilecek alt dzeylerdekiler arasnda bir ayrm yaplmalyd. ki Marksist kuramc, bu zmlemelerini u yargya kadar gtrmekteydiler: Geri bir toplumda ordu, ulusu glendirici bir ge haline gelir. zel durumunun bilincinde olarak, nc ve tarihsel grev sahibi roln gelitirmeye balar. Ondan sonra, yksek hakimlik ve btn ulusun simgesi olarak toplumsal snflar st tek g ilevlerini de zerine alaca ikinci aama iin, sadece bir adm vardr. Bu yaklamn, marksist kuramn asl ile kolay kolay badamayaca aktr. Ama marksist kuramclarn bile, orduya ne lde nem verdiklerini gstermesi asndan da ilgintir. Sovyet Marksist kuramclar geri kalm lke ordularn nasl deerlendirirler? Gene Duvergerden hareketle, orta gelime dzeyindeki lkelerde de askeri darbe olaslnn yksek olduu sylenebilir. Bu darbenin ilerici ya da tutucu olmas iin, aa yukar eit ans vardr: Bolluk ncesi aamasnn st dzeyinde, toplumun adalamay nlemek isteyen kesimleri, gerici bir tiranlk kurmak iin genellikle fazla zayftrlar; ama bizzat toplumun yaps da, diktatrln devrimci olmasn engeller. lkenin gelimilik dzeyi, ekonominin byme ya da bunalm dneminde bulunuu, rejimin silahl kuvvetlere verdii nem ve onlara salad koullarn yannda, zellikle subay kesiminin toplumsal kkeni ordunun siyasal eilimlerinin oluumunda nem tar. Ordunun d dnyaya ve ada teknolojiye alma dzeyi de belirli bir etki yapar. Hava, deniz ve kara kuvvetlerini oluturan subaylar arasndaki baz belirgin tutum farkllklarnda bu etkinin rol byktr. Alt rtbelilerle st rtbeliler arasndaki eilim farklarnn nedeni ise, bir yandan kuak, te yandan da gelir ve rejim iindeki etkinlik dzeyi farkdr. Ordularn siyasal eilimlerinde rol oynayan unsurlar nelerdir? Askeri sosyoloji aratrmalar, karac subaylarn genellikle daha tutucu, daha kat ve daha disiplin yanls olduklarn ortaya koyuyor. Buna karlk havac ve denizci subaylar, daha liberal, daha da ak, sivillerle ortak bir dil kullanmaya daha yatknlar. Bu farkllk, onlarn yetime biimlerinin, kullandklar tekniklerin, yaptklar iin ve genel olarak iinde bulunduklar koullarn farkllndan kaynaklanyor. M. Ali Birandn yapt aratrmaya gre; Trkiyede Kara Ordusunun subay adaylar yurdun her yresinden gelirken, rnein Deniz Kuvvetlerinin subaylar, yzde 70 orannda liman kentlerinden ya da denize alan yrelerden oluyorlar. Hava Kuvvetleri ise, her yl yaplan binlerce bavuru iinden, sadece 200 subay aday seiyor. Bunlar da byk ounlukla gelimi blgelerden gelen, dolaysyla da en iyi yetime ansn bulmu adaylar oluyorlar. Gerek havac, gerekse denizci subaylar, son derece gelimi, pahal teknolojilere dayal ara-gere kullan-

Gelime dzeyi ykseldike ordunun lke ynetimine el koyma olaslnn azaldn, ama ynetime el koyduunda da bunun tutucu olma olaslnn artt sylenebilir.

SIRA SZDE

lkenin gelimilik dzeyi, ekonominin byme ya da bunalm dneminde bulunuu, rejimin silahl kuvvetlere verdii nem ve onlara salad koullarn yannda, zellikle subay kesiminin toplumsal kkeni ordunun siyasal eilimlerinin oluumunda nem tar

SIRA SZDE

156

Siyaset Bilimi

lkenin gelimilik dzeyi, ekonominin byme ya da bunalm dneminde bulunuu, rejimin silahl kuvvetlere verdii nem ve onlara salad koullarn yannda, zellikle subay kesiminin toplumsal kkeni ordunun siyasal eilimlerinin oluumunda nem tar.

mak zorunda kalyorlar. Bu nedenle, teknik deyimler dahil, yeterli bir ngilizce bilmeleri gerekiyor. Eitimleri srasnda, derslerin nemli bir blm ngilizce olarak veriliyor. Nasl ki, ordunun tmnn ayn siyasal bak asn benimsemesi olanakszsa, ordudaki yaygn ideolojinin ya da ideolojiyi yorumlama biiminin zamanla deimemesi de olanakszdr. i ve iveren snflarnn ideolojilerinde belirli bir sreklilik vardr. nk onlarn retim sistemi iindeki yerleri ve bu yerden kaynaklanan sorunlar belli ve bir anlamda sreklidir. Oysa asker ya da sivil, kamu grevlileri iin ayn eyi syleyemeyiz. Onlarn sorunlar daha ksa vadeli ve deikendir. lkenin i ya da d koullar deitiinde, o sorunlara zm getireceine gemite inandklar ideolojiyi bir yana brakp, baka zmleri benimseyebilirler. Bu gibi durumlarda, eer ideolojisinin ad deimiyorsa, ierii deiir. rnein; Trkiyede 27 Mays gerekletiren askerlerle, 12 Eyll gerekletiren askerlerin Atatrkl ayn biimde anladklarn ne srmek zordur. 27 Mays ve 12 Eyll mdahaleleri arasndaki temel farkllklar nelerdir? Ordunun temel ilevi yurdu korumak ve gerektiinde savamaktr. yi savaabilmek iin, astn ste tartmasz itaat etmesi, tek bir kalp iinde kiiliklerin geri plana itilmesi, yani sk bir disiplin nemlidir. Farkllklara, farkl tutum ve davranlara yer yoktur. Askeri ahlak anlay iinde, onur, cesaret, dayanma ve zveri, en yce deerleri oluturur. nk asker, gerektiinde lmeyi gze alabilmek zorundadr. te bu ortamn rn olan bir askerin, zgr bir toplumdaki blnmelerin, siyasal farkllklarn, bir noktann tesine gitmesini anlayp hogr ile karlamas zordur. Demokratik, oulcu bir toplumdaki ordu, genel karlarn unutulduu, zel karlarn n plana getii kukusunu tar. Askeri mantk, dzen mantdr; tek biim, uygun adm mantdr. Oysa siyasal mantk, kanlmaz olarak tm farkllklar gz nne alan, almak zorunda olan bir mantktr. Askeri mantk, farkllklar ortadan kaldrmak ister. Siyasal mantk ise, zellikle demokratik bir toplumda, farkllklar kabul etmek ve olabildiince uzlatrmak zorundadr. Bu ztlktan dolaydr ki, askeri mantktan hareketle sivil toplumun sorunlarn zmek ve hele demokratik bir ynetim biimini gerekletirmek adeta olanakszdr. Demokrasi yaanlarak renilir, oysa orduda demokrasi yaanmaz, yaanamaz. ada Trkiyenin kurucusu Atatrk gibi, ada Fransz siyasal sisteminin kurucusu De Gaulle de asker kkenliydi. Olaanst kiiler, baka toplum kesimlerinden kabilecei gibi, ordudan da kabilir. Ama asl srtlarndaki niformay karp, bir anlamda asker mantndan uzaklatklar zaman, siyasal yaamda ve devlet ynetiminde baarl olma ansn elde edebildiklerini syleyebiliriz. u szler, kendisi de eski bir general olan, devlet adam De Gaullee aittir: Askerler siyasette her zaman aldanmlard. Onlarn dramlarn anlyorum. karlar ile deil, yurtseverlik duygularyla hareket etmilerdir. Ama yurtseverlik bazen insanlar gz kapal harekete sevk eder. General De Gaullen burada kastettii eski askerler deil, henz srtnda niforma bulunan askerlerdir ve kendisi, 1958de iktidara yeniden geldiinde, yardmlarna karn, hibir generale hkmette yer vermemitir. Atatrkn, ttihat ve Terakkinin 1908 Selanik Kongresindeki konumas da nldr. Henz gen bir subayken yapt bu konumada, subaylarn ya orduyu ya siyaseti semesini istemiti. Siyaset yapacak olanlar niformalarn karmal, orduda kalanlara ise siyasal ilikiler yasaklanmalyd. Ordunun da, partinin de (ttihat ve Terakki) gl olmasnn koulu buydu. Mustafa Kemali byle bir konu-

SIRA SZDE

nite 8 - Siyasal G Olarak Bask Gruplar

157

ma yapmaya iten nedenler arasnda, asker mant ile siyasal mantn farkllnn bilincinde olmasnn da bulunduunu sylemek, sanrz ki pek yanl olmaz. Yal bir Mool bilge kiisi Cengiz Hana yle demiti: Btn fetihlerinizi at stnde yaptnz, ama ayanz yere basmadan oralar ynetebilir misiniz? Napolyon Bonapardda ayn kany paylayordu: Ben lkeyi bir general olarak ynetmiyorum, halk benim lkeyi ynetecek sivil niteliklere sahip olduuma inand iin ynetiyorum. Mattei Dogana gre, Napolyon bu gerei unutup da klcn eline yeniden ald zaman kaybetti. Geleneksel komutan, gene de, insanlar ynetme sanatn renebildii lde, siyasal bir nitelie sahipti. Oysa gnmzn ileri sava teknolojisi, teknisyen nitelikli, hatta bilim adam nitelikli subaylar n plana karyor. Bu yeni uzman-subay tipi, geleneksel komutandan ok farkldr ve dolaysyla da, siyasal bir kolayla sahip deildir. Sivil ynetimlerin kkletii, askeri darbe olaslnn srd kelerde, hkmetlere eski ya da niformal askerlerin olduka sk alndn gryoruz. Bir anlamda, siyasal iktidarlar bu yoldan kendilerini gvence altna almak istiyorlar. Oysa demokrasinin yerletii lkelerde, hkmetlerinde ii sendikalarnn, sermaye evrelerinin ya da iftilerin temsilcilerine yer veren iktidarlar, askerlerin temsilcilerine gerek duymazlar. Ordudaki temel siyasal eilimin tutucu ya da ilerici olmas u sorularn yantlarna baldr: Kurulu dzen temel sorunlar zme umudu veriyor mu? Yoksa farkl modeller, benzer koullardaki baka lkelerde daha m baarl? Ama ordunun huzursuz olmamas iin, en kkl toplumsal deiikliklerin bile, bir dzen iinde ve lke btnln tehlikeye atmadan gereklemesi zorunludur. Ordulardaki temel siyasal eilimin tutucu veya ilerici olmas neye baldr? Hibir iktidar kendi ideolojisinin dndaki ideolojilerden holanmaz. Ancak demokratik iktidarlar, farkl ideolojilere rza ve hatta sayg gstermek zorunda kalrlar. Askeri iktidarlarn ise, yaplarnn ve eitimlerinin sonucu olarak, kendilerininkinden deiik ideolojilere hogryle bakmalar beklenemez. Ama askeri iktidarlar kurumlap askeri devletlere dntke, toplumda yasaklanan oulculuk ordunun iinde gelimeye balar. Baz durumlarda Gney Amerikadaki eitli rneklerde de grld gibi hava, deniz ve kara kuvvetleri ayr siyasal partiler grnm kazanrlar. Hatta ayn kuvvet iinde, sa, sol ve orta kanatlar oluabilir. Oysa sivil rgt ve gler arasnda gerekletirilemeyen bir uzlamay, ordu iinde gerekletirmek daha kolay ya da daha az sancl deildir. Ordunun tektipi otoriter yaps, sivil yaam dzenlemeye uygun olmad iin, askeri darbeler, bir tepki olarak kendilerinden sonra genellikle istemedikleri glerin iktidara gelmesi sonucunu doururlar. rnein; 27 Mays darbesi Demokrat Partiyi iktidardan uzaklatrmt; ama kapatlan partinin uzants olan Adalet Partisi, ksa bir sre sonra, daha da glenmi olarak iktidar ele geirdi. 12 Mart darbesinin hedeflerinden birisi genel olarak sol, zel olarak da Cumhuriyet Halk Partisinin sol kanadyd. Oysa darbeden sonra o kanat nce partiye egemen oldu, ardndan da yaplan ilk genel seimlerden birinci parti olarak kt ve uzun yllardan beri ilk kez iktidara ulat. 12 Eyll darbesinden sonraki ilk genel seimleri ise, darbecilerin destekledikleri parti deil, darbecilerin aktan cephe aldklar parti kazand. Konuyu kapamadan nce, ordunun Trk siyasal yaamndaki yerine de deinmekte yarar var: Ordu, konumu gerei, geri kalm lkelerde genellikle ada

Atatrk, ttihat ve Terakkinin 1908 Selanik Kongresindeki konumasnda, subaylarn ya orduyu ya siyaseti semesini istemiti.

SIRA SZDE

Askeri iktidarlarn yaplarnn ve eitimlerinin sonucu olarak, kendilerininkinden deiik ideolojilere hogryle bakmalar beklenemez.

158

Siyaset Bilimi

teknolojiye ve dzenli bir rgtlenmeye ilk alan kurum olmaktadr. Osmanl ordusu bunun en belirgin rneklerinden birisini oluturmutur. Ordu ada eitimden, bilimden ve teknolojiden hzla yararlanamazsa, devletin varln srdrmesi zorlar. Bu nedenledir ki, ada mhendislik, tp, veterinerlik eitimini Osmanl toplumuna ilk kez askerler getirdiler. Bunun gerei olarak yabanc dil eitimi de askerler araclyla topluma girdi. Mehter takmnn yerine askeri bando kurulurken, ok sesli bat mzii de gndemde yerini alm oldu. lk Osmanl ressamlarnn tmne yakn, Bat Avrupada haritaclk renimi gren subaylar ve bu arada paalard.
SIRA SZDE

ada tp-mhendislik-veterinerlik eitimi lkemize niin nce ordu tarafndan getirilmiti? Birinci ve kinci Merutiyet hareketlerindeki itici g, te bu, toplumun ilerisinde olan ordu idi. Eer ana alm bir ordu bulunmasayd, nce Abdlazizi daha sonra Abdlhamiti, anayasal ynetime zorlayabilecek bir siyasal toplumsal g yoktu. Bylece Trk ordusu, toplumda sadece yeniliklerin deil, toplumsal haklarn ve siyasal zgrlklerin de ncs ve gvencesi gibi grnmtr. Toplumlar belirli bir gelime dzeyine geldikten sonra, ordunun bu nclk niteliini koruyabilmesi olanakszdr. Toplumsal Kltrn Trk Siyasal Yaamna Etkisi kitabnda Blent Ecevit bu durumu yle aklyor: Bir toplum ok geri kalm ise, bir sre iin, o toplumun yenilemesine asker nclk edebilir; fakat btn dnyada, belli bir aamaya gelindikten sonra, asker, yenilikilik bakmndan toplumun gerisinde kalmaya ve nisbeten tutucu bir g konumuna gelmeye mahkmdur. nk askerin temel ilevi gvenlii salamaktr. Eer bir toplumda ok hzl birtakm deiiklikler oluyorsa, bir sre iin huzursuzluk ve istikrarszlk ortam doar; bu da gvenlik asndan askeri tedirgin eder. Onun iin, asker, znde tutucudur. Latin Amerika bata olmak zere, birok geri kalm lkede, ordu genellikle ayrcalkl bir snfn tekelindedir; ve bu yap, onun siyasal tutumunu da elbette ki etkilemektedir. Oysa Trk ordusu asndan durumun farkl olduunu gryoruz. Varlkl aileler, genellikle g koullarda gerekleen Dou hizmeti ni de gz nne alarak ocuklarnn subay olmasn istemezken, dar gelirli toplum kesimleri iin askeri eitim, toplumsal hiyeraride ykselmenin bir yolu olmutur. Bizim 1971 ylnda yaptmz bir aratrma, Trk ordusunun subay kesiminin yaklak drtte nn, toplumdaki orta ve alt gelir gruplarndan gelme olaslnn yksek olduunu gstermiti. Askeri renimin parasz oluu, zellikle askeri liselerin kapanmasna kadar, dar gelirli ailelerin ocuklarnn orduya katlmaya heves etmelerinde nemli bir etkendi. Gene sz konusu aratrmamza gre; subaylarn toplumsal kkenlerinin evriminde, orta snf eilimi gittike ar basmaktayd. Yenilik hareketlerinde ve Cumhuriyetin kuruluunda oynad rol, toplumsal kken fark ve zellikle de Kemalizme ballk, Trk ordusunun siyasal tutumunun aklanmasnda yararlanlmas gereken nemli ipulardr. rnein; tek partiyi, Trk toplumunu oulcu siyasal yaama hazrlamann arac olarak kulland ak olan Atatrk yadsmadan, Trkiyede askeri bir diktatrln meruluunu ne srmek olanakszdr. Cumhuriyet dneminde kez siyasal yaama dorudan karan Trk ordusu, niin nde de klasna geri ekildi? Bu sorunun, Kemalizm ideolojisine ballk, i ve d gler dengesi gibi etkenlerin dndaki yantn, M. A. Birandn Emret Komutanm kitabnda, darbeyi de ordunun iinde yaa-

Trk ordusu, toplumda sadece yeniliklerin deil, toplumsal haklarn ve siyasal zgrlklerin de ncs ve gvencesi gibi grnmtr.

nite 8 - Siyasal G Olarak Bask Gruplar

159

m bir subayn azndan yle alyoruz: Dmene geince asl sorunlar balar. Zira bir emirle ileri hallediveren asker, brokrasinin direncini kramaz, sosyal alkantlardan etkilenir, brokrasiye gvenmedii iin bu defa emekli subaylar kilit noktalarna getirir. Onlar da ii beceremezler ve bir sre sonra bataa girdiini ve batmaya baladn hisseder. lke ynetmek iin hazrlkl olmadn bilir. Kendi iinde blneceinden korkar. Bir de, askerin sivili ynetirken kendisinin sivil toplumun hastalklarn almasndan korkar. Rvetti, adam kayrmakt, disiplinsiz hareket etmekti... Akla gelen bir soru da, Trkiyede bile kez dorudan siyasal yaama karmak gereini duyan askerlerin, nasl olup da, Hindistan gibi, ekonomik bakmdan daha geri, toplumsal olarak daha blnm bir lkede, sivil siyasal iktidara sayg geleneini srdrebildiidir. Bunu sadece, Hindistanda olduka uzun sren ngiliz etkisine balayamayz. Aradaki temel fark, Trkiyede ulusal bamszlk hareketine ve toplumsal atlmlara askerlerin nclk etmesine karlk, Hindistanda bu ilevi sivil aydnlarn stlenmi oluundan kaynaklanmaktadr. Yenilik hareketlerinde ve Cumhuriyetin kuruluunda oynad rol, toplumsal kken fark ve zellikle de Kemalizme ballk, Trk ordusunun siyasal tutumunun aklanmasnda yararlanlmas gereken nemli ipulardr. Trk ordusunun temel zellikleri ve dier ordulardan farkllklar nelerdir?
SIRA SZDE

Brokrasi ve Teknokrasi
Brokrasi, artk dilimize de yerlemi bulunan bro szc ile eski Yunancada egemenlik anlamnda kullanlan krasi szcnn birlemesinden oluan bir kavramdr. Kimi zaman yalnzca kamu ynetimi anlamnda, kimi zaman genel olarak bir gelimi rgtlenme biimi anlamnda ya da zaman ve kaynak savurganl yaratan bir krtasiyecilik anlamnda kullanlr. Biz ise, bu balk altnda, daha ok devlet brokrasisinden sz edeceiz. Brokrasi, ast-st ilikilerinden oluan bir piramit grnmndedir. Herkes bir sttekinin yasalara uygun olarak verdii buyruklara uymak zorundadr. Ama herkesin sahip bulunduu yetkiler, kendisine deil grevine aittir. O yetkileri ancak o grevde bulunduu srece kullanabilir ve ne grevini ne de yetkilerini bakasna devredemez, miras olarak brakamaz, satamaz. rnein, Orta ada derebeyler dnemindeki kamu ynetiminde bu zellikler bulunmad iin, brokrasi de yoktu. Brokrasiye giri, ykseli, grevler, sorumluluklar ve yetkiler, ta meslein sona erdii ana kadar herey belirli ve ayrntl kurallara balanmtr. Bunun dourduu hantalla karlk, i gvenlii ve gelecek gvencesi dier mesleklere gre daha fazladr. Seimle gelen siyasal iktidar gidici, oysa atamayla gelen memurlar ordusu kalcdr. Geiciliinin bilincinde olan hkmetler ileri hzlandrmak isterlerken, halk nnde sorumlu olmayan brokrasi, kendi ayrcalklarn koruma ve kendi kurallarna gre ar ileme eilimindedir. Roberto Michelse gre; brokrat, kitlelerin gereksinmelerini onlardan daha iyi bildiine kolaylkla ve itenlikle inanr. ada toplumlardaki brokrasi olgusuna en byk nemi Max Weber vermitir. Karl Marxn kuramnda snf atmalarnn oynad rol, Weberde brokrasi oynamaktadr. nl Alman sosyolouna gre, demokratik toplumlarda siyasal iktidar, seimle gelen siyaset adamlarndan ok, brokrasiye aittir: Gncel grnmlerinde siyasal iktidar brokrasi kullanr. Eer ynetim makinesinin tm dilileri uygulanmasn gvence altna almazsa, parlamento grmelerinde ounluun ald kararlar, l satrlar olarak kalmaya mahkm olur.

160
Brokrasiye giri, ykseli, grevler, sorumluluklar ve yetkiler, ta meslein sona erdii ana kadar her ey belirli ve ayrntl kurallara balanmtr.

Siyaset Bilimi

Weber, brokrasinin gelimesi ve dolaysyla devletin etkinliinin artmas lsnde zgrln azalacan dnyordu. Komnizmi de, bir proleterya diktatrlnden ok brokratlarn diktatrl olarak gryordu. Demokrasilerde bile, grevinde uzmanlaan brokratn halkn isteklerinden ve denetiminden uzaklamas sz konusu iken, kapal bir rejimde bunun boyutlarnn ok daha bymesi doald. Daha etkili bir kamu ynetimi gereksinmesinin rn olan brokrasi, bu ilevini yerine getirebilmek iin, uzmanlamay ve grev blnmelerini daha da ileri gtrmek zorundayd. Byle bir gelime ise, ynetici grevlerde bulunan brokratlara byk g kazandryordu. Uzman olmayan ve ynetime geici olarak gelen siyaset adamlarnn yannda, konunun uzman olup o grevde uzun sredir bulunan brokratlarn varl, arln brokrasiye kaymasn doal klmaktayd. Weber niin komnizmi brokratlarn diktatrl olarak grmtr? Marksist kuram, komnist toplumda devletle birlikte brokrasinin de yok olacan haber verdii halde, komnist rejimlerde devlet brokrasisinin yan sra parti brokrasisinin ok glendiini ve devletin gerek yneticisi konumuna ykseldiini biliyoruz. Az gelimi lkelerde ise, asker-sivil brokrasi, adalamann ncl grevini stlenip, geleneksel sekinlerin yerini alabiliyor. Ama Cumhuriyet Trkiyesinde de grld gibi gelime hzlanp toplumsal yap karmaklatka ipler onlarn elinden kamaya balyor. Toplumda yeni ve daha nemli g odaklar beliriyor. Gelimi lkelerde brokrasi kavramnn giderek daha karmaklatn ve onun yerini teknokrasinin aldn gryoruz. Ernest Renan bu gelimenin haberciliini geen yzyln ortalarnda u szlerle yapmt: lkel toplumlarda, tanrlarn adna toplumu ynetenler rahiplerdi; gelecein toplumlarnda, aklc yollardan en iyiyi arama adna hkmet edecek olanlar bilim adamlardr. Geri hemen hibir toplumda siyasal iktidar bilginlerin ve teknik adamlarn elinde deil. Ama ekonomik yapda balayan bir gelimenin siyasal iktidarlara da yansmaya baladn yadsyamayz. Duverger bu yeni oluumun, demokrasinin niteliini deitirip bir tekno-demokrasi yaratacak kadar nemli olduunu ne sryor. Gelimi kapitalist lkelerde byk zel firmalar artk sahiplerinden ok teknokratlarn ynetmeye balad yllardr dikkati ekiyordu. Amerikal iktisat John Kenneth Galbraith bir adm daha giderek, byk sanayi kurulularnda artk ynetimle ilgili kararlarn tek bir kii tarafndan alnamadn ve bylece kollektif bir ynetimin olutuunu vurgulad. nk salkl bir karar, retim teknikleriyle, planlamayla, parasal sorunlarla, pazarlamayla, iletmenin iindeki insan ilikileriyle ilgili bir sr bilginin bir araya gelmesiyle verilebiliyordu. verenler bu kollektif ynetimin yalnzca bir gesini oluturuyordu. Hisse senedi sahiplerinin oluturduu genel kurul ise, bu teknokratlar grubunun hazrlad raporlar onaylamann tesinde bir deerlendirme yaplabilecek olanaklardan yoksundu. veren teknokraside deiiklik yaplabilir, ama teknokrasisiz yapamazd.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Brokrasinin yaps bakmndan gelimi ve az gelimi lkeler arasndaki temel farkllklar nelerdir? Elbette ki, teknokrasi yalnzca gelimi lkelere ve zel sektr kurulularna zg bir olgu deildir. Kamu kurulularnda ve gelime srecinin belirli dzeylerine ulam olan lkelerde de teknokratlar, nce ekonomik sonra da siyasal iktidara

nite 8 - Siyasal G Olarak Bask Gruplar

161

ortak olmaya balamaktadrlar. Baka bir gelime de, zel teknokrasilerle kamu teknokrasisi arasnda giderek bir balantnn olumasdr. Benzer eitimden gemi, benzer karlara ve bak asna sahip kiiler arasnda belirli bir ortamn domas doaldr. Trkiyenin gelime dzeyinde bile, kamu kesimi ile zel kesim arasndaki teknokrat alverii doal karlanr hale gelmitir. zel firmalarn st dzey yneticileri kamu ynetiminde nemli grevlere gelebilirken, tersi de olabilmektedir. G kazanma ve etkisini arttrma istei, teknokraside genel bir eilim olarak ortaya kmaktadr. Konuyu noktalarken unu syleyebiliriz: Genel olarak siyaset adamlar ile uzmanlar arasnda bir uyumazlk vardr. Siyaset adamlar, sezgileriyle ve kitlelerle etkileim iinde karar alma eilimi tarlar. Teknokratlar ise, mekanik, yani ideolojik tercihlerden arnm zm yollarnn varlna inanrlar. Bu uyumazln, Prof. Gaudemetin dnd gibi, tekno-siyasetilerin ortaya kmasyla zm yoluna girdii sylenebilir mi? Burada Eflatunun dncesindekinin benzeri bir ikilemle karlayoruz. O da, ya devleti filozoflarn ynetmesi, ya da devleti ynetenlerin filozoflamas gerektiini savunmutu. Aslnda tekno-siyasetilerin sorunun kesin zm olacan dnmek yanltr. Uzman seenekleri oluturur, siyaset adam ise seenekler arasnda seim yapar. Seenekleri kendisinin ya da bakasnn oluturmas, siyaset adam asndan sorunu deitirmez. Eitler arasnda seim yapacak olan kii, kararn siyasal etkilerle vermek durumundadr. Siyaset bir anlamda kaynak paylam srecidir. ncelii iiye mi vereceksiniz yoksa iverene mi, o parayla top mu alacaksnz tereya m? O noktada uzmanlk biter, siyaset balar! Siyaset adamlar ve teknokratlar arasndaki temel gr farkllklar nelerdir?

Kamu kurulularnda ve gelime srecinin belirli dzeylerine ulam olan lkelerde teknokratlar, nce ekonomik sonra da siyasal iktidara ortak olmaya balamaktadrlar.

SIRA SZDE

162

Siyaset Bilimi

zet
Bask gruplar, siyasal partilerden farkl olarak iktidar ele geirmek iin dorudan doruya almazlar. Dolayl olarak siyasal iktidar dardan desteklerler. Kendiliinden var olan kar gruplar, rgtlendikleri anda bask grubuna dnrler. Siyasal partilere benzer ekilde kadro ve kitle bask gruplar yannda otoriter bask gruplarna da rastlanabilir. Bask gruplarna bal parti konunusunda rnek ngiliz i Partisidir. Sac partilerin sermaye gruplaryla balantlar daha kapal ve dolayldr. Bask gruplar zel kamusal eklinde ayrlabilir. Bask gruplar kendi toplumsal tabanlarnn kar ve grlerini dile getirerek siyasal karar organlarna iletirler. Bundan sonras siyasal partilerin iidir. Siyasal kararlar dolayl biimde etkilemenin yolu kamuoyu oluturmaktr. Bask gruplar nce kendi yelerini etkiler ve sonra asl hedeflerine ynelirler. Baz bask gruplar toplumsal snflara dayaldr. i ve iveren kurulular bunlara rnek olarak verilebilir. Siyasal amala rgtlenmemi g odaklar da vardr. Sz gelimi ordu ve kamu brokrasisi bu tr g odaklardr. Dier bask gruplarnda nce bir kar birlii vardr. Bu kar birlii rgtlenerek bask grubu haline gelir. Ordu ve kamu brokrasisinde ise nce rgtler olumutur. Ordunun ve kamu brokrasisinin kurulu amac siyasal bask deildir. Ancak siyasal yaamda her ikisinin de arl vardr. Ordu geri kalm lkelerde ounlukla siyasal yaamn iindedir. nk dinamizm salayacak, iyi yetimi organize bir baka g yoktur. Kar denge unsurlar da yoktur. lkelerin gelimilik dzeyi, ekonominin byme veya bunalm dneminde oluu, rejimin silahl kuvvetlere verdii nem, subaylarn toplumsal kkeni ordunun siyasal eilimini belirler. Ordunun otoriter yaps, sivil yaam dzenlemeye uygun deildir. Askeri darbeler bir tepki olarak kendilerinden sonra genellikle istemedikleri glerin iktidara gelmesine neden olurlar. lkemizde de 27 Mays, 12 Mart ve 12 Eyll rnekleri benzer sonular vermitir. Siyasal yaamda nemli bir g unsuru da brokrasidir. WEBER brokrasiyi ayr bir toplumsal g olarak deerlendirirken, marksist kuram brokrasiyi egemen snfn bir arac sayar. Son yllarda ise teknokratlarn pek ok konuda etkili olduklar biliniyor. Teknokratlar nce ekonomik sonra da siyasal iktidara ortak olmaya balamlardr. Bylece teknokrasi kavram domutur. Sonu olarak, uzman teknokratlarn seenekleri hazrlamas, siyasal kadrolarn ise seenekler arasndan tercihe karar vermeleri en dorusu olacaktr.

nite 8 - Siyasal G Olarak Bask Gruplar

163

Kendimizi Snayalm
1. Kadro bask gruplar glerini nereden alrlar? a. yelerinin saysndan b. rgtlenme dzeyinden c. rgtlenme eklinden d. yelerinin niteliklerinden e. Toplumun yapsndan 2. Demokratik sol partilerle- ii sendikalar ve kooperatifler arasnda kurulan srekli ittifaklar nerede grlr? a. ABD b. skandinav lkeleri c. ngiltere d. Fransa e. srail 3. Siyasal yaamda en byk neme sahip bask grubu aadakilerden hangisidir? a. Genlik kurulular b. Kadn kurulular c. Snfsal kkenli bask gruplar d. Spor takm taraftarlar e. Mzik grubu taraftarlar 4. Trk ordusuyla Latin Amerika lkeleri ve dier geri kalm lkelerle karlatrldnda, siyasal yaamla ilgili olarak ortaya kan fark aadakilerden hangisidir? a. Trk ordusu sayca daha byktr. b. Trk ordusunun silah ve tehizat daha moderndir. c. Trkiyede ordu mensuplar ayrcalkl bir snfn ocuklar deildirler. d. Trkiyede ordu siyasete hi karmaz. e. Trkiyede ordu siyasetin her zaman tam iersinde olmutur. 5. Hindistanda ekonomik ve toplumsal koullar Trkiyenin gerisinde olduu halde askeri darbe olmamas nasl aklanabilir? a. Hindistan uzun sre ngiltere tarafndan idare edilmitir. b. Hindistan ok byk ve etnik farkllklarn etkisinde bir lke olduu iin askerler lke ynetimini ele geirmekten korkmulardr. c. Hindistan halk Trk halkna gre sivil demokrasiye daha yatkndr. d. Hindistanda Budizm dininin etkisi askerleri kontrol altnda tutmaktadr. e. Ulusal bamszlk hareketine ve dier toplumsal atlmlara asker kkenli aydnlar deil, sivil aydnlar nclk etmilerdir.

6. Otoriter-totaliter bask gruplarna zellikle hangi rgtlerde rastlanr? a. Faist partilerde b. Demokratik partilerde c. Sosyalist partilerde d. i partilerinde e. Kyl partilerinde 7. Kamuoyu oluturmaya ynelik bir propaganda kampanyas yrten iktidardaki parti ya da glerin asl hedefi kimler olmaldr? a. Kendi toplumsal tabanlar b. Kendisine oy vermeyen gruplar c. Rakip gruplarn tabanlar d. Milletvekilleri e. Aydnlar 8. Aadakilerden hangisi snfsal nitelikli olmayan bask gruplarndan biri deildir? a. Kadn Haklar Dernei b. Ticaret ve Sanayi Odalar c. Satransever Genler Dernei d. slamc Genlik Dernei e. Feministler Birlii 9. i sendikalarnn etkisi hangi lkelerde daha oktur? a. Sa partilerin iktidarda olduu lkelerde b. Sk sk iktidara gelen demokratik sol partilerin yakn ibirlii iinde olduklar lkelerde c. Tutucu partilerin etkin olduu lkelerde d. Sendikal hareketin yeni filizlendii lkelerde e. Otoriter ynetimlerin etkin olduu lkelerde 10. iftilerin siyasal gc nereden gelmektedir? a. rgtl olularndan b. Nitelikli olularndan c. lke dzeyinde dengeli bir biimde dalm olmalarndan d. Partilerle kurduklar organik ilikilerden e. Partilere saladklar parasal katklardan

164

Siyaset Bilimi

Yaamn inden
Gazetelerde Hkmetin Cenaze lanlar kyor 1979 Mays aynda skynetimden izin alnarak ulusal yazl basnda yaynlanan TSAD ilanlar, siyasal gndemi belirleme, siyasal bir tavr ve duruu aklamada reklam aracnn kullanlmasna rnek tekil etmitir. TSAD bask grubu olarak gazete reklamlar ile hkmete ynelik bask oluturmaya almtr. TSAD ilanlar u notla imzalanmaktadr: Bu mesaj, demokratik toplumumuzun retici glerinden zel sektr temsil eden TSAD tarafndan hazrlanm ve sayn halkmza izlenilmesi, incelenmesi ve tartlmas amacyla sunulmutur lanlar siyasetin gndemini dorudan etkilemi, ilanlarla birlikte Ecevit hkmetine ynelik tartmalar alevlenmi, ilanlar ekseninde bir siyasal tartma balamtr. Ecevit hkmetine muhalefet eden partiler bu ilanlar hkmeti devirme frsatn hissederek saldrlarnn younlatrmtr. Sz gelimi dnemin AP Genel Bakan ve muhalfet lideri Sleyman Demirel, Gazetelerde hkmetin cenaze ilanlar kyor demitir (15 Mays 1979, Tercman). Bu olay, bask gruplarnn siyasete yn vermesi asndan benzer rneklerle birlikte tartnz. Kaynak: Ferruh Uztu, Siyasal Marka, Media Cat Yay., stanbul, 1999.

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

ABADAN, Nermin. Brokrasi, SBF Yaynlar, Ankara, 1959. AKAD, Mehmet. oulcu Demokraside Siyasal ktidar ve Bask Gruplar, Z Yaynlar, stanbul, 1979. BRAND, M.Ali. Emret Komutanm, Milliyet Yaynlar, stanbul, 1987. BIRNBAUM Pierre, Chazel Franois. Sociologie Politique (t.1), Armand Collin, Paris, 1971. BOZDEMR, Mevlt. Trk Ordusunun Tarihsel Kaynaklar, SBF Yaynlar, Ankara, 1982. DOGAN, Mattei. Les Militaires En Politique, Pouvoirs PUF, Paris, 1986. DUVERGER, Maurice. Batnn ki Yz (ev. C. Eroul, F. Salam), Doan Yaynevi, Ankara, 1977. DUVERGER, Maurice. Siyaset Sosyolojisi, Varlk Yaynevi, stanbul, 1975. ECEVT, Blent. Toplumsal Kltrn Siyasal Yaamna Etkisi, Tekin Yaynevi, stanbul, 1990. HEPER, Metin. Brokratik Ynetim Gelenei: Osmanl mparatorluu ve Trkiye Cumhuriyetinde Geliim Nitelii, ODT Yay., Ankara, 1974. KAYALI, Kurtulu. Cumhuriyet Dneminde Ordu-Siyaset likisi, Baslmam doktora tezi, Ankara niversitesi, 1978. KILALI, Ahmet Taner. Forces Politiques Dans la Turquie Moderne, SBF Yaynlar, Ankara, 1968. MEYNAUD, Wean. Politikada Bask Gruplar, (ev. S. Tiryakiolu) Varlk Yaynlar, stanbul, 1975. ZDEMR, Hikmet. Rejim ve Asker, Afa Yaynlar, stanbul, 1989. ROUQUE, Alain. Latin Amerikada Askeri Devlet, (ev. irin Tekeli), Alan Yaynclk, stanbul, 1986. AYLAN, Gencay. Trkiyede Kapitalizm, Brokrasi ve Siyasal deoloji, TODAE Yaynlar, Ankara, 1975.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. d 2. c 3. c 4. c 5. a 6. a 7. a 8. b 9. b 10. c Bask Gruplarnn Yaps ve Trleri blmn yeniden gzden geiriniz. Bask Gruplarnn Yaps ve Trleri blmn yeniden gzden geiriniz. Toplumsal Snflara Dayal Bask Gruplar ksmn yeniden gzden geiriniz. Ordu blmn yeniden gzden geiriniz. Ordu blmn yeniden gzden geiriniz. Bask Gruplarnn Yaps ve Trleri ksmn yeniden gzden geiriniz. Bask Gruplarnn levleri, Amalar ve Yntemleri blmn yeniden geiriniz. Toplumsal Snflara Dayal Bask Gruplar ksmn yeniden gzden geiriniz. Toplumsal Snflara Dayal Bask Gruplar ksmn yeniden gzden geiriniz. Toplumsal Snflara Dayal Bask Gruplar ksmn yeniden gzden geiriniz.