125

Siyasal G Olarak Siyasal Partiler

Demokrasi, oligari ve tiranlk. Bunlarn hibiri devlet dzeni deildir, bunlara en gzel parti ynetimi denilebilir; hibiri ynetmeye gnll deildir, halk da ynetilmeye gnll deildir, ama zor kullanarak bu gnlszleri ynetir; ynetici ynettii insandan korktuu iin, onun doru, zengin, gl, yiit ve kesinlikle sava olmasna gnlden izin vermeyecektir. te bunlar, hemen hemen btn ktlklerin belirgin iki nedeni, ama imdi szn ettiimiz ktlklerin asl nedenleri: yasalarn kardmz devlet dzeni ise ikisinden de kurtulmutur, nk yurttalara en byk bo zaman salar, insanlar birbirlerine baml deildir ve sanrm, bu yasalarn altnda hi para dkn olmazlar, dolaysyla bugnkler arasnda yalnzca byle bir devlet sistemi anlattmz eitimi ve konumamzda gereince akladmz sava elencesini kabul eder grnyor ve yle olmas da akla uygun. (Kaynak: Platon, Yasalar, VIII. Kitap, s.303, Kabalc Yaynevi, 1992)

126

Siyaset Bilimi

Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra; siyasal sistem iinde siyasal partilerin yaps ve zelliklerini tanmlayabilecek, tek partili ve ok partili sistemleri karlatrabilecek, siyasal partilerin toplumlar ve lkeler asndan ilevlerini aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Siyasal Parti Bask Grubu Siyasi atma Siyasal ktidar Kitle Partisi Kadro Partisi Seim Sistemi

indekiler
GR Partilerin rgtleri Partilerin Yneticileri Trkiyede Siyasal Partiler PART SSTEMLER Tek Partili Sistemler kili ve ok Partili Sistemler PARTLERN LEVLER karlarn Temsili ve Btnleme Siyasal Katlma

nite 7 - Siyasal G Olarak Siyasal Partiler

127

GR
Siyasal atma olarak nitelendirdiimiz sre, kiiler arasnda olduu kadar, hatta ondan da te rgtler arasnda gereklik kazanr. Bu rgtlerin banda ise, siyasal partiler ve bask gruplar gelirler. Birincisi siyasal iktidar ele geirmek, ikincisi siyasal iktidar etkilemek amacna ynelik rgtlerdir. Bir lkede siyasal partiler sisteminin ve partilerin yapsnn, o lkedeki siyasal rejimi deerlendirmenin en salam aralar olduu gr siyaset bilimcileri arasnda yaygndr. Siyasal partiler, bir program erevesinde siyasal kararlar etkilemek ve bu amala siyasal iktidar ele geirmek zere rgtlenmi kurululardr. Yapsal farkllklar, ayn zamanda toplumsal tabanlarnn ve dolaysyla da ideolojilerinin farklln yanstr. Siyasal parti sistemleri ise, rejimlerin gerek yzlerinin anlalmasnda, ok kez anayasalar kadar nem tar. Siyasal partiler, demokratik olsun olmasn, tm ada siyasal rejimlerin ilemesinde ok nemli grevler stlenirler.

PARTLERN YAPISI Partilerin rgtleri

Farkl siyasal eilimlerin temsilcisi olarak, siyasal partiler, kaba izgileriyle Eski Yunanda da vard. Ama ada anlamda siyasal partiler, ilk kez Bat Avrupada 19. yzylda seimlerle birlikte dodu ve oy hakknn genilemesiyle de geliti. Aristokrasi (toprak soylular) ile burjuvazi (kent soylular) arasndaki mcadele srasnda, adaylar desteklemek ve desteklenen adayn seim masraflarn karlamak zere yerel komiteler olutu. Ayn toplumsal snfn karlarn ve dolaysyla dnya grn savunan milletvekilleri arasnda, Meclislerde giderek gruplamalar balad. Yerel komiteler arasndaki balantnn kurulmasyla da ilk siyasal partiler domu oldu. i snfnn mcadelesi sonucu, oy hakknn yaygnlatrlmasyla birlikte ortaya kan farkl yapdaki partiler de, genellikle kitle partileri ya da yn partileri olarak adlandrlr. Bu partilerin toplumsal tabanlarn, daha ok ekonomik bakmdan gsz toplum kesimleri oluturduu iin, masraflarn karlanabilmesi, ok sayda yenin dentilerinin bir araya gelmesini gerektirmitir. (ngiliz i Partisini ise, bata sendikalar olmak zere, eitli rgtler bir araya gelerek oluturdu ve onlarn yeleri de partinin yeleri sayld). ok sayda yeye dayal bir rgtn, brokratik bir yapya sahip olmas ve belirli bir merkez otoritesinin domas kanlmazd. stelik, ekonomik bakmdan gsz olan yeler, ayn zamanda yeterli bir eitim dzeyinden yoksun bulunduklar iin, kitle partilerinin bir eit gece okulu ilevini yerine getirmeleri, yelerini siyasal adan eitmeleri, onlara siyasal bilin vermeleri gerekiyordu. Kadro partilerinin temel rgt biriminin komite ler olmasna karlk, kitle partileri ocak lara dayanr. Komitelerin says az, ama en kk yerleim birimlerine kadar yaylan ocaklarn says oktur. Mahalle ve kylere kadar uzanan bylesine bir rgtlenme, ok sayda yeye dayanma zorunluluunun bir sonucu saylabilir. Kitle partilerinin etkinlikleri daha srekli ve yaygndr. yelerin parti ile balantlar genellikle daha skdr. Parti genel merkezi ile meclis grubu arasnda bir denge vardr. Ama genel merkezin rgt zerindeki otoritesinin yan sra, meclisteki parti grubu iinde de sk bir oy disiplini bulunur.

i snfnn mcadelesi sonucu, oy hakknn yaygnlatrlmasyla birlikte ortaya kan farkl yapdaki partiler de, genellikle kitle partileri ya da yn partileri olarak adlandrlr.

128

Siyaset Bilimi

Gerek kadro, gerekse kitle partileri asndan, temsil ettikleri toplumsal tabann zelliklerinin, yaplarn belirlediini sylemek yanl olmaz. deolojilerini belirleyen temel ge de zaten ayn tabandr. Ekonomik bakmdan gl aznlklar kadro partilerini, dk gelir dzeyli ounluklar da kitle partilerini yaratmlardr.
SIRA SZDE

Ekonomik bakmdan gl olan aznlklar hangi partileri desteklemilerdir? i snfnn mcadelesi sonucu, oy hakknn yaygnlatrlmasyla birlikte ortaya kan farkl yapdaki partiler de, genellikle kitle partileri ya da yn partileri olarak adlandrlr. Halk, sosyal demokrat ya da sosyalist nitelikli kitle partileri, yelerinden dzenli bir ilgi beklerler. Oysa komnist ve faist parti yelerinin partilerine ballklar, dindarlarn dinlerine ballklarna benzetilebilir. Kitle partileri, bireylerin yaamnn ancak bir blmn etkilemeye alrken, komnist ve faist partiler asndan, zel yaamn tm etki alan iine girmektedir. Bylesine totaliter bir ideolojiden hareketle ortaya kan yap ise, ister istemez otoriter olacaktr. oulcu demokratik rejimlerde de, faist ve zellikle komnist partilere zaman zaman rastlanmakla birlikte, totaliter partilerin yapsal zelliklerini Tek Parti bal altnda inceleyeceiz. Ama, kitle partileriyle totaliter partiler arasndaki yapsal farkllklarn ideolojiden kaynaklandn sylemenin de yeterli olmadn, hemen belirtmek gerekir. nk ideolojilerin etkisi, onlar benimsemi olan toplumsal tabana baldr. Toplumsal tabandaki gereksinmelerin ideolojiye, ideolojinin de partinin yapsna yansdn unutmamalyz. Aristokrasi ve burjuvazinin oluturduu toplumsal tabanlar, tutucu ve liberal ideolojiler ile kadro partilerini yarattlar. Halk kitlelerinin, sorunlarna bar zm umutlarn koruduklar ortamlarda lml bir sosyalizm ve kitle partileri geliti. Yalnzca ii snfna ve ii snfnn da en militan kesimine dayanmak, komnist partileri dourdu. Faist partiler ise, byk toplumsal-ekonomik bunalm dnemlerinde panie kaplan burjuvazi ve orta snflarn omuzlar zerinde ykseldiler. Oy hakknn genellemesiyle birlikte kitle partilerinin rekabeti karsnda kalan kadro partileri, sekin bir aznln partisi olmaktan kmaya altlar. Kaplarn ap, ye saylarn oaltmaya aba gsterdiler. Ama ne partinin ekonomik gc, ne yelerinin eitim dzeyi, ne de ideolojisi, ok sayda yeyi zorunlu kld iin, yapdaki deime geni boyutlu olmad. rnein; ABDnin kendine zg ortamnda, gerek anlamda kitle partileri ortaya kmad gibi, partilerde, zellikle n seimi dzenleyen rgtler olmaktan teye gidemediler. Buna karlk, ngilterede Muhafazakr Parti, i Partisinin rekabetinin yaratt ortama hzla uyum salad. Meclis grubunda oy disiplini ni kurarak, ABDdeki kadro partilerinden ok farkl bir grnm kazand.

DKKAT

Toplumsal tabandaki gereksinmelerin ideolojiye, ideolojinin de partinin yapsna yansdn unutmamalyz. Kukusuz ki, partilerin yapsal zellikleri asndan en nemli ge, ye saylar deildir. yelerin nitelii, partiye kabul edili biimi ve yaptklar katk, ok daha nem tar. yelerin niteliine en nem veren partiler totaliter partilerdir. Ama kitle partileri de, ideolojiye verdikleri nem nedeniyle, her isteyene kaplarn amazlar. Partinin genel dorultusundan sapan yelerini de, ilerinde tamak istemezler. Asl byk farkllk ise, yelerin partiye olan katks konusunda ortaya kar.

nite 7 - Siyasal G Olarak Siyasal Partiler

129

Komnist ve faist partilerin yeleri eylemci olmak zorundadrlar. Komnistlerde bu eylemler, gerektiinde yasal olmayan etkinliklere kadar uzanrken, faistlerde ncelikle zor kullanmay da ierir. Toplumsal huzursuzluklarn rn olan kitle hareketlerini, zor kullanarak bastrp datmak, faist parti rgtlerinin grevidir. Bir siyasal partinin siyasal gler dengesindeki arl nasl artar? Konuyu kapatmadan, nce, sol ve sa partiler asndan, ideolojinin ve yapsal tutarlln niin ayn derecede nem tamadna deinmek gerekiyor. Sol partiler, dzeni ya da o dzen iindeki birok kurumu kkl biimde deitirme iddias tarlar. Bu nedenle de, toplumsal-ekonomik dzenin eletirisi ve getirilmek istenen yeni dzenin inandrcl nem tar. te bu konumdur ki, sol partiler asndan hem ideolojinin hem de yapsal tutarlln nemini artrr. Sol bir partinin baars, bir yandan programnn kitlelerdeumut yaratmasna, te yandan da, rgt, nderi ve ynetici kadrolaryla gven vermesine baldr. Dzeni korumak, deitirmekten daha kolaydr. Dzeni ufak dzeltmelerle srdrme amacndaki bir sac parti, hele bir de iktidarda ise, kendi iindeki baz nemli elikilere karn baarl olabilir. nk neyin korunmak istendii ve iktidardayken neler yapld ortadadr. Oysa soldaki bir partide, topluma elikili mesajlar iletiliyorsa, ortadaki semeni kazanma ans azalr. Sadece tepki oylar ile yetinilir. nk iktidara geldiinde neler yapaca konusunda bir aklk ve inandrclk olumaz.
SIRA SZDE

yelerin nitelii, partiye kabul edili biimi ve yaptklar katk, ok daha nem tar. yelerin niteliine en nem veren partiler totaliter partilerdir. Ama kitle partileri de, ideolojiye verdikleri nem nedeniyle, her isteyene kaplarn amazlar.

Partilerin Yneticileri
Siyasal partilerin temel gcn, dayandklar toplum kesimlerinin oluturduu sylenebilir. O toplumsal tabann sorunlarnn ve o sorunlarn sonucu olan gereksinmelerinin, partinin programna ve uygulamalarna yansmas gerekir. Tabann eilimlerine ters den bir nderin yada yneticiler grubunun, kiisel gleri ne olursa olsun, partinin bandaki konumlarn koruyabilmeleri zordur. rnein smet nnnn tarihsel kiilii ve tartlmaz nderlii bile, benzer bir durumda Onun CHPnin bandan uzaklamak zorunda kalmasn nleyememitir. Jean-Jacques Rouseau, nl, Toplumsal Szleme sinde yle diyordu: Byk ounluun yneten ve kk ve kk bir aznln da ynetilen olmas doal dzene kardr. Bu anlamda bir demokrasi hibir zaman varolmad gibi, hibir zaman da varolmayacaktr. Bu szler belki de Michelsin hareket noktasn oluturmutur. Michelse gre, kitleler genellikle hareketsiz ve edilgendir. Bu nedenle de, ilerin yryebilmesi iin bazlarnn ipleri eline almas kanlmazdr. Balangta kendiliinden ortaya kan ve geici gibi grnen bu efler giderek kalc ve hatta yerlerinden oynatlamaz olurlar. Her rgtlenme, eninde sonunda mutlaka bir oligari yaratr. Parti ne kadar halka dayanm olursa olsun, ne lde demokratik bir tabana sahip bulunursa bulunsun, bu gerek deimez. Parti bydke, yeleriyle efleri arasndaki elikiler de artar. Michels bu konudaki grn yle zetliyor: Partinin, btn kaytl yeleriyle ve hele o yelerin geldii toplumsal snfla zdelemesi hi de zorunlu deildir. Kendisi kendi bana bir ama haline gelerek, kendine zg hedefleri ve karlar benimseyerek, temsil ettii snftan yava yava ayrlr. Bir partide, kendini oluturan rgtlenmi kitlelerin karlar, onu kiiletiren brokrasinin karlaryla ayn olmaktan ok uzaktr.

130
Michelse gre, kitleler genellikle hareketsiz ve edilgendir. Bu nedenle de, ilerin yryebilmesi iin bazlarnn ipleri eline almas kanlmazdr. Parti bydke, yeleriyle efleri arasndaki elikiler de artar.

Siyaset Bilimi

Elbette ki, partinin ynetici kadrolar bu duruma dtnde, onlar sulayanlar kacak ve devirmek iin ura vereceklerdir. Ama Michels bu konuda da karamsardr. nk onlar mcadelelerinde baarl olduklar lde yneticiler arasnda yer almaya balayacaklar, onlarn da yerini bu kez yeni muhalifler alacaklardr. eflerin egemenliine yasalar kararak son vermeye almak ise bounadr. Bu gibi deneylerde, eflerin deil sonunda yasalarn boyun edii grlr. Partilerin ynetici kadrolarnn yenilenmesindeki bu zorluk, bir yandan kitlelerdeki sz konusu tutucu eilimlerden, te yandan da yneticilerin sahip bulunduklar olanaklardan kaynaklanr. rnein; Avusturya Sosyalist Partisinde, yerel rgt yneticileri, bir st birimin hazrlad gvenilir partililer listesinden seilirler. Birok partide de, parti yeleri delegeleri, delegeler yerel yneticileri, genellikle de yerel yneticiler merkez yneticilerini seerler. yelerin setikleri delegelerle her zaman ayn gr paylatklar sylenemeyecei gibi, delege seimlerinde i banda bulunanlarn daha avantajl olmadklar da sylenemez. Delege seimlerini kazanabilmek iin bavurulan naylon ye kayd, ya da ye olmayanlara oy kullandrmak gibi uygulamalara, demokrasinin kkletii Batl lkelerde bile rastlanabilmektedir. Partilerin ynetici kadrolarnn deimesi niin kolay deildir? Duverger, partilerin bandaki ynetici snf ya da i evrenin yenilenmesi ile parti yaps arasndaki elikilere dikkati ekiyor. Merkez otoritesinin gl olduu partilerde kan tazelenmesi daha kolay olurken, demokratik srelerin daha yaygn kullanld partilerde tersi grlmektedir. rnein; Sovyet Komnist Partisi nderi Gorbaovun abalaryla parti ynetiminde nemli bir genleme gerekleebilirken, ayn istei tayan birok Batl nder bunu salayamamaktadr. nk partilerin alt kademeleri, bu adan hemen her zaman tutucudurlar. Alt kademelerde uzun yllar almadan st dzeylerde grev alnmasndan holanmamakta, bir eit kskanlkla hareket etmektedirler. Oysa ya stnl, kimsenin hasedini uyandrmayan ve eitlik duygusunu sarsmayan tek stnlktr. Bat Avrupada ii partilerinin yneticilerinin ya ortalamasnn, burjuva partilerinin yneticilerinin ya ortalamasndan genellikle daha yksek olduunu biliyoruz. nk iilerin eitim dzeyleri, parti yneticisi ya da milletvekili olmadan nce,uzun bir sre siyasal bir eitimden gemeyi gerektirmektedir. stelik sol partilerin savunduklar, partiye dayal liste usul seimlerde yeni isimlerin milletvekili olabilmeleri daha zorken, sac partilerin zaman zaman savunduklar tek isimli dar blge seimlerinde durum tersinedir. Siyasal partileri yneten gruplarn, gerekten tabann toplumsal anlamda temsilcileri olduklarn sylemek de olduka zordur. Sac partilerin tabanlarn genellikle kyller, zanaatkrlar, tccar ve sanayiciler oluturduklar halde, yneticilerin ou hukuku, doktor, mhendis gibi toplum kesimlerindendir. Solcu partiler ise,ncelikle bata ii snfna dayanmak durumunda olduklar halde, yneticileri arasnda retmen, yazar gibi aydn kesimler nemli bir arlk olutururlar. Sol partilerin yneticileri arasnda yer alan iilerin de eski iiler olduunu sylemek herhalde daha doru olur. nk sendikaclktan siyasete atlayan bu iiler, giderek iilerin koullarndan tamamen uzaklarlar. Siyasal partileri yneten gruplar, gerekten tabann toplumsal anlamda temsilcileri midir? Tartnz.

SIRA SZDE

Partilerin alt kademeleri hemen her zaman tutucudurlar. Alt kademelerde uzun yllar almadan st dzeylerde grev alnmasndan holanmamakta, bir eit kskanlkla hareket etmektedirler.

SIRA SZDE

nite 7 - Siyasal G Olarak Siyasal Partiler

131

Taban ile tavann bileimleri arasndaki farkn nedenlerini anlamak zor deildir. Byk tccar ve sanayiciler genellikle ya siyaseti kmserler ya da bizzat seilmektense perde arkasnda kalmay tercih ederler. Kyl ve ii gibi eitim dzeyleri geri olan toplum kesimlerinin ise, kendilerine ve kendilerine benzeyenlere gvenleri azdr. Bir avukatn ya da bir aydnn, kendi davalarn daha iyi savunabileceini dnrler. Otokratik yollardan atanm olan Komnist liderler arasndaki ii orannn, daha demokratik yntemlerle seilmi Sosyalist liderler arasndakinden yksek oluu, anlamldr. Bir baka eliki de, gene demokratik sol partilerle bu kez tutucu partiler arasnda gzlemleniyor. Tutucu partiler, genellikle eitim ve gelir dzeyi daha yksek, bireyci eilimleri daha gelimi siyaset adamlarna sahip olduklarndan, gl bir parti disiplininden holanmamaktadrlar. Oysa tek tek bireylerden ok toplumsal snflara nem veren sol partiler, ok sayda yeye dayal yaplaryla disiplinli olmak zorunda kaldlar ve nce merkez otoritesini, sonra da hi istemeden, parti nderinin kiisel iktidarn ok glendirmi oldular. Duverger, hiziplerin varlnn parti ii demokrasiyi glendirecei grne katlmyor ve yle diyor: Bu, daha ok, ynetici snf mensuplar arasnda bir gr ayrl olduunu ortaya koyar. Her hizip, kendi iinde otoriter bir yapya sahiptir. taate tannan ncelik, doal olarak, ideolojik bakmdan bir gerilemeye yol aar. Kitleler gitgide kendilerine sylenenleri tekrarlamaya, bylece liderler de gitgide kendi seslerinin yanksndan baka bir ey iitmemeye balarlar.

Trkiyede Siyasal Partiler

Trkiyede ilk siyasal partiler, 1908de kinci Merutiyetin ilanndan sonra kuruldu. Nasl ki, ilk siyasal nitelikli dernekler de, 1839 Tanzimat Fermannn getirdii ortamdan yararlanarak ortaya kmlard. Kurulan ilk siyasal partiler iinde, temel eilim dikkati ekiyordu: slamclar, Turanclar (dnyadaki btn Trklerin tek bayrak altnda birlemesini isteyenler) ve Batclar. Hatta Osmanl Sosyalist Frkas ad altnda bir sol parti bile, siyaset sahnesinde yerini almt. 1911 ylnda, muhalefet partilerinin byk ksm, Hrriyet ve tilaf Frkas adyla birletiler. Bu, siyasal ve toplumsal baz hak ve zgrlklere sahip kan, ekonomik alanda da yabanc sermayenin lkeye gelmesini savunan bir partiydi. Aslnda, siyasal parti niteliine uygun ilk rgt, 1889da baz askeri tp rencilerince kurulmu olan ttihat ve Terakki Cemiyeti idi. II. Abdlhamitin koyu bask rejimi, rgtn 1908de kinci Merutiyet ilan edilinceye kadar gizli kalmasn zorunlu klmt. Dayand hcre birimleri, talya Carbonarilerinden ve Mason localarndan etkilenmiti. 1908 seimlerinde ounluu elde eden parti otoriter yapsn korudu ve 1913-1918 yllar arasnda lkede tam bir tek parti, egemenlii kurdu. Ama bu sonucu almasnda, halkn desteinden ok, ordu ile i ie olmasnn ve ordunun dorudan desteinin rol bykt. Taradaki rgtlenme ise, byk lde erafa dayanyordu. Birinci Dnya Sava sonunda, Anadolu ve Rumelinin paylalmas gndeme gelince, yer yer reddi ilhak ve mdafa-i hukuk cemiyetleri ortaya kt. Mustafa Kemal, Sivas Kongresinde bunlar Anadolu ve Rumeli Mdafa-i Hukuk Cemiyeti ad altnda birletirdi. Bu yeni oluumda da arl, ttihat ve Terakkinin eski kadrolar oluturuyordu. Kurtulu Savann bitiminde, Mustafa Kemal (daha sonra Cumhuriyet Halk Partisi adn alacak olan) Halk Frkasn kurarken, Anadolu ve Rumeli Mdafa-i Hukuk Cemiyetinin btn tara rgt, bu yeni partinin yerel birimlerine dntrld. Partinin genel merkezinde sivil, asker brokrasi, ye-

132

Siyaset Bilimi

1923-1945 yllar arasnda srecek, Kemalist Tek Parti dnemi balamt. 1924 ve 1930da, iki kez ok parti deneyimine giriildiyse de, ksa srede vazgeilmek zorunda kalnd. nk, ok kkl bir devrim srecini yaayan ve demokrasi gelenei bulunmayan toplum, henz buna hazr deildi.

rel rgtlerde ise eraf egemendi. Artk 1923-1945 yllar arasnda srecek, Kemalist Tek Parti dnemi balamt. 1924 ve 1930da, iki kez ok parti deneyimine giriildiyse de, ksa srede vazgeilmek zorunda kalnd. nk, ok kkl bir devrim srecini yaayan ve demokrasi gelenei bulunmayan toplum, henz buna hazr deildi. Kitle partileri gibi ocak birimlerine dayal olan CHP rgt, 1936 ylnda dorudan devletin ynetim ve denetimine verildi. ileri Bakan ayn zamanda partinin genel sekreteri, valiler de il bakan oldularsa da, yl sonra bundan vazgeildi. 27 yllk tek parti dnemine kar biriken tepkiler, 1950 ylnda yaplan ilk serbest genel seimlerde, Demokrat Parti nin rahat bir ounlukla iktidara gelmesine yetti. CHPden ayrlan bir grup tarafndan kurulan parti, krsal kesimden byk destek salad ve kylnn siyasal yaama katlmn nemli lde arttrd. zellikle 1961den sonra girilen ok partili dnemde, Trk siyasal partilerinin byk ounluu, kitle partisi modelini benimsemilerdir. Ama 27 Mays 1960 askeri darbesinden sonra, ocak-bucak rgtlerinin, siyasal kutuplama nedeni gsterilerek kapatlmas, ciddi bir handikap oluturmutur. Trk siyasal partileri, bugn, toplumsal tabanla parti ynetimi arasnda gl bir iletiim kayna olan, siyasal bilinlenmeye ve katlmaya nemli katklar yapan, parti ii demokrasinin ileyiinde nemli ilevi bulunan, temel bir kurumdan yoksundurlar. 12 Eyll 1980 ncesinde, demokrasiye bal byk partilerin ocak rgtlerinin bulunmaynn yaratt boluktan, eli silahl ideolojik gruplarn yararlandklarn unutamayz. ok partili dnemde Trk siyasal partileri hangi parti modelini benimsediler? 27 Mays darbesi sonucu, Demokrat Parti kapatld. Ama ksa saylabilecek bir srede onun yerini Adalet Partisi ald. 12 Eyll darbesi ise, hibir ayrm yapmadan Atatrkn kurduu Cumhuriyet Halk Partisi dahil, tm partileri kapatt. Her darbeyle birlikte yeni bir anayasa kabul ediliyor, siyasal yaam yeniden biimlenirken yeni partiler ve yeni kadrolar hedefleniyordu. Bunun beklenen, istenen sonular verdii sylenemez. Siyasal rejimler dahil, her kurum yaad lde glenir ve kendisini topluma kabul ettirir. Siyasal partiler ise, demokrasinin vazgeilmez eleridir. Yasaklarla kadro yenilenmesi zorlansa bile, gemi deneyimleri yaamam her yeni kadronun, eski hatalarn benzerlerini yapmas olasl daha yksektir. Gsz, gelenekleri olumam, deneyimli kadrolara sahip bulunmayan siyasal partilerle, gl bir demokrasi oluturulamaz.

SIRA SZDE

PART SSTEMLER Tek Partili Sistemler

Baz siyasal bilimciler, gerek tek partili sistemlerle, birden ok parti bulunduu halde, gerekte tek partili gibi ileyen sistemleri birbirlerinden ayrrlar. Bu ikinci durumda, belirli bir partinin dndakiler ya gstermelik olarak vardrlar, ya da uzun sre iktidara ulama ansna sahip bulunmamaktadrlar. Oysa, iktidara ulama anslar uzun bir dnem iinde bulunmasa bile, iktidar iin yasal mcadele olanaklarna sahip birden ok partinin bulunduu sistemleri tek partili saymak ok yanl olur. Hindistann Kongre Partisi rneinde de grld gibi, ok zor da olsa, muhalefetteki partilerin iktidara ulama anslar bulunmaktadr. Ama, Polonya ve Bulgaristan gibi baz lkelerde, komnist partilerin dndaki partiler yalnzca gstermelikti ve onlarn gnn birinde iktidara ulamalar sz konusu deildi.

nite 7 - Siyasal G Olarak Siyasal Partiler

133

Komnist tek parti modeli, arlk Rusyasnn kendine zg koullarnda dodu. Bir bask rejiminde, almalarn byk ldeyer alt nda yapmak zorunda olan bir partinin varln srdrebilmesi ve baarya ulamas, ok gl bir merkez otoritesini, gizlilik ve disiplini gerektiriyordu. Parti, ii snfnn nc gc olmak ve ona dardanbilin gtrmek grevini stlenmiti. Lenin, byle bir rgt oluturanlarn mesleinin devrimci eylem olmas gerektiini savunuyordu. Birden ok parti bulunduu halde, gerekte tek partili gibi ileyen sistemlere farkl lkelerden rnekler verebilir misiniz? Rusyada 1917 devrimi baarya ulatktan sonra da, Leninci parti bilinen yapsn korudu ve 1920 lere gelindiinde bu yapy dnyadaki tm Marksist partilere zorla kabul ettirmek istedi. Oysa belirli bir toplum yapsnn ve hatta belirli bir dneme zg siyasal koullarn rn olan bu yapdaki bir rgtn, Bat nn oulcu ve zgrlk sistemleri iinde bir yama gibi kalma olasl yksekti. Bylece Bat daki sol partiler ikiye blndler. Sosyalistler kitle partisi zelliklerini korurken, ortaya Moskovann zorla kabul ettirmek istedii modele gre oluan komnist partiler kt. Komnist partilerin temel rgtlenmesi, mahalle ve iyeri dzeyinde kurulan hcrelerdir. Her hcrenin bir sekreteri olup, st organ ve kurulularla balanty salar. Gnlk olaylar partinin resmi retisi (doktrini) erevesinde deerlendirilir. Partinin etkinlik alan, siyasal, toplumsal ve kiisel yaantnn tmn kapsar. ye olabilmek iin, ideolojinin bir din gibi benimsenmesinin de tesinde baz nitelikler gerekir. Parti yeleri, ok kkl bir devrimin nc gcn oluturacak nitelikteki kiiler arasndan seilirler. Komnist tek partilerin iktidarda olduu lkelerde, parti yelerinin ve zellikle de parti yneticilerinin ayrcalkl bir konumlar vardr. Komnist partilerin zellikleri nelerdir? Faist partiler, 1929 dnya ekonomik bunalmnn yaratt ortamda, panie kaplan orta snflarn ve byk sermaye evrelerinin gereksinmelerine yant olarak nce Almanya ve talyada dodular. Milisler zerine kurulu, askeri trde bir rgtlenme modeli gelitirdiler. Yasalarn elverdii lkelerde, yeleri niforma giyer, askeri bir eitim grrler. nderin emirlerine, tartmasz tam bir itaat sz konusudur. yelerin partiye ball ve disiplin, komnist partilerden de daha gldr. deolojinin nemi, nderin emir ve dncelerinden daha azdr. Komnist tek partilerde Stalin benzeri nderlerin putlatrlmas, ideolojiye karn, genel koullarn ve zellikle de parti yapsnn bir rn olarak gerekleti. Oysa faist partilerde nderin putlatrlmas ve hatta ideolojinin kmsenmesi bilinlidir. Komnist partiler belirli bir dnce sistemini kafalara yerletirmeye alrken, faist ve nazi partiler, dnmeden boyun emeyi ve uygulamay kitlelere retmeye altlar. talyan faistlere gre,Mussolini her zaman hakl yd. Nazizm iseFhrer yani Hitleri, Tanr tarafndan gnderilmi olaanst bir kii sayyordu. Komnist partilerin tersine, faist ve nasyonal sosyalist partilerde, parti devletin stnde deil, onun koruyucusudur ve devletle i iedir. Temel grev, devleti silah zoruyla ele geirmek ve ona faist bir yap kazandrdktan sonra, bunun deimesini gene silah zoruyla engellemektir. Parti devletin, daha dorusu yeni kurulu dzen in bekisidir.
SIRA SZDE
Faist partiler, 1929 dnya ekonomik bunalmnn yaratt ortamda, panie kaplan orta snflarn ve byk sermaye evrelerinin gereksinmelerine yant olarak nce Almanya ve talyada dodular.

SIRA SZDE

134

Siyaset Bilimi

SIRA SZDE

Faist partilerin komnist partilerden farklar nelerdir? William Sheridan Allenin, Nazilerin Alman toplumunda nasl yeni bir dzen getirdikleri konusundaki aratrmasnda u satrlar var: Toplumun yeniden dzenlenmesi, Nazi devriminin en nemli sonucu oldu. Tmden dzenleme, btn bamsz toplumsal gruplarn ortadan kalkmasna kadar uzand. ki ya da kiinin bir araya geldii her durumda Fhrer hazr ve nazrd (...) nsan ilikileri asndan toplumun varl sona erdi. Her birey artk baka bireylerle deil, dorudan devletle ilikiliydi ve Nazi efi devletin kendisi haline gelmiti. Tek partili sistemlerin ancak diktatrlkle badat genel bir kandr. Komnist ve Faist tek partiler, bu kany dorulayan rnekler olarak grlr. Ama bu durumun ok nl ve nemli bir istisnasn, Kemalist Tek Parti modeli oluturmaktadr. Kemalist tek parti CHP ile komnist ve faist tek partiler arasndaki fark yalnz ideolojik dzeyde grlmez. Hedefi yanstan ideolojik farkllk, Kemalist tek partinin yapsnda ve devlet iinde oynad rolde de nemli farkllklar yaratr. Kemalist tek partinin grevi, toplumu oulcu bir demokrasiye hazrlamakt. Tek partili sistem, srekli deil, sadece bir gei dnemi iin ngrlmt. Balangtaki memur-eraf komiteleri grnmndeki ocak rgtlenmesine dayal yaps, totaliter partilerden ok kitle partilerine benziyordu. Partinin kaps herkese akt. Baka bir deyile, Atatrkn tek partisi, dnda bulunmayan oulculuu iinde tayordu. Gelecein muhalefeti ve daha sonraki demokratik iktidar da, gene oradan kt. Partinin ideolojisini yanstan alt ilke Anayasada da yer ald halde, o ilkelere ters den iktidarlarn, tek parti anayasasndan hemen hi yaknmalar olmad. CHP, toplumu ok partili yaama hazrlayan bir siyasal okul grevini yerine getirirken, faizmin ykselme dneminden etkilenerek yaplan baz yapsal deiiklik nerilerine, Atatrk kesin bir tutumla kar kmt. Kemalist tek partinin dier lkelerde yer alan tek partilerden ayrlan zellikleri nelerdir?

Kemalist tek parti CHP ile komnist ve faist tek partiler arasndaki fark yalnz ideolojik dzeyde grlmez. Hedefi yanstan ideolojik farkllk, Kemalist tek partinin yapsnda ve devlet iinde oynad rolde de nemli farkllklar yaratr.

SIRA SZDE

kili ve ok Partili Sistemler

Asl temel ayrmn, tek partili sistemlerle dierleri arasnda olduunu grmtk. Ancak iki partili sistemlerle ok partili sistemler arasnda da baz nemli farkllklar bulunduunu gzden uzak tutamayz. (ABDdeki gibi, oy disiplininin bulunmad iki partili bir sistemin, gerekte ok partili bir sistem gibi iledii de unutulmamaldr). ok partili sistemlerde, semen oyunu kullanrken, lkeyi ynetecek olan hkmeti deil, kendi kar ve grlerini temsil edecek kiileri semi olur. nk hkmet, daha sonraki aamada, partiler arasnda yaplacak pazarlk ve uzlamalarla ortaya kacaktr. ki partili sistemlerde ise, semen kendi grlerini tam olarak yanstacak bir parti bulamayabilir. Ama oyunu verdii partinin, kendini temsil etmesinden ok, lkeyi ynetmesi iin sandk bana gitmektedir. ki sistem arasnda, seimin anlam deimektedir.
SIRA SZDE

ok partili sistemlerde ve iki partili sistemlerde semen hangi alardan farkl dnr?

nite 7 - Siyasal G Olarak Siyasal Partiler

135

Fransada bugn parlamentoda arl olan ok sayda parti var. Semen kendi grlerine ok yakn bir parti bulup seebiliyor. Ama ayn zamanda, verdii oyla hkmeti setiinin de farkndadr. nk seimden sonra ya sol ya da sa koalisyonun oluacan, kendi partisinin kimlerle ortakla gideceini bilmektedir. ngilteredeki i Partisi ile Tutucu Parti nin yan sra Liberal Parti srekli olarak ciddi oranda oy toplayabildii halde, 1931den bugne kadar geen sre iinde, hibir zaman iki byk partiden birisinin ounluu salamasn engelleyemedi. Son yllarda kurulan Sosyal Demokrat Partinin bu durumu deitirip deitirmeyeceini ise zaman gsterecek. Ergun zbudun, iki partili sistemin, u koulun bir araya gelmesiyle olutuunu sylyor: (a) Ancak iki parti, parlamentoda ounluk iin mcadele edebilecek durumdadr; (b) Bunlardan hi deilse biri, parlamentoda tek bana hkmet kurmasna yetecek bir ounluk kazanr; (c) ktidarn iki parti arasnda el deitirmesi olasl yksektir. Siyasal mcadelenin temelde iki byk parti arasnda getii ve hele ikisinin de uzun saylmayacak dnemlerde iktidar ansna sahip bulunduklar durumlarda, siyasal mcadelenin niteliinde nemli deiiklikler ortaya kar. Bugnn muhalefeti kendisini yarnn iktidar olarak grdnden, lsz vaatlerde bulunmamaya, gereinden fazla sertlememeye zen gsterir. Yarnn muhalefeti olacan bilen iktidar da, att admlarda ve muhalefete kar tutumunda, lml davranmak gereini ounlukla hisseder. ki byk partinin dnda kalan siyasal akmlarn iktidar ans bulunmadndan, daha sada ve daha soldaki oylarn baka yerlere gitme olasl dktr. Bu nedenle de, iktidara ulamak iin, yelpazenin ortalarnda yer alan oylar, yzer gezer oylar toplamak nem kazanmaktadr. Bylece, iki byk partinin propagandalar ve dolaysyla da izgileri, ister istemez orta daki semenin eilimlerine yaklamak zorundadr. ki partili sistemlerde siyasal partiler niin ortadaki semenin eilimlerine yaklarlar? Siyasal partilerin, eitli toplum kesimlerinin siyasal temsilcilii ilevini yklendiklerini varsayarak, bir lkedeki parti saysnn her eyden nce o lkedeki toplumsal blnmeleri yanstt sylenebilir. Bu blnmelerin banda, elbette ki snfsal olanlar gelir. Bat da toprak soylulara (aristokrasi), kentsoylulara (burjuvazi) ve ii snfna dayal partiler ayrmndan, emee ve sermayeye ncelik veren partiler ayrmna gidildii gzlemleniyor. nk zaman iinde, kentsoylularla, giderek gcn yitiren toprak soylular arasnda bir g birlii dodu. Ama kukusuz ki, toplumdaki tek nemli blnmeyi snflar oluturmaz. Dinsel blnmeler ve bu arada laiklik yanllar ve kartlar da, siyasal partilerin saysnn artmasna zaman zaman katkda bulunurlar. Henz uluslama srecini tamamlayamam, gelimenin alt dzeylerinde bulunan lkelere doru gidildike, etnik ve blgesel blnmeler nem kazanmaya balar. Bu blnmeler, baz durumlarda snfsal blnmelerin bile nne geebilirler. Aratrmalar, Afrikadaki her drt siyasal partiden birisinin etnik gruplarn eflerince oluturulduunu ortaya koyuyor. Byk kabilelerin ayr partiler kurduklar, ulusal dzeyde etkin partilerin kurulmasnn ok zor olduu ortamlarda, ok partili sistemlerin domas kanlmazdr. Afrikada, sadece tek bir yerleme biriminde varln gsterebilen cce partilere bile rastlanabiliyor.

Siyasal mcadelenin temelde iki byk parti arasnda getii ve hele ikisinin de uzun saylmayacak dnemlerde iktidar ansna sahip bulunduklar durumlarda, siyasal mcadelenin niteliinde nemli deiiklikler ortaya kar.

SIRA SZDE

Henz uluslama srecini tamamlayamam, gelimenin alt dzeylerinde bulunan lkelere doru gidildike, etnik ve blgesel blnmeler nem kazanmaya balar.

136

Siyaset Bilimi

eitli toplumsal blnmelerin yan sra, seim sistemi gibi tamamen teknik gibi grnen bir etken, o lkedeki parti saysnn ve dolaysyla siyasal partiler sisteminin belirlenmesinde nemli bir rol oynayabilmektedir. Tek turlu ounluk sisteminin, daha ok iki byk partiye ans tand, boa gitmemesi istenen oylarn iki byk partide toplanmasnn doal olduunu biliyoruz. Oysa iki turlu ounluk sistemi, ikinci turda ibirlii yapmak zorunda kalan ve dolaysyla iki blokta toplanan, ok sayda partiye olanak tanmaktadr. eitli orantl temsil sistemleri ise, kk partilerin yaama ansn arttrarak, ok partili bir siyasal yaam yaratmaktadr. Bu tr bir ok partili sistemde, partileri daha seim kampanyas srasnda balayan bir ibirliine zorlayc hibir ge yoktur.
SIRA SZDE

Seim sistemleri siyasal partiler sistemini nasl etkiler? Trkiyede, tek turlu ounluk sisteminin byk partinin keyfi ynetimine neden olabilecei grldnden, 1960 sonrasnda orantl temsil sistemine geildi. Orantl temsil sistemiyle de, istikrarl ve gl hkmetler kurulabildii dnemler yaand. Zamanla, yaanan toplumsal bunalm nedeniyle blnmeler artnca, ortaya kan siyasal istikrarszln ok partili sistemden kaynaklandn dnenler oald. 1980 sonrasndaki dzenlemelerle, orantl temsile byk barajlar konularak, yeniden iki partili bir sistem yaratlmak istendi. Seim teknikleriyle oynayarak, zorlama ile yaratlacak az partili bir sistemin, beklenen siyasal ortam salamas zordur.

PARTLERN LEVLER
Artk Eski Yunanda olduu gibi, yurttalar alanlara toplayp, tm siyasal kararlar almalarn istemek olana yok. Dorudan demokrasinin bugn de ancak ok nemli konularda kullanlabilen, belki son yntemi niteliindeki halk oylamas nda bile siyasal partiler belirli bir ynlendirme yapmaktadrlar. Toplum kalabalklatka, ynetenle ynetilen ayrmnn belirginletiini ve ynetenle ynetilen arasndaki ilikilerin kiisel olmaktan kp kurumsallamaya baladn gryoruz. Siyasal iktidar rgtlenirken, siyasal iktidar ele geirmek ya da etkilemek isteyenlerin de rgtlenmeleri kanlmazd. Yneticilerin seimini ve toplumdaki farkl kar ve grlerin temsilini, siyasal partilerin aracl olmakszn zmek olanakszdr.
SIRA SZDE

Gnmzde neden dorudan demokrasi uygulanamaz?

karlarn Temsili ve Btnleme

Siyasal partilerin ada siyasal rejimler iinde sahip olduklar en nemli ilev seimlerle ilgilidir. Siyasal partiler bu ilevlerini iki aamada yerine getirirler. Toplumda ok eitli karlar ve farkl koullar paylamaktan, farkl sorunlara sahip bulunmaktan doan farkl grler, farkl siyasal dnceler ve zm nerileri vardr. Tm toplumu ilgilendiren konularda somut kararlara varlabilmesi iin, farkl kar ve grlerden uzaklaabilenlerin birletirilmesi, tm siyasal eilimlerin birka ana seenee indirgenmesi gerekir. te rgtl ya da rgtsz, kar gruplarnn belirli seenekler etrafnda buluturulmas grevini siyasal partiler stlenirler. Siyasal partilerin programlar ve dorultular, bu ereve iinde oluur. Ancak bu birinci aamadan sonradr ki, yaplacak seimler bir anlam ifade eder; seimlerde yalnzca kiiler deil, onlarn izleyecekleri yol da seilmi olur.

nite 7 - Siyasal G Olarak Siyasal Partiler

137

zbudun, karlarn temsili asndan partileri e ayryor: (a) Pragmatik, pazarlk partiler; (b) Mutlak deerlere ynelmi ideolojik partiler; (c) zgc veya geleneksel partiler. Birinci grupta yer alan partiler, ideolojiye fazla nem vermeyen, daha ok somut sorunlara ynelmi partilerdir. ABD ve ngiltere gibi, siyasal gerginliin ok fazla olmad toplumlarda daha ok grlrler. Bunlar olabildiince ok kar ve gr kendi ilerinde barndrmaya ve uzlatrmaya alrlar. ki partili sistemlerde yer alan partiler, genellikle benzer bir yapy kazanmak zorundadrlar. Temsil ettikleri karlar asndan kat davrandklar takdirde, semen tabanlar daralacak ve -ortak hkmetler de sz konusu olmad iin- iktidar anslar yok olacaktr. ABD ve ngilteredeki partiler niin pragmatik pazarlkc partilerdir? Komnist, faist, dinci ya da sosyalist partiler de ikinci grupta yer alrlar. Bunlarn ideolojilerinin snrlar olduka belirgin ve nemli olduu iin, ilerinde barndrabilecekleri kar ve dnce gruplarn says snrldr. Kendi ideolojileriyle badamayan kesimlere ilerinde yer verdikleri takdirde, niteliklerini yitirecekleri aktr. nc gruptaki partiler, karlarn birletirilmesinden ok, belirli baz toplum kesimlerinin dnce ve karlarnn dile getirilmesi ilevini stlenmilerdir. Genellikle etnik ya da dinsel aznlklara dayal olan bu partilere, uluslama srelerini henz tamamlayamam olan lkelerde rastlama olasl yksektir. oulcu demokrasilerde de, parti says arttka, zellikle ideolojik partiler oalr. Bylece her parti belirli toplum kesimlerinin temsilcilii grevini stlenirken, yakn karlar ve grler arasndaki uzlatrma ilevi, ortak hkmetlerin kurulaca daha sonraki aamaya braklr. karlarn uzlatrlmas asndan, toplumsal blnmelerin saysndan ok, katl ya da yumuakl nem tar. Blnmeler katlatka uzlama zorlar, istikrarl ve etkili hkmetler kurulamaz, uzun vadeli kararlar alnp uygulamaya konamaz. Bu durumu yanstan en iyi rnei de, gnmzn talyas oluturmaktadr. Partiler bir yandan karlar ve grleri birletirerek temsil ederlerken, te yandan da, o kar ve gr sahiplerini ynlendirirler ve eitirler. Onlara, olaylar deerlendirmede kullanabilecekleri, belirli bir bak as kazandrmaya alrlar. yeler ve yandalar, siyasal yaama partilerinin gzl ile bakar, partilerinin aracl ile siyasal sistemle btnleirler. Siyasal partilerin, yeleri ve yandalar zerindeki etkileri nelerdir?

rgtl ya da rgtsz, kar gruplarnn belirli seenekler etrafnda buluturulmas grevini siyasal partiler stlenirler. Siyasal partilerin programlar ve dorultular, bu ereve iinde oluur.

SIRA SZDE

karlarn uzlatrlmas asndan, toplumsal blnmelerin saysndan ok, katl ya da yumuakl nem tar.

SIRA SZDE

Siyasal Katlma
Eski Yunan demokrasisinde bile, on generalin ve bir bakomutann seiminde rol oynayan aristokrat ve demokrat partiler vard. Nfus artnn belirli boyutlara ulat ada devletlerde ise, genel ve hatta -ky ve mahalle dzeyi stndeki- yerel seimleri, siyasal partilerin aracl olmakszn yapmak olana kalmamtr. Partiler yzlerce aday arasndan bir ayklama yaparak,ben unlara kefilim diye sunmasayd, belki de hibirini tanmad isimler arasnda seme yapmak durumunda kalan yurtta iin, sandk bana gitmenin hibir anlam kalmazd. Dorudan demokrasi olanakszlap temsili demokrasi zorunlu hale gelince, seimler siyasal katlmann vazgeilmez bir gesini oluturmaya balamtr. ada bask rejimlerinde de grld gibi, her seim demokrasi anlamna gelmemekle birlikte, seimsiz bir demokrasi de dnlemez. Bu nedenle de, siyasal katlma-

138
Nfus artnn belirli boyutlara ulat ada devletlerde genel ve hatta -ky ve mahalle dzeyi stndeki- yerel seimleri, siyasal partilerin aracl olmakszn yapmak olana kalmamtr.

Siyaset Bilimi

nn ncelikli esi olan seimlerin yaplmas asndan, siyasal partilerin oynad rol ok nemlidir. Siyasal sistemin ilemesi bakmndan gerekli ve hatta zorunlu olan ok saydaki grevi yerine getirecek kiilerin seiminde, siyasal partilerin oynadklar rol, baz siyaset bilimciler, partilerinsiyasal devirme ilevi olarak nitelendirirler. ABDde siyasal partilerin, yalnzca aday saptama ve seim kampanyas yrtme konusunda bir ilevleri olduu sylenebilir ki, bu da konunun tad nemi gsterir. Temsili demokrasinin yaygnlamasyla seimler arasnda nasl bir iliki vardr? Aday saptamann nem derecesi, parti sistemine ve seim sistemine bal olarak deimektedir. Tek partili sistemlerde seimler resmi adaylarn onaylanmasndan ibaret bir formalite olduu iin, adaylarn saptanmasndaki nem en st dzeye kar. Karma liste ya da tercihli oy uygulamasnn pratikte ilemedii durumlarda, byk partilerin listelerinde n sralarda yer alanlar, seilmeyi garantilemi saylrlar. Bir siyaset bilimcinin; Aday gsterme yetkisi kimdeyse, partinin sahibi de odur. szndeki gerek pay byktr. Bu yetki, baz partilerde tm semenlere, bazlarnda tm yelere, bazlarnda yerel rgtlerin yneticilerine, bazlarnda ise merkez yneticilerine tannmtr. Bu arada birtakm karma uygulamalara da rastlanabilir. Trkiyede 1960a kadar geerli olan, yerel rgt ynetim kurullarnn il dzeyinde aday listesi oluturma uygulamas, 1960tan sonra daha demokratikleti ve delegelerin katld n seim uygulamas yaygnlat. Genel merkezler ise, belirli bir merkez kontenjanyla yetinmek zorunda kaldlar. Ama, seilecek parlamenter saysndan daha az aday adaynn bulunmas durumunda, o seim evresindeki aday listesini saptama yetkisinin yasayla genel merkeze tannm olmasn, baz otoriter yapl partiler ktye kullandlar. Aday listelerini n seimsiz belirleme yolunu setiler.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

Trkiyede adaylar nasl belirlenmektedir? Adaylarn saptanmas aamasndan sonra, o adaylarn seilmesini salamak konusunda siyasal partilerin oynadklar rol de ok nemlidir. ada toplumlarda, siyasal partilerin rgtl destei olmadan seilebilmek son derece zor bir itir. Partiler hem seim kampanyalarn dzenler, hem de finansman salarlar. Ekonomik bakmdan gl toplum kesimlerinin temsilciliini yapan parti ve adaylarn ar eitsizlik yaratmalarn nlemek amacyla, baz lkeler, partilere yaplan yardmlar ve parti harcamalarn sk bir denetim altna almak gereini duymulardr. Ama bundan daha etkili olan yol, belirli bir snrn zerinde oy toplayabilen partilere devlet btesinden yardm yaplmasdr. Sendika ve kooperatif birliklerince parasal adan desteklenebilen, ok sayda yeden dzenli biimde denti toplayabilen partiler ise, en salkl dengeyi bizzat yaratabilmilerdir. Tek ilevi seimlerde araclk yapmak olan parti modeliyle, bireyin doumundan lmne kadarki tm toplumsal yaamn dzenleme grevini stlenen totaliter partiler arasnda, belirli bir yelpaze olumutur. Yurttan ancak seimden seime, sadece oy yoluyla siyasal yaama katlmasyla yetinen bir demokrasi anlaynn gerilerde kald sylenebilir. amzdaki en gelimi demokrasilerin, yurttalar gnlk toplumsal yaamn her dzeyinde, kendileriyle ilgili kararlarn alnma-

nite 7 - Siyasal G Olarak Siyasal Partiler

139

sna katlmaya zendirdiklerini gryoruz. Bylece, Sigmaund Neumannn deyimiyle,bireysel temsil partilerinden,demokratik btnleme partilerine geilmi olmaktadr. Ekonomik bakmdan gl toplum kesimlerinin temsilciliini yapan parti ve adaylarn ar eitsizlik yaratmalarn nlemek amacyla, baz lkeler, partilere yaplan yardmlar ve parti harcamalarn sk bir denetim altna almak gereini duymulardr. Neumanna gre; birinci tr partilerin en nemli ilevi temsilcilerin seimidir. Seilen kii, artk kendi vicdanna gre istedii gibi kullanabilecei bir yetkiye sahip saylr. Oysa ikinci trden partilerin amac, yelerinin tm toplumsal sorunlarn zmne katlmalarn salamaktr. Demokratik katlm en st dzeye karp dorudan demokrasiye yaklama abalaryla, totaliter partilerin baskya dayal btnletirme yntemleri arasnda ise ok temel bir fark vardr. Komnist, faist ve nasyonal-sosyalist rejimlerin tersine, demokratik katlmn artmasna ok nem veren demokratik sol ve sosyal-demokrat partilerin arlk tadklar skandinav lkelerinde en ileri demokratik ortamlara ulalabilmektedir. Partiler, devlet ynetimi asndan, iktidarda olsun muhalefette olsun nemli bir ilevi yerine getirirler; ynetenler ile ynetilenler arasndaki boluu doldurmay amalarlar. Bir yandan, siyasal kararlar etkilemek amacyla, kendi toplumsal tabanlarnn eilimlerini ve sorunlarn bir szgeten geirerek aadan yukarya doru saptarlar; te yandan da, eitli dzeylerde alnan siyasal kararlarn anlamn ve nemini kitlelere iletmek iin aba gsterirler. Bir emmebasma tulumba grnmndeki bu srecin iyi ilemesi, siyasal yaamn salkl olmasn salayacak en nemli gelerden birisidir. Siyasal partiler, bu ilevlerini yerine getirirken, ayn zamanda siyasal toplumsallamaya da byk katkda bulunmu olurlar. Siyasal partilerin gnmz toplumlarnda temel ilevleri nelerdir?
SIRA SZDE

140

Siyaset Bilimi

zet
Siyasal atma kiiler arasnda olduu kadar rgtler arasnda da gerekleir. Bu rgtler, siyasal partiler ve bask gruplardr. Eski Yunanda bile grlen siyasal partiler ada anlamda 19. yzylda Avrupada dodu. Genellikle ekonomik bakmdan gl kesimlerin temsilcilerinden oluan bu partilere kadro partileri denmitir. i snfnn mcadelesinden sonra kitle partileri kmtr. Bunlar ok sayda ve ekonomik ynden genellikle gsz yelerden olumulardr. Kitle partileri bir tr siyasal okul grevini yaparak yelerini eitmilerdir. Siyasal partilerin temel gc, ncelikle dayandklar toplum kesimleridir. Parti yneticileri ve nderler, her zaman tabann toplumsal anlamda temsilcileri deildir. Solcu parti yneticileri iilerden ok retmen ve yazar gibi aydnlardr. lkemizde ilk siyasal parti ordu ile i ie faaliyet gsteren ttihat Terakki Cemiyetiydi. Mustafa Kemal kurduu Halk Frkas, Cumhuriyet Halk Partisi adn alarak siyasal yaamda yerini alrken ttihat Terakkinin kadrolarndan yararland. ok partili dneme kendi iradesiyle geen lke 1950de Demokrat Partiyi iktidar yapt. 27 Mays 1960 askeri darbesi ardndan partilerin ocak-bucak tekilatlarnn kapatlmas ve yasaklanmas bugn bile toplumsal tabanla parti ynetimleri arasnda gl bir iletiim kuracak bir yapdan bir kurumdan siyasal yaantmz yoksun brakmtr. 12 Eyll sonras siyasal partilerin kapatlmas ve yeni kadrolarn greve getirilmesi abalar da istenen sonucu vermemitir. Siyasal sistemler; tek partili sistemler ve birden ok partili sistemler olarak ayrlabilir. Tek partili modelde komnist parti veya faist parti i bandadr. Komnist partiler hcre eklinde rgtlenir. Parti merkez organ her eye hakimdir. Faist partiler 1929 ekonomik buhranndan sonra panik ortamnda Almanya ve talyada dodular. Lider ve parti disiplini her eyin nnde gelir. Askeri dnce ve uygulamalar n plandadr. Parti devletin stnde deildir. Devletle zdetir. Atatrkn CHPsi ise zel bir gei dneminin tek partisidir. Komnist ve faist partilerle benzerlii yoktur. lkelerin zelliklerine gre tek parti dndaki sistemler iki partili ve ok partili olarak karmza karlar. Siyasal partiler seimler yoluyla vatandalarn siyasal yaama katlmn salarlar. Partiler bir yandan toplumdaki deiik kar ve grleri birletirirler. Bir yandan da ye asndan en nemli ilev, ynetilenler ile ynetenler arasndaki boluu doldurmaktr. Siyasal toplumsallamaya byk katks olan siyasal partiler, salkl bir siyasal yaamn ve demokrasinin vazgeilmez unsurlardr.

nite 7 - Siyasal G Olarak Siyasal Partiler

141

Kendimizi Snayalm
1. 19. yzylda doan ilk siyasal partilere aadaki adlandrmalardan hangisi yaplmtr? a. Kitle partileri b. Snf partileri c. Lider partileri d. Kadro partileri e. Takm partileri 2. Kitle partilerinin temel rgt birimi aadakilerden hangisidir? a. Komite b. Konsey c. Kurul d. Ocak e. Parti meclisi 3. Osmanl mparatorluu dneminde siyasal parti niteliine uygun ilk rgt olan ttihat ve Terakki Cemiyeti, tek parti egemenliini aadaki glerden hangisine borludur? a. Dorudan halka b. Loncalara c. Toprak sahiplerine d. Aznlklara e. Orduya 4. Komnist partilerin temel rgtlenmesi aadaki birimlerden hangisiyle salanr? a. Ocak b. Kurul c. Komite d. Meclis e. Hcre 5. ABDde siyasal parti adaylar nasl saptanmaktadr? a. Karma liste yoluyla b. Tercihli oy uygulamasyla c. Partili semenlerin tercihiyle d. Genel merkez tercihiyle e. Kontenjan yntemiyle

6. ada anlamda siyasal partiler ilk kez nerede domutur? a. Bat Avrupada b. ABDde c. Trkiyede d. Dou Avrupada e. Avustralyada 7. Aadakilerden hangisi kitle partilerinin zelliklerinden biri deildir? a. Etkinlikleri sreklidir. b. Yaygn etkinlikte bulunurlar. c. Parti genel meclisi ile meclis grubu arasnda bir denge vardr. d. Meclisteki parti grubu iinde sk bir oy disiplini bulunur. e. Temel rgt birimi komitelerdir. 8. yelerinin niteliine en ok nem veren partiler hangileridir? a. Demokratik partiler b. Totaliter partiler c. Kitle partileri d. Halk partileri e. i partileri 9. Aadakilerden hangisi sol partilerin zelliklerinden biri deildir? a. Dzeni deitirme iddias tarlar. b. deoloji ve yapsal tutarllk nem tar. c. Toplumsal-ekonomik dzeni olduu gibi kabullenirler. d. Programlarnn kitlelerde umut yaratmas gerekir. e. rgt, nder ve ynetici kadrolaryla gven vermelidirler. 10. Genellikle eitim ve gelir dzeyi daha yksek, bireyci eilimleri daha gelimi siyaset adamlarna sahip olan ve gl parti disiplininden holanmayan parti tipi aadakilerden hangisidir? a. Sol partiler b. Demokrat partiler c. i partileri d. Tutucu partiler e. Kyl partileri

142

Siyaset Bilimi

Yaamn inden
FAALYETLERN SRDREN SYAS PARTLER Parti Ad
1 2 3 4 5 6 7 8 9 Anavatan Partisi Doru Yol Partisi ANAP DYP

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Partilerin Yaps blmn yeniden gzden geiriniz. 2. d. Partilerin Yaps blmn yeniden gzden geiriniz. 3. e. Trkiyede Siyasal Partiler blmn yeniden gzden geiriniz. 4. e. Parti Sistemleri konusunu yeniden gzden geiriniz. 5. c. Siyasal Katlma blmn yeniden geiriniz. 6. a. Partilerin Yaps blmn yeniden gzden geiriniz. 7. e. Partilerin rgtleri ksmn yeniden gzden geiriniz. 8. b. Parti Sistemleri blmn yeniden gzden geiriniz. 9. c. Partilerin rgtleri ksmn yeniden gzden geiriniz. 10. d. kili ve ok Partili Sistemler ksmn yeniden gzden geiriniz. 1. b.

Kurulu tarihi Genel Bakan

20.05.1983 23.06.1983 07.07.1983 14.11.1985 02.03.1992 09.09.1992 22.11.1992 GP 23.11.1992 29.11.1992 TSP BBP 03.01.1993 29.01.1993 05.05.1994 08.06.1994 26.07.1994 11.04.1995 12.04.1995 12.04.1995 29.07.1996 26.11.1996 DTP 07.01.1997 25.04.1997 24.10.1997 23.10.1998 ATP 27.11.1998 05.08.1999 DHP 15.12.1999 03.11.2000 11.05.2001 25.05.2001 20.07.2001 13.08.2001 14.08.2001 03.09.2001 25.09.2001 11.11.2001 29.11.2001 25.12.2001 28.01.2002 Fehmi ZTRK Recep Tayyip ERDOAN Mustafa ZMAN Haydar BA Aydemir GLER Nihat DEMR Nazm KOCAMAN Sema PKNST Abdulmelik FIRAT Sadettin Tantan Murat KARAYALIN Yekta Gngr ZDEN smail CEM Mmtaz SOYSAL Akn BRDAL etin SAKAOLU Mehmet Ycel AARGN Ahmet Turan DEMR Serap GLHAN Nesrin NAS Mehmet Kemal AAR Devlet BAHEL Blent ECEVT Dou PERNEK Deniz BAYKAL Aykut EDBAL Cem Cengiz UZAN smet HACISALHOLU Mehmet SMBL Muhsin YAZICIOLU Grcan BAER Hayri KOZANOLU Ercan ALI Blent imek ZELK Mehmet Beir BLG Mehmet YORGANCIOLU Murat DLMEN Abdullah Levent TZEL Sema KKSZ evket Doan TARKAN Tuncer BAKIRHAN Fehmi KURAL Ahmet Bican ERCLASUN Nihat ALI Mahmut hsan ZGEN Eref YAZICIOLU Kksal SATIR Bekta ELEB

Milliyeti Hareket Partisi (1) MHP Demokratik Sol Parti i Partisi Cumhuriyet Halk Partisi (2) Millet Partisi Gen Parti (3) Demokrat Parti DSP P CHP

10 Trkiye Sosyalist i Partisi 11 Byk Birlik Partisi 12 Anayol Partisi

13 zgrlk ve Dayan. Partisi DP 14 Liberal Demokrat Parti 15 Adalet Partisi 16 Byk Adalet Partisi 17 Trkiye Adalet Partisi 18 Trkiye zrls ile Mutludur 19 Emein Partisi 20 Demokrat Trkiye Partisi 21 Devrimci Sosyalist i Partisi 22 Demokratik Halk Partisi 23 Ulusal Birlik Partisi 24 Aydnlk Trkiye Partisi 25 Sosyalist Birlik Hareketi 26 Demokrat Halk Partisi DEHAP LDP

27 Gnl Birlii Yeiller Partisi GBYP 28 Varlmz Partisi 29 Eitlik Partisi 30 Saadet Partisi 31 Ulusal Muhtariyet Partisi 32 Adalet ve Kalknma Partisi 33 Lider Trkiye Partisi 34 Bamsz Trkiye Partisi 35 Trkiye Komnist Partisi 36 Sosyal Demokrat Partisi 37 zm Partisi VARLIK EP SP UMP AKP LTP BTP TKP SDP P

38 Toplumcu Demokratik Parti TDP 39 Hak ve z. Partisi 40 Yurt Partisi 41 Sosyal Demokrat Halk Partisi SHP 42 Cumhuriyeti Demok. Parb 43 Yeni Trkiye 44 Bamsz Cumhuriyet Partisi 45 Sosyalist Demokrasi Partisi 46 Son ar Partisi 47 Saduyu Partisi 48 zgr Toplum Partisi 49 Cum. Dem. Trkiye Partisi CDTP CDP YP BCP SDP SP

HAK-PAR 11.02.2002 14.03.2002 24.05.2002 19.07.2002 22.07.2002 24.07.2002 28.08.2002 29.08.2002 04.09.2002 06.06.2003 03.09.2003

lkemizdeki mevcut siyasal partilerinin okluunu Trkiye siyaset koullar iinde tartnz.

nite 7 - Siyasal G Olarak Siyasal Partiler

143

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

ABADAN-UNAT, Nermin. Anayasa Hukuku ve Siyasi Bilimler Asndan 1965 Seimlerinin Tahlili, SBF Yaynlar, Ankara, 1966. ARASLI, Oya. Adaylk Kavram ve Trkiyede Milletvekili Adayl, A.. Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1972. BOSUTER, Kudret. Trk Siyasi Partiler Sisteminde Parti i Demokrasi, Ulusal Basmevi, Ankara, 1969. CHARLOT, Jean. Les Partis Politiques (Textes reunis et presentes), Armand Collin, Paris, 1971. DUVERGER, Maurice. Siyasal Partiler (ev. E. zbudun) A.. Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1970. ELDERSVELD, S.J. Political Parties: A Behavioral Analysis, Rand-McNally, Chicago, 1964. KARAMUSTAFAOLU, Tuncer. Seme Hakknn Demokratik lkeleri, A.. Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1970. MCHELS, Roberto. Les Partis Politiques, (Traduit par S. Jankelevitch), Flammarion, Paris, 1971. ZBUDUN, Ergun. Trkiyede Sosyal Deime ve Siyasal Katlma, A.. Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1974. ZBUDUN, Ergun. Siyasal Partiler, Sosyal Bilimler Dernei Yaynlar, Ankara, 1974. ZBUDUN, Ergun. Parti Disiplini (Bat Demokrasilerinde ve Trkiyede), A.. Hukuk Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1968. PAYASLIOLU, Arif. Siyasi Partiler, SBF Yaynlar, Ankara, 1952. TEZ, Erdoan. Siyasi Partiler (Partilerin Hukuki Rejimi ve Trkiyede Partiler), Gerek Yaynevi, stanbul, 1976. TUNAYA, Tark Zafer. Trkiyede Siyasi Partiler, Doan Karde Yaynlar, stanbul, 1952. TUNAYA, Tark Zafer. Trkiyede Siyasal Partiler (6. Cilt), Hrriyet Vakf Yaynlar, stanbul, 1984.