87

Siyasal Yaam inde Toplumsal Snflar

Nottingham ehir meclisi salonunda, 14 Ocak 1860 gn yaplan bir toplantnn bakan olarak Belediye Bakan Broughton Carlton, ehir halknn dantel yapm ile uraan i kolunda alan ksmnn kralln ve hatt uygar dnyann, hibir yerinde grlmedik ve duyulmadk bir strap ve sefalet iinde yzdn, aklamtr. ... 9 ve 10 yandaki ocuklar gece yarsndan sonra saat 2, 3 veya 4te kt ve pis yataklarndan zorla alnp geceleyin saat 10, 11, 12ye kadar altrlyorlar. Ellerine verilen cret ancak canlarn tende tutacak kadar bir ey. Elleri, kollar ve btn vcutlar harap oluyor, kavruk ve gdk yaratklar halinde geliyorlar; yzleri bembeyaz, ifadeleri insanlktan uzak, btn insanlklar tamamen yok olup gitmi, sanki tatan yaplmlar gibi; grnleri bile insana dehet veriyor. ... Fabrikatr Mallet ve dierlerinin, bunlarn tartlmasn nlemek iin, ortaya atlmalarna amyoruz. ... Sistem, Rev Montagu Valpynin belirttii gibi, tam bir klelik sistemi, sosyal, fizik moral ve entelektel bir klelik. ... Erkeklerinin 18 saat olan gnlk alma zamanlar ksaltlmal diye karar alp harekete gemek iin resm toplantlar tertipleyen bir ehir hakknda ne dnlebilir? Biz Amerikann Virginia ve Carolina eyaletlerindeki pamuk plantasyonlarnn sahiplerini protesto ederiz. Oysa, orann zenci pazarlar, krbalar ve insan eti zerinde yaplan alverileri, burada, kapitalistler kr edecek diye tl perde ve yaka yapmak iin, insanlarn bu ekilde yava yava boazlanmasndan daha m korkun ve tiksinti vericidir? (Kaynak: Karl Marx, Kapital, Birinci Kitap, Sol Yaynlar, 1966, s.168)

88

Siyaset Bilimi

Amalarmz
Bu niteye altktan sonra; toplumsal snf kavramn tanmlayabilecek, toplumsal snflarn nasl olutuu, Marksist snf anlayn ve toplumsal snflarn siyasal yaamla karlkl etkileimini aklayabileceky geri kalm lkelerdeki toplumsal snflarn siyasal yaam iindeki yerini tartabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Toplumsal Snf Toplumsal Katmanlar Proleterya Serf

indekiler
TOPLUMSAL SINIF OLGUSU Toplumsal Katman Trleri Toplumsal Snflar Yaratan Etkenler Marksist Snf Anlay TOPLUMSAL SINIFLAR VE SYASET Snf Bilinci ve Snf atmas Marksist Kuramn Eletirisi Geri Kalm lkelerde Durum

nite 5 - Siyasal Yaam inde Toplumsal Snflar

89

GR
Siyasal yaamn en alt boyutunu oluturan birey, psikolojinin, bir stteki boyutu olan kk gruplar, sosyal-psikolojinin inceleme alanna girer. Toplumsal snflar ise sadece sosyolojinin temel konularndan birisini oluturmakla kalmaz, siyaset biliminin de en tartmal alanlarndan birini oluturur. Siyasal atmann temelini toplumsal snflara balayan gr etrafndaki tartma ne kadar nemliyse, toplumsal snf kavram zerindeki gr farklar da o lde nemlidir.

TOPLUMSAL SINIF OLGUSU

Snf, tarih boyunca toplumlarda rastlanan katman trlerinin en nemlisidir. Ama toplumsal snf olgusunu iyi kavrayabilmek iin, dier katman trlerini de bilmek gerekir. lk aamada bunu grdkten sonra, toplumsal snf ayrmnda farkl ltleri ve snflarn varolu nedenlerini inceleyeceiz.

Toplumsal Katman Trleri

nsanlar arasnda, kimi biyolojik kimi de toplumsal kkenli olan eitli farkllklar, baka bir deyile eitsizlikler vardr. Toplumda doutan sahip olduklar koullardan farkl olan kimselerin varl ve bu ortak koullarn baz durumlarda kuaktan kuaa aktarlmas, katmanlama dediimiz olguyu oluturur. Ana katmanlama trleri olarak kast, snf ve tabakay sayabiliriz. Toplumdaki katmanlamann en kat biimi kastlardr. Kast szc aslnda Portekizcede rk (casta) szcnden kaynaklanmakla birlikte, kast sistemi Hindistanda olumutur. Bir kasttan tekine gei genellikle sz konusu olmad gibi, farkl kastlardan kiiler arasndaki ilikiler de ok kat kurallarla snrlandrlmtr. rnein; kendi kastnn dndakilerle evlenmek yasaktr. Yukardaki kastlardan birisi, istese de aa kasttan birisiyle belirli yiyecekleri birlikte yiyemez, belirli ikileri birlikte iemez. nk bu katmanlamann temelinde, dinsel kkenli bir temiz ve temiz olmayan ayrm yatmaktadr. Her kastta olanlarn neyi yapp neyi yapamayacaklar, bu ayrma dayanarak saptanmtr. Dokunulmaz anlamna gelen Parya lar, bu katmanlamann en alt srasnda yer alrlar. Dokunulmazlklar, glgelerinin bile kirli saylmasndan kaynaklanmaktadr. Her kastn oluturduu mahalle ya da sokak ayr ayrdr. Ancak kastlardan birisinin yeleri toprak sahibi olabilirler. Dier kastlarn yeleri iin toprak satn almak yolu kapaldr. Kastlama nedir? Kastlama trleri nelerdir? Kastlar, dinsel kkenli bir inanlar btnnn yansmasym gibi grnr. Aslnda ama, varlklarn, yneticilerin ayrcalklarnn korunmasdr. Bozkurt Gvenin deyimiyle; Baz iler ve meslekler kirli olduu iin alt snftan deil; altta tutulmak istendii iin kirli saylmtr. Hindistanda saylar 200e kadar varan kast ve alt kastlar, bu lkede karmak bir toplumsal ilikiler rnts olutururlar. Orta ada Avrupada rastlanan zmre veya dzen ler de, daha basit bir toplumsal yap grnts vermekle birlikte, hukuksal eitsizlikler zerine kurulmulardr. Genel olarak soylular, din adamlar ve onlarn dnda kalanlarn oluturduklar nc dzen, bu yapnn temel geleriydi. zelikle baz skandinav lkelerinde, nc dzen de kendi iinde kyl ve burjuva olarak ikiye ayrlyordu. Kyller arasnda zgr kyl ve serf ayrm olduu gibi, din adamlar arasnda da belirli bir ast-st ayrm vard. Soylular ise, sahip olduklar topran byklne ve soyluluk unvanna sahip olma biimine gre, bir i snflandrmaya

Toplumda doutan sahip olduklar koullardan farkl olan kimselerin varl ve bu ortak koullarn baz durumlarda kuaktan kuaa aktarlmas, katmanlama dediimiz olguyu oluturur.

SIRA SZDE

90

Siyaset Bilimi

Kastlar, dinsel kkenli bir inanlar btnnn yansmasym gibi grnr. Aslnda ama, varlklarn, yneticilerin ayrcalklarnn korunmasdr.

uruyorlard. Her kesimin yetki ve sorumluluklar hukuken belirlenmi olduu gibi; bu hukuksal yetki ve ayrcalklarn, babadan oula bir miras gibi devri de sz konusuydu. Bir zmreden dierine gemek son derece zordu. Bunun tek istisnasn din adamlar oluturmaktayd. nk, o zmrede, hukuksal ayrcalklar babadan oula gemiyordu. Bylece, halktan kiiler iin, toplumda ykselebilmenin, bir st zmreye geebilmenin hemen tek yolunun dinsel eitimden ve kiliseden baladn syleyebilirsiniz. Orta a Avrupasnda bir zmreden dierine ok zor geilirken din adamlar nasl bunun dnda kalyordu? Toprak soylularn ve kilisenin st dzeyinde yer alan grevlilerin sahip olduklar ayrcalklar, dierlerinin de, ayrcalksz durumlar, toplumdaki belirli bir i blmyle aklanmaktayd. Herkesi korumak soylularn, herkes iin dua etmek din adamlarnn ve herkes iin yiyecek retmek de halkn grevi saylyordu. Eski alardan balayp geen yzyla kadar sren klelik olgusunu ve ada baz devletlerde bile grlen rk ayrm uygulamalarn da ayn erevede deerlendirmek gerekir. Klelik, bir insann tarih boyunca toplumda sahip olabilecei belki de en kt konumu oluturmutur. Kle, efendisinin bir mal gibi saylmtr. Efendinin klesi zerindeki yetkileri, onu ldrmeye varabilecek kadar snrszdr. Klenin hi bir ekonomik, toplumsal ya da siyasal hakk yoktur. Efendisinin izni olmadan evlenebilmesi bile sz konusu deildir. Eski Yunanda kent demokrasisi, bir anlamda klelerin sayesinde var olabilmilerdir. Kleler alrken, zgr yurttalar siyasetle, sanatla, felsefeye ulaabilme frsatn bulmulardr. Roma mparatorluunda ise kleler, Spartaks nderliindeki ayaklanmalaryla tarihe gemilerdir, ama ksa sren zgrlklerinin bedelini kltan geirilerek demilerdir. Amerika Birleik Devletlerinin gney eyaletlerindeki on sekiz ve on dokuzuncu yzyllarda grlen klecilik, resmen 1863 ylna kadar srdkten sonra ancak bir i savala sona ermitir. Ama kleliin resmen sona ermesinden sonra, daha bir yzyl kadar rk ayrm biiminde etkilerini duyurmutur. Eski kleler, daha sonra, ancak ikinci snf yurtta olabilmilerdir. Bir eit kast anlay iinde, beyazlarn okullarna, lokantalarna, otellerine girememilerdir. eitli yollardan siyasal ve medeni haklar bile kstlanmtr. Bu rk kast uygulamasn srdren son lke olan, Gney Afrika Cumhuriyetinde insanln yz karas olan bu uygulama ancak ok yakn zamanlarda sona erdirilmitir. Doutan var olan hukuksal eitsizliklerin ilke olarak kalkmas ve yasalar nnde eitlik ilkesinin kabulyle birlikte, ada snf kavramna geildiini var sayabiliriz. Hukuksal kaynakl eitsizliklerin byk lde ortadan kalkmasndan sonra bile, toplumsal-ekonomik nitelikli baz eitsizliklerin var olmay srdrmesi ve kuaktan kuaa aktarlabilmesi, snf olgusunu dourur.

SIRA SZDE

SIRA SZDE

nsanlarn hukuken eit olmalarnn salanmas, toplumsal-ekonomik nitelikli eitlikleri nlemeye neden yetmemektedir? Eer toplumsal olanaklardan yararlanma konusundaki farkllklar, kiilerin bireysel niteliklerine bal olsayd, bugnk anlamyla toplumsal snflar var olmaya-

nite 5 - Siyasal Yaam inde Toplumsal Snflar

91
Hukuksal kaynakl eitsizliklerin byk lde ortadan kalkmasndan sonra bile, toplumsal-ekonomik nitelikli baz eitsizliklerin varolmay srdrmesi ve kuaktan kuaa aktarlabilmesi, snf olgusunu dourur.

cakt; toplumdaki bireysel konum farklar, byk olaslkla ciddi siyasal atmalarn temel nedenini oluturmayacakt.

Toplumsal Snflar Yaratan Etkenler

Toplumsal snflarn tanmlanmasnda eitli ltler kullanlr. Gelir dzeyi, yaam biimi ve toplumsal saygnlk derecesi bu ltlerdendir. Snf kavramna byk nem veren ve onu siyasal atmann temel gesi sayan Marksistler ise, tm bu ltleri yzeysel sayarlar. Marksistlere gre toplumsal snflar oluturan ge, retim aralarnn zel mlkiyetidir. Toplumsal snflar, gelir dzeyi ile belirlemeyi nerenler, genellikle toplumu st, orta ve alt olmak zere snfa ayrrlar. Burada snflar arasndaki snr saptamak, nemli bir sorun olarak ortaya kar. Baka bir zorluk da dayanma duygusu ile ilgilidir. rnein; glkle geimini salayan bir kk esnaf bile, kendisini genellikle orta snftan sayar. Oysa, onunla ayn gelir dzeyindeki ii, kendisini orta snftan saymaz. Ayn gelir dzeyinde olduu halde, kk esnaf genellikle kendisiyle ayn snftan kabul etmedii iin, snfn temel gelerinden birisini oluturduu var saylan, dayanma duygusunun var olmas zordur. Toplumsal snflar yaam biimi ile tanmlayanlar, zellikle orta snflar ve kylleri rnek olarak gsterirler. eitli gelir dzeylerindeki kiileri, orta snf kavramnda birletiren ge, yaam biimidir. Toprakta bizzat alamayacak kadar byk toprak sahibi olanlarn dndaki tm kyller, kendilerini ayn snftan sayarlar. Topraksz kyl, az toprakl kyl ve topran ilerken zaman zaman ok az sayda ii kullanan, genellikle bir aile iletmesi biiminde topran deerlendiren kylnn ortak yan yaam biimidir. Gelenekleri, davranlar, alkanlklar ile gelir dzeyi farkllklarna karn, ayn toplum kesiminin paras olduklar bellidir. Ama burada yaam biiminin, topraa bal retimin bir sonucu olduu aktr. retim teknii, Marksistlerin hareket noktas olan mlkiyet rejiminin de nne geerek, kyl snfn belirlemektedir. Toplumsal snflar, o toplumda var olan saygnlk derecelerine gre tanmlamak, zellikle Amerikan sosyolojisinde yaygn bir eilimdir. Burada, snf oluturan geyi aramaktan ok, onunla ilgili olarak bireylerde var olan dnceyi ana lt kabul etmek sz konusudur. O toplumda yaayan insanlar ka snfa ayrldklarn ve kimlerin hangi snfa girdiini dnmektedirler? Kamuoyu yoklamalar ile, bu sorunlarn yantlar saptanmakta ve sistemletirilerek, o toplumun snfsal yaps karlmaya allmaktadr. Toplumsal saygnlk yaam biimine, yaam biimi de gelir dzeyine byk lde bamldr. Marksistler iin nemli olan ise, gelir dzeyinden ok, o gelirin nasl kazanlddr. Asl gr ayrl, retim aralarnn zel mlkiyetine verilen nemden kaynaklanmaktadr. Irklkla da balants olan baz grler, toplumsal snflarn kkeninde biyolojik farkllklarn yattn savunuyorlar. Bunlara gre; nasl ki beyaz rktan olan siyah ve sar rktan olanlardan daha stnse, ayn rktan gelenler arasnda da doutan baz farklar bulunur. Daha stn yapda bulunanlar, st snflar olutururlar. Bu biyoloji stnlk ise, gene ayn iddia sahiplerinin dncelerinde, kaltm yoluyla kuaktan kuaa geebilen cinstendir. Toplumsal snflar tanmlamada Amerikan sosyolojisi Marksist kuramdan ne bakmdan ayrlr?

Marksistler iin nemli olan ise, gelir dzeyinden ok, o gelirin nasl kazanlddr. Asl gr ayrl, retim aralarnn zel mlkiyetine verilen nemden kaynaklanmaktadr.

SIRA SZDE

92

Siyaset Bilimi

Yetimesi iin gerekli olanaklara sahip olsa, toplumsal snflandrmada stlere trmanabilecek yetenekteki birok kiinin, bu olanaklara sahip olmad iin alt snflarda kaldn biliyoruz.

Zek dahil birok bireysel niteliin gelimesinde, beslenme ve eitim gibi etkenlerin byk rol olduunu, ada bilimsel aratrmalar kantlyor. Yetimesi iin gerekli olanaklara sahip olsa, toplumsal snflandrmada stlere trmanabilecek yetenekteki birok kiinin, bu olanaklara sahip olmad iin alt snflarda kaldn biliyoruz. Bunun ilgin bir rneini, bizim Ky Enstitlerinden mezun olmu yazarlarmz oluturuyor. Onlara byle bir eitim olana salanmam bulunsayd, kukusuz ki, imdi byk ounluu iftilik ya da hayvanclkla urar olacaklard. Tersine, st snflarda dnyaya gelen, akl ve yeteneke ok snrl baz kiiler ise, zel eitim ve ailesinin toplumsal ilikileri gibi olanaklar sayesinde, daha alt snflara inmeden yaamlarn srdrebilirler. Kiinin bireysel niteliklerinin her zaman toplumsal snfn belirlemedii, bazen de toplumsal snfn kiisel niteliklerini belirledii dorudur. yleyse, toplumsal snflarn varln biyolojik nedenlerle aklamak, en azndan yetersizdir. Toplumsal snflarn kiisel nitelikleri belirledii iddiasna rnekler bulunuz. kinci ve daha ada bir gr, toplumsal snflar toplumlarn yaayabilmesi iin evrensel bir gereksinme saymaktadr: Toplumlarn var olabilmeleri, farkl grevlerin, farkl ilevlerin yerine getirilmesine baldr. Oysa tm ilevlerin toplumdaki saygnl ve nemi ayn deildir. Bu nedenle de farkl ileri yapanlara toplum tarafndan salanan olanaklar farkldr. Kingsley Davis ve Wilbert E. Moore bu gr yle zetliyorlar: Toplumsal eitsizlik, bu bakmdan, toplumun en nemli konumlarna gerekten en nitelikli kimseleri getirebilmek iin, bilincinde bile olmakszn, bavurduu bir ara olmaktadr. Ksacas, toplumsal snflar da bu toplumsal eitsizlikler yaratmaktadr. Grld gibi, bu bak as da, toplumsal snflar giderek bireysel nitelik farkllklarna balyor. Burada yantlanmas gereken temel soru udur: Toplumsal snflar var eden neden, bireylerin farkl konumlarda bulunular mdr? Yoksa bu farkl konumlarn ve onlarn sonucu olan farkl toplumsal olanaklarn kuaktan kuaa aktarlabilir nitelikte oluu mudur? Daha nce de vurgulamaya altmz gibi; kiiler arasndaki toplumsal eitsizliklerin temelindeki en byk neden, onlarn u ya da bu ailede dnyaya gelmeleri sonucu, bulduklar eit olmayan koullar deil midir? Kastlar ve benzerleri, birbirine geii neredeyse olanaksz bir toplumsal katmanlama oluturmulardr. Toplumsal snflar arasnda ise, dikeyine hareketlilik olarak adlandrabileceimiz bir gei sz konusudur. Bu hareketlilie olanak veren kaplar geniledike, toplumsal gerilim azalr, siyasal atma yumuar. Toplumsal snflarn tamamen ortadan kalkabilmeleri iin, bu geilerin snrszlamas, yani bireyin ilerde sahip olabilecei toplumsal konuda, ailesinin etkisinin sfra inmesi gerekir. Kast ve snftan sonra, toplumsal katmanlamann nc bir biimi olarak tabakalarla karlalr. Toplumsal tabakalar, ayn toplumsal snf iindeki bir alt blnme olarak tanmlayabiliriz. Kol iisi-kafa iisi ayrm, tccar-sanayici ayrm, orta snfta yer alan meslek sahibi-kamu grevlisi ayrm, bu trden bir tabakalama oluturur. Ayn toplumsal snf iinde, gelir dzeyine gre bir deerlendirme yaparak tabakalar saptanmas da olanakldr: Kk-orta-byk tccar, kk-orta-byk sanayici gibi. Tabakalar kast ve snftan nasl ayrt edilir?

SIRA SZDE

Toplumsal snflarn varln biyolojik nedenlerle aklamak yetersizdir.

Dikeyine hareketlilie olanak veren kaplar geniledike, toplumsal gerilim azalr, siyasal atma yumuar.

SIRA SZDE

nite 5 - Siyasal Yaam inde Toplumsal Snflar

93

Marksistler, snf atmasnda, her snfn kendisinin kart olan snfn i elikilerinden, yani tabakalar arasndaki ikinci dereceden kar atmalarndan yararlanmaya altn sylerler.

Marksist Snf Anlay

Karl Marx, insanlarn para czdanlarnn ikinliine baklarak snflara ayrlmasna kar kyor ve yle diyor: Para czdan lt, tamamen nicel bir farkllk oluturur. Eer bu ltten hareket edilirse, ayn snftan iki kii rahatllkla kar karya getirilebilir. Daha nce de deindiimiz gibi, Marxda nemli olan, kazanlan paradan ok, o parann nasl kazanlddr. rnein; toprak sahibi bir kii ile fabrika sahibi bir kii ayn dzeyde gelir salasalar bile, marksizme gre ayn snftan saylamazlar. Marksizm asndan, snflar yaratan temel etken iblmdr. Teknik- ekonomik gelimeye kout olarak, iblm biim deitirir ve bu deimenin peinden de, toplumlarn snfsal yaps deiim geirir. lk gerek iblm, on iki bin yl kadar nce, insanlarn tarm yapmay renmeleriyle balamtr. Bir insann, kendisine yetecek kadardan fazlasn retmeye balamas, bakalarnn da baka tr retim ya da hizmetleri stlenebilmelerine olanak salam ve insanlar arasndaki ilk toplumsal katmanlama trleri ortaya kmtr. Marxn Felsefenin Sefaleti adl yaptndaki u tmceler, grn ok iyi zetliyor: Toplumsal ilikiler, retici glere sk skya bamldr. nsanlar, yani retici gler elde ederek, retim biimlerini, yaamlarn kazanma biimlerini, btn toplumsal ilikilerini deitirirler. Kolla alan bir deirmen, derebeyinin bulunduu bir toplumu; buharl deirmen ise, sanayi kapitalizmine dayal bir toplumu yaratr. Marx Kapitalde de yle diyor: alma gcnden baka bir eyi olmayanlar, sermayesi olanlar ve topra olanlar - gelirleri srasyla cret, kr ve toprak rant olanlar- baka bir deyile, cretli iiler, kapitalistler ve toprak sahipleri, kapitalist retim biimi zerine kurulmu olan toplumlarda ana snf olutururlar. Marksn Kapital isimli eserinde toplumlarda ka ana snf olduu belirtilir? Aslnda Marxn birok yazlarnda snf says ok daha fazla grlrse de, son zmlemede iki ana snfta karar klnd bellidir. O iki ana snf da, Eflatundan beri var olagelen bir ayrma, varlkl-yoksul ayrmna dayanr. Komnist Manifestosunun yaynlanmasndan yl nce, Engels bu konuda grlerini ok ak bir biimde ortaya koymutur: Aristokrasinin proleteryaya gre deil, ancak burjuvaziye gre ayrcalklar vardr. Proleter iin bu iki snfa mensup kiilerin hepsi de varlkldr, yani burjuvadr. Mlkiyet ayrcalklar yannda, dier tm ayrcalklar silinir. Demek ki, iblm retim aralar zerindeki zel mlkiyeti, retim aralarnn zel mlkiyeti de toplumsal snflar yaratyor. Daha dorusu, toplumsal snflar, retim aralarnn zel mlkiyeti karsndaki durumlaryla belirleniyorlar. Topraklarn geliriyle yaayanla, fabrika sahibi ve emeinden baka satacak bireyi olmayanlar arasndaki ayrm, bylece ortaya kyor. Marksizmin, ikili bir snfsal kutuplamayla ilgili grlerine gemeden nce, ok daha karmak olan snfsal blnmelerle ilgili bak asn incelemekte yarar var.

Marksizm asndan, snflar yaratan temel etken iblmdr. lk gerek iblm, on iki bin yl kadar nce, insanlarn tarm yapmay renmeleriyle balamtr.

SIRA SZDE

94

Siyaset Bilimi

Marxa gre: Kol emei ile zihin emei arasndaki en byk blnme, kent ve kr ayrmdr. Kentsel kesimin insanlaryla krsal kesimin insanlar, iki byk snf saylabilirler. Kentte yaayanlarn kendi ilerinde kart snflara ayrlm olmas, bu gerei deitirmez. Kendi ilerinde ne kadar blnm olurlarsa olsunlar, krsal kesimin insanlar karsnda, kentin insanlar bir btn olutururlar. Krsal kesimin insanlar arasndaki benzerlik ve -bir snfta bulunmas gereken- dayanma duygusu ise, daha da gldr. Kent-kr kartlnda zaferin birincide olmas kanlmazdr. Marx, krsal kesimi barbarln, uygarln barndaki srekli temsilcisi saymaktadr. Marxn en yakn dn arkada Engelse gre de: Kyllerin toprak zerindeki dank konumlar ve snrl kafa yaplar, onlarn bamsz eylemlere giriimlerini olanaksz klmaktadr. Marksizmin kurucular, Dounun bask rejimlerinin temelini, kyl snfn oluturduu kansndadrlar. Topraa dayal retimin sonucu olarak, krsal kesim insanlarnn kendi ilerine kapank hcreler oluturmasnn, gl merkez otoritesine dayal rejimleri kolaylatrdn dnmektedirler.
SIRA SZDE

Marx ve Engelse gre, Dou lkelerindeki bask rejimlerinin temeli niin kyl snftr? Demokratik etkenler blmnde deindiimiz tarihsel bir gerei, burada bir kez daha anmsamalyz. Krsal kesim insanna bu bak as, Rus devriminin nclerini ok ilgin kararlar almaya zorlamtr. 1918 Anayasasnn ancak 1936da deien bir hkmne gre; kentler her 25 bin kii iin bir milletvekili seerlerken, krsal kesim ancak her 125 bin kii bana bir temsilci sahibi olabilmitir. Topraksz kyl, bakalarnn topranda alarak yaamn kazanan bir ii deil midir? Onunla, kendine yetecek kadar topra olup, bu topra kendi emeiyle deerlendiren arasnda fark yok mudur? Kendine yetecek biraz fazla topra olup da, birka ii altrmak zorunda kalanlarn da farkl bir konumu bulunduunu syleyemez miyiz? yleyse nasl oluyor da, byk toprak sahiplerinin dnda kalanlar, gelirlerini elde etme biimlerinin farkllna karn, tek bir toplumsal snf oluturabiliyorlar? Aslnda Marx, ok geni bir kitle oluturduklar halde, kk ifti kyllerinin bir snf saylamayaca grndedir ve bu gr yle savunmaktadr: ... benzer koullar iinde yaarlar, ama birbirleriyle ok ynl ilikilere girmezler. retim biimleri onlar birbiriyle karlkl iliki iine sokacak yerde ayrmaktadr... Milyonlarca aile, yaam biimlerini karlarn, kltrlerini baka snf ailelerinkinden ayran ve onlar dmanca kar karya getiren ekonomik koullar altnda yaadklar lde bir snf olutururlar. Bu kk kyller, birbirlerine birtakm yerel, ulusal ba ve siyasal rgtlenme dourmad lde, bir snf oluturmazlar. Marxn kendi kuramna oturtmakta sknt ektii bu gerein, topraa dayal retimin yaratt yaam biimi benzerliinden ve o koullarn rn olan dayanma duygusundan kaynaklandn syleyebiliriz. Marksist zmlemede skntl olduu hissedilen bir baka konu da orta snflar ya da orta snf la ilgilidir. Marx, l snf ayrmnda yer vermedii halde, birok zmlemesinde bu orta snflara da nem verir grnyor. rnein; orta snfn aa tabakalar olarak; kk tccarlar, esnaf, genel olarak artk almayan yal ticaret adamlar, el sanatlar ve kyller i sayyor Daha dorusu onlar bir gerek olarak kabul etmek zorunda kalyor. Ama bunlarn zamanla, kk sermayenin, modern sanayinin ltlerine yetmemesi ve byk sermayedarlarla

nite 5 - Siyasal Yaam inde Toplumsal Snflar

95

rekabet edememesi nedeniyle yok olacaklarn ve ii snfna doru kayacaklarn dnyor. Marx, zaman zaman, orta snflar iin ara ve geici tabakalar deyimini de kullanmtr. Aslnda bu onun temel dnce sistemine daha uygun bir tanmlama olmaktadr. Kapitalizmin gelimesine kout olarak ara tabakalar ortadan kalkacak ve sonuta toplumda, ayrcalkl kk bir sermayedar snfn karsnda, ok geni ama yoksul bir proleterya snf kalacaktr. Karl Marxn tarihsel gemile ilgili deerlendirmelerinde de hep bu iki temel snf kavramna rastlyoruz: Kleci toplumda efendi ve kle, feodal toplum derebeyi ve serf, kapitalist toplumda sermayedar ve ii. Bir yanda ynetici snf ya da egemen snf bulmakta ve retim aralarn ellerinde tutarken, ayn zamanda da eitli ayrcalklardan yararlanmaktadr. te yanda ise, ynetici snf iin alan, emeinden baka satacak bir eyi bulunmayan, uygulayc bir snf sz konusudur. Asl eliki ve kartlk bu iki snf arasndadr ve dier snflar son zmlemede bu iki temel snftan birisinin yannda yer almak zorundadrlar. Dier snflarn bamsz bir siyasal mcadele yrtmeleri dnlemez. Marx orta snflar niin ara ve geici tabakalar olarak deerlendirmitir?

Marxa gre kapitalizmin gelimesine kout olarak ara tabakalar ortadan kalkacak ve sonuta toplumda, ayrcalkl kk bir sermayedar snfn karsnda, ok geni ama yoksul bir proleterya snf kalacaktr.

SIRA SZDE

TOPLUMSAL SINIFLAR VE SYASET

Toplumsal snflarn siyasal atmadaki ve giderek siyasal kurumlarn, siyasal rejimlerin olumasndaki yerinin, siyaset biliminin ana konularndan birisi olduu sylenebilir. Snf bilinci ve snf atmas konularna eildikten sonra, Marksist kuramn bu erevedeki bir deerlendirmesini yapmak gerekir. Geri kalm lkelerin toplumsal yaplarndaki farkllklar ise, toplumsal snflar ve siyasal atma olgusunu, bu lkeler gerekleri iinde ayrca ele almay zorunlu klyor.

Snf Bilinci ve Snf atmas

Marx ile Engelsin birlikte hazrladklar Komnist Manifestosu u cmle ile balar: Tm insanlk tarihi, snf atmalarnn tarihinden baka bir ey deildir. Toplumsal snflarn siyasal yaamdaki nemi yadsnamaz. Ama baka hibir kuram, toplumsal snflarn tarihsel evrimdeki yerini bu lde nemsememitir. Marksizmin, her toplumsal dzende iki temel snf bulunduu grne yukarda deinmitik. Bu durumun zellikle kapitalist toplumlarda ok daha belirgin olmas sz konusudur. nk rekabete dayal bir ekonomik yaamda gl gsz ezer ve kk sermayeye dayal iletmeler byklerin karsnda giderek yok olurlar. rnein; bir kunduray elle reten kii, bir ayakkab fabrikasnn rekabeti karsnda varln koruyamaz. Ya yar a yar tok almaya raz olur, ya da gidip o fabrikann bir iisi durumuna gelir. Ayn ekilde, bir bakkal da, biraz ilerisinde alan byk gda pazarnn rekabetine dayanamaz. Sermayesinin ve retim aralarnn belirli ellerde toplanmas hzlanrken, ara tabakalar erir ve toplumun byk ounluu proleterleir, yaamn srdrmek iin kol gcnden baka bir eyi kalmayanlar kesimine kayar. Bu kutuplama sreci iinde, emeki toplum kesimlerinin giderek yoksullamas da kanlmazdr. nk gibi byyen isizler ordusu, ayn ii daha ucuza yapmaya hazr kitleler demektir. Bylece, cretler de boaz tokluu dzeyine kadar inecektir. Bir yanda kk ama ok varlkl bir aznlk, te yanda da byk ama ok yoksul bir ounluk oluacaktr. retim aralarna sahip bulunan kk aznlk egemen snf oluturur ve geriye kalan byk ounluu smrr.

96

Siyaset Bilimi

Marksizme gre her toplumsal dzende iki temel snf vardr ve bu durum kapitalist toplumlarda ok daha belirgindir.

Marksizmde yeni olan, snf atmalarn, tarihin itici gc saymasdr. Ve zellikle de, ii snfna tarihsel bir ilev yklemesidir.

Marksizme gre, devlet bu egemen snfn elindeki basit bir aratan baka bir ey deildir. Toplumun ve siyasal rejimin tm kurumlar, bu egemenliin devamn salamaya, yani egemen snfn ayrcalklarn korumaya yneliktir. Aile, ahlk, hukuk, din, egemen ideoloji vb., hep bu egemenliin srmesini gvence altna alc st yap kurumlardr. Siyasal iktidar, ekonomik iktidarn yansmasndan baka bir ey olamaz. Devletin hakemlii -yani yanszl- ancak gei dnemlerinde, eski egemen snf gcn yitirirken, yeni retim biiminin glendirdii snfn da, henz egemenliini kabul ettirecek dzeye ulamad ortamlarda sz konusudur. Marksizme gre her toplumsal dzende iki temel snf vardr ve bu durum kapitalist toplumlarda ok daha belirgindir. Varlkl ve yoksul toplum kesimleri arasndaki kutuplamann varlndan ve bunun bir patlamaya neden olabileceinden sz etmenin yeni bir ey olmadn elbette ki biliyoruz. Aristo bile bu durumun ihtilalleri dourabileceini, orta snflar yok olmu ya da gszlemi bir toplumun salkszln vurgulamt. Marksizmde yeni olan, snf atmalarn, tarihin itici gc saymasdr ve zellikle de, ii snfna tarihsel bir ilev yklemesidir. Marksizme gre; kapitalist snfn egemenliinden en ok zarar gren toplum kesimini, ii snf oluturur. nk ii snfnn emei ile oluan ekonomik olanaklar, egemen snf bizzat ii snfn ezmek ve kendi egemenliini srdrmek iin kullanr. Bu nedenle de, kapitalist toplum dzenini ykacak olan temel g proleterya, yani ii snfdr. Marx ve Engels, Manifestoda yle diyorlar: Proleterya deiik gelime aamalarndan geer. Douuyla birlikte burjuvaziyle mcadelesi balar. Balangta mcadeleyi bireysel iiler, sonra bir fabrikann iileri, sonra da bir meslein bir yerdeki mensuplar, kendilerini dorudan doruya smren bireysel burjuvalara kar yrtrler. Hcumlarn burjuva retim koullarna deil; bizzat retim aralarna yneltirler; kendi emekleriyle rekabet eden ithal mallarn tahrip edip, makineleri paralar, fabrikalar yakar, Orta alarn artk yok olmu ii statsn g yoluyla yeniden kurmak isterler. Marksizm ii snfna neden ncelikli bir konum atfeder? Bu, ii snfnn mcadelesinin bilinsiz olan, kendiliinden ortaya kan aamasdr. Baka bir deyile, bu aamada ii snf, ancak kendiliinden bir snftr. Bilinlendike kendisi iin snfa dnecektir. Eskiyen ve yeni koullara yant vermeyen bir retim biiminin deimesi kendiliinden olmaz. Eer var olan nesnel koullara, znel koul demek olan bilin gesi eklenmezse, ortaya kan toplumsal patlama, dzenin sonunu deil, ancak biim deitirmesini salar. Genel olarak, bilimsel bir bak asyla u sylenebilir: Bir toplumsal snfn yelerinde, br toplumsal snflardan farkl olan ortak koullar paylama ve bunun sonucu bir dayanma duygusu yoksa, o toplumsal snf, toplumsal bir g oluturmuyor demektir. Kendiliinden var olan bir toplumsal snf, toplumsal gce dntren temel ge, snf bilincidir; rgtlendii zaman da, siyasal g ortaya km olur. Snf bilincinin gelimedii durumlarda, sosyolojik zmlemelerde kullanlabilecek bir toplumsal katmandan sz edilebilir; ama siyaset bilimi asndan ok nem tayan, toplumsal g dengesinde, hesaba katlmas gereken bir toplumsal snftan sz edilemez. Bu nedenle de, ekonomik gc ellerinde bulunduran toplumsal snflar, dier snflarda belirli bir snf bilincinin gelimemesi iin aba har-

SIRA SZDE

nite 5 - Siyasal Yaam inde Toplumsal Snflar

97

carlar; eer olumu bir snf bilinci varsa, bunu zayflatmaya alrlar. Toplumda kkl deiiklikleri ngren siyasal partiler ise, kurulu dzende deiiklik yapabilmek iin, ekonomik bakmdan gsz olan toplum kesimlerinin hzla bilinlenmelerini salamak isterler. Bilinlenmemi bir toplumsal snfn, kendi karlarna ters den siyasal akmlara destek olmas olanakldr. Marksistler arasnda, bir snfn karlarn bilmesini tam bir bilinlenme saymayanlar da vardr. Bu grte olanlara gre; bu durum, bireysel dzeydeki bilinlenmelerin bir araya gelmesinden baka bir ey deildir. Gerek bir snf bilinci ise, ancak o snfn toplumdaki olanaklarn ve bu olanaklarn kendisine verdii toplumsal rol bilmesi ile ortaya kabilir. Toplumsal dzeydeki yabanclamay grebilmek de, elbette ki, bu bilincin n koulu olmaktadr. Marksizim asndan, bilinlenmenin nemli bir gesini ideoloji oluturur. Marx, egemen snfn ideolojisinin tm toplumu etkilediini ve dier toplum kesimlerinde bir snf bilincinin oluumunu zorlatrdn ne sryordu. Bu noktadan hareket eden Lenin de, ii snfn -kendi bana braklmas durumunda- gerek bir snf bilincine ulaamayacan, bu bilincin ona dardan gtrlmesi gerektiini savundu. Ne Yapmal? adl kitabnda yle diyordu: Btn lkelerin tarihinin bize gsterdii bir gerek var. i snf yalnz kendi gcne dayanrsa, ancak trade-unionist bir bilince, yani sendikalar halinde rgtlenmek, iverenlere kar mcadele etmek, iilerin yararna baz yasalarn kmasn hkmetten istemek gerektii inancna varabilir (...) i hareketinin kendiliinden gelimesi onu ancak burjuva ideolojisine yamanmaya gtrr (...) iye snf bilinci ancak dardan, yani ekonomik mcadelenin dndan, ii iveren ilikilerinin oluturduu ortamn dndan gtrebilir. Lenine gre; bu grevi yerine getirebilecek olan g, ii snfnn nclerinden ve sosyalist ideolojiyi iyi bilen aydnlardan oluacak bir partiydi. Onlarn kitlelere yayacaklar dncelerle snf bilinci geliecekti. Bu nokta zerinde Lenin ile Rosa Lksemburgun atmas nldr. Rosa Lksemburg, kitlelerin kendiliinden oluan eylemlerini, bilinlenmenin en salkl yolu olarak grmekteydi. Kitleler snf bilincini eylem iinde ve snama-yanlma yoluyla renmeliydiler. yle diyordu: Gerekten de, devrimci bir ii hareketinin hatalar, en iyi Merkez Komitesinin hata yapmazlndan, sonsuz lde daha verimli ve deerlidir. Lenin ile Rosa Lksemburgun ii snfn bilinlenmesi konusundaki dnce farkllklar nelerdir? Konuyu kapatmadan nce vurgulanmas gereken bir nokta kalyor: Snf atmalarnn yansmas yalnzca silahl mcadeleler ve ihtilaller olamaz. Siyasal mcadelelerin bar yollardan sergilenebildii rejimlerde de, snf atmalar oya, yani sanda yansr. oulcu demokrasilerde, siyasal davranlarn oluumunda, toplumsal snf olgusunun en n planda rol oynadn seim sosyolojisi aratrmalar gsteriyor.
SIRA SZDE

Siyasal mcadelelerin bar yollardan sergilenebildii rejimlerde de, snf atmalar oya yansr.

Marksist Kuramn Eletirisi

Marksizmin zellikle snf atmalaryla ilgili gr, ideolojik dzeyde olduu kadar, bilimsel dzeyde de, ok tartlan konular arasnda yer alr. Bu tartmal noktalar ayr ayr ele alacaz.

98

Siyaset Bilimi

ilerin sendikalar ve partileri araclyla yrttkleri mcadeleler gelir dalmndaki dengenin olumasna yardmc olur.

Marx, kapitalist rekabet dzeninin, ii snfn ok olumsuz bir biimde etkileyebileceini ngryordu. Acmasz rekabet, iverenleri en ok kr yapmaya, dierlerinden daha ucuz ve daha kaliteli retime zorlayacakt. Bu ise, ii snfnn, boaz tokluuna altrlncaya kadar, smrlmesini kanlmaz klacakt. Bylece, dzenin skntsn en ok eken kitle olarak, ii snfnn devrimci bir gce dnmesi kolaylam olacakt. Kapitalizm gelitike, sermaye birikimi hzlandka; devrimci patlamaya uygun ortam, kendiliinden oluacakt. Tarihsel gelimeler, Marxn ngrs ynnde gereklemedi. Gelimi kapitalist lkelerde, ii snf yoksullaacana, tersine durumu dzeldi. Hatta, geri kalm lkeler asndan yksek saylabilecek bir yaam dzeyine ulat. Bunda, bir eit d smrnn salad olanaklarn rol bykt. Ama, iilerin sendikalar ve partileri araclyla yrttkleri mcadeleler olmasa, gelir dalmndaki dengelemenin kendiliinden olmayaca akt. Sz konusu gelimeler, ii snfndaki snf bilincini sivriletireceine azaltt gibi, snf atmalarn da yumuatt ve iddet yntemlerinden bar yntemlere kaydrd. Teknolojideki gelimelere kout olarak, kol iilerinin eitim dzeylerinin bile ykselmesinin zorunlu hale gelmesi ve kafa iisi olarak nitelendirebileceimiz beyaz yakal cretlilerin oranndaki artlar da, ii snfndaki nitelik deimesinde nemli rol oynad. Marxn ngrd yoksul ve cahil bir ii snfnn yerine, ortaya nemli gereksinmeleri karlanm, eitim dzeyi ykselmi bir ii snf kmt. stelik, snflar arasndaki dikeyine geiler de artt iin, ii ocuunun gene ii olmas, kanlmaz bir yazg olmaktan da uzaklamt. Ama iinin yaam dzeyi ykselirken, sermayedarn yaam dzeyinin daha da ykseldiini ve aradaki uurumun kapanmadn, her doan ocuun yara eit koullarla balamadn unutmamak zorundayz. ilerin sendikalar ve partileri araclyla yrttkleri mcadeleler gelir dalmndaki dengenin olumasna yardmc olur. Marx, iinin pazarlk gcnn ok zayf olduu bir toplumsal ortamdan hareketle, baz tahminler yapmt. Ayn ii ok daha ucuza ve sonunda karn tokluuna yapmaya hazr bir isizler ordusunun varln, deimez bir veri gibi kabul etmiti. Oysa gl sendikalar, genel oy hakk, geimini emei ile salayan toplum kesimlerinin karlarn savunan partiler ve onlarn yararlanabilecekleri zgrlkler, dengeyi Marxn ngremeyecei lde deitirmitir ve deitirmektedir. Batl oulcu demokrasilerde, snf atmasnn yumuam oluunu, yalnz d smrnn salad olanaklara balamak aldatc olur. Snf atmalarnn Marxn ngrd biimde artmamasnn temel nedenleri nelerdir? Marx, iiler yoksullarken, orta snflarn da zamanla yok olacaklarn ve ii snfna doru kayacaklarn dnyordu. Oysa, iiler yoksullamad gibi, orta snflar da yok olmadlar. Tersine onlar ii snfna benzeyeceklerine, ii snfnn st tabakalar orta snflara benzemeye, orta snflarn yaama biimini ve zihniyetini benimsemeye baladlar. i snfnn toplumsal oran azalrken, orta snflar genilediler ve gerek toplumsal yaamda, gerekse siyasal mcadelede daha byk bir arlk kazandlar. Nasl ki, iiler yoksullamayp orta snflar da kaybolmadlarsa, egemen snf ya da snflar da Marxn vurgulad katlkta varlklarn srdremedi. rgtl ii

SIRA SZDE

nite 5 - Siyasal Yaam inde Toplumsal Snflar

99

snf bata olmak zere, oulcu toplumlarda ortaya kan baka g odaklar, belirli bir gler dengesi oluturmaya baladlar. Tm bunlara karn, snflar arasndaki dikey toplumsal hareketliliin boyutlarn abartmamak gerekir. En gelimi Batl lkelerde yaplan gzlemler, bu hareketliliin, ancak gelir ve eitim dzeyleri birbirlerine yakn olan toplum kesimleri arasnda gerekleebildiini gsteriyor. rnein; yksek renim yapanlar arasnda, ii kkenli olanlarn orannn, bugn bile ok dk olduu anlalyor. Marxn belirli bir toplumsal hareketlilii ve egemen snfa aa katmanlardan katlmalar olabileceini ngrmedii de sylenemez. Ama bu duruma Kapitalde getirdii yorum olumlu deildir: Kapitalizmin iktisadi savunucular, zengin olmayan, fakat gl, karakteri salam, yetenekli ve ibilir bir insann bir kapitalist olabilmesi durumunu hayranlkla karlyorlar. Bu durum (...) bizzat sermayenin egemenliini de salamlatrmakta, dayanan geniletmekte ve kendisine toplumun aa tabakalarndan durmadan yeni gler kazanmasn salamaktadr. Bunun gibi, Orta alarda Katolik kilisesinin, snfna, doduu aileye veya zenginliine bakmadan halk arasnda en iyi beyinleri kendi hiyerarisi iinde toplamas da, din adamlarnn egemenliini ve halkn bamlln salamlatrmann bata gelen yollarndan biriydi. Egemen bir snfn, baml snflarn en yetenekli kiilerini arasna alabildii lde, egemen durumu daha salam ve tehlikeli olur. Snflar arasndaki dikey toplumsal hareketliliin boyutlarn abartmamak gerekir. Bu hareketlilik ounlukla gelir ve eitim dzeyleri birbirlerine yakn olan toplum dzeylerinde gereklemitir. Marx, ii snfnn sosyalist devrimi yaratacak hareketini, sanayilemi kapitalist lkelerde bekliyordu. Daha dorusu, oluturduu kuram bunun byle olmasn gerektiriyordu. nk, kapitalizmin gelimesi lsnde snflar aras elikiler sivrileecek ve beklenen toplumsal patlama gerekleecekti. Oysa Marxn bekledii devrim, gelimi kapitalist lkelerde deil, arlk Rusyas gibi yar feodal bir toplumsal ortamda gerekleti. Marksistler de bu durumu, Rusyay kapitalizmin en zayf halkas olarak nitelendirerek aklamaya altlar. Marxn bekledii proleterya devriminin sanayilemi Bat lkelerinde deil de yar feodal arlk Rusyasnda gereklemesinin nedenlerini tartnz. Aslnda gerek Marxn ve gerekse Engelsin, gelimi lkelerde snf atmasnn bar yollardan gerekleebilecei dncesine de tmden yabanc olduklar sylenemez. Marx, 1852 ylnda yazd bir yazda yle diyordu: ngilterede genel oy hakk, ii snf iin siyasal iktidara eittir. Bundan dolay ngilterede genel oy hakknn uygulanmas, Kara Avrupasnda sosyalist saylan her nlemden ok daha sosyalist bir nlemdir. On dokuz yl sonraki bir baka yazsnda, gene ii snfnn bar yollardan iktidara gelebileceini sylemek gereini duymutu. Engels de eitli vesilelerle, snf atmalarnn biiminin, lkeden lkeye, toplumdan topluma, koullara bal olarak deieceini kabul etmekteydi. Erfurt Programnn Eletirisi nde u satrlara rastlanyordu: Halkn genel seimlerle btn iktidar elinde bulundurabildii ve anayasann ulusun oylarnn ounluuna sahip olana hereyi yapma olanan verdii lkelerde, eski toplumdan yeni topluma geiin bar yollardan gerekleebileceini kabul ediyoruz. Engelsin bar geiin olanakl olduunu dnd lkelerin banda; ABD, ngiltere ve Hollanda bulunuyordu.

Snflar arasndaki dikey toplumsal hareketliliin boyutlarn abartmamak gerekir. Bu hareketlilik ounlukla gelir ve eitim dzeyleri birbirlerine yakn olan toplum dzeylerinde gereklemitir.

SIRA SZDE

100

Siyaset Bilimi

Marksizme gre, retim aralar zerindeki zel mlkiyet kalknca toplumsal snflar da kalkacak, toplumsal snflar olmaynca snf atmas olmayacak ve sonunda devlete gerek kalmayacakt.

Tarihin birok dnemlerinde ve ada toplumlarn bazlarnda bile, siyasal atmann, genellikle halkn dndaki sekinler arasnda getii bir olgudur.

Marksizme gre, devletin snf atmalarnn rn bir kurum olduunu biliyoruz. retim aralar zerindeki zel mlkiyet kalknca toplumsal snflar da kalkacak, toplumsal snflar olmaynca snf atmas olmayacak ve sonunda devlete gerek kalmayacakt. Geici bir Proleterya Diktatrl aamasndan sonra, devlet yava yava yok olacak ve bireylerin zerindeki -devletten kaynaklanan- basklar da ortadan kalkaca iin, gerek bir zgrlk ortam domu olacakt. Oysa bu konudaki en eski rnee baknca, ok farkl bir geliim izgisiyle karlayoruz. 1917 Rus Devriminden sonra, retim aralar zerindeki zel mlkiyet dzeni kaldrld, ama tam anlamyla snfsz bir toplum ortaya kmad gibi, devlet de giderek yok olacana, daha etkin ve gl bir duruma geldi. Proleterya Diktatrl Lenin zamannda tek partinin diktatrlne, Stalin dneminde de, tek kiinin diktatrlne dnt. Tarihin hi bir dneminde rastlanmad kadar mdahaleci bir devlet modeli olutu. Milovan Cilasn deyimiyle, ayrcalkl bir ynetici Yeni Snf ortaya kt ve ii snfn temsil ettiini ne sren bu kk aznln ayrcalklarnn srmesi iin baskc bir devlet gcnn varl zorunlu hale geldi. Marksist kuram, alt yapnn deimesiyle birlikte, bir st yap kurumu olan siyasal rejimin de ona bal olarak deieceini ngryordu. 1917den sonra, Sovyetler Birliinde retim aralar zerindeki zel mlkiyet sisteminin kalkmas, retim ilikilerinin deimesi, yani alt yapnn deimesi anlamna gelmekteydi. Ama bu deime, st yapda beklenen deimeleri, peinden srklemedi. Tersine geici olmas gereken proleterya diktatrl, bir st yap kurumu olduu halde, kalkmamakta direndi ve alt yapdaki baz deimeleri de etkiledi. Bylece, alt yapdaki dnmlerin st yapya yansmasnn kendiliinden olamayaca dncesi yaygnlamaya balad. Demokratik, zgrlk bir siyasal kltr birikiminin bulunmaynn nemi de ortaya kt. Marxn kuramn oluturduu dnem, gerekten de, snf atmalarnn egemen olduu koullar ieriyordu. Ama, tarihin birok dnemlerinde ve ada toplumlarn bazlarnda bile, siyasal atmann, genellikle halkn dndaki sekinler arasnda getii de olmutur. 19uncu yzyla gelinceye kadar, Batl toplumlarn durumu da pek farkl deildi. Geni halk ynlar, iinde bulunduklar durumun bilincine varacak eitimden, aydn nderliinden ve karlarn savunabilecek olanaklardan ounlukla yoksundu. Bu gibi ortamlarda, ekonomik bakmdan gl olan snflarn iindeki ekimeler, hanedanlar ya da kabileler arasndaki rekabetler, ulusal ya da dinsel sorunlar ve nihayet kiisel tutkular, siyasal atmada n plana kabiliyordu. Cumhuriyet Trkiyesinde bile, 1950li yllarda ok partili dnemin balarnda, etkili baz ailelerin yelerinin, rakip partilerin liste balarn uzun sre ellerinde tuttuklar seim evrelerinin varln biliyoruz. Tarih boyunca neden geni halk ynlarndansa ekonomik bakmdan gl snflar arasndaki atmalar siyasal yaamn konusu olmutur? Maurice Duverger, bu konuda gerein teki yzn u satrlarla yanstyor: Snf atmasnn, siyasal mcadelelerin temel etkenlerinden birisi olduunu gsterme baars Marksizme aittir. Ama bu etkenin her zaman ve her yerde belirleyici olduunu, tm dier etkenlerin ondan kaynaklanan ikinci dereceden etkenler olduunu ne srmesi ise bir hatadr... Hatta on dokuzuncu yzyl ile yirminci yzyln balarnda, snf atmas ok ar bast halde, siyasal mcadelelerin tek nedeni olmamtr. Ulusal rekabetler, dinsel ya da ideolojik kartlklar vb.

SIRA SZDE

nite 5 - Siyasal Yaam inde Toplumsal Snflar

101

nemli bir rol oynamtr. Marksizm bunu yadsmyor, ama tm dier etkenlerin snf atmasndan kaynaklandn ne sryor. Dinlerin ve ideolojilerin, snf karlarn gzden saklamaya yaradn sylyor. Ulusal, rksal vb. temalar iin de yle. Bu zmleme ancak greli olarak geerlidir. Din ezilenlere sabr vererek ayrcalkl toplum kesimlerinde hizmet etmekle bir anlamda halkn afyonu saylabilir; ama din yalnz bundan ibaret deildir. Bir te dnya gereksinmesi, sadece snf atmalarnn yansmas saylmaz. Yurtseverlik, ayn ulusun iindeki ezilenlerle ezenler arasnda yapay bir dayanma oluturmaya hizmet eder; bu ayn zamanda, insann doduu topraklara kar doal olarak duyduu balln rndr. Maurice Duvergerye gre siyasal mcadelede snf atmas dnda hangi unsurlar bulunmaktadr?
SIRA SZDE

Geri Kalm lkelerde Durum

Geri kalm lkelerin snf yaps da, snflar aras ilikiler ve bu ilikilerin siyasal yaama yansmas da, belirli farkllklar, belirli zellikler gsterir. Bu durum, bir yandan kendi evrimlerinin, te yandan da gelimi lkelerden kendilerine yansyan baz d koullarn rndr. Geri kalm lkelerde ilk dikkati eken zellik, orta snflarn zayfldr. Bu lkeler -bir iki istisna dnda- uzun bir dnem smrge durumunda kalmlard. Uluslama srecinde ve ada anlamda devlet kurumlarna sahip olma asndan gerideydiler. Ulusal ordunun ve sivil brokrasinin yokluu, orta snflarn zayflnn temel nedenlerinden birisini oluturuyordu. Eski smrgeler siyasal bamszlklarn kazandnda, snfsal yapdaki bu boluun yaratt sakncalar, ister istemez siyasal yapya da yansmaktayd. Bir snflar dengesinden ok, bir snflar dengesizlii gze arpmakta ve rnein, Trkiye dzeyindeki bir demokrasiyi bile olanaksz klmaktayd. Batda sanayi geliirken orta snflarn bir blmnn iiletii, ama bu arada hizmet kesiminin gelimesiyle birlikte, orta snflarn sonunda geniledii biliniyor. Diyelim ki, bir yerde kurulan ayakkab fabrikas, yaamn ayakkab yaparak salayan birok kiinin dkkann kapatmas sonucunu veriyordu. Onlar da gidip, o fabrikann iisi ya da ustabas olabiliyorlard. Oysa benzer bir gelime geri kalm lkeler asndan sz konusu deildi. rnein; 1838 ticaret anlamasndan sonra, ngiliz dokumalar Osmanl pazarlarn istila ederken, geimini el tezgahlarnda dokuma yaparak salayan Osmanl yurttalar iin, atlyelerini kapayarak, o dokumalar reten fabrikalara gidip cretli olmak olana yoktu. retim ve gelir dzeyi dm, yoksullam olarak varln srdrmek zorundaydlar. Bu da, geri kalm lkelerde orta snflarn zayf olmasnn bir baka nedenini oluturmaktadr. Bu gibi lkelerde, ikili bir snfsal piramit yan yana bulunur. nce, derebeyi niteliindeki byk toprak sahipleri ve geni kyl kitlelerinden oluan geleneksel bir yap, ok geni bir krsal kesimde egemendir. Onun yan banda ise, zellikle byk kentlerde grlen tccar-sanayici kesimi ile ii snfnn oluturduu bir yap vardr. Birinci yap giderek zayflayp ikincisi glenmekle birlikte, yan yanalklarnn ok uzun sreli olduu sylenebilir. Batl lkelerde ticaret ve sanayiinin gelimesi bir i dinamiin rn olduu iin, bu gelime srasnda toprak soylularla kent soylular arasndaki atma kanlmazd. nk kentsoylularn ve dolaysyla kapitalizmin gelimesi iin, derebey-

102

Siyaset Bilimi

liin sona ermesi, toprak soylularn gcnn krlmas, ellerindeki ayrcalklarn kalkmas gerekiyordu. rnein; toprak reformunun gereklemesi bu atmann rn olduu gibi, ayn atma, demokrasinin gelimesine de dorudan katklar yapmt.
SIRA SZDE

Kapitalizmin ortaya kmas Batl lkelerdeki snf yapsnda ne gibi deiimler dourmutur? Gemite Batda rastlanan bu atmann benzerlerine, geri kalm lkelerde rastlamyoruz. nk, bu lkelerin tccar-sanayici kesimleri (kentsoylular), o toplumlarn kendi i dinamikleri sonucu domam, d kapitalizmin etkisiyle, onun bir uzants olarak ortaya kmtr. Bu nedenle de hem zayf hem da bamldrlar. Bir yandan iteki eski egemen glerle (toprak soylular), te yandan da dtaki balantlaryla iyi ilikiler iinde olmak zorundadrlar. Zaten ierde de, yeni bir snf oluturmaktan ok, genellikle byk toprak sahiplerinin bir uzants olarak gelimilerdir. Baz istisnalar dnda, topraktan elde edilen gelir, zamanla ve d koullarn zorlamasyla, nce ticaret, sonra da sanayi sermayesine dnmeye balamtr. Bylece, toprak soylu kent soylu ibirlii, rnein bir toprak reformunu byk lde olanaksz klmtr.

SIRA SZDE

Geri kalm lkelerin genel zellikleri nedir? Byk bir ounluk okuma-yazma bile bilmezken, ancak kk bir aznln yksek renim grm ve hatta bazen renimini gelimi lkelerde tamamlam oluu, geri kalm lkelerin toplumsal yaplarndaki bir baka zellii oluturur. lke ynetimini elinde tutmas kanlmaz olan bu sekin kitle, doal olarak varlkl toplum kesimlerinin bir uzantsdr. Cahil kitleleri kmsemeleri, ynetim gcn ellerinden brakmak istememeleri ve halk denetimini doal karlamamalar (halkn eitim dzeyinin geriliinden dolay) beklenebilen davranlardr. Geri kalm lkelerde sanayi iileri, yalnz sayca az deil, ayn zamanda -bir anlamda- ayrcalkl bir toplumsal kesim olutururlar. nk gelir dzeyleri ve yaam koullar, az toprakl ya da topraksz kylden ok daha iyidir. stelik, geleneksel dengelerin bozulmasyla nfusun daha hzl artmas ve topraa dayal retimin daha az sayda igc ile yaplabilmesi sonucu, ortaya kan isizler ordusunun yaratt ortamda srekli i bulabilmenin kendisi bile bir ayrcalk saylabilir. Bu nedenle de, hele cretlerini savunabilecekleri haklarla donatlmlarsa, geri kalm lke ii snflarnn, Marxn bekledii tutum iinde olabilmeleri zordur.

SIRA SZDE

Geri kalm lkeleri Batl lkelerden ayran temel farkllklar ve bunlarn snf yaplarna yansmalar nelerdir? Marx, bir sosyalist devriminin oluumu asndan, kyl snfndan, geri kalm lkelerde de pek bir ey beklemiyordu. Kyl snf ancak, zaman iinde ve olaylarn zorlamasyla, karnn, burjuvazinin deil, ii snfnn karlaryla balantl olduunu anlayabilirdi. Lenin ise, yalnz Avrupada deil, geri kalm lkelerde de kurtuluun, gelimi lkelerin ii snflarna bal olduunu savundu. Oysa geri kalm lkelerdeki gelimeler, bu ngrlere ounlukla uygun olmamtr. Marxn ngrd devrimin ilk gerekletirildii lke olarak Rusya, gl ii snfna sahip bir sanayi lkesi deildi. Ama belirli merkezlerde younlam bir i-

nite 5 - Siyasal Yaam inde Toplumsal Snflar

103

i snf sz konusuydu. Oysa, rnein inde, Rusyadaki dzeyde bile bir ii snf bulunmuyordu. Maonun nderliindeki in devriminde, kyl snf devrimci bir g olarak ortaya kt. Tm bu oluumlar da, Marksistler arasnda farkl grlerin ortaya atlmasna neden oldu. 1917 sonras Rusyasnda bir sre nemli grevlerde bulunan Sultan Galiev, Batl toplumlarda bir proleterya snf olduunu, oysa Douda proleter uluslardan sz edilebileceini savunuyordu: Mslman halklar, proleter uluslardandr. ngiliz ve Fransz proleteryalar ile Fasn, Afganistann proleteryalarnn ekonomik durumlar arasnda byk bir fark vardr. Mslman lkelerin ulusal hareketinin sosyalist bir devrim nitelii tad sylenebilir. Bir Tatar Trk olan Sultan Galiev, proleter uluslar n temsil edildii, gelimi lkeler karsnda bu geri kalm lkelerin karlarnn savunulaca bir birlik (Enternasyonal) dncesinin nclerindendi. Bunun ilk aamasnda ise, Asyadaki Trkleri bir araya getirecek olan, byk bir Trk devleti oluturulmal ve devletin ad Turan olmalyd. Galievin, sosyalist devriminin nc gc olarak dnd parti ise, kyl, ii ve kk burjuvalar temsil edecekti. Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliinde, Stalinin ipleri ele almasyla birlikte, Sultan Galiev ve benzerlerinin sesleri -bazen acmaszca olmak zere- susturuldu. Rus Komnist Partisinin 1923te yaplan kongresinde Stalin, proleterya diktatrlnn sadece merkezdeki sanayi iisine dayanacan ilan ederken, Kalilin de rejimin hedeflerinden birini yle zetliyordu: ... Bozkr halklar olan Krgzlara, zbeklere, Trkmenlere, Leningrad iisinin lklerini kabul etmei retmek... Kemalist Devrimin ideolojisini oluturmak amacyla, 1932-1934 yllarnda bir avu aydn tarafndan yaynlanan KADRO Dergisi nde savunulan dnceler de konumuz asndan ilgintir. Kadroculara gre; Marxn snf atmalarna dayal tarihsel maddecilik anlay ancak on dokuzuncu yzylda geerliydi. Oysa yirminci yzyldaki temel eliki, smren lkelerle smrlen lkeler arasndayd. Marxn ngrd anlamdaki snf atmalar ancak smren lkelerde grlrken, smrge ya da yar smrge durumundaki lkelerde, o anlamda ii ve burjuva snflarndan sz edilemezdi. Kadrocular, smrlen lkelerden aktarlan kaynaklardan, smrlen lkelerin ii snflarnn da pay aldn ve bu nedenle de, devrimci deil uzlamac bir tutum takndklarn dnyorlard. yleyse, nce ulusal kurtulu savalar ile smren - smrlen lkeler arasndaki eliki zlmeliydi. Ancak ondan sonra, smren lkelerdeki smren-smrlen snflar arasndaki elikiler n plana kp, sosyalist bir devrime dnm salayabilirdi. Trkiyenin toplumsal yapsnn, zellikle orta snflar asndan, dier geri kalm lkelerin byk oundan farkl olduunu vurgulamak zorundayz. Kendisi siyasal bamszln hemen hi bir zaman yitirmedii gibi, yzyllar sren byk bir imparatorluun asker-sivil brokrasisini devralm olmak, gen Trkiye Cumhuriyeti iin byk bir olanakt. Orta snflarn bu greli gll, sadece kendi dengeli bir toplumsal yaps yaratmakla kalmam, ayn zamanda, Atatrkn dayanaca nemli bir gc oluturmu ve gelecein demokrasisinin oluumunu kolaylatrmtr. Trkiyenin snfsal adan zellikleri nelerdir?

Marxa gre kyl snf ancak, zaman iinde ve olaylarn zorlamasyla, karnn, burjuvazinin deil, ii snfnn karlaryla balantl olduunu anlayabilirdi.

Kadroculara gre; Marxn snf atmalarna dayal tarihsel maddecilik anlay ancak on dokuzuncu yzylda geerliydi. Oysa yirminci yzyldaki temel eliki, smren lkelerle smrlen lkeler arasndayd.

SIRA SZDE

104

Siyaset Bilimi

zet
Tarih boyunca toplumlarda rastlanan katman trlerinin en nemlisi snftr. Katmanlamann en kat biimi Hindistanda grlen kast lardr. Orta a Avrupasnda da soylular din adamlar ve bu iki grubun dnda kalanlar olmak zere bir ayrm vard. Toplumsal snflar birbirlerinden gelir dzeyi yaam biimi-toplumsal saygnlk gibi kriterlerle ayrlrlar. Marksist dncede snflar yaratan temel etkenin iblm olduu ifade edilmitir. blm, retim aralar zerindeki zel mlkiyeti, retim aralarnn zel mlkiyeti de toplumsal snflar yaratmtr. Marxa gre orta snf zamanla yok olacak ve toplum iki kesimden oluacaktr. Devlet sadece egemen snfn kendi varln srdrebilmek iin kulland bir aratr. Marksist kuramn snf atmalaryla ilgili yn de dier ynleri gibi btnyle doru kmamtr. Sendika ve benzeri demokratik kurulu yardmyla, sosyal devlet anlayyla iilerin durumlar iyilemitir. Proleterya devrimi Batl kapitalist lkelerde deil, arlk Rusyasnda ortaya kmtr. Devlet ortadan kalkmam, tam tersine konumunu giderek glendirmitir. Maurice Duverger, snf atmasnn siyasal mcadelede nemli bir etken olduunu ama tek etken olmadn aklamtr. Ulusal rekabetler, dinsel ya da ideolojik kartlklar da son derece nemli faktrlerdir. Geri kalm lkelerin durumu daha farkldr. Bunlarn ou eski smrgelerdir ve bir orta snf yoktur. Genellikle bir tarafta byk toprak sahipleri, dier tarafta byk kentlerde yerleen sanayici ve tccarlarla iiler vardr. yi eitim grm kk bir aznlk sekin grup olarak lkeyi ynetir. Geri kalm lkelerin sanayi iileri hem sayca azdrlar hem de ayrcalkl bir toplumsal kesim olutururlar. Srekli ileri vardr. Gelir dzeyleri greceli olarak iyidir. Sultan GALEV, proleter snflar yerine proleter uluslar dncesini ortaya atmtr. Kemalist devrim ideolojisini oluturmay amalayan Kadro Dergisi de Marksist dncenin snf atmalarna dayal olan tarihsel maddecilik anlaynn 19. yzylda kaldn ileri srmtr. KADRO Dergisi yazarlarna gre yirminci yzyldaki temel eliki smren lkelerle smrlen lkeler arasndayd. Trkiye ise toplumsal yap asndan smrge lkelerinden ok farklyd. Siyasal bamszln hi kaybetmemiti. Byk ynetim tecrbesi vard. Asker ve sivil brokratlara sahipti. Ksaca var olan orta snf daha dengeli bir toplumsal yap ortaya koymutu.

nite 5 - Siyasal Yaam inde Toplumsal Snflar

105

Kendimizi Snayalm
1. Kast sistemi aadaki lkelerden hangisinde olumutur? a. Hindistan b. Portekiz c. spanya d. Latin Amerika e. Fransa 2. Marksistlere gre, toplumsal snflar oluturan ge aadakilerden hangisidir? a. Gelir dzeyi b. Yaam biimi c. Toplumsal saygnlk d. Eitim dzeyi e. retim aralarnn zel mlkiyeti 3. Kastlar ile toplumsal snflar arasndaki temel fark nedir? a. Kastlar daha az kiiden oluur. b. Kast toplumsal snf iinde bir kesittir. c. Toplumsal snf kast iinde bir kesittir. d. Kastlar Avrupa lkelerinde toplumsal snflar ise Afrika lkelerinde grlr. e. Toplumsal snflar arasnda, kastlarda olmayan dikeyine hareketlilik denebilecek bir gei vardr. 4. Kendiliinden var olan bir toplumsal snf, toplumsal gce dntren temel unsur aadakilerden hangisidir? a. Siyasal iktidar b. Siyasi partiler c. Sendikalar d. Snf bilinci e. Devlet 5. Geri kalm lkelerde toprak reformu niin byk lde olanakszdr? a. Topra ileyebilecek yeterli nfus yoktur. b. Eitim dzeyi dk olduu iin insanlarn byle bir talepleri yoktur. c. Toprak reformu yaplsa ve yeterli nfus olsa bile topra ilemek iin gereken makine ve tehizat salayacak sermaye yoktur. d. Toprak soylularla kentsoylular koullar gerei ibirlii iinde olduklarndan toprak reformunu zorlayacak bir mekanizma olumamtr. e. Devlet toprak reformunun yararna inanmamaktadr.

6. Modern zamanlarda rk kast uygulamasn yakn dneme kadar srdren lke aadakilerden hangisidir? a. Yunanistan b. Sovyetler Birlii c. Gney Afrika d. Hindistan e. Portekiz 7. Aadakilerden hangisi toplumsal tabakalara bir rnek deildir? a. Kol iisi-kafa iisi ayrm b. Tccar-sanayici ayrm c. Orta snfta yer alan meslek sahibi-kamu grevlisi ayrm d. Nalbur-Hrdavat ayrm e. i-patron ayrm 8. Marksizmin kurucularna gre Dounun bask rejimlerinin temelini aadakilerden hangisi oluturur? a. Kyl snfnn byk olmas b. Burjuva snfnn byk olmas c. i snfnn gl olmas d. Kentlerin gelimi olmas e. Dinsel nedenler 9. Marksizme gre devletin konumu nasldr? a. i- memur koalisyonunun elindedir. b. Egemen snfn elinde bir aratr. c. Kyl snfnn elindedir. d. i snfnn elindedir. e. Brokratlarn elindedir. 10. Kadroculara gre yirminci yzylda temel eliki aadakilerden hangisi arasndadr? a. i snf - burjuvazi b. Smren lkelerle - smrlen lkeler c. i snf - kyl snf d. Kyl snf - burjuvazi e. Ezenler - ezilenler

106

Siyaset Bilimi

Yaamn inden

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. e Toplumsal Katman Trleri ksmn yeniden gzden geiriniz. Toplumsal Snflar Yaratan Etkenler ksmn yeniden gzden geiriniz. Marksist Snf Anlay ksmn yeniden gzden geiriniz. Marksist Snf Anlay ksmn yeniden gzden geiriniz. Geri Kalm lkelerde Durum ksmn yeniden gzden geiriniz. Toplumsal Katman Trleri ksmn yeniden gzden geiriniz Toplumsal Katman Trleri ksmn yeniden gzden geiriniz Marksist Snf Anlay ksmn yeniden gzden geiriniz. Snf Bilinci ve Snf atmas ksmn yeniden gzden geiriniz. Geri kalm lkelerde Durum ksmn yeniden gzden geiriniz.

Takunya ilk bakta insana bir lke ad gibi geliyor takunya... Letonya, Brezilya, Laponya, Takunya... Takunyallar bu uzak lkenin vatandalar sanki... Brezilyallar, Laponyallar, Takunyallar... Kelimenin bu arma anak tutmas Yunan kkenli olmasndan... Takunyann Trke kkenli karl yok zaten... Naln, derseniz, arapadan aktarma... yle anlalyor ki, takunya, Arap-Bizans krmas bir ayaklk. Tahtadan yaplmas balca zellii... st tarafndan bir atk, ya da tasma ile ayaa balanyor, sonra da takur tukur yrnyor... Takunya snf snftr... imdi biliyoruz ki, takunyay snflara ayrdmz iin softalar bize fkelenip: - Milleti snflara ayrdmz yetmiyormu gibi takunyallar da snflara m ayryorsunuz? deyecekler. Ne yapalm ki gerek budur. Snf gerei takunyaya da girmi... Biz demesek de desek de takunya snf snf... Sedef kakmal takunyalar var, kuku takunyalar var, sade takunyalar var, plj takunyalar var, abdesthane takunyalar var, hamam takunyalar var... Dnn bir kere, l ykayclarn giydii, mostaras bozuk, rendesi kaln, kay kopmu, tahtas rm takunya ile Hiltonun havuzunda gnelenen sosyete yosmasnn uzun topuklu, ince nakl narin biimli ve de Beyolunun en pahal maazasndan satn alnm takunyas bir midir? Birdir diyen nabekrlar, snf gereini inkr edenlerdir. Snf gerei nemli bir gerektir. Hakikatleri anlamak istiyorsanz ille de tarih geliimi iinde snf gereinden bakacaksnz olaylara... Eskiden Osmanl konaklarnda takunyann byk nemi vard. Atklar stnde birer zarif gm ku bulunan takunyalar, gelin hamamlarnda nazeninler gerdee girmek iin hazrlanrken gzelim ayaklarnda ses verirdi tkr tkr... Sesinde bile bir asalet vard o soylu nalnlarn... Gzel ayaklar sarmalamasn diye nice ustann gz nuru aln teriyle geceler ve gndzlerin emeiyle meydana gelirlerdi. Zamann ustalar konaklara, yallara, sultanlara, prens seslere naln yapmakla vnrlerdi. Daha telerde ehrin yoksul mahallelerine doru sradan nalnlar giyilirdi. Ne var ki, sradan nalnlar hor grmek doru deildir. Fakir snflarn hayatnda nemli rol vard takunyalarn... En ucuz yazlk ayakkab olduu gibi giyip karmas kolayd. Kavga-dv srasnda, gerek savunma gerek saldr arac olarak ok ie yaryordu. Sz gelii ekme banda sray bozarak nce su almak isteyen herhangi bir hatun: - Seni st bozuk rfnt.. diye kafasna en azndan bir ka okkal takunya yiyebilirdi. Kaynak: lhan Seluk, Cumhuriyet Gazetesi, 28 Eyll 1969.

3. e 4. d 5. d 6. c 7. e 8. a 9. b 10. b

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

ALPAR, Cem. KADRO, (tpk basm), Ankara ktisadi ve Ticari limler Akademisi, Ankara, 1978. ARMAAN, Sibel-brahim. Toplumbilim, Bar Yay., zmir, 1988. BOTTOMORE, T.B. Toplumbilim, (ev. nsal Oskay), Doan Yaynevi, Ankara, 1977. DUVERGER, Maurice. Siyaset Sosyolojisi, Varlk Yay., stanbul, 1975. DENCAUSSE, SCHRAM. Asyada Marksizim, stanbul Matbaas, stanbul, 1966. ERGUN, Doan. Sosyoloji ve Tarih, Yar Yaynlar, stanbul, 1973. GARAUDY, Roger. Marx in Anahtar, (ev. A.T.Klal), Bilgi Yaynevi, Ankara, 1975. LENN, V. Marx, Engels, Marxisme, Editions en langues entrangeres, Moscou. MARX, Karl. Marxn Toplum Kuram, Doan Yay., Ankara, 1971. OZANKAYA, zer. Toplumbilimine Giri, S.B.F. Yay., Ankara, 1979. PAPAIOANNOU, Kostas. Les Marxistes, Jai lu, Paris, 1965. ROCHER, Guy. Le Changement Social, Editions HMH, Paris, 1968. SENCER, Muzaffer. Sosyal Snflar (kriter ve gstergeler), Gzlem Yay., stanbul, 1974. TRKDOAN, Orhan. Sosyal Hareketlerin Sosyolojisi, Kltr Bakanl Yay., Ankara, 1988.