19

Siyasal Yaamn Etkenleri

Japon milletinin yle korkun bir karakteri vardr ki, kanun yapclaryla Devlet adamlar hibir zaman ona gvenememilerdir: gzlerinin nne sadece hakim, tehdit ve ceza koymulardr; her kt ii dorudan doruya polisin ikencesiyle bastrmlardr. Be aile bakanndan birini teki drt ailenin bana hakim olarak diken kanunlar, bir sutan tr btn bir aileyi ya da btn bir mahalleyi cezalandran kanunlar, bir sulunun bulunduu yerde bir kiiyi olsun susuz gremeyen kanunlar, srf btn insanlarn birbirlerinden ekinmeleri iin, her insann teki insanlarn davranlarn gzetlemesi iin, her insann teki insanlarn denetleyicisi, tan ve yargc olmas iin yaplmtr. Hintliler ise yumuak, mfik ve duygulu kiilerdir; bundan tr de kanun yapclarnn son derece gveni vardr onlara. Sululara verdikleri cezalar az ve hafiftir; hatta kesin bir ekilde bile uygulanmaz bu cezalar. Baka yerlerde evlatlar nasl ki babalarna emanet edilirlerse, burada da yeenler amcalarna, yetimler de vasilerine emanet edilirler: veraset iini varisin ehliyetine gre dzenlemilerdir. Her vatandan teki vatandalarn iyi niyetine gvenmesi gerektii ilkesine dayanyorlarm gibi bir halleri vardr. Klelerini hi ekinmeden azad edip evlendirirler; kendi ocuklarym gibi davranrlar onlara kar; ahlakn saf ve temiz olmasn, kanunlarnda da yumuaklktan ayrlmamasn salayan mutlu bir iklimdir bu. (Kaynak: Montesquie, Kanunlarn Ruhu zerine I, Toplumsal Dnm Yaynlar, 1998, stanbul, s.337)

20

Siyaset Bilimi

Amalarmz
Bu niteyi altktan sonra; corafi ve iklim koullarnn lkelerin siyasal yaplar zerinde nasl bir etkisi olduunu tartabilecek, doal kaynaklarnn zenginlii ile lkenin siyasal rejimi arasndaki balantlar tanmlayabilecek, corafi koullarn insanlarn kiilikleri ve toplumlarn evrimine yaptklar etkiyle ilgili olarak ne srlen kuramlar aklayabilecek, kentleme ve ekonominin siyasal davrana etkilerini renebilecek, toplumsal kurumlar ve kltrel etkenlerin nemini,uygarlk, evrensel kltr alt kltr gibi kavramlar zelinde aklayabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Siyasal Davran Corafi Konum Azgelimilik Topluluk Toplum Mekanik Dayanma Organik Dayanma Kentleme Snf Mcadelesi

indekiler
GR KLM VE SYASAL DAVRANILAR CORAF KONUM VE GENLK DOAL KAYNAKLAR VE REJMLER AZ GELMLN CORAF NEDENLER TRK TARH LE LGL KURAMLAR Topluluktan Topluma Siyasetin Boyutlar Kentleme ve Siyasal Davranlar Nfus Patlamas ve Siyasal Gerilim EKONOMK ETKENLER retim Biimi ve Siyasal Kurumlar retim Dzeyi ve Siyasal Kurumlar Geri Kalmlk ve Siyasal Kurumlar KURUMSAL ETKENLER Kurumlarn Oluumu ve levi Kurumsal Deime ve Siyasal Kurumlarn Greli Bamszl Siyasal Kurum Olarak Devlet ve ktidar KLTREL ETKENLER Kltr ve deoloji Siyasal Toplumsallama Kltr ve Siyaset

nite 2 - Siyasal Yaamn Etkenleri

21

GR
Siyasal yaamn oluturduu bir ortam vardr. Bu ortam, siyasal yaamn geliimine yn veren nedenleri iinde barndrr. Nasl ki gne, hava ve su bulunmayan yerde bitki olmazsa, belirli koullar btnnden soyutladmzda da siyasal yaam dnlemez. Siyaset olgusu, ancak topluluk halinde yaayan insanlar arasnda doar. Bu topluluun yerlemi olduu doal evre vardr. Toplulukla kendisini evreleyen doal koullar arasnda srekli bir etkileim sz konusudur. Bu etkileim rn olan teknolojik dzey ve doal evrenin dorudan salad olanaklar, o toplumun ekonomik yapsnn belirlenmesinde temel etkeni oluturur. Ekonomik yap ise siyasal geliim zerinde nemli bir etki yapar. Doa, insanlar ve ikisinin etkileimi sonucu oluan teknolojik, ekonomik yapy bir btn olarak aldmzda, bunu toplumun alt yaps olarak deerlendirme olana var. Kurumsal ve kltrel etkenleri ise st yap kavram iinde deerlendirebiliriz. Ama bunu byle yaptmzda, aralarnda bir sralamaya ya da hiyerarik bir ayrma gittiimiz anlam kmamaldr. Bilimsel snflandrmalarn temel ilevinin, olay ya da olgularn anlalmasn kolaylatrmak olduunu unutmamalyz. Demek ki siyasal yaamn etkenleri alt yapsal etkenler ve st yapsal etkenler olarak ayrlyor. Btn bu etkenleri ayrntl olarak gzden geireceiz.

Kurumsal ve kltrel etkenler st yap kavram iinde deerlendirilir.

KLM VE SYASAL DAVRANILAR

klimin insanlar ve dolaysyla siyasal yaam zerindeki etkileri daha Aristodan beri, dnrlerin ilgisini ekmitir. Aristoya gre, souk lke insanlar cesaretli ama az zeki, scak lke insanlar zeki ama az cesaretli, lman iklimdekiler ise hem zeki hem cesaretlidir. zgrlkle souk iklim arasnda bir balant bulunduunu, scak iklimin ise boyun eme eilimlerini gelitirdiini ilk ne sren Aristodur. Aristo Politika adl nl yaptnn yedinci kitabnda yle diyor. Souk lkelerde ve Avrupada yaayanlar genel olarak cesur olurlar. Fakat zeka ve marifetlilik bakmndan geridirler. Bundan dolay, bamszlklarn korumalarna ramen siyasal rgtleri yoktur. Bakalarna hkmetmek yeteneinden yoksundurlar. Oysa Asyallar zekidirler, bulucudurlar ama cesaretleri kttr. Onun iin daima hkm altndadrlar, kledirler. Bu ikisinin ortasnda bulunan Elen kavmi ise karakter bakmndan da ikisinin ortasndadr; yani hem cesur hem zekidir. Bundan dolay bamsz yayor, btn dnyadan daha iyi idare ediliyor. Montesquieu, insan davranlar arasndaki bu farklln, ayn lkenin kuzey ve gneyindeki insanlar arasnda da grlebileceini sylyor. klimin, klelik ya da zgrlk eilimlerinin ortaya kmasnda da nemli rol oynadn ne sryor: u halde, scak iklimlerde oturan insanlar korkak ve rkek olduklar iin teden beri kle durumunda, souk iklimlerde oturan insanlar ise srekli olarak zgrlk iinde yaamlarsa, buna amamak gerekir. Bu durum doal bir nedenin sonucudur. Jean Bodin ve J. J. Rousseau gibi baz dnrlerde de benzer grlere rastlanabilir. Hatta Fransz tarihi Michelet, zellikle 1789 Temmuz devriminden esinlenerek, devrimlerle scak mevsimler arasnda bir iliki kurmak istemitir. Daha da te, savalar ve devrimleri gne yznde grlen lekelerle aklamaya alanlara da rastlanmtr.

22

Siyaset Bilimi

SIRA SZDE

klimler insan davranlarn nasl ve ne lde etkileyebilir? rnekleri temel alarak tartnz. Savalarla iklim koullar arasnda bir iliki, genel olarak teknolojinin ve zel olarak da sava teknolojisinin geri olduu dnemler iin geerliydi. rnein Osmanl Sultanlar, sefere kmak iin hep uygun mevsimi bekler, kn sava yapmak istemezlerdi. Ama Birinci ve kinci Dnya Savalarnn k aylarnda da ayn iddetiyle srdn biliyoruz. Rus bozkrlarnn dondurucu souklarla geen k aylarnn, Napolyon ve Hitlerin hesaplarnn yanl kmasnda oynad rol aktr. Ama bu sonuta iklim kadar o bozkrlarn usuz bucakszlnn da nem tad ve iklimin savaa deil, belki de yenilgiye neden olduu da aktr.

CORAF KONUM VE GENLK

Tarihte birok sava- en azndan grnte- belirli bir toprak parasn elde etmek iin kmtr. Krsal kesimdeki toprak kavgalar ise, benzer bir atmann daha dar bir alanda olumas gibidir. atmada topran nemini belirleyen ge bazen genilii, bazen konumu, bazen verimi, bazen de zerinde yaayanlardr. 1980li yllardaki Irak, ran Savanda ekime konusu olan alann kkl ile ters orantl olan nemi, kukusuz ki stratejik nedenlerden kaynaklanyor. Doal snrlara ulamak iin ya da Nazilerinkinin benzeri Yaam Alan gibi iddialarla tarih boyunca birok sava karldn biliyoruz. Raymond Aronun Uluslar Arasndaki Sava ve Bar yaptnda vurgulad gibi; toprak, yalnzca siyasal atmann konusunu oluturduu zaman deil, siyasal atmann ortam ya da sahnesi olarak da nem tar. Corafi konum ve geniliin, rnein, ngiltere ve Amerika Birleik Devletlerinin siyasal evrimlerinde nemli etkiler yaptn gryoruz. ngilterenin bir ada zerinde kurulmu olmasyla siyasal geliimi arasnda balant bulunduunu dnen birok siyasal bilimci ve gzlemci olmutur. Sularla evrili doal bir savunma sistemine sahip bulunmas nedeniyle, ngiltere uzun zaman srekli bir ordu beslemek gereini duymamtr. Gl bir bask aracna sahip bulunmayan kral ise, derebeyleri zerinde mutlak bir egemenlik kuramamtr. Bu durumun, parlamenter bir demokrasinin kuruluunu hzlandrd sylenebilir. nk ilerde de greceimiz gibi demokrasinin var olabilmesi, ancak birbirlerini dengeleyen glerin varl ile olanakldr. Bir gcn tek bana egemen olduu yerde demokrasiden sz edilemez. ngilterede siyasal glerin uzlamaya daha yatkn olularnn nedeni toplumun kltrel zelliklerinde ve dolaysyla da tarihinde gizlidir. Geri ngiliz demokrasisinin kuruluunu yalnz corafi nedenlere balamak ve rnein, Printenler ile Hanover hanedannn oynadklar rolleri unutmak hata olur; ama yukarda sralanan etmenlerin tad nem de aktr. Amerika Birleik Devletleri rnei, gncelliini daha ok koruduu iin belki daha ilgin saylabilir. Nedir Amerikan toplumunu teki Batl toplumlardan ayran ana zellik? Snf bilincinin bir trl geliememi olmasdr. nk Amerika Birleik Devletlerinin bir kta geniliindeki usuz bucaksz lkesi, topran salad olanaklar asndan uzun sre herkese yetip artmtr bile. Douda yer azalnca, lkenin bats akla gelmitir. Vahi Batda bir yolunu bulup zengin olma frsat,

Corafi konum ve geniliin, ngiltere ve Amerika Birleik Devletlerinin siyasal evrimlerinde nemli etkiler yapmtr.

nite 2 - Siyasal Yaamn Etkenleri

23

cesareti ve akl olan hemen herkese ak kalmtr. Geri bu durumun daha sonralar da srebilmi olmas, Amerikan kapitalizminin dnya pazarlarn ele geirii ile ilgilidir. Ama geliimin balang noktas deiik olsa, byk olaslkla sonu da deiik olacakt. Trkiyenin corafi konumunu ve dolaysyla boazlarn nemini gz nne almadan, tarih boyunca etrafmzda oluan birok atmay yorumlayabilmek herhalde olanakszdr. lke geniliinin federatif sistemleri zorunlu hale getirdii de anayasaclarn bildikleri bir gerektir. rnein; gerek eski Sovyetler Birliinin ve gerekse Amerika Birleik Devletlerinin, federe devletlerden oluan bir yapya sahip bulunular rastlant saylamaz. Sovyetler Birliinin ok uluslu niteliini bu durumun tek nedeni olarak gstermek, Amerika Birleik Devletlerinin durumunu aklamay ok zorlatrr. lkenin genilii, ada ulam olanaklarnn ok ileri boyutlara vard durumlarda bile byk bir engel oluturmaktadr. Bu gibi durumlarda, her eyin tek merkezden ynetilmesi giderek olanakszlayor. Sonunda da federal bir ynetim biimi kurulmasa bile, merkezci olmayan bir sistem ister istemez douyor. Trkiyenin corafi konumunun uluslararas siyasal arenada kendisine kazandrd avantaj ve dezavantajlar nelerdir? Tartnz.
SIRA SZDE

DOAL KAYNAKLAR VE REJMLER

Doa kaynaklarnn zenginlii, sonunda lkenin ekonomik zenginlii anlamna gelir. Zenginliin, bolluun, siyasal yaamdaki atmalar yumuattn, bar eilimleri glendirdiini genellikle syleyebiliriz. te yandan zenginlik, bata eitim olmak zere, baka baz kurumlarn gelimesine olanak salayarak siyasal yaama dolayl bir etkide de bulunur. Bir toplumda eitim dzeyinin ykselmesi siyasal mcadelenin daha bilinli olmasna katk yapar. nemli hammadde kaynaklarna sahip bulunan bir lke, eer bunlar bizzat ileyecek bir teknolojik dzeye ulamamsa, siyasal yaamnda baz etmenlerin giderek g kazandn ister istemez grecektir. lkenin kendi iletemedii bu kaynaklarndan yararlanmak isteyen d glerin ekimesinin, da bamll glendirecek baz siyasal gelimeleri peinden srklemesi ounlukla kanlmazdr. rnein; randa petrol kaynaklarn milliletirme siyaseti gden Babakan Musaddkn 1953 ylnda hangi d glerin abas ile devrildiini bugn artk tm aklyla biliyoruz. Benzer rnekler oktur. Ksacas, Toynbenin dncesinde, corafi ortamn yaratt zorluklar, eitli uygarlklarn domasnda nemli bir rol oynarlar. Bu srete asl nem tayan ge ise, Toynbeenin meydan okuma olarak nitelendirdii, zorluklarn ne zlemeyecek kadar ar, ne de rahatlkla zlebilecek kadar kolay olmamasdr. Baka bir deile, kolay corafi koullar, kolay bir ortam kiileri tembellie itmekte, sonunda da uygarln geliimi yavalamaktadr. nk insanlar ve toplumlar, zorluklarla savaa savaa glenirler ve kendilerine gven kazanrlar. Ar zor bir ortam ise umutsuzluk, kadercilik ve dolaysyla hareketsizlik yaratr. Toynbeeye gre uygarln rahat geliebilmesi iin corafi ortam nasl olmaldr?
SIRA SZDE

24

Siyaset Bilimi

AZ GELMLN CORAF NEDENLER

klim ve doal kaynaklarn siyasal geliimi ne lde etkilediini grdkten sonra ortaya bir soru kyor: Acaba az gelimilik ile kt iklim koullar ve ksr doal kaynaklar arasnda bir balant olduu sylenebilir mi? Gelimi, orta derecede gelimi ve az gelimi lkelerin dnya haritas zerinde nasl daldklarna dikkat edince, ortaya kan grnm u: En az gelimi lkeler kutuplarda, ekvatorda ve llk blgelerde bulunuyor. Gelimi lkeler ise byk ounluu ile lman iklim kuana yerlemi. Bozkrlarla kapl lkeler ise az gelimiliin st snrnda yer alyor. Ama en geri kalm lkelerin bulunduu blgelerde farkl durumlara rastlayabiliriz: Baz byk akarsularn vadileri (Frat ve Nil gibi) ya da muson yamurlarndan yararlanan blgelerde daha yksek dzeyde bir geliim gze arpyor. (srailin durumu ise, zel koullarndan dolay ok farkldr. Bu lke, gelimiliini ok saydaki nitelikli igcne ve dtan aktarlan byk parasal kaynaklara borludur!) Toplumlarn evriminde corafi koullarn ok nemli bir etkisi olduuna inanan bilim adamlar arasnda Gordon Childein zel bir yeri var. Childea gre; fiziksel evredeki deiikliklere hayvanlar biyolojik evrimle, insanlar ise kltrel gelimeyle uyarlar. Bu nedenledir ki, evre koullarnn hzl deiiminde birok hayvan tr yaam ansn yitirirken, insann evreye uyumu srebilmitir. Ama her toplum, daha nceki deneyimlerinin rn olarak gelitirmi olduu davran biimleriyle evreye uymaya, yeni sorunlara zm getirmeye alr. Elbette, o gemi deneyimlerin oluumunda da, corafi koullarn etkisi son derece nemlidir. Corafi koullarn, toplumlarn evrimi zerindeki etkisini ve bu arada az gelimilikte oynad rol deerlendirirken, teknoloji ile bantsn da gz nne almak zorundayz. nsan, ilk insandan bu yana, nce yaamak, sonra iyi yaamak iin doa ile srekli mcadele eder. Bu savam srasnda teknikler geliir, bilgi ve ara birikimi olur. Sanayileme aamasna kadar eitli toplumlarn ayr geliim izgisi izlemesinin balca nedeni teknik yetersizliktir.
SIRA SZDE

Dk teknolojik dzeyde corafi etkenlerin nemi niin daha fazladr? Tartnz.

TRK TARH LE LGL KURAMLAR

Corafi koullarn insanlarn kiilikleri ve toplumlarn evrimine yaptklar etkiyle ilgili olarak ne srlen baz kuramlar, Trk Tarihinin belirli evrelerine de k tutuyorlar. Fransz corafyac Jean Brunhese gre; iddetli klarn hkm srd Orta Asya bozkrlarnda insanlarn yerleip tarmla yaamalar olanakszd. Srleri ile dolaan gebe topluluklar, bu doal koullarnn bir rnyd. Usuz bucaksz bozkrlarda, uza grmeyi, sulak otlaklar sezmeyi gerektiren g koullar, bu gebe insanlara, mesafelere ve teki insanlara egemen olma yetenekleri kazandrmt. te bu ortamdadr ki, tarihin tand en byk ve en cesur fatihler kmtr. Cengiz Han, Timur ve Kubilay gibi... Yerlemi, tarmla uraan kiilerin, inin ve Hindistann uzun yllar boyunca Moollara yani gebelere boyun emelerindeki neden budur. Aslnda gebe yaamnn toplumsal-siyasal evrime etkisi zerindeki grlere daha bni Haldunda bile geni lde rastlayabiliyoruz. bni Halduna gre; gebeler kentlilerden daha yiit ve cesurdular. nk kentliler, rahat deklerinde yan gelip yatmken, mal ve canlarn koruma iini, kendilerini ynetenlere ve ka-

nite 2 - Siyasal Yaamn Etkenleri

25

le duvarlarna brakmlard. Nimetler ve bolluk onlar ar bir gvene ve geveklie itmiti. Oysa kendilerini koruyacak surlar ve kaleleri bulunmayan gebeler, tenha kelerde kendilerini ve ailelerini bizzat korumak zorundaydlar. Kendilerinden baka gvenecekleri kimseleri yoktu. Uyumaktan saknrlar, ancak oturduklar yerde; yahut deve semeri veyahut at eeri zerinde hafif bir surette uyurlard. iddet ve g gebelerin yaradllarnn bir paras haline gelmiti. ehirliler bunlarla karr ve bununla birlikte sefer ederlerse, bunlarn oluk ocuklar gibi olurlard. Toynbee de, gebe yaamnn Trklere kazandrd bu rgtlk ve disiplin gcnn, yerleik toplum aamasna getikten sonra da etkilerini byk lde srdrdn savunmaktadr. Montesquieu, Kuzey Avrupada yaayanlarn zgr insanlar olarak Avrupay istila ettikleri, oysa Kuzey Asyada yaayanlarn Asyay kle olarak, efendileri iin ele geirdikleri kansndayd. Trklerin bir kolu olan Tatarlarn kendi lkelerinde de bir bask rejimi olduunu, bir efendinin klesi olarak yaadklarn sylyordu. Bu adan ele geirilen lkelerin halk ile o lkeleri ele geiren insanlar arasnda temelde bir fark yoktu. kisi de ayn efendinin klesi durumundaydlar. Montesquieu, bu durumun corafi nedenlerden kaynaklandn bir kez daha vurgulamadan edemiyor: stila eden Tatarlarn bir blm ou zaman bizzat oturduu yerden kovulur; bu blm g ettii llere, klelik ikliminde benimsedii klelik ruhunu da beraberinde gtrr. Montesquieunn, Avrupay deerlendirirken olaylara pembe gzlklerle bakt, Asya sz konusu olduunda da fazla olumsuz bir tutum taknd sylenebilir. Dnce zincirindeki kopukluklara , hatta baz elikilere de dikkat ekilebilir. rnein; Avrupa ve Asyada g dengeleri zerine kurduu zmlemesinin tutarl olmasna karlk, Asyann dalk blgelerinde ve souk iklimin egemen olduu kuzeyinde bile zgrlk eilimlerin neden gelimemi bulunduu sorusu yantsz kalmaktadr. Trklerin ok uzun sren gebe gemileri, daha sonra fetihlere dayal devletler kurmalarnda da elbette ki etkili olmutur. Kaynaklar, Attillann 435 ylnda Bizansllarla yapt anlamann at zerinde tartlp gene at zerinde imzalandn belirtiyorlar. Aslnda Trklerin de iinde bulunduu gebe kavimlerin byk aknlarn gene corafi nedenlere dayandrarak aklamaya alanlar da var.

Hem bni Haldun hem de Toynbee, Trklerin gebe yaamlarnn toplumsal-siyasal davran biimleri zerinde nemli etkileri olduundan sz etmilerdir.

Topluluktan Topluma Siyasetin Boyutlar

Topluluk ve toplum ayrm, toplumbilimcilerin eskiden beri nem verdikleri bir konu olmak zelliini koruyor. nk aradaki fark, yalnzca topluluun az sayda, toplumun ise ok sayda yeden olumas deildir. Nfusun artmasyla birlikte, o toplumu oluturan bireylerin aralarndaki ilikilerin biimi de deiiyor. Durkheim bu ayrm mekanik dayanma ve organik dayanma olarak nitelendirmitir. Birbirlerine benzeyen bireylerden, birbirlerinden ok farkl bireylerden oluan bir topluma geilmektedir. nk, i blm ileri boyutlara varmaya balamtr. Birbirlerine benzeyenler arasndaki dayanma mekanik, birbirlerini tamamlayacak ilevlere sahip kiiler arasndaki dayanma ise, organiktir. Bir solucan paralara ayrsanz, her para yaamn kendi bana srdrebilir. Ama bir kpei ikiye blerseniz lr. nk solucann organlar arasndaki ileri bir grev blm yoktur, ama kpekte durum tersinedir.

Birbirlerine benzeyenler arasndaki dayanma mekanik, birbirlerini tamamlayacak ilevlere sahip kiiler arasndaki dayanma ise, organik tir.

26

Siyaset Bilimi

SIRA SZDE

Organik ve mekanik dayanma kavramlarn tanmlaynz. Tnnies de, toplulua duygusal, samimi ilikilerin, topluma ise mantk ve kar ilikilerinin egemen olduuna dikkati ekiyor. Toplulukta biz duygusunun, ortak iradeye dayal bir dayanmann, ortak mlkiyetin, trelerin, dinsel inanlarn ar bastn sylyor. O ortam iinde, topluluun ortak karlar da bireysel karlarn nne gemektedir. Tnniese gre, topluma egemen olan ise ben duygusudur. Bireysel iradeye dayal bir dayanma, kiisel mlkiyet, moda ve geici zevkler ar basmaktadr. Din dahil, inanlardan ok, kamuoyu ve retiler etkili olmaktadr. Bireysel karlar, ortak karlarn nne gemektedir. Nfus belirli bir snr anca yalnz brokratikleme zorunluluu domaz, ayn zamanda merkezden ynetim de giderek olanakszlamaya balar. Corafi genilik gibi, nfus art da, yerinden ynetimi gerektiren nedenler arasndadr. Merkezi iktidarn baz yetkilerini blgesel organlara brakmas demek olan yerinden ynetim, ynetilenlerin daha ok ynetime katlmalarna olanak verdii iin, demokrasinin gereklik kazanmasnda etkili olan ynetim biimlerinden birisi olarak deerlendirilebilir. Topluluk ve toplum tanmlarn gz nnde bulundurarak iki kavram arasndaki farklar rneklerle tartnz.

Tnniese gre, topluma egemen olan ise ben duygusudur.

SIRA SZDE

Kentleme ve Siyasal Davranlar

zellikle gelime srecindeki lkelerde ortaya kan ve siyasal yaam nemli lde etkileyen bir sorun da hzl kentlemedir. Seim sonularyla ilgili ayrntl istatistiklere gz attmz zaman, kentlerdeki oy kullanma eilimleri ile krsal kesimlerdeki eilim ayrlklar dikkatimizi ekiyor. Genellikle, kalabalk nfuslu yerlerde semen oylar daha deiim yanls yani ilerici olmakta, az nfuslu yerlerde ise semen ounlukla tutucu eilimler gstermektedir. Kentleme ile siyasal davranlar arasnda yakn bir iliki vardr. Eitim dzeyinin dkl, dine ve trelere ballk, uralar ve yaam biimi arasndaki benzerlik, yz yze iletiimin egemen oluu, dayanma duygusunun gll ve kaderci eilimlerin belirginlii, krsal kesim topluluklarnn temel zelliklerini oluturur. Benzerliklerin okluu ve nfusun azl, toplumsal ilikilerin kente gre daha yakn ve iten olmasn kanlmaz klar. Ama krsal kesim insannn, kendisini bir bakasnn yerine koymas, olaylar bakalarnn bak asndan da grebilmesi, bakalarnn duygularn anlayabilmesi ok zordur. nk, benzeyenlerden oluan byle bir toplumsal ortamda, benzemeyenleri anlama diye bir gereksinme ya da alkanlk yoktur. Siyasal adan krsal kesim insanlarnn zellikleri nelerdir? Kentte yaayanlarla karlatrnz. Kyden gelip gecekonduya yerleen kii ile o gecekonduda gzlerini dnyaya am olan kii arasnda baz temel tutum farklarnn bulunmas elbette ki doaldr. Gecekondularda doan kuaklar artk kendi durumlarn kyn koullar ile deil, kentin dier mahallelerinin koullaryla karlatracaklardr. Yeni gecekondu semtleriyle eski gecekondu semtleri arasndaki siyasal davran farklar ite bu

Kentleme ile siyasal davranlar arasnda yakn bir iliki vardr.

SIRA SZDE

nite 2 - Siyasal Yaamn Etkenleri

27

durumu yanstyor. Toplumda ileriye ynelik deiiklikler neren siyasal akmlar, zellikle eski gecekondularda kendilerine etki alanlar bulabiliyorlar. Gecekondusunu yitirmek korkusu, yllar boyu gecekondu sahiplerini, iktidardaki ya da iktidara ulama ans en ok olan partiyi desteklemeye zorlamtr. En azndan tapusunu alana kadar bu korkuyu duymamas olanakszdr. (Gecekondu semtlerindeki seim sonularnn deerlendirilmesinde bu durumu da gz nnde bulundurmak zorundayz). Gecekondularda yaayan insanlarn siyasal davranlarn seim sonularn da inceleyerek tartnz.
SIRA SZDE

Nfus Patlamas ve Siyasal Gerilim

ngiliz Thomas-Robert Malthusun on sekizinci yzyln sonlarnda gelitirdii nl kuram hemen herkes biliyor: Nfusun geometrik dizi halinde (2, 4, 8, 16, 32, 64, 128, 256 vb.) oalmasna karlk, insanolunun yaamas iin gerekli tketim maddeleri aritmetik dizi ile (2, 4, 6, 8, 10, 12, 14 vb.) oalmaktadr. yleyse bu gidiin doal sonucu, insanln ala mahkum olmasdr. Bylece bir sonuca ulamamak iin, varlkllar ocuk yapmal, yoksullar ise bundan kanmaldr. nk yoksullar doacak ocuklarn doyuracak, gerei gibi besleyecek olanaklara sahip deildirler. Ekonomik olanaklarla demografik etkenler arasndaki ilikiden hareketle baz siyasal olaylar aklamaya alan bilim adamlarndan birisi olan Gasthon Bouthoul, demografik etken iinde, gen nfusa zel bir nem vermektedir: Ekonominin temel grevlerine gre saylar fazla olan gen adamlar her trl taknla hazrdrlar. Bozguncu bir g olutururlar. Tarihsel rastlantlara, ideolojik modaya, dnemin inanlarna, siyasal ve teknik olanaklarn kendilerine sunduu en kk dayanma noktalarna gre ynlendirilebilirler. Bu ynlendirme bir i savaa doru olabilecei gibi, bir hal seferi, bir g ya da bir d savaa doru da olabilir. Her ey onlar kullanmay bilmeye baldr. rnekleri titizlikle incelersek grrz ki; toplumsal patlamalar ounlukla nfus art ile tketim rnleri art arasnda byk dengesizlikler bulunduu zaman douyor. Yani demografik etken ile ekonomik etkenin siyasal yaam zerinde yarattklar sonu bazen birleiyor. retilen rnler tketime yetmeyince ve zellikle bu konuda bir geriye gitme sz konusu olduunda, toplumsal huzursuzluklar douyor, siyasal atma sertleiyor. Bunun geliimi olarak ierde dzene kar iddete dayal bakaldrmalar ve darda savalar grlebiliyor. Az gelimi lkelerin durumlarn rnek olarak incelersek, bu gibi lkelerdeki siyasal istikrarszlk nedenlerinden birisi daha gn na karlabilir. Bu lkelerde nfus art hz ok yksek. nk ok doum-ok lm dengesi bozulmu. Salk nlemlerinin ve tedavi olanaklarnn artmas ile zellikle ocuk lmlerinin oran dyor, buna karlk ortalama ya tavan ykseliyor. Ama retim art ayn hzla olmamaktadr. lke henz sanayilememitir ve tarm ounlukla ilkel yntemlerle yaplmay srdrmektedir. Az gelimi lkelerdeki siyasal istikrarszlklarn nedenlerini aklaynz.

Toplumsal patlamalar ounlukla nfus art ile tketim rnleri art arasnda byk dengesizlikler bulunduu zaman domaktadr.

SIRA SZDE

28

Siyaset Bilimi

EKONOMK ETKENLER
nsan yaayabilmek iin doaya kar srekli bir savam vermek zorundadr. Isnmak iin, karnn doyurmak iin, vahi hayvanlara kar korunmak iin, hastalklar yenebilmek iin, doal afetlerin karsnda yok olmamak iin. lk insanla birlikte balayan bu savam, giderek daha iyi yaama isteini de kapsamna alr. nsanolu zamanla uzaklklar abuk ve rahat bir biimde amak ister, daha az aba ile daha ok ey elde etmek ister. Karnn yalnzca doyurmak deil, daha deiik ve daha lezzetli eylerle doyurmak eilimleri geliir. Bu isteklerin, eilimlerin snr yoktur. Her doyum yeni gereksinmeler dourur. nsann doa ile savamndan gelitirdii yntem ve aralar teknolojiyi oluturur. Srekli savamla, yeni yeni sorunlara zm aramakla birlikte gelien teknoloji, insann doa zerindeki egemenliine ynelik bir srecin rndr. Teknoloji ekonomik evrimin temel gesidir. Ekonomik kurumlarn oluumunda giderek belirleyici etken olmaktadr. nk teknoloji gelitike, doal etkenlerin zellikle retimdeki yeri ve nemi azalmaktadr. Teknoloji ile ekonomi arasndaki ilikiyi aklayarak gnmz toplumlar asndan tartnz.

nsann doa ile savamndan gelitirdii yntem ve aralar teknolojiyi oluturur.

SIRA SZDE

retim Biimi ve Siyasal Kurumlar

Marxa gre, toplumsal yapnn temelinde retici gler yer alr. Bu, insann doaya egemen olmak iin kulland olanaklarn tm demektir. Doal zenginlikler, teknik bilgi ve aralar, toplumsal emein rgtlenmesi, hep bu temelin geleridir. retici gler ise retim ilikilerini belirler. Toplumsal snflarn retim aralarnn mlkiyeti karsndaki durumlar, eitli toplumsal ilevlerin paylalmas da retim ilikilerinin kapsamna girer. retici gler ile retim ilikileri, birlikte bir toplumun alt yapsn oluturur. st yapda ise, dinsel inanlar, siyasal ideolojiler, eitli deer yarglar ile birlikte siyasal, toplumsal ve hukuksal kurumlar bulunur. st yapy ve bu arada siyasal kurumlar belirleyen ge alt yapdr; baka bir deyile, ekonomik kurumlardr. Marksizme gre; en nemli siyasal kurum olan devlet, toplumsal snflar arasndaki atmann bir rndr. Devletin, belirli gei dnemleri dnda, yansz ve snflar st olmasna olanak yoktur. Devlet, retim aralarnn mlkiyetine sahip bulunan snfn bask aracndan baka bir ey deildir. Burada, toplumsal snflar arasndaki kar atmasnn uzlamaz nitelikte olduu grnn nemine iaret etmeliyiz. nk Marksist mantk iinde, devletin varln zorunlu klan neden, snf karlar arasndaki bu uzlamazlktr. Toplumsal snflarn karlar uzlamaz nitelikte olunca, toplumun varln tehlikeye drecek bir i sava nlemek iin, atmay denetleyip bir lde nleyecek bir st gce gereksinme douyor. Ama devlet, bir yandan atmay yumuatp toplumun yaamn srdrmesine olanak hazrlarken, te yandan da, retim aralarna sahip olan snfn egemenliini gvence altna alyor. Devletin varolu nedeni snflar arasndaki kar atmas, ama o kar farklarnn nedeni de, retim aralar zerindeki zel mlkiyettir. Bu noktada, devletin ksa bir sre iin hakemlik grevini yapabilecei gei dnemlerini akla kavuturmakta yarar var. Toplumlar bir retim biiminden baka bir retim biimine geerlerken (rnein, feodaliteden kapitalizme geite olduu gibi), eski egemen snf gcn yitirmeye ve yeni bir snf ekonomik a-

Toplumsal snflarn retim aralarnn mlkiyeti karsndaki durumlar, eitli toplumsal ilevlerin paylalmas da retim ilikilerinin kapsamna girer.

nite 2 - Siyasal Yaamn Etkenleri

29

dan g kazanmaya balar. te bu sre iinde yle bir noktaya gelinir ki, iki g arasnda bir denklik oluur ve hi birisi kendi iradesini topluma kabul ettiremez. Bu noktada devlet snflar st bir hakemlik grevini stlenebilir. Ama bu dnem, toplumlarn yaamnda ok ksa bir sreyi kapsar. Sre ilemeyi srdrr ve ykselen yeni snf, egemen snf durumuna gelir. Marksist kuram devletin varolu nedenini byle aklaynca, bu neden ortadan kalktnda, devletin de yok olacan kabul etmek kanlmaz olmaktadr. retim aralarnn zel mlkiyeti kalknca toplumsal snflar, toplumsal snflar kalknca da devlet ortadan kalkacaktr. Devletin yok olmasndan nce, bir gei aamas olarak proleterya diktatrl ngrlmtr. Proleterya diktatrl, retim aralar zerindeki zel mlkiyet kalkncaya ve kapitalizmin egemen snf olan burjuvazi etkinliini tamamen yitirinceye kadar geici bir grev stlenecektir. Ama Marksist kurama uygun olarak 1917 ylnda Rusyada balayan en eski deneyin, aradan geen srede, devletin yok olmasndan ok glenmesine doru gelitiini unutmamalyz. retim aralarnn zel mlkiyeti kalkm, buna karlk devlet, tarihte belki bir rneine daha rastlanmayacak kadar etkinlik kazanmt. Marksist dncede devletin etkinliinin azalmas vurgulanrken uygulamalarda bunun gerekleip gereklemediini nedenleri ile birlikte tartnz. Baka trl sylemek gerekirse, Marksist evrim emas u sray izlemektedir: Teknolojik deiim, ekonomik deiim, toplumsal deiim ve siyasal deiim. Marksizmin kurucularna gre; feodaliteden kapitalizme geilirken izlenen srann, kapitalizmden sosyalizme geilirken bozulmas iin bir neden bulunmamaktadr. Oysa Lenin ve daha sonra da Stalin, bu emay tersine evirmilerdir. Lenin, ie siyasal deime demek olan proleterya diktatrln kurarak balad. Bunun arkasndan da burjuvazinin yok edilmesi ve sosyalist ekonomi aamalar geldi. Teknolojideki gelime, merkezden planlamaya ve retim aralar zerindeki kamu mlkiyetine dayanlarak saland. Marksizme gre, sosyalist devrimin gelimi kapitalist lkelerde ortaya kmas gerekirken, patlama yar-feodal bir lkede oldu. Marksizmden kaynaklanan deneyimlerin ortaya koyduu bir gerek var: Toplumsal alandaki kuramsal modeller, ne kadar tutarl ve bilimsel olurlarsa olsunlar, deimez bir gerei gstermezler. Bir gerein anlalmasn, olaylarn geliiminin kavranmasn kolaylatrr, bir eit anahtar grevini yerine getirirler. Demokrasinin kurulmasna ve yaamasna olanak veren koullarn banda, birbirlerinin egemenliini, dolaysyla da keyfi basksn nleyecek bir gler dengesi bulunur. Batl siyasal bilimcilerin bir blm, bu dengenin ancak kapitalist ekonomilerde var olduunu savunmaktadrlar. Kapitalist ekonomilerde, ekonomik g tek elde toplanmamtr. Daha da nemlisi, siyasal g ile ekonomik g ayr ellerde olduu iin, birbirlerini dengeleyebilmektedirler. Oysa sosyalist bir ekonomide, ekonomik gte tekel olutuu gibi ekonomik g ile siyasal g de ayn elde, yani devletin elinde birlemitir. Bunun siyasal yansmasnn diktatrlk olmas kanlmazdr. Bu grlerde belirli bir gerek pay bulunmakla birlikte, snrldr. Kapitalist ya da yar kapitalist bir ekonomiye sahip bulunan lkelerin nemli bir kesiminde, siyasal iktidarda bulunanlar genellikle ekonomik gcn temsilcileri olmaktadr. Ancak sendikalarn gelitii ve siyasal partilerle organik ilikiler kurabildikleri lkelerde gerek bir dengeye yaklalabilmektedir.
SIRA SZDE

30
Demokrasiyi ayakta tutan ey bireylerin birbirlerinin egemenliini nleyecek bir gler dengesinin varldr.

Siyaset Bilimi

retim Dzeyi ve Siyasal Kurumlar

Siyasal kurumlarn oluumunda, retim biiminden ok retim dzeyinin etkin olduu gr daha yaygndr. retim dzeyinin yksek oluu, insanlardaki ana gereksinmelerin karlanarak siyasal gerilimin azalmasna olanak salar. Yksek bir retim dzeyine ulam olan toplumlarda, yurttalarn daha az alarak yaayabilmesi ve dolaysyla kltrel, sporsal ve dnsel etkinliklere daha ok zaman ayrmas iin uygun bir ortam doar. Bireysel ve kitlesel eitim dzeyi ykseldike de, bir yandan yeni teknolojik atlmlar daha kolaylar, te yandan siyasal katlma sreleri ok daha salkl ileyebilir. retimin art siyasal gerilimleri niin ve nasl azaltr? Tartnz. Bu noktada, daha ilerde deineceimiz siyasal bilin kavramnn nemini anmsatmak gerekiyor. Bireylerin siyasal davranlarn belirleyen temel olgu, gelir dzeyleri ya da gelir dzeyleri arasndaki adaletsizlikler deil, onlarn beklentileri ile gelir dzeyleri arasndaki farktr. Dadaki bir oban bir gocuk bir ekmekle yetinip durumuna kredebilecei gibi, onun yirmi kat gelir dzeyine sahip bir mhendis, dzende kkl deiiklikler isteyebilir. nk kendisinin daha ounu hak ettiini ve kkl deiikliklerin onu getirebileceini dnebilir. Oysa sz konusu oban, bu dnya nimetlerinden umudunu kesmi, tm beklentilerini te dnyaya balam olabilir. Rejimleri belirleyen temel genin ekonomik gelimilik dzeyi olduunu kabul edince, bundan kacak doal sonu bellidir: Giderek ayn gelime dzeyindeki lkelerin rejimleri arasnda gl bir benzeme oluurken, temel ayrm gelimi toplumlarn siyasal rejimleriyle geri kalm toplumlarn siyasal rejimleri arasnda ortaya kacaktr. Ama bu temel fark incelemeye balamadan nce, bu balk altnda deinmeden geemeyeceimiz nemli bir toplumbilimci daha var: Raymond Aron. Raymond Aron, sanayi toplumu kavramna nem vermekle birlikte, sanayi toplumlarnn rejimleri arasnda zamanla bir yaknlama olacan kabul etmiyor. Ona gre, benzer gelime dzeyindeki lkelerde ok farkl rejimler bulunabilir. Yaam dzeyinin ykselmesi ve ileri teknolojinin gerekleri Sovyetler Birliinde zgrlklerin gelimesine yetmeyecektir. nk Aron, toplumlarn evriminde ekonomiden ok siyasal rejime nem vermekle birlikte, iki etken arasnda bir bamllk bulunduunu kabul etmiyor. Sanayi toplumlarndaki siyasal rejimler arasndaki temel farkn tek ya da ok partili olmak noktasnda ortaya ktn sylyor; ama bunlardan birisinin sanayi toplumu ile badamayacan ve dolaysyla da zamanla deimek zorunda olduunu ne srmyor. Nasl ki sanayilemek iin belirli bir rejim zorunlu deilse, gelimenin srmesi iin de byle bir zorunluluk yoktur. Aronun konumuzla ilgili dncesini ksaca zetlemek gerekirse unlar sylenebilir: Teknik ve tekniin belirledii retim dzeyi toplumlar asndan nemlidir. Ama o retim dzeyinin ne ekonomik ne de siyasal sistemle dorudan hibir ilikisi yoktur. ada toplumlarda nemli olgu sanayilemedir. Sanayilemeye ya da sanayi toplumuna ise, kapitalist model ile de; sosyalist model ile de ulalabilir. Sanayi toplumu, her iki modelin siyasal st yaps ile badaabilir.

SIRA SZDE

nite 2 - Siyasal Yaamn Etkenleri

31

Raymond Arona gre, retim dzeyi ile siyasal sistemler arasnda nasl bir iliki vardr?

SIRA SZDE

Geri Kalmlk ve Siyasal Kurumlar

Geri kalmlk ya da az gelimilik olarak nitelendirilen durum, kukusuz ki yalnzca ekonomik bir olgu deildir. Ama eitli ynleriyle bir btn oluturan geri kalmln en belirgin zellii ekonomik geri kalmlktr. Ekonomik geri kalmln en ak gstergesi ise, retim dzeyinin, baka bir deyile kii bana den yllk gelirin dkldr. Geri kalm lkeler zerinde yaplan baz incelemelerde saylan on be kadar zelliin ounluu ekonomik geri kalmlkla ilgilidir, bunlar: Besin yetersizlii, yapsal adan geri bir tarmn ekonomi iinde byk arlk tamas, ok snrl bir sanayileme, ekonominin gelimi lkelere yakndan baml olmas, ticaret kesiminin ar bymesi, gizli ve ak isizliin fazlal, ulusal gelirin ve yaam dzeylerinin dkl, kitle iletiim aralarndan yararlanma dzeyinin dkl, gelir dalmndaki byk adaletsizliktir. Batl lkelerde oulcu demokrasi lerin anayasal erevesini oluturan bu kurumlar, uzun bir evrim sonucunda ortaya ktlar. nce feodal beyler ve kral arasnda bir denge vard. Daha sonra sanayi ve ticaretle gelien burjuvazi ile feodal beyler arasndaki mcadele, yasalar nnde eitlik ve zgrlk gibi kavramlarn somutlamasna neden oldu. Derken ii snf devreye girdi ve sosyal haklar dodu. Buna bir de siyasal iktidar ile kilisenin dinsel iktidar arasndaki mcadeleyi eklerseniz, tablo daha da somutlar. Ancak kimsenin egemen olmasna olanak vermeyen, birbirlerini dengeleyen gler sayesinde var olabilen demokrasi, ite bu oulcu yapnn rndr. Oysa geri kalm lkelerde, birbirlerini dengeleyecek toplumsal gler ya yoktur ya da yeterince gelimemitir. Eitim dzeyinin dkl, Bat kltrnn etkisindeki kk bir sekinler kesimi ile geni kitleler arasnda uurumlar yaratmaktadr. Bu ortamda yaplan seimler anlamn byk lde yitirmekte ve kendisinden beklenen ilevi yerine getirememektedir. Geri kalmlk snr iinde kaldklar halde, oulcu demokrasiyi bir lde olsun uygulayabilen Hindistan, Trkiye ve Meksika gibi lkeler, bu konumdaki ok ender rneklerin banda yer alyorlar. te geri kalm lkelerin ounda var olan bu zorluklar, bu lkelerin siyasal rejimlerinde baz zeliklerin n plana kmasnda ve yaygnlamasnda rol oynuyor: Tek parti, tek ef ve otoriter ynetim. Geri kalm lkelerde tek partili sistemleri ya da ok partili gibi grnse bile, tek partili gibi ileyen sistemleri yaratan nedenler ok ak. Her eyden nce, oulcu olmayan, birbirlerini dengeleyecek toplumsal glere sahip bulunmayan bir ortamda, birden fazla parti yapsal bir zorunluluk deildir. stelik bamszlklarn yeni kazanm olan geri kalm lkelerin nemli bir kesimi, henz uluslamam topluluklardan oluuyor. rgtl bir muhalefet bir ulusun domasn zorlatrrken, tek parti ulusal btnlemeyi kolaylatrabiliyor. (Ama uluslama aamas geride kaldktan sonra durum tersine dnebilir; egemen glerle karlar ve dnya grleri badamayan toplum kesimlerine rgtlenme olana verilmezse, bu kez de ulusal btnlk bundan zarar grmeye balar.) Geri kalm lkelerde otoriter ynetimlere ortam hazrlayan nedenler nelerdir? Aklaynz.
SIRA SZDE

32

Siyaset Bilimi

KURUMSAL ETKENLER Kurumlarn Oluumu ve levi

Toplumsal kurum kavramnn ok eitli tanmlar var. Bu tanmlamalarn baz temel gelerini birletirirsek; kurumu, toplumun varln koruyabilmesi iin meru olan ve olmayan tanmlayan, zorlaycl, tutarll ve greli bir sreklilii bulunan kurallar ve ilikiler btn olarak tanmlayabiliriz. Kurumlar, gelenek ve alkanlklarn etkisiyle ya da yasayla oluur. Aile, din, eitim, hukuk, siyaset ve ekonomi, hemen akla gelen nemli toplumsal kurumlardandr. Ama siyasal yaamn kendisi de birok kurumdan oluur. Bu kurumlardan birisi olan devleti ise, baz siyasal bilimciler kurumlar kurumu olarak nitelendirirler.
SIRA SZDE

Kurumlarla rgtler arasndaki ilikiler nasl aklanabilir? Yz yze ilikilerin egemen olduu topluluklarda yasal kurumlar domam, toplumsal denetim ve uyum, vg, yergi, ayplama gibi yaptrmlarla salanabilmiti. Oysa teknolojik ve ekonomik gelimenin rn olarak, ok daha byk kalabalklarn bir arada yaamalar zorunluluu ortaya knca, kiinin davranlarna yn veren temel etki, her gn yz yze iliki kurulan kiilerin dnce ve davranlar olmaktan kt. Artk toplumun bir dzen iinde varln srdrebilmesi iin, yasa gc ile oluturulan ya da glendirilen kurumlara gerek vard. Devlet dediimiz kurum, ite bu gereksinmenin sonucunda dodu. Resmi olmayan denetim srelerinin yerini, fiziksel zor kullanma yetki ve gcne sahip organlar toplam ald. Geleneksel toplumdaki ailenin ilevini, kentsel yaamda kk gruplar stleniyor. Geleneksel toplumdaki ailenin yapsal istikrar ve tekdzeliine karlk, ada toplumdaki kk gruplar birbirlerinden ok farkl alt deer sistemleri retebiliyorlar. Bylece toplumun yasal kurumlar ve o kurumlarn dayand deerler sistemi ile iinde yer alnan grubun deerleri arasndaki farkllk, bir atmay ounlukla kanlmaz klyor. te kitle haberleme aralarnn ada toplumdaki bir nemi de burada ortaya kmaktadr. Toplumsal btnl deiime engel olmadan koruyabilmek, kitle haberleme aralarnn ortak deer yarglar ve onlara dayal kurumlarla ilgili tutumuna byk lde bal olmaktadr.

Geleneksel toplumdaki ailenin yapsal istikrar ve tekdzeliine karlk, ada toplumdaki kk gruplar birbirlerinden ok farkl alt deer sistemleri retirler.

Kurumsal Deime ve Siyasal Kurumlarn Greli Bamszl

Her kurumun, toplumsal yaamn srebilmesi iin bir grevi, bir ilevi bulunduunu ne sremeyiz. Her kurum bir gereksinmeye yant olarak doar. Ama ayn kurum, toplumun tm iin ilevsel olmayabilir. Hatta zararl olabilir. Belirli bir dzey ve belirli bir toplumsal ortamda ilevsel olan bir kurum, farkl bir dzey ve farkl bir toplumsal ortamda, toplumsal yaamn tm iin engelleyici bir etki yapabilir. rnein din, toplumlarda genellikle btnletirici bir rol oynar. Ama ayn toplumda u ya da bu nedenle iki farkl inan, iki farkl din ya da mezhep yan yana bulunmaya balaynca durum deiir. Belli bir ortamda, farkl inanlar toplumsal zlmeye katkda bulunmaya balayabilir. Kendi toplumumuzdan rlandaya kadar, bunun ok sayda kantn gryoruz. Tarih ise daha arpc rneklerle dolu.

nite 2 - Siyasal Yaamn Etkenleri

33

Kurumlarn, kendilerini yaratan koullarn deimesinden sonra da varlklarn srdrebilmeleri, olduka yaygn rastlanan bir olaydr. Toplumlarda her zaman, ada gereksinmelere yant veren kurumlarla, ilevlerini yitirdikleri halde varlklarn srdrebilen kurumlara yan yana rastlanr. kincilerin arlnn artmas orannda, salksz bir toplumsal yapdan sz etmek doru olur. Bu salksz yap, siyasal atmay sertletiren bir etkendir. Ailenin bir kurum olarak her toplumda ayn ilevi grp grmediini rnekler vererek aklaynz. Siyasal kurumlarn deiimi ve evrimi konusunda, birbirine taban tabana zt iki gr var. Birinci gr paylaanlar; siyasal kurumlarn, ekonomik yapya bal olarak deiime uradn savunuyorlar. (Marksistlerin, ncelii retim biimine, Marksist olmayanlarn ise retim dzeyine verdiklerini daha nce grmtk). kinci gr sahipleri ise, siyasal kurumlarn nceliine ya da bamszlna inanyorlar. Marxn siyasal kurumlarn deiimiyle ilgili kuram ak. Bu kuruma gre, toplumsal evrimde itici g ya da belirleyici ge, retim teknikleridir. retim teknikleri retim biimini, yani retimle ilgili kurumlar ve zellikle mlkiyeti belirler. retim biimi ise, siyasetin de iinde bulunduu bir dizi kurumu kendi gereklerine uygun olarak biimlendirir. Marxa gre; belirli retici gler belirli bir retim biimini, retim biimi belirli bir snfsal yapy, toplumsal snflar arasndaki g dengesi de belirli siyasal kurumlar yaratyor demektir. Geri siyasal kurumlar da bir kez olutuktan sonra, alt yap zerinde etki yapabilirler. Ama bu, siyasal kurumlarn o alt yap tarafndan belirlendii gereini deitirmez. Marksizmde siyasal kurumlarn, snf atmalar sonucunda ve atmadaki g dengelerine, daha dorusu egemen snfn gereksinmelerine gre olutuu gr vardr. Ekonomik etkenler iinde retim dzeyine, yani ekonomik gelimilik dzeyine ncelik verenler iin ise, siyasal kurumlar bu ekonomik dzeyin gereklerine gre biimlenir. Siyasal kurumlarn toplumsal (snfsal) ekonomik yap tarafndan belirlendii grn paylaanlar, zellikle Batl toplumlarn evrimlerinden esinlenmilerdir. Bu, toplumlarn daha ok kendi i dinamikleriyle deiime uradklar dnemler iin geerli bir gzlemdir. Oysa toplum aras ilikiler arttka, toplumsal-ekonomik gelimede geri kalm olanlar, gelimi olanlardan giderek daha fazla etkilenmeye balamlardr. Geri kalmlk ksr dngsnn krlmasnda ya da gelimilere yetime abalarnn hz kazanabilmesinde, siyasal kurum ve srelerin bir hareket noktas oluturabilecei inanc domutur. Leninist Rus Devrimi, Kemalist Trk Devrimi ve Maoist in Devrimi, hep siyasal kurumlardan ie balayarak alt yapdaki deiimleri hzlandran srelerdi. Marx, sosyalist devrimi, yar feodal bir tarm lkesi iin deil, Batnn sanayilemi kapitalist lkeleri iin ngrmt. Oysa Lenin, o alt yapnn zorunlu klmad st yap kurumlarn oluturarak, alt yapy hzl bir biimde deitiren sreci balatt. Batda oulcu demokrasiyi yaratan koullar 1920lerin Trkiyesinde yoktu. Alt yapda o koullarn olumasn beklemek, belki de demokrasiyi ve adalamay bir yzyl daha ertelemek demek olacakt. Mustafa Kemal, siyasal kurumlardan balayarak, nce st yapy an gereklerine gre dzenleyici atlmlar gerekletirdi. O deiiklik de, toplumsal-ekonomik yapdaki deimeleri peinden srkledi. Bu sylenenlerin benzerleri, Maonun 1949da siyasal iktidar ele geirmesiyle balam saylan in Devrimi iin de tekrarlanabilir.
SIRA SZDE

34

Siyaset Bilimi

SIRA SZDE

Lenin, Mustafa Kemal Atatrk ve Mao tarafndan gerekletirilen devrimlerin ortak zelliklerini tartnz.

Siyasal Kurum Olarak Devlet ve ktidar

Devletin oluumuyla ilgili bir gr birliinin bulunduu sylenemez. Devletin varolu nedeniyle ilgili olarak bir gr birlii olmad gibi, devletin insanlk tarihinin hangi aamasnda ortaya kt konusunda da bir gr birlii yoktur. nsanlarn toplum halinde yaamaya balamalaryla, yani aralarnda belirli bir iblmnn var olmasyla birlikte devletin ortaya ktn sylemek, devlet kavramn ok geni yorumlamak olur. Giderek ar basan gre gre; devlet ancak ulusal toplum aamasndan sonra ortaya kan bir kurumdur. Ulusal toplumlar, Avrupada feodalitenin yklmasndan sonra doduklarna gre, devletin domas da, ancak on altnc ve on yedinci yzyllardan balayarak sz konusu olacak demektir. Ulusal devletler, Batda kapal tarm ekonomileri demek olan feodal yaplarn yklmasyla olutular. Ticaretin gelimesi ve pazar iin retimin balamas gibi olgular, feodal beyliklerin erevesini aan, daha geni toplumsal snrlar zorunlu klyordu. Bir beylikten tekine ve feodal beyin kiiliine gre deimeyen kurallar ve uygulamalar gerekiyordu. Ulusal diller, ulusal kltrler ve toprak btnl, bu sre iinde olutu. Ulusal snrlar ortaya kt. Kilise de ulusal bir nitelik kazanmaya ve Papaln etkisi azalmaya yz tuttu. ktidarn kaynann Tanrsal deil toplumsal olduu anlay dodu. Ulusal egemenlik kavram ile ada devlet arasnda bir balant bulunduu ak. Egemenliin kaynann toplumsal olmad durumlarda, tanrsal kkenli bir egemenlik anlayyla kar karyayz demektir. Egemenliin kayna Tanr olunca, siyasal iktidarn oluumu ve denetimiyle ilgili konular toplumun yetkisi dnda kalr. ktidarn Tanrdan alan hkmdar, ancak Tanr ya kar sorumlu olur. te bu nedenlerden dolaydr ki, ulusal egemenlik kavramyla birlikte iktidar toplumsallamaya ve ada anlamda devlet domaya balamtr. Devleti oluturan temel gelerin lke, ulus, iktidar ve egemenlik olduu sylenebilir. Devletin ilevleri konusunda ise bir ayrm yapmak gerekiyor. lkenin ve zerinde yaayan insanlarn dtan gelecek tehlikelere kar korunmas, ite gvenliin ve adaletin salanmas, toplumun ynetilmesi gibi konularn devletin temel grevlerini oluturduunu hemen herkes kabul ediyor. Ama devletin yerine getirmesi gereken kamu hizmetleri konusunda nemli gr ayrlklar var.
SIRA SZDE

Devleti oluturan temel geler nelerdir? Yukarda, devleti oluturan temel eleri sayarken iktidara da yer vermitik. yleyse siyasal iktidarn bulunmad bir devlet dnlemez. Buna karlk, siyasal iktidar kavramna ve kurumuna, yalnz devlet erevesinde rastlanmaz. ada anlamda devlet olarak nitelendiremeyeceimiz toplum ve topluluklarda da bir iktidar olgusu vardr. Daha nce de belirttiimiz gibi, siyaset bilimini, siyasal iktidar konusunu inceleyen bilim olarak kabul edenlerin says olduka yksektir. Bu nedenle, siyasal iktidar kavramna da bir kurum olarak ayrca deinmek zorundayz. ktidar, geni anlamyla, kendi iradesini egemen klabilme, bakalarnn davranlarn denetleyebilme, bir eyi yapmaya ya da yapmamaya zorlayabilme gc olarak tanmlanabilir. rnein Max Webere gre iktidar; toplumsal ilikiler erevesinde bir iradenin, ona kar gelinmesi durumunda bile yrtlebilmesi olanadr. Baka bir deyile, iktidar bakalarn ynetme gcdr.

nite 2 - Siyasal Yaamn Etkenleri

35

Siyasal iktidar en genel iktidardr, nk toplumun sadece bir kesimi zerinde deil tm zerinde geerlidir. En kapsaml iktidardr, nk yetki alan ok genitir ve hemen toplumu ilgilendiren tm ortak konulara kadar uzanr. En stn iktidardr, nk toplum iinde geerli olan tm dier iktidarlara da etki etme, snrlar koyma ve denetleme olanaklarna sahiptir. Nihayet siyasal iktidar, kararlarn yrtebilmek iin gerektiinde zor kullanma yetkisine meru olarak sahip bulunan tek iktidar trdr. Toplumda sz konusu olabilecek dier iktidarlar, ancak siyasal iktidarn kendilerine tand snrlar iinde yaptrm uygulayabilirler. Siyasal iktidarn kaynaklarn aratrdmzda, Max Weberin otorite trleri ile ilgili nl snflandrmasndan hareket etmekte yarar var. nk siyasal iktidarn temel gelerinden birisini, buyurma gc olarak ksaca tanmlayabileceimiz otorite olgusu oluturur. Siyasal iktidar dier iktidarlardan stn, gl ve kapsaml klan nedir? Weber otorite trlerini e ayryor: Geleneksel otorite, karizmatik otorite ve hukuksal otorite. Geleneksel otorite; geleneklerin byk sayg grd, toplumsal dzeninin ar deitii (duraan) toplumlarda ve kurumlarda grlr. Ataerkil aile, feodal toplum gibi. Bu gibi ortamlarda, iktidarn kayna gelenekler ve yerleik inanlardr. Karizmatik otorite, nderin olaanst gibi grnen niteliklerinden doar. ktidarn kayna, bizzat kiinin doutan sahip olduuna inanlan zellikleridir. Byk bir kahraman ya da ok zor koullar iinde toplumu k yoluna sokabilmi olan bir nderin iktidarnn kkeninde, ite bu karizmatik otorite bulunur. ok zaman mantkla aratrlmadan, onun olaanst niteliklere sahip olduuna inanlr. Atatrk, Napolyon, Churchill, De Gaulle, Lenin, Mao, Castro veya Humeyni gibi. Hukuksal ya da demokratik otorite ise, ne geleneklerden ne de olaanst kiisel niteliklerden kaynaklanr. Bu tr otorite sz konusu olduunda, iktidarn kaynan akl ve kurallar oluturur. Kiiler belirli kurallara gre iktidara gelir, belirli snrlar iinde yetkilerini kullanr ve belirli kurallara gre iktidardan uzaklarlar. Bu hukuksal kkenli bir otorite ve kaynan hukuktan alan bir siyasal iktidar trdr. Max Webere gre ka tr otorite vardr? Tanmlaynz.
SIRA SZDE

Geleneksel otorite, karizmatik otorite ve hukuksal otorite.

Siyasal iktidarn en nemli kayna buyurma gc olarak tanmlanan otoritedir.

SIRA SZDE

KLTREL ETKENLER
Kltrel etkenleri incelerken nce kltr, uygarlk, evrensel kltr ve alt kltr gibi kavramlar arasndaki ayrm grmek gerekir. Siyasal tartma ve atmalarda nemli bir yer tutan ideoloji olgusu da bu ilk aamada zerinde durulacak konular arasnda yer alyor. kinci aamada, siyasal deer sistemlerinin kuaktan kuaa aktarlmasn salayan siyasal toplumsallama srecini ve daha sonra da kltrel etkenlerin kendi balarna ya da bir btn olarak siyasal yaamdaki yansmasn inceleyeceiz.

Kltr ve deoloji
nsan, iinde yetitii evrenin bir rndr. Benzer koullar paylaanlar benzer biimde dnrler. Durkheimden hareket ederek, kltr bir duyu, dn ve davran birlii olarak tanmlayabiliriz. Duyu, dn ve davran birlii ya da benzerlii ise, bir ulusun, bir toplumun, br toplumlardan deiik olan tarihsel ve gncel koullarnn etkisiyle oluur.

36
Uygarlk, kltrden daha geni, evrensel kltrden ise daha dar bir kavramdr.

Siyaset Bilimi

Kltr emperyalizmini yaratan temel ge, ileri teknoloji ve ileri teknolojiye baml ekonomik gtr.

Uygarlk, kltrden daha geni, evrensel kltrden ise daha dar bir kavramdr; benzer kltrlerin ortak yanlarn ve teknolojik dzeydeki birlik ya da btnl ierir. Kltrle ilgili temel kavramlara gz atarken, genellikle kltr emperyalizmi olarak nitelendirilen olguya ve bu konudaki bilimsel tartmalara da ksaca deinmekte zorunluluk var. amzda kitle iletiim aralarnn kazand olaanst etki ne kadar gerekse, bu aralarn varlkl, ileri lde sanayilemi lkeler tarafndan, kendi kltrlerini yaymak iin kullanlabilecek nemli bir olanak oluturduu da o lde aktr. Ayrca teknoloji reten lkelerin dillerini renmek (bata ngilizce olmak zere), geri kalm lkelerin sekinleri iin zorunlu olmakta, bu zorunluluk da, o lkelerin kltrel etkilerinin yaylmasn kolaylatrmaktadr. Kald ki, sz konusu sekinlerin bir blm zaten o lkelerde eitim grmektedirler. Bunun salad olanaklarla kendi toplumlarnda daha etkili olmakta -eitim kurumlar da dahil olmak zere- toplumsal yaamn eitli kesimlerinde, etkilendikleri d kltrn zelliklerini belirli ller iinde tamaktadrlar. Evrensel kltr, tm ulusal kltrlerin katklaryla oluur. Oysa burada sz konusu olan olay, belirli bir ulusal kltrn, dier toplumlar genellikle tek yanl olarak etki altna almas, sz konusu ulusal kltrn tad deerler sisteminin, bir alkanlk yaratlarak yaylmaya balamasdr. Kltr emperyalizmini yaratan temel ge, ileri teknoloji ve ileri teknolojiye baml ekonomik gtr. Ne var ki, bu gl d kltrel etkinin sonucu olarak topluma yerleen yeni yaam biimi ve deien beeniler, o d etkiyi yaratan ekonomik gcn rnleri iin giderek byyen bir pazar oluturuyor. Bylece de, ekonomik g ile kltrel etki, srekli birbirlerini besleyip byten bir ksr dng yaratyorlar Kltrel etkenlerin siyasal yaamdaki yansmas sz konusu olduunda, akla ilk gelen olgu kukusuz ki ideolojilerdir. Kltr gibi ideoloji de saysz tanm yaplm bir kavramdr. deolojileri, toplumda benzer koullar paylaanlarn, bu koullardan doan ortak gereksinmelerini karlayan, kendi iinde tutarl inan sistemleri olarak tanmlayabiliriz. Kltr ve ideoloji kavramlar arasnda ne gibi farkllklar vardr?

SIRA SZDE

Siyasal Toplumsallama
Siyasal toplumsallama sreci, toplumsallamann bir blmn oluturur. Siyasal toplumsallama, siyasal inan, deer ve davranlarn birey tarafndan benimsenme ya da toplum tarafndan bireye retilme sreci olarak tanmlanabilir. Bu konudaki kitabnda Trker Alkan u tanm veriyor: Siyasal toplumsallama, toplumsal-siyasal evre ile bireyin arasnda yaam boyu sren dolayl ve dorudan etkileim sonucunda, bireyin siyasal sistemle ilgili gr, davran, tutum ve deerlerinin gelimesidir. Siyasal toplumsallamada rol oynayan kurumlarn banda aile gelir. Freuddan balayarak birok psikolog, temel tutumlarn ocuun ilk yalarnda olutuu grn paylayorlar. Bu temel tutumlarn, siyasal davranlarn belirlenmesindeki nemi ise yadsnmayan bir gerektir. Ailenin siyasal toplumsallamadaki arln vurgulayan en ilgin rnei, Almanyadaki otoriter aile yapsnn, nasl Nazi rejiminin gelimesini kolaylatrdn gsteren aratrmalar oluturuyor. Ailenin zellikle ocukluun ilk yllarnda etkili olduunu ve zamanla, ocuk bydke bu etkinin azaldn belirtmek gerekir.

Siyasal toplumsallamada rol oynayan kurumlarn banda aile gelir.

nite 2 - Siyasal Yaamn Etkenleri

37

Ya ilerledike, ocuklar siyasal konular daha ok arkada gruplar iinde tartmaya balyorlar. zellikle aile yapsnn otoriter olduu durumlarda, arkada grubunun etkisi kendini daha kolaylkla duyurabiliyor. Emeki snflardan gelen ocuklar, eer daha varlkl kesimlerin ocuklaryla ayn gruplara girmilerse, genellikle brlerinin deerlerini benimseme yolunda bir eilim douyor. Okulun siyasal toplumsallamasndaki yerini, yalnzca retmenin etkisiyle snrlandrmak yanl olur. Derslerin ierii, rencinin o okul nedeniyle kar karya geldii deiik evre ve koullar, okulda oluan arkada gruplar, retmenin etkisine eklenen ve her zaman ayn ynde olmayan etkiler yaratabilirler. Okulun siyasal toplumsallamadaki yeri, ite bu etkilerin bir bilekesi olarak ortaya kar. Ailesinden uzakta, kk yatan balayarak yatl okullarda eitim gren ocuklar zerinde, en etkili toplumsallama arac olarak bu ortamn rol oynamas doaldr. eitli dernekler ve sendikalar gibi mesleksel rgtler ile siyasal partiler de, siyasal toplumsallama srecinde zaman zaman belirli arlklar tarlar. Ama bu rgtlerin, kendi deer sistemleri iindeki etkisi, o rgtler erevesinde oluan ya da devam eden arkada gruplarnn etkisiyle i iedir. Baz durumlarda, o rgtlere girite arkada gruplarnn rol olabilecei gibi, baz durumlarda da, ilgili rgtler erevesinde yeni arkada gruplar oluabilir. Bireyin siyasal olarak toplumsallamasnda aile, okul, arkada gruplar ve toplumsal rgtlerin etkileri arasnda ne gibi farklar vardr? Kendiniz ve yakn evrenizi de dikkate alarak tartnz.

ocuun toplumsallamasndaki temel tutumlar ilk yalardan itibaren oluur.

SIRA SZDE

Kltr ve Siyaset
Geni anlamyla kltr gelerine ayrrsak, inanlar, kurumlar ve tekniklerle karlarz. Kurumlarn ve tekniklerin siyasal yaamdaki etkilerini daha nce grmtk. Burada inanlarn ve bir btn olarak kltrn siyasal yaama nasl yansdna deineceiz. Bir siyasal rejim ya da o rejim iinde oluan bir hkmetin meruluu da, dorudan o lkede yaygn olan inanlara bal bir konudur. Toplumun byk ounluunun inanlarna uygun olan siyasal iktidar meru ve ona boyun emek doal saylr. Yaygn inanlara ters den bir siyasal iktidarn sreklilii ise, ancak bask ve iddet yntemlerine dayanmas ile olanakldr. Bir siyasal iktidar biimi, toplumun ounluunca meru olmaktan km ve gene ounluun inanlarna uygun bir iktidar biimi henz olumamsa, siyasal bunalm kanlmazdr. Bu genellikle gei durumundaki toplumlarda ortaya kar. spanya benzer bir bunalm Francodan sonra yaad; ran da, ahn devrilmesinden bu yana, giderek azalan ller iinde yayor. Siyasal bilin olarak adlandrdmz olgu da, inanlarla yakndan ilgilidir. Siyasal davranlar zerinde gelir dzeyinin, cinsiyetin ve yan nemli etkileri olduunu biliyoruz. Ama siyasal davranlar belirleyen koullar iinde eitim dzeyinin, dinsel ve siyasal inanlarn da onlarn hemen arkasnda yer ald bir gerektir. Siyasal bilin veya siyasal davranlar zerinde etkili olan faktrler nelerdir? Toplumsal zelliklerin siyasal yaama da yansdna kuku yok. Ama sz konusu zellikler acaba rksal niteliklerden mi, yoksa o toplumun kltrnden mi kaynaklanyor? Irk kuramlar, rklarn zihinsel ve toplumsal yeteneklerinin eit olmadn, bazlarnn siyasal yaplar ve parlak uygarlklar oluturmaya tekilerinSIRA SZDE

38

Siyaset Bilimi

den daha yatkn olduunu ne sryorlar. Oysa bilimsel aratrma ve gzlemler, bu gibi iddialarn bilimsel olmaktan ok ideolojik nem tadn ortaya koyuyor. Kltrn toplumlar ve giderek siyasal yaam zerindeki etkisini grdkten sonra, kltrel deiimin neye ya da nelere bal olduunu aratrmakta yarar var. Klasik toplum kuramlarnn kltr ile toplumsal yapy btnletirdiini biliyoruz. Marxa gre, kltr biimlendiren retim biimidir. Webere gre, dnce, davran ve toplumsal yap bir btn oluturmaktadr. Amerikan toplumbilimcisi Daniel Bell ise ok farkl bir savla bu klasik kuramlarn gnmzde geerliliklerini yitirdiini savunuyor.
SIRA SZDE

Bir ulusun oluumunda rk m yoksa kltr m daha nemli rol oynar? Tartnz. Belle gre; gnmzde teknoekonomik dzenle, yani toplumsal yapyla kltr arasnda kkl bir kopukluun varlndan sz edilebilir. Toplumsal yapda, etkinlik ve ilevsel aklclkla tanmlanan ekonomik bir kural geerlidir. Oysa, kltre egemen olan eilimler, aklc olmayan eilimlerdir. Artk varlkl mteriler, sanat eskisi gibi denetleyememektedirler. Kltrel alanda egemen olanlar nc sanatlardr. Toplumun beenisine ve piyasaya yn veren onlardr. Gnmzde, aznlklarn kltr ounluunkini bastrm durumdadr. Burjuva deerlerini yanstan hibir nemli yazar, ressam veya ozan yoktur. Sol, ABDde, eer 1950li yllarda ayakta kalabildiyse, bunu siyasetteki gcne deil, kltrel yaamdaki gcne borludur. Bellin, belirli bir gelime aamasnda toplumlar iin ne srd grler, yenidir ve tartmaya aktr.

nite 2 - Siyasal Yaamn Etkenleri

39

zet
Siyasal yaam belirleyen etkenler vardr. Bunlardan doal etkenler, demografik etkenler ve ekonomik etkenler alt yap etkenleri, kurumsal etkenler ve kltrel etkenler ise st yap etkenleridir. Alt yap etkenlerinden doal etkenler ele alnrsa, iklimin siyasal yaam zerinde belirli bir etkisi vardr. Scak lke insanlarnn hareketli, neeli ama daha az cesur olduklarn ileri sren dnrler olmutur. Corafi konumu ve topraklarnn genilii de bir lkenin siyasal yaamn etkileyebilir. ngiltere rneinde grld gibi ada lkelerinde siyasal atmalar daha azdr. ABD nin ok geni bir lke olmas snf bilinci olumasna olanak vermemitir. nl Fransz dnr Montesguieu, Roma mparatorluunun kn devletin ve kentin ok bymesi sonucu demokrasinin ve Cumhuriyetin zayflamas ile aklamaktadr. Byk lkelerde ou kez federatif sistemler kurulmaktadr. lkenin doal kaynaklar asndan ekonomik zenginlie sahip olup olmamas da nemli bir etkendir. Zenginlik ve refah bir ynyle siyasal atmalar yumuatr. Ancak lke gelimemise d gler bu doal kaynak bolluuna gz dikebilirler ve siyasal atmalar olabilir. ngiliz tarihi Arnold Toynbeeye gre ok uygun ve kolay corafi koullar insanlar tembelletirir. Uygarlk geliimi yavalar. Ar zor corafi koullar ise, umutsuzluk, kadercilik ve hareketsizlik yaratr. Ancak gnmzde teknolojik gelimeler bu etkenlerin nemini azaltmtr. ln ortasndaki srail devleti bunun en gzel kantdr. klim ve corafi koullar Trk tarihi zerinde de etkili olmutur. Uzun sre gebe yaayan Trk boylar rgt ve disiplinli olmulardr. Osmanl toplum yapsn ve siyasal modelini Asya Tipi retim Tarz ile aklayan grler ileri srlmtr. Ancak dikkatle incelenince i ticaret, d ticaret aile ekonomisi ve zel mlkiyete ok benzeyen toprak kullanma hakk bakmndan nemli farklar vard.

40

Siyaset Bilimi

Kendimizi Snayalm
1. zgrlkle souk iklim arasnda bir balant bulunduunu, scak iklimin ise boyun eme eilimlerini gelitirdiini ilk ne sren dnr aadakilerden hangisidir? a. Aristo b. Platon c. Weber d. Rousseau e. Michelet 2. Amerikan toplumunu dier Batl toplumlardan ayran temel zellik aadakilerden hangisidir? a. Farkl kltrlerden olumas b. Snf bilincinin gelimemi olmas c. Kuzey ve gney olarak ikiye blnmesi d. Gelimi bir lke olmas e. Tarihsel olarak dier lkelere oranla daha ge kurulmas 3. Gelimi, orta derecede gelimi ve az gelimi lkelerin dnya haritasndaki dalmlar dikkate alnarak aadakilerden hangisi sylenemez? a. En az gelimi lkeler kutuplarda bulunur. b. Ekvatorda gelimilik dzeyi yksektir. c. llk blgelerde gelimilik dzeyi dktr. d. Gelimi lkeler lman iklim kuanda yer alrlar. e. Bozkrlarla kapl lkeler ise az gelimiliin st snrnda yer alrlar. 4. Topluluk ve toplum arasndaki ayrm mekanik ve organik dayanma olarak nitelendiren dnr aadakilerden hangisidir? a. Durkheim b. Tnnies c. Weber d. bni Haldun e. Michelet 5. Aadakilerden hangisi toplumdan ziyade toplulua egemen olan duygu olarak deerlendirilmi? a. Ben duygusunun egemen olmas b. Biz duygusunun egemen olmas c. Bireysel iradeye dayal bir dayanma d. Kiisel irade, moda ve zevklerin ar basmas e. Bireysel karlarn ortak karlarn nne gemesi

6. Aadakilerden hangisi az gelimi lkelerin zelliklerinden biri deildir? a. Nfus art hznn ok yksek olmas b. ok doum- ok lm dengesinin bozuk olmas c. Sanayileme orannn yksek olmas d. Tarmn oklukla ilkel yntemlerle yaplmas e. retim hznn dk olmas 7. Aadakilerden hangisi Marksizmin iddialarndan biri deildir? a. Devlet toplumsal snflar arasndaki atmann bir rndr. b. Toplumsal yapnn temelinde retici gler yer alr. c. st yapda dinsel inanlar, hukuk, ideoloji bulunur. d. Devletin belirli gei dnemleri dnda yansz ve snflar st olmasna olanak yoktur. e. Alt yapy belirleyen asl ge st yap ve siyasal kurumlardr. 8. Aadakilerden hangisi toplumsal kurumlardan biri deildir? a. Aile b. Din c. Hukuk d. Siyaset e. ktidar 9. Aadakilerden hangisi devleti oluturan temel gelerden biri olamaz? a. lke b. Ulus c. ktidar d. Egemenlik e. Siyasal parti 10. Otorite trlerini geleneksel, karizmatik ve hukuksal olarak blmde inceleyen dnr aadakilerden hangisidir? a. Weber b. Marx c. Tonnies d. Aron e. Durkheim

nite 2 - Siyasal Yaamn Etkenleri

41

Yaamn inden
Ekonominin Merkezilii Marxn ekonomik eitsizlik eletirisi on dokuzuncu yzyln ortalarnda, kapitalizmle ilikili kt, zor alma koullarndan ve yaygn yoksulluktan etkilendi. Varlkl ticaret ve sanayi sekinleri (burjuva kapitalist snf), yoksullatrlm, ii snfnn (proleterya) yaam koullarnn iyiletirilmesini amalayan reformlara karydlar. Marxn Kapitali onu fkelendiren emek pratiklerinin canl betimlemeleriyle bezenmitir. Mary Anne Walkley, otuzu ayn odada olmak zere, 60 baka kzla birlikte kendilerine salanan havann yalnzca 3te biriyle yetinerek aralksz 26 buuk saat almt... Mary Anne Walkley Cuma gn hastaland, Pazar gn ld... Doktor, Mr. Keys, lm deine ulatnda i iten gemiti, jrinin nnde Mary Anne Walkleynin ar kalabalk bir odada uzun saatler boyunca almaktan lm olduuna dair tanklk yapt. Marxa gre Mary Anne Walkleynin ve onun gibi dierlerinin lmleri basit birer kaza deildi. Ekonominin -maddi gereksinimlerinin retimi ve datmn- insan yaamnn niha belirleyeni olduuna ve insan toplumlarnn tarihsel olarak ekonomik glerin acmasz dinamiine uygun biimde doduuna ve yok olduuna inanyordu. Bylece Mary Anne Walkley, kapitalizm anda domu olmakla, retim aralar sahipleri (kapitalist snf) kendilerini daha ok zenginletirilebilsinler diye yetersiz cretlerle alarak ksa ve yoksul bir yaam srmeye mahkum oluyordu. Zorluklarla dolu yaam ve vakitsiz lm, on dokuzuncu yzyl ortasnn ekonomik koullarnca belirlenmiti. Ancak, Marxa gre, bu yoksullatrlm, yabanclam ve smrlm ii snfnn gerekletirecei bir devrim araclyla kapitalist sistemin k eit biimde kanlmaz olan bir sonutur. Kaynak: Karl Marx, Capital=Selections iinde The Marx-Engels Reader, ed.Robert C. New York, 1972, s.259.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

1. a 2. b 3. b 4. a 5. b 6. c 7. e 8. e 9. e 10. a klim ve Siyasal Davranlar konusunu yeniden gzden geiriniz. Corafi Konum ve Genilik konusunu yeniden gzden geiriniz. Corafi Konum ve Genilik konusunu yeniden gzden geiriniz. Topluluktan Topluma Siyasetin Boyutlar ksmn gzden geiriniz. Topluluktan Topluma Siyasetin Boyutlar ksmn gzden geiriniz. Nfus Patlamas ve Siyasal gerilim ksmna baknz Kurumsal Deime ve Siyasal Kurumlarn Greli Bamszl ksmn gzden geiriniz. Kurumlarn Oluumu ve levi ksmn gzden geiriniz. Siyasal Kurum Olarak Devlet ve ktidar konusunu yeniden gzden geiriniz. Siyasal Kurum Olarak Devlet ve ktidar konusunu yeniden gzden geiriniz.

42

Siyaset Bilimi

Yararlanlan ve Bavurulabilecek Kaynaklar

ARI, Ouz. Ky Sosyolojisi Okuma Kitab, Boazii niv. Yaynlar, stanbul, 1977. ARMAAN, Sibel-brahim. Toplumbilim, Bar Yaynlar, zmir, 1988. AZZ, Aysel. Toplumsallama ve Kitlesel letiim, A.. BYYO Yaynlar, Ankara, 1982. BALABAN, Ali Rza. Gelenekler, Tre ve Trenler, Betim Yaynlar, zmir, 1983. BOUTHOUL, Gasthon. Le phenomene-guerre, Payot, Paris, 1954. DUVERGER, Maurice. Sociologie, PUF, Paris, 1966. GKE, Birsen. Gecekondu Genlii, Hacettepe niversitesi Yaynlar, Ankara, 1971. KELE, Ruen. Yz Soruda Trkiyede ehirleme, Konut ve Gecekondu, Gerek Yaynevi, stanbul, 1972. KELE, Ruen- NSAL, Artun. Kent ve Siyasal iddet, SBF Yaynlar, Ankara, 1982. KIRAY, Mbeccel. Toplumbilim Yazlar, Gazi niversitesi Yaynlar, Ankara, 1982. MENDRAS, Henri. Elements de socilogie, Armand Collin, Paris, 1967. OZANKAYA, zer. Kyde Toplumsal Yap ve Siyasal Kltr, SBF Yaynlar, Ankara, 1971. SAUVY, Alfed. Richesse et population, Paris, 1944. SENCER, Yakut. Trkiyede Kentleme, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1979. TTENGL, Cavit Orhan. 100 Soruda Krsal Trkiyenin Yaps ve Sorunlar, (3. Bask), Gerek Yaynevi, stanbul, 1975.