211

Hipotez Testleri

alma Biimine likin Olarak

Bu niteyi kolayca anlayabilmeniz iin rnekleme ve statistiksel Tahminleme isimli niteler zmsenmi olmal, Kavramlar ve bu kavramlar arasndaki ilikiler dikkatle incelenmeli, rnekler ve rnek zmleri dikkatle incelenmeli, sorunlarla karlalrsa kavramsal aklamalara geri dnlmelidir.

212

statistik

Amalar:
statistiksel hipotez ve istatistiksel hipotez testi kavramlarn aklayabileceksiniz. Parametrik ve parametrik olmayan teknikler arasndan seim yaparken, dikkat edilecek kriterleri aklayabileceksiniz. Bir istatistiksel test srecinin aamalarnda, hangi ilemlerin yaplacan sralayabileceksiniz. Anaktle aritmetik ortalamasna ve anaktle oranna ilikin hipotez testi uygulamalarn yapabileceksiniz.

erik Haritas
GR STATSTKSEL HPOTEZ VE STATSTKSEL HPOTEZ TEST HPOTEZ TEST TRLER HPOTEZ TEST SRECNN ADIMLARI Hipotezlerin fade Edilmesi Anlamllk Dzeyinin Belirlenmesi Verilerin Derlenmesi Test statistiinin Seilmesi statistiksel Kararn Verilmesi Probleme likin Kararn Verilmesi TEK ANAKTLE PARAMETRESYLE LGL HPOTEZ TESTLER Anaktle Ortalamasna likin Hipotez Testleri Anaktle Ortalamasna likin Byk rneklem Testi Anaktle Ortalamasna likin Kk rneklem Testi Anaktle Oranna likin Test

nite 9 - Hipotez Testleri

213

GR
rnekleme teorisi, anaktle parametrelerinin tahminlenmesi yannda, istatistiksel hipotezlerin test edilmesine de imkan vermektedir. Yorumsal istatistikte geleneksel karar alma ilemi olarak hipotez testi, rneklem bilgilerinden yararlanarak bu rneklemin ekildii anaktlenin bir ya da daha fazla parametresi hakknda yorum yapma konularn ierir. Burada, rneklem gzlem deerleri kullanlarak hesaplanan istatistiin deeriyle, bu istatistiin bilgi rettii parametrenin nceden belirlenmi, bilinen deeri arasndaki farklln, istatistiksel olarak anlaml olup olmad belirlenir. Farkllk varsa, bu farklln neminin, sfr hipotezini reddetmek iin yeterli olup olmadna karar verilir. Eer szkonusu farkllk anlaml bir farkllksa sfr hipotezi reddedilir, tersi durumda kabul edilir. Genellikle, parametrenin nceden belirlenmi, bilinen deerinin deimediinin ifade edildii sfr hipotezine ilikin karar verebilmek iin, rneklem bilgilerinin olasla dayanarak genelletirilmesi gerekir. Bu durum, ilgilenilen parametre hakknda bilgi reten istatistiin rnekleme dalmnn bilinmesini gerektirir. Bu nitede; anaktle aritmetik ortalamas ve anaktle oranna ilikin hipotezlerin test edilmesinde, olaslk ve rnekleme dalm kavramlarnn, nasl uygulanaca gsterilmitir. Bu amala nitede, nce hipotez ve hipotez testi kavramlar aklanm, sonra da bir hipotez testi srecinin aamalar srasyla aklanarak, hipotez trleri hakknda bilgi verilmitir. Daha sonra da tek anaktle aritmetik ortalamasna ve oranna ilikin hipotez testleri, rnekler zerinde, ayrntl bir ekilde aklanmtr.

STATSTKSEL HPOTEZ VE STATSTKSEL HPOTEZ TEST

AMA

statistiksel hipotez ve istatistiksel hipotez testi kavramlarn aklayabileceksiniz.

F imento fabrikas rnlerini, zerinde ortalama 50 kg. yazan torbalarla, pazarlamaktadr. Z inaat firmas, fabrika yetkililerine bavurarak, son alnan 100 torbalk bir partinin ortalamasnn 47.5 kg. olduunu bildirerek, zarara uradn ne srm ve fabrika yetkililerinden aklama istemitir. Fabrika yetkilileri, eer kendi rnlerini kullanmaya devam ederlerse, baka partilerin ortalamasnn 50 kg. dan fazla kabileceini ve zaman iinde giderek farkn sfrlanacan belirterek, bilinli bir eksik (ya da fazla) doldurmann sz konusu olmadn ifade etmilerdir. Fabrika yetkililerinin savunmalarnda ne kadar hakl olduklar (ya da olmadklar) istatistiksel tekniklerle aratrlabilir. Bu nitede, benzer problemlerin zmlerinde kullanlan teknikler, yeterli ve ayrntlaryla ele alnmtr. Genel olarak hipotez, karlalan zel duruma ilikin bir nermedir. statistiksel hipotez, bir aratrmada ilgilenilen bir ya da daha fazla parametrenin deeri hakknda ileri srlen ve doruluu, geerlilii bu parametre(ler) hakknda bilgi reten istatistik(ler)den ve bu istatistik(ler)in rnekleme dalmyla ilgili bilgilerden yararlanarak aratrlabilen nermelerdir. statistiksel hipotezler bir ya da daha fazla anaktle parametre deeriyle ilgili olabilirler. statistiksel hipotezleri dier hipotezlerden ayran zellik, bu hipotezlerin bir frekans dalmna ait olmasdr. Baz istatistiksel hipotez rnekleri aada verilmitir.

Hipotez, karlalan zel durumu ilikin bir nermedir.

statistiksel hipotez, herhangi bir ana ktle parametresine ilikin olarak ileri srlen ve doruluu olaslk kurallaryla aratrlabilen nermedir.

214

statistik

rnekler: 1) Gnlk ortalama retimi 750 kg. olan bir ila fabrikasnda, uygulanan yeni retim teknii, ortalama retimi artrmtr. 2) Bir retim srecinde retilen tereya paketleri ortalama 500 gr arlndadr. 3) Bir yerleim yerinde ikamet eden ailelerin %10u alverilerini sper marketlerden yapmaktadr. Anaktle parametreleri hakkndaki hipotezler (nermeler), parametre deer(ler)i hakknda, daha nceden bilinen bir dzey, standart bir deer ya da varsaymsal bir deer olabilir. Birinci rnekte, ilk ila retim ynteminin ortalama retim dzeyi olan 750 kg. bilinen bir deerdir. kinci rnekteki tereya paketlerinin planlanan arl olan 500 gr. standart bir deerdir. Son rnekteki sper marketlerden alveri yapan ailelerin oran olan %10 varsaymsal deerdir. Bir istatistiksel hipotez, doru ya da yanl olabilir. nk bu bir nermedir. Gerei renebilmek iin, anaktle parametresi qnn deerini hesaplamak gerekir. Bu da tamsaym yapmay gerektirir. Ancak, rnekleme yapmay gerektiren nedenlerden dolay bu, her zaman mmkn deildir. Bu durumda istatistiksel hipotezlerin geerlilii ya da doruluu konusunda karar verebilmek iin, bu hipotezlerin, tanmlanan anaktleden seilen rneklemin gzlem deerlerinden hesaplanan rneklem istatistiinden ( q dan), bu istatistiin ( q nn) rnekleme dalmnn zelliklerinden yararlanarak test edilmesi gerekir. statistiksel hipotez testi, rneklem istatistiklerini kullanarak, bir hipotezin doru olup olmadn ortaya koymaya ynelik yaplan almalardr. Yorumsal istatistikte hipotez testi, rneklem gzlem deerlerinden yararlanarak, bu rneklemin seildii anaktlenin durumu hakknda yorum yapmaktr. Daha nceki nitede de belirtildii gibi, anaktleden rassal rneklem alnm olsa bile, rneklem gzlemlerinden hesaplanan bir istatistiin, bu istatistiin bilgi rettii parametre hakknda ileri srlen deere (q0) eit olmas beklenemez. Yani rneklem istatistikleri, ayn hacimli farkl rneklemlerde farkl deerler alabildii iin q q0 > 0 , q = q0 0 ya da q q0 < 0 gibi farklar olabilir. Bu nedenle, istatistiksel test sonucu verilecek kararn, gvenilir olduu konusunda, kesin karar verilemez. Fakat, olaslk kuramndan yararlanarak, bir hipotezin istatistiksel testle ne derece gvenle (ne derece hatayla) kabul ya da reddedileceini belirlemek olanakl olmaktadr. Burada nemli olan, q q0 farknn istatistiksel olarak anlaml olup olmadn belirlemektir. Baka bir anlatmla, farklarn gerek deimeyi mi aklad, yoksa rassal olarak m meydana geldiini belirlemektir. Anlaml farkllk belirlenmise hipotez, belirli bir hata payyla reddedilir. Tersi durumda kabul edilir.
SIRA SZDE

1. statistiksel hipotez nedir? 2. statistiksel hipotez testinin konusu nedir? 3. statistiksel hipotez neden doru ya da yanl olabilir aklaynz.

nite 9 - Hipotez Testleri

215

HPOTEZ TEST TRLER

AMA

Parametrik ve parametrik olmayan teknikler arasnda seim yaparken, dikkat edilecek kriterleri aklayabileceksiniz.

Hipotez testleri, ilgilenilen deiken(ler)in llmesinde benimsenen lee bal olarak, parametrik hipotez testleri ve parametrik olmayan hipotez testleri eklinde snflandrlrlar. Parametrik testler deikenlerinin llmesinde eit aralkl ya da oranl lein kullanld hipotez testleridir. nk; bu iki lekle de elde edilen veriler zerinde aritmetik ilemler yapmak mmkndr. Parametrik hipotez testlerinde, hipotezde bilinen bir olaslk fonksiyonundaki q parametresinin nceden bilinen, q0 deerine eit ya da bundan byk, kk ya da farkl olduu ileri srlebilir. Parametrik testler rneklem saysnn tek ya da iki oluuna ve iki rneklemin varlnda, bu rneklemlerin bamsz ya da baml oluuna bal olarak snflandrlrlar. En nemli parametrik testler z ve t testleridir. Bu nitede tek anaktle (ya da tek rneklem) ortalamasna ilikin z ve t testleriyle tek anaktle (ya da tek rneklem) oranna ilikin z testi ayrntl olarak incelenmitir. Parametrik olmayan testler, anaktle dalm nasl olursa olsun uygulanabilen testlerdir. Bu testlerde, parametrelerle ilgilenilmeyip, hipotezler, ilgili deikenin belirli bir nitel zelliine gre oluturulur. Parametrik olmayan testler, deikenlerinin llmesinde, snflayc ya da sralayc lein kullanld hipotez testleridir. Bu tr testlerde, parametrik testlerde olduu gibi, anaktlenin (rneklemin) tek ya da iki oluuna ve iki anaktle (iki rneklem) szkonusu olduunda da rneklemlerin bamsz ve baml oluuna gre snflandrlrlar. Parametrik olmayan hipotez testlerine ilikin Ki-Kare Testi ayr bir nitede incelenmitir. 1. Deikenlerin llmesinde benimsenen lee bal olarak, istatistiksel hipotezler nasl snflandrlr? 2. Deikenlerin llmesindeki, eit aralkl lein kullanlmasnda, hangi test tr kullanlr? 3. Parametrik olmayan testlere hangi durumlarda bavurulur?
SIRA SZDE

HPOTEZ TEST SRECNN ADIMLARI

AMA

Bir istatistiksel test srecinin aamalarnda, hangi ilemlerin yaplacan sralayabileceksiniz.

Anaktle parametre deerleri hakknda ileri srlen iddialarn test edilmesinde aadaki admlar izlenir:

Hipotezlerin fade Edilmesi

statistiksel hipotezlerin testinde, iki hipotez sz konusudur. Bunlar; sfr hipotezi ve kart hipotez olarak isimlendirilirler. Bu aamada, sfr hipotezinin ve kart hipotezin nasl ifade edileceine karar verilir.

216
Sfr hipotezi (H0), ilgili ana ktle parametresinin bilinen deerinde herhangi bir farklln beklenmediini ifade eden hipotezdir.

statistik

Sfr hipotezi H0 simgesiyle gsterilir ve hangi hipotezin test edileceini ifade eder. H0 hipotezinde test sreci tamamlanncaya kadar rneklem istatistii q deeriyle q parametresinin deeri hakknda ileri srlen q0 , q ile q parametrelerinin deerleri arasndaki farkn rnekleme hatasndan kaynaklanabilecei, bu iki deer arasnda gerekte anlaml bir farkllk olmad, farklln istatistiksel olarak, sfr olduu ifade edilir. Sfr hipotezi; parametrenin nceden belirlenmi, bilinen deerinde, hibir farklln (etkinin) beklenmediinin ifade edildii hipotezdir. Bu aklamalarn nda H0 hipotezi, H0 : q = q0

Kart hipotez (H1), ilgili ana ktle parametresinin bilinen deerinde istatistiksel olarak anlaml farklarn beklendiini ifade eden hipotezdir.

eklinde ifade edilir. H0 hipotezinin test edilebilmesinde, bu hipotezden farkl bir hipotezin de ifade edilmesi gerekir. H1 simgesiyle gsterilen bu hipoteze kart hipotez ad verilir. H1 hipotezi H0 hipotezinin belirli bir olaslkla reddedilmesi durumunda kabul edilen ve genellikle aratrma hipotezinin incelendii hipotezdir. Kart hipotez, parametrenin nceden belirlenmi, bilinen deerinde baz farklln ya da etkinin beklendiinin ifade edildii hipotezdir. Bu hipotez aratrmann amacna bal olarak, aadaki farkl ekilden birisiyle ifade edilmi olur: H1 : q q0 H1 : q > q0 H1 : q < q0 Birinci ifadede, H0 hipotezi; verilecek kararn, anaktle parametre deerinden, her iki yndeki (hem kk hem de byk yndeki), anlaml farkllklardan etkileneceini ifade eder. kinci ifadede, verilecek kararn, anaktle parametre deerinde, sadece byk yndeki anlaml sapmadan etkileneceini, son ifadedeyse sadece kk yndeki anlaml farklln, verilecek karar etkileyeceini ifade eder. Hipotez testlerinde H1 hipotezi, testin ynn ya da H0 hipotezinin reddedilecei blgenin yerini belirleyen hipotezdir. Red blgesi, H0 hipotezinin reddedilmesine (H1 hipotezinin kabul edilmesine) neden olan rneklem istatistii q (ya da test istatistii) ile ilgili deerler araldr. Kabul blgesiyse, H0 hipotezinin kabul edilmesine (H1 hipotezinin reddedilmesine) neden olan rneklem istatistii q (test istatistii) ile ilgili deerler araldr. Hipotez testleri, H1 hipotezinin ifade edili ekline gre: ki ynl test, tek ynl stkuyruk testi ve tek ynl alt kuyruk testi olarak isimlendirilirler. Bu testlere ilikin hipotezlerin ifade edili biimi aada verilmitir. ki Ynl Testlerde Hipotezler: H0 : q = q0 H1 : q q0 Tek Ynl stKuyruk Testlerinde Hipotezler: H0 : q = q0 H1 : q > q0

nite 9 - Hipotez Testleri

217

Tek Ynl AltKuyruk Testlerinde Hipotezler: H0 : q = q0 H1 : q < q0 eklinde belirlenir. Yukardaki her hipotez takmnda kullanlan isim, H1 hipotezinde q iin verilen deerler araln aklamaktadr. Bu durum, rneklem istatistiinin q nn normal dalma sahip olduu kabul edilerek aadaki ekillerle aklanmtr. rnein iki ynl hipotezlerde H1 hipotezi ekil 9.1de grld gibi q0n her iki tarafndaki q ile ilgili deerleri kapsamaktadr. Baka bir ifadeyle rneklem istatistii qi nn belirli bir A1 deerinden kk ya da belirli bir A2 deerinden byk olan deerleri H1 hipotezi ynnde, H0 hipotezinin red blgesinde yer alan deerlerdir.
H0 Kabul Blgesi

H0 Red Blgesi a/2 1- a

H0 Red Blgesi a/2

A1

q0 0

A2

^ q
i

Z1

ekil 9.1 ki Ynl Testlerde Red Blgeleri.

Tek ynl stkuyruk testlerinde, H1 hipotezi, q0dan byk olan q ile ilgili deerleri ierdii iin, bu isim verilmitir. Tek ynl stkuyruk testlerinde, H1 hipotezi, (ekil 9.2de grld gibi) qi nn, q0dan byk olmak zere, belirli bir A deerinden byk deerleri H1 hipotezi ynnde, H0 hipotezinin red blgesinde yer almaktadr.

H0 Kabul Blgesi H0 1- a Red Blgesi a

q0 0

^ q
i

Z1

ekil 9.2 Tek Ynl st Kuyruk Testlerinde Red Blgesi.

Hipotez testlerinde kabul ya da red edilen hipotez H0dr.

Tek ynl altkuyruk testlerindeyse tek ynl st kuyruk testinin tam tersine, (ekil 9.3de grld gibi) q0n solunda ve qi nin Adan kk olan deerleri, H0 hipotezinin red blgesinde yer alan deerlerdir.

218

statistik

H0 Kabul Blgesi

H0 Red Blgesi a

1- a

ekil 9.3 Tek Ynl Alt Kuyruk Testlerinde Red Blgesi.

q0 0

^ q
i

Z1

Anlamllk Dzeyinin Belirlenmesi

Bir istatistiksel hipotez testinde ya sfr hipotezinin reddedilmesi ya da kabul edilmesi eklinde karar verilir. Bu iki karar arasnda seim yaparken, rneklem istatistiinden yararlanld iin, hatal karar verme riski vardr. nk; ayn anaktleden rassal olarak seilen, ayn hacimli farkl rneklemler iin hesaplanan istatistikler, rneklemden rnekleme deien deerler aldndan, anaktle parametre deerinden farkllk gstermektedirler. Hipotez testlerinde, sfr hipotezinin yanllkla reddedilmesi ya da kabul edilmesi sonucu ilenen hataya yorumlama (karsama) hatas ad verilir. ki tr yorumlama hatas vardr: Bunlar; gerekte doru olan sfr hipotezinin reddedilmesi durumunda ilenen hatayla, gerekte yanl olan sfr hipotezinin kabul edilmesi durumunda ilenen hatadr. Gerekte doru olan sfr hipotezinin reddedilmesi durumunda ilenen hataya I. Tip hata ya da a tipi hata ad verilir. Aratrmalarda a tipi hata ilemenin maksimum olaslna testin anlamllk dzeyi denir. Anlamllk dzeyinin belirlenmesi, doru olan sfr hipotezinin, rneklemden elde edilen bilgilere dayanarak reddedilmesi olasln belirleyen ann seilmesidir. a anlamllk dzeyi, aratrmac tarafndan, hipotezler ifade edilip veri derlemeye balamadan nce seilmelidir. Sosyal bilim aratrmalarnda a iin genellikle %5 ve %1 deerleri seilmektedir. Yaplan bu seimle birlikte, doru olan H0 hipotezinin reddedilme olasl, belirlenmi olur. Bu olaslk rnekleme dalmyla ilikilendirilerek kullanlr. Bu durumda, a anlamllk dzeyi, doru olan sfr hipotezinin reddedilmesi olaslna eit olan, rnekleme dalmndaki oransal alan gstermi olur. rnekleme dalmnda, doru olan sfr hipotezinin, reddedilmesi olaslna eit olan oransal, alana red blgesi denir. rnekleme dalmnn bu blgesi, sfr hipotezi doru olduunda, beklenmeyen rneklem istatistii deerlerini temsil eder. rnekleme dalmnda, red blgesini tanmlamadan nce, rnekleme dalmn tanmlamak gerekir. rneklem istatistiinin normal dalml olmas durumu iin red ve kabul blgeleri ekil 9.1, 9.2 ve 9.3te gsterilmitir. ekillerdeki A, A1 ve A2 noktalar red blgelerinin balang noktalardr. Dier taraftan, sfr hipotezi gerekte yanl olabilir ve aratrmac yanl olan bu hipotezi kabul ederse, yine hatal karar vermi olur; bu tr hataya II. Tip hata ya da b tipi hata denir. Bu trden hata yapmann maksimum olasl da b ile gsterilir.

a tipi hata yapmann maksimum olaslna testin anlam dzeyi ad verilir.

H0 doruyken test sonucunda reddedilirse a (I. tip) tipi hata, H0 doru deilken test sonucunda kabul edilirse b (II. tip) tipi hata gereklemi olur.

nite 9 - Hipotez Testleri

219

statistiksel uygulamalarda a tipi hatadan daha ok saknlr ve genellikle sadece a tipi hata kontrol edilir. Aratrmalarda H0 hipotezinin doru olduuna inanan aratrmac, a anlamllk dzeyini ok kk bir deer olarak seebilir. H0 hipotezinin kabul edilmesi risklise, byk kayplara neden oluyorsa, a olasl byk tutulmaldr. rneklem hacmi sabit olduunda, a tipi hata ilemenin azalmas (artmas), b tipi hata ileme olaslnn artmasna (azalmasna) neden olur.

Verilerin Derlenmesi
Bir aratrma plannda, hipotezlerin ifade edilmesiyle aratrmann genel erevesi ortaya konur, problem ve deikenler tanmlanm olur. fade edilen hipotezlerin test edilebilmesi iin, gerekli uygun a anlamllk dzeyi belirlendikten sonra, belirlenen ana ktleden, hangi hacimde bir rneklem seilecei kararlatrlr. Daha sonra da ilgili anaktleden belirlenen hacimde rassal bir rneklem seilerek veriler derlenir. Bu veriler kullanlarak, test edilecek parametre hakknda bilgi reten rneklem istatistikleri hesaplanr.

Test statistiinin Seilmesi

Daha nce de belirtildii gibi, anaktleden rassal rneklem alnm olsa bile, hesaplanan rneklem istatistiinin anaktle parametresi hakknda, nceden bilinen, belirlenen deere eit olmas beklenmez. Bu durumda u soru akla gelebilir: rneklem istatistiinin deeriyle bu istatistiin bilgi rettii parametrenin sfr hipotezinde ifade edilen deeri arasnda nasl bir farkllk vardr? Baka bir ifadeyle, sfr hipotezi doruysa, anlamsz bir fakll veren bir rneklem istatistii elde etmek mmkn mdr? Bu sorunun yantlanabilmesi, iin, sfr hipotezinin test edilebilmesinde, rneklem istatistiinin dalmnn bilinmesine ve uygun test istatistiine gereksinim vardr. Test istatistii, rneklem istatistiinin deeriyle anaktlenin, sfr hipotezinde ifade edilen deeri arasndaki farkn, standartlatrlm deeri olarak tanmlanr. Baka bir ifadeyle test istatistii, rneklem istatistiinin q ile q0 arasndaki farkn standart hata birimiyle ifade eden ldr. Test istatistii rneklemin sfr hipotezine ne kadar uyduunu gsterir. Bu nedenle de test istatistii test sonunda verilecek kararn dayandrld bir rneklem istatistiidir. Bir rneklem istatistiinin deeri, bu rneklem istatistiinin dalmnn bir deeridir. Mmkn her rneklem istatistiinin deeri iin, bir test istatistii deeri hesaplanabileceine gre, test istatistii rnekleme dalmndan sz edilebilir. Test istatistikleri genellikle normal dalm (z dalm), t dalm ya da Ki-Kare dalm v.b. gibi bilinen dalmlara uyar. Hipotez testi trleriyle ilgili bilgiler verilirken akland gibi, hipotez testleri iin de uygun test istatistiinin seimesiyle ilgilenilen deikenlerin llmesinde kullanlan lek tr, rneklem hacmi, rneklem says; (rneklem says iki olduunda rneklemlerin bamsz ya da baml olmas) gibi hususlarn bilinmesi gerekir. Bu nitede, baz parametrelere ilikin hipotezlerin testinde, z ve t test istatistiklerinin seilme gerekeleri ve uygulamalarna yer verilmitir.

Hipotez testlerinde, rneklem istatistiinin dalmnn bilinmesi zorunludur.

220

statistik

statistiksel Kararn Verilmesi

statistiksel karar vermekle e anlaml olan hipotez testi, aslnda a anlamllk dzeyinde H0 hipotezinin kabul edilmesi ya da reddedilmesi karardr. Bu kararn verilebilmesi iin bir ltn belirlenmesi gerekir. Test istatistiinin, kritik deeri olarak isimlendirilen bu lt, q istatistiinin rnekleme dalmnda, red ve kabul blgelerini birbirinden ayran bir deerdir. Test istatistiinin kritik deeri, bir rnekleme dalmnda, red blgesinin balama noktasn gsteren deerdir. Kritik deer, seilen a anlamllk dzeyine, H1 hipotezinin ifade edili biimine ve rneklem istatistiinin dalm ekline baldr. zleyen aklamalar q rneklem istatistiinin ve bu istatistiin standart deeri olan z= q q0 s
q

test istatistiinin normal dalma sahip olduu kabul edilerek yaplmtr. Aklamalarda a = 0.05 seilmitir. Eer kart hipotez H1 : q q0 eklinde ifade edilmise, red blgesi ekil 8.4te gsterildii gibi q istatistiine ilikin normal dalmn her iki ucunda simetrik olarak tanmlanm olur ve her birinin alan oransal olarak a/2 = 0.05/2 = 0.025tir. Buna bal olarak kritik deerler q istatistiine ilikin normal dalmn her iki kuyruundaki, q0a gre simetrik, A1 ve A2 deerleri olmaktadr.
H0 Kabul Blgesi

H0 Red Blgesi a / 2 = 0.025 1- a

H0 Red Blgesi a / 2 = 0.5/2 = 0.025

ekil 9.4 ki Ynl Testlerde Red Blgeleri ve Kritik Deerler.

A1 Z1= -1.96

q0 0

A2 Z2= +1.96

^ q
i

Ancak; istatistiksel hipotez testlerinde, q rneklem istatistii yerine, standartlatrlm deer kullanlmaktadr. Bu durumda kritik deerler A1 ve A2nin z1 = A 1 q0 s
q

ve

z 2 = A 2 q0 s
q

standart deerleri olur. A1 rneklem deeri q0n solunda (A1 q0dan kk deerli) olduu iin, z1 negatif ve A2 rneklem deeri q0n sanda (A2 q0dan byk deerli) olduu iin, z2 pozitif deer olarak ifade edilir. z1 ya da z2 kritik deerleri a = 0.05 anlamllk dzeyi iin Ek-1de verilen Standart Normal Eri Alanlar Tablosundan yararlanlarak belirlenir. Z tablo deeri (ztab),

nite 9 - Hipotez Testleri

221

ztab = z0,50,025 = z0.4750 = 1.96 dr. ztab = 1.96 deeri standart normal dalmda %47.5luk oransal alana kar gelen rneklem istatistiinin standart deeridir. ki ynl testte H0 hipotezinin reddedilmesi iin, z = hes q q0 > ztab = 1.96 s
q

koulunun salanmas gerekir. Tersi durumda H0 hipotezi kabul edilir. Eer H1 : q > q0 ya da H1 : q < q0 eklinde ifade edilmise, H0 hipotezinin red blgesi, birinci durumda, q istatistiine ilikin normal dalmn stkuyruunda, ikinci durumda altkuyruunda tanmlanmsa alan a = 0.05 olur. Buna bal olarak kritik deerler srasyla (ekil 9.5te gsterildii gibi) q istatistiine ilikin normal dalmn st kuyruundaki A deeri ya da bunun standart deeri z1 = A q0 s
q

H0 Kabul Blgesi H0 1- a Red Blgesi a = 0.05

q0 0

A Z = 1.64

^ q
i

Z1

ekil 9.5 Tek Ynl st Kuyruk Testlerinde Red Blgesi ve Kritik Deer.

ve (ekil 9.6da gsterildii gibi) q istatistiine ilikin normal dalmn alt kuyruundaki A deeri ya da bunun standart deeri z1 = A q s
q

olur. Bu z deerleri birbirinin simetriidir. stKuyruk testinde, z pozitif, altKuyruk testinde, z negatif iaretlidir. z deerleri a = 0.05 iin Ek-1de verilen Standart Normal Eri alanlar tablosundan yararlanlarak belirlenirler. ztab = z0.50.05 = z0.4500 = 1.64 tr. ztab = 1.64 deeri, standart normal dalmda, %45lik oransal alana kar gelen, rneklem istatistiinin standart deeridir. Tek ynl stkuyruk testi sz konu-

222

statistik

su olduunda ztab = +1.64, tek ynl altkuyruk szkonusu olduunda ztab = 1.64 alnr. Bu bilgilere gre H0 hipotezinin reddedilmesi iin, tek ynl stkuyruk testinde; zhes = q q0 s
q

> ztab = 1.64

olmaldr.

H0 Kabul Blgesi

H0 Red Blgesi a = 0.05

1- a

ekil 9.6 Tek Ynl Alt Kuyruk Testlerinde Red Blgesi ve Kritik Deer.

A1 Ztab= -1.64

q0 0

^ q
i

Zi

Tek ynl altkuyruk testinde H0n reddedilebilmesi iin, zhes = q q0 s

q

> ztab = 1.64

koulunun salanmas gerekir. Tersi durumda H0 hipotezi kabul edilir. H0 hipotezinin reddedilmesi ynndeki kararlar, rneklem deeri q ile anaktle parametresi arasnda, a anlamllk dzeyinde anlaml bir farklln var olduunu, H0 hipotezinin kabul edilmesi durumundaysa olan farklln rnekleme hatasndan kaynakland anlamna gelir.

Probleme likin Kararn Verilmesi

Hipotez testlerinde nemli olan, istatistiksel kararn, aratrma problemine ilikin karara dntrlmesidir. Bu konu nitede rnek problemler zerinde aklanmtr.
SIRA SZDE

1. Hangi hipotez test edilecek hipotezdir? 2. Hangi durumda iki ynl teste bavurursunuz? 3. I. Tip hata ne demektir, bu hatann bykl nasl belirlenir?

nite 9 - Hipotez Testleri

223

TEK ANAKTLE PARAMETRESYLE LGL HPOTEZ TESTLER

AMA

Anaktle aritmetik ortalamasna ve anaktle oranna ilikin hipotez testi uygulamalarn yapabileceksiniz.

Pek ok aratrmada, tek bir anaktlenin bir parametresinin deerine ilikin, hipotezlerin ileri srld grlmektedir. Baka bir ifadeyle, bir anaktlenin ilgilenilen bir deikeni hakknda, bilinen ya da belirlenen bir standarta gre yorumlarn yapld grlmektedir. Aadaki hipotezler tek anaktle parametresiyle ilgili hipotez testine rnek verilebilir: A rnnn reklamn beenenlerin oran en az %45tir. Gnlk ortalama retimi 100 Ton olan bir retim srecinde yaplan deiiklik, gnlk ortalama retim miktarn arttrmtr (vb.) gibi. Bu tr hipotezlerin testinde, tanmlanan bir anaktlenin ilgilenilen bir deikenine ilikin nceden belirlenen (ya da bilinen) bir parametre deerinin (q0n) deimedii eklindeki sfr hipotezi test edilir. Bylece, verilen karara gre, kart hipotezde (aratrma hipotezinde) ileri srlen iddiann, kabul edilip edilmeyecei ortaya kar. Bu testlerde karar verilirken rneklem istatistiinin deeriyle bu istatistiin bilgi rettii parametrenin bilinen ya da belirlenen q0 deeri karlatrlr. nitenin izleyen blmlerinde, uygulamada ska karlalan tek anaktle parametresiyle ilgili olarak, anaktle ortalamasna ilikin testlerle anaktle oranna ilikin testler ele alnmtr.

Anaktle Ortalamasna likin Hipotez Testleri

Bu testlerde, tanmlanan anaktleden rassal olarak seilen bir rneklem iin hesaplanan X deeriyle, bu rneklemin seildii anaktlenin aritmetik ortalamas m ile ilgili, nceden belirlenen (ya da bilinen) m0 gibi bir deer arasndaki farklln istatistiksel olarak anlaml olup olmad aratrlr. Belirlenen farklln, sfr hipotezini reddetmek iin, yeterli olup olmadna karar verilir. Anaktle ortalamasna ilikin hipotez testleri uygulamada, ska kullanlan nemli parametrik testlerdir. Bu hipotezlerin test edilmesine ilikin aklamalar, rneklem hacminin byk olmas (n 30 birim) ve rneklem hacminin kk olmas (n < 30 birim) durumlar iin, alt balklar altnda, aadaki rnek problemler zerinde ayrntl olarak ele alnmtr.

Anaktle Ortalamasna likin Byk rneklem Testi

Bu test trnde : rneklem rassal olarak seilir. rneklem hacminin yeterli byklkte (n 30) birimden olutuu ya da anaktle normal dalml ve deikenliinin biliniyor olmas gereklidir. H0 : m = m0 hipotezi, seilecek bir a anlamllk dzeyi iin test edilir.

224

statistik

RNEK 1

Bir peynir retim srecinde, retimin 500 gr.lk paketler halinde gerekletirilmesi planlanmtr. retimin planland gibi gerekleip gereklemediini kontrol amacyla rassal olarak 100 paket seilmi ve bu paketler iin ortalama arlk 495 gr., standart sapma da 20 gr. olarak hesaplanmtr. a = 0.05 anlam dzeyi iin, retimin planland gibi gerekletii sylenebilir mi? Karar veriniz. 1. Adm: Hipotezlerin ifade edilmesi Peynir paketlerinin belirlenen ortalama arl (standart arlk) 500 gr.dr. Bu nedenle, burada sfr hipotezi, retilen peynir paketlerinin ortalama arlnn 500 gr. olduu ynndedir. Bu iddiay, 500 gr.dan hem kk, hem de byk yndeki anlaml arlk farkllklar rtecektir. Baka bir ifadeyle, bu anlaml farkllklar retimin planland gibi gereklemediini gsterecektir. Buna gre yaplacak test, iki ynl test olup, hipotezler: H0 : m = 500 gr. H1 : m 500 gr. eklinde ifade edilmelidir. 2. Adm: statistiksel test Bu rnekte tanmlanan anaktleler sonsuz olurlar. Anaktlenin dalm ve deikenlii hakknda bilgi yoktur. rneklem hacmi n = 100 pakettir ve n 30 olduundan, (daha nce aklanm olduu gibi) rneklem aritmetik ortalamasnn rnekleme dalm, normal dalmdr. Kullanlmas gereken test istatistiide rneklem aritmetik ortalamasnn standart deeri olan z istatistiidir. Bu nedenle burada z testi uygulanmaldr. z = X m0 sx Anaktle standart sapmas bilinmedii iin s x nn tahmini olan s x kullanlmaldr. sx = s n 3. Adm: Anlamllk dzeyinin belirlenmesi Problemde doru olan hipotezinin reddedilmesi olasl a, %5 seilmitir. Red blgeleri, ortalamann rnekleme dalmnn her iki kuyruunda tanmland iin, red blgelerinin her birinin oransal bykl, a = 0.05/2 = 0. dir. 2 4. Adm: H0n red blgesinin belirlenmesi H1 hipotezi, testin red blgesinin ynn belirlediine gre, bu testte red blgesi rneklem ortalamasnn, rnekleme dalmnn simetrik olmas nedeniyle hem alt kuyruunda hem de st kuyruunda tanmlanmtr. Bu durum ekil 9.7de gsterilmitir.
ZM

nite 9 - Hipotez Testleri

225

5. Adm: Test istatistiinin hesaplanmas n = 100 paket X = 495 gr. s = 20 gr. m0 = 500 gr. a = 0.05 s x = s = 20 = 2 n 100 ve 495 500 2.5 z = X m0 = = sx 2 olarak hesaplanr. x nn rnekleme dalm normal olduu iin, bu dalm oluturan deerlerin standart deerleri olan z test istatistiinin rnekleme dalm, standart normal dalm gsterir. ki ynl bir test olduu iin red blgesi ekil 9.7'de gsterildii gibi bu dalmn her iki kuyruunda tanmlanmtr ve oransal byklkleri 0,05 0.02 dir. Buna gre, bu dalmn alt kuyruk blgesinde tanmlaa/2 = = 2 nan red blgesinin snr deeri z1 = 1.96, stkuyruk blgesinde tanmlanan red blgesinin snr deeri z2 = 1.96 olacaktr.

H0 Kabul Blgesi

H0 Red Blgesi a / 2 = 0.025 l - a = 0.95

H0 Red Blgesi a / 2 = 0.5/2 = 0.025

X = 495 Zhes= -2.5

A1 Z1= -1.96

m = 500 0

A2 Z2= +1.96

Xi Zi ekil 9.7 Anaktle Ortalamas m in ki Ynl Test Sonular

Hesaplanan test istatistii z = 2.5 > ztab = 1.96olduundan H0 hipotezi hes reddedilir, dolaysyla H1 kabul edilir. Ayrca ayn karar ekil 9.7de zhes = 2.5 standart deerinin Zi eksenindeki red blgesinde yer aldn sylemek suretiyle de aklanabilir.

226

statistik

H0 hipotezinin reddedilmesi, retilen peynir paketlerinin ortalama arlnn 500 gr. olmadn, retim sisteminin planland gibi retimi gerekletirmediini gsterir.

RNEK 2

Bir firmann pazarlama yneticisi, niversite rencilerinin aylk ortalama gazl iecek tketimlerinin en az 20 lt. olabileceini dnmektedir. Eer yneticinin bu dncesi dorusa niversite rencilerine ynelik yeni stratejiler gelitirilecektir. Bu amala, rassal olarak seilen, 1000 niversite rencisi zerinden veriler derlenmi ve bu rencilerin ortalama gazl iecek tketiminin 22 lt. ve standart sapmasnn da 8 lt. olduu hesaplanmtr. Yneticinin dncesinin doru olup olmadna a = 0.01 anlam dzeyini kullanarak karar veriniz. 1. Adm: Hipotezlerin ifade edilmesi Burada verilecek karar, ortalama gazl iecek tketiminin 20 lt.den fazla olmaddr. Aratrma hipoteziyse 20 lt. ve daha fazla olduudur. Buna gre hipotezler: H0 : m = 20 lt. H1 : m > 20 lt. eklinde ifade edilmelidir. 2. Adm: statistiksel test rneklem hacmi n = 1000 renci (n > 30 birim) olduu iin x nn rnekleme dalm normaldir. x nn standart sapmas ya da standart hata s x birimi cinsinden x = 22 deerinin bilinen m = 20 deerinden ne kadar farkllk gsterdiini lmek iin standartlatrlm z deikeni kullanlr. z standartlatrlm test istatistii olarak ifade edilir. z = x m0 sx x nn rnekleme dalm normal olduu iin m = m0 = 20 olduu zaman, z standart normal dalma sahip, rassal deikendir. Bu nedenle, bu hipotezlerin testi iin z testi uygulanmaldr. 3. Adm: Anlamllk dzeyinin belirlenmesi Firma yneticisi, doru olan H0 hipotezinin reddedilmesi olasl ay, 0.01 olarak semitir. ann kk seilmi olmas yneticinin, dncesinde ok fazla kararl olmadn gsterir. nk H0 hipotezinin kabul blgesinin oransal bykl 1 a = 0.99dur. Red blgesinin bykl a = 0.01dir. Bu durum ekil 9.8de gsterilmitir. 4. Adm: H0n red blgesine karar verilmesi Bu testte H1 > 20 lt. olarak ifade edildii iin H0 hipotezinin red blgesi (ekil 9.8de gsterildii gibi) dalmn st kuyruunda tanmlanmtr. Yani hipotez, tek ynl st kuyruk testiyle test edilecektir.
ZM

nite 9 - Hipotez Testleri

227

5. Adm: Test istatistiinin hesaplanmas m0 = 20 lt. X = 22 lt. s = 8 lt. n = 1000 renci a = 0.01 sx = s = 8 = 8 = 0.253 n 1000 31.62 Z = x m0 sx

Z = 22 20 7.905 = 0.253 > Zhes = 7.905 Ztab = 2.33 olduu ya da hesaplanan zhes = 7.905 deeri (ekil 9.8de grld gibi) red blgesinde kald iin H0 hipotezi red (dolaysyla H1 hipotezi kabul) edilir.

H0 Kabul Blgesi H0 l- a Red Blgesi a = 0.01

m = 20 0

A2 Z2= 2.33

X = 22 Zhes= 7.905

^ q
i

Zi

ekil 9.8 Anaktle Ortalamas in Tek Ynl stKuyruk Testi Sonular.

Yukardaki istatistiksel karara gre, rencilerin aylk ortalama gazl iecek tketimi 20 lt. den fazladr. Ynetici, niversite rencilerine ynelik yeni stratejiler gelitirmelidir.

Anaktle Ortalamasna likin Kk rneklem Testi

Aratrmalarn bir ounda aratrmaya ayrlan para, zaman ve dier imkanlarn snrl olmas gibi nedenlerle, rneklem hacmini, daha nceki aklamalarmzda belirtilen byklkte (genellikle n 30 birim) salamak mmkn olmayabilir. rnein; ok nadir grlen bir hastalkla ilgili aratrmada vaka saysn, uzun sren deneylere dayanan aratrmalarla ve maliyeti yksek olan laboratuar almalaryla rneklem hacmini arttrmak ok gtr. rneklem hacminin az olduu bu gibi durumlarda, kk rneklemler iin gelitirilmi test yntemlerine bavurulur. Bu

228

statistik

blmde, tek anaktle ortalamas iin kurulan hipotezlerin, kk rneklemler (n < 30 birim) kullanlarak, nasl test edilecei konusu ele alnmtr. nceki blmde aklanan tek anaktle ortalamasna ilikin byk rneklem testinde, sfr hipotezinin testi iin, rnekleme dalm olarak, normal dalm kullanlmt. nk; rneklem hacminin en az 30 birim olmas ya da anaktle dalmnn normal ve deikenlii snn biliniyor olmas durumlar, gz nne alnmt. Anaktle standart sapmas bilindiinde, ortalamann rnekleme dalm ortalamas m ve standart sapmas (standart hatas) s x = s olan, normal dalm n gsterir. Genellikle s bilinmez. Aratrmac tek anaktle ortalamasna ilikin hipotez testi iin s yerine onun tahmini olan rneklem standart sapmas syi kullanarak ortalamann rnekleme dalmnn standart hatasn ( s x y) tahminler. Bu durumd, ortamann standart hata tahmini ( s x ) aadaki gibi yazlr: sx = s n ve byk bir hata ilenmemi olur. rneklem hacminin kk olmas durumunda, s yerine snin kullanlmas istatistiksel test zerinde etkili olur. nk; s yerine snin kullanlmas durumunda tahmin edilen istatistik x m0 / s x standart normal dalm gstermemekte, dolaysyla byk rneklemlerde izlenen yntem geerli olmamaktadr. Normal dalma sahip ve deikenlii bilinmeyen bir anaktleden seilen 30dan daha az birim ieren bir rneklemin aritmetik ortalamas, n 1 serbestlik derecesiyle t dalr. t istatistii,
Kk rneklem testlerinde test istatistii, x m0 t= dir. sx

t = x m0 sx eklindedir. Burada s x , rneklem ortalamasnn standart hata tahminini gsterir ve sx = s n1

eitlii ile hesaplanr. t dalm da normal dalm gibi simetrik bir dalmdr ve rneklem hacmi bydke normal dalma yaklar. Kk rneklem kullanlarak yaplan tek ana ktle ortalamasna ilikin hipotez testleri, kullanlan test istatistii dnda tek anaktle ortalamasna ilikin byk rneklem testlerine benzemektedir. Aadaki rnek problem zerinde bu testin uygulan biimi test srecinin admlar itibariyle aklanmtr. Tek anaktle ortalamasna ilikin byk rneklem testinde olduu gibi, kk rneklem testinde de rneklem aritmetik ortalamas x ile anaktlenin ortalamas hakknda daha nceden bilinen ya da belirlenen bir deer m0 arasndaki farkn istatistiksel olarak anlaml olup olmad aratrlr.

nite 9 - Hipotez Testleri

229

Bir okuldan gemi yllarda mezun olan rencilerin ortalama mezuniyet puan 66 puandr. Bu yl mezun olan renciler arasndan 26 renci rassal olarak seilmi ve bunlarn ortalama mezuniyet puannn 70 puan ve standart sapmasnn 10 puan olduu hesaplanmtr. Gemi yllarda mezun olan rencilerin ortalama mezuniyet puanyla bu yl mezun olanlarn ortalama puanlar arasnda farkllk var mdr? a = 0.01 iin test ediniz. 1. Adm: Hipotezlerin ifade edilmesi Bu problemde, iki dnemdeki mezuniyet ortalamalar arasnda bir farkllk olmad ynndeki sfr hipotezi test edilecektir. Buna gre hipotezler H0 : m = 66 puan H1 : m 66 puan eklinde ifade edilmelidir. 2. Adm: statistiksel test rneklem hacmi n = 26 rencidir ve rencilerin gemi yllardaki mezuniyet puanlarnn dalm normal dalma sahiptir. 26 rencinin oluturduu rneklem kk rneklemdir. H0 hipotezinin testi iin kk rneklem testlerinde kullanlan t test istatistii t = x m0 sx kullanlr. Bu nedenle de t testi uygulanmaldr. 3. Adm: Anlamllk dzeyinin belirlenmesi Probleme ilikin testte, m = m0 = 66 puan olduunda, testin kontrolnn olaslk dzeyi %1 olarak dnlmtr. 4. Adm: H0n red blgesinin belirlenmesi H0 hipotezi, iki ynl testle test edilecektir. Hipotezin red blgeleri, t dalmnn her iki kuyruunda tanmlanmtr. ekil 9.9daki taral alanlar H0 hipotezinin red blgeleridir. 5. Adm: Test istatistiinin hesaplanmas n = 26 x = 70 s = 10 m0 = 66
ZM

RNEK 3

u = 26 1 = 25
sx = ve s = 10 = 2 n1 25

230

statistik

70 66 t = x m0 = =2 sx 2 olarak elde edilir. Test edilecek hipotez iki ynldr. a = 0.01 ve n = 26 iin t tablo deeri (ttablo) ttablo = t (1 a/2 ; u = n 1) = 2.787 olarak belirlenir. (thes = 2) < (ttablo = |2.787|) Olduundan, istatistiksel karar H0 kabul, H1 red edilir eklinde olacaktr. ekil 9.9da grld gibi hesaplanan test istatistii deeri, kabul blgesinde yer almaktadr.

H0 Kabul Blgesi

H0 Red Blgesi a / 2 = 0.005 l - a = 0.99

H0 Red Blgesi a / 2 = 0.005

A1 ekil 9.9 Kk rneklemlerde m in ki Ynl Test Sonular. z = 2.787

m = 20 0

X = 20 A2 z hes= 2 z = +2.787

Yukardaki istatistiksel karara gre, eski ve yeni rencilerin mezuniyet puanlar arasndaki farkllk, rnekleme hatasndan kaynaklanmaktadr; eski ve yeni rencilerin ortalama mezuniyet puanlar arasnda anlaml bir fark yoktur.

Anaktle Oranna likin Test

Pek ok aratrmada ilgilenilen deiken, iki kl ya da iki kka indirgenmi deiken olabilir. rnein Anadolu niversitesi rencileri, cinsiyet deikeni bakmndan erkek kadn, baar deikeni bakmndan da baarl baarsz olmak zere iki kldr. Daha nce de akland gibi, bir anaktlenin, ilgilenilen iki kl bir deikeninin, herhangi bir kkna sahip birimlerinin oranna anaktle oran denir ve simgesiyle gsterilir. nitenin bu kesiminde, anaktle oran nin deeri hakknda ileri srlen bir nermenin, nasl test edilecei konusu ele alnmtr. Tek anaktle oranna ilikin test olarak isimlendirilen bu testin, rneklem oran p ile ana-

nite 9 - Hipotez Testleri

231

ktle oran nin iddia edilen deeri 0 arasndaki farkn istatistiksel olarak anlaml olup olmad aratrlr. rneklem hacmi yeterli byklkte olduunda (n > 30 birim), anaktle oran hakkndaki testler daha nce aklanan anaktle ortalamas m iin byk rneklem testlerindekilere benzer ekilde yaplr. Ancak, test iin rneklem istatistii olarak rneklem oran p ve bu istatistiin rnekleme dalm kullanlr. n 30 olduunda, rneklem oran pnin rnekleme dalm, yaklak normal dalma sahip olur. Bu durumda, p rneklem istatistii dalmna ilikin standart deerlerin dalmnn da normal olaca aktr. Anaktle oran ye ilikin testlerde rneklem hacmi byk olduunda, standartlatrlm z test istatistii kullanlr: z= p 0
sp

Burada, sp rneklem oran, pnin rnekleme dalmnn standart sapmasn gsterir ve

sp = 0 1 0

Eer rneklem oran p ile ana ktle oran nin ileri srlen 0 deeri arasndaki farkn, istatistiksel olarak anlaml olup olmad aratrlyorsa ana ktle oranna ilikin test uygulanr ve test p 0 istatistii z = dir. sp

eitlii ile hesaplanr. Bir ynetici, iletmesinde toplam kalite ynetimi uygulamay dnmektedir. Eer iilerinin en az %60 bu dnceden yanaysa ynetici dncesini uygulamaya karar verecektir. Bu amala rassal olarak 750 ii seilmi ve bunlarn 495inin toplam kalite ynetimi dncesini benimsedii tespit edilmitir. Ynetici, toplam kalite ynetimine gemeli midir? a = 0.01 anlam dzeyi kullanarak karar veriniz.
ZM

RNEK 4

1. Adm: Hipotezlerin ifade edilmesi Bu rnekte; sfr hipotezi, toplam kalite ynetimi uygulamasn dnenlerin oran %60 ve daha azdr eklindedir. Sfr hipotezi tek ynl kart (aratrma) hipotezi ile test edilecektir. Hipotezler: H0 : = 0.60 H1 : > 0.60 eklinde ifade edilir. 2. Adm: statistiksel test H1 : > 0 = 0.60 olduundan, H0n kabul ya da reddi iin uygulanacak test ana ktle oranna ilikin tek ynl st kuyruk testi olmaldr. 3. Adm: Anlamllk dzeyinin belirlenmesi Red blgesi, (ekil 9.10da gsterildii) gibi oranlarn rnekleme dalmnn stkuyruunda tanmlanmtr. Anlamllk dzeyi a = 0.01 benimsenmitir. Testin red blgesinin oransal bykl 0.01dir.

232

statistik

4. Adm: H0n red blgesinin belirlenmesi rneklem orannn %60a eit ve kk olmas durumunda H0 hipotezinin reddedilmesi sz konusu deildir. 5. Adm: Test istatistiinin hesaplanmas Test istatistiinin hesaplanmas problemde belirtildii gibi, 750 iinin 495i toplam kalite ynetimi uygulamasndan yana dnceye sahiptir yani rneklem oran p: p = r = 495 = 0.66 n 750 dr. rneklem oran p = 0.66 ile anaktle oran hakkndaki hipotez deeri 0 = 0.60 arasndaki fark, istatistiksel olarak anlaml bir farkllk mdr? Baka bir ifadeyle rneklem oran p=0.66 olmas rnekleme hatasndan m kaynaklanmtr? Bu sorunun yantlanabilmesi iin, test istatistiinin hesaplanmas gerekir. n = 750 ii (n 30 birim) olduu iin, rneklem orannn rnekleme dalm, normal dalm gsterir. Buna gre uygulanacak test istatistii: z= p 0
sp

olur. rnek iin, standart hata: sp = ve z = 0,66 0.60 = 3.35 0.0179 olarak elde edilir. Test istatistiinin dalm normal olduu ve a = 0.01 iin kritik ztablo deeri (standart normal eri alanlar tablosundan) ztablo = 2.33 olarak belirlenir. Bu deer standart normal dalmn oransal olarak 0.495lik alanna kar gelmektedir. z test istatistiinin hesaplanan deeri zhes = 3.35 , ztablo = 2.33 deerinden byk olduu (zhes = 3.35 > ztablo = 2.33) iin H0 : = 0.60 hipotezi reddedilir (dolaysyla H1 hipotezi kabul edilir). rneklem oran p = 0.66 deeri istatistiksel olarak anlaml bir farkll gstermektedir; rneklem oran p = 0.66 deeri iin standart deer zhes = 3.35 red blgesinde yer almaktadr. Bu kararn anlam: Toplam kalite ynetimini benimseyen iinin oran %60tan byktr; ynetici toplam kalite ynetimine geme dncesini uygulamaldr.
P0 1 P0 =

0.60 0.40 = 0.0179 750

nite 9 - Hipotez Testleri

233

H0 Kabul Blgesi H0 Red Blgesi a = 0.01

l - a = 0.99

= 0.60

p = 0.66

Pi Zi ekil 9.10 Anaktle Oran in Test Sonular.

Z = 2.33

Z hes= 3.35

Pazarlama yneticisi, niversite rencileri arasnda gnde 2 ve daha fazla gazl iecek tketenlerin orannn en fazla %40 olduuna inanmaktadr. Eer bu doruysa ynetici, niversite rencilerine ynelik pazarlama stratejileri uygulamaya karar verecektir. Bu amala, niversite rencileri arasndan rassal olarak 120 renci seilmi ve onlarn 42sinin gnde 2 ve daha fazla gazl iecek itii tespit edilmitir. a = 0.05 iin ynetici niversite rencilerine ynelik pazarlama stratejileri uygulamal mdr? Karar veriniz. 1. Adm: Hipotezlerin ifade edilmesi Bu rnekte gnde 2 ve daha fazla gazl iecek tketen renci orannn 0.40 ve daha fazla olduu hipotezi test edilecektir. Aratrma hipotezi bu orann 0.40 dan az olduu eklindedir. Buna gre hipotezler H0 : = 0.40 H1 : < 0.40 eklinde ifade edilir. 2. Adm: statistiksel test H1 hipotezi < 0.40 eklinde ifade edildiinden, H0n kabul ya da reddi iin uygulanacak test, ana ktle oranna ilikin tek ynl alt kuyruk testi olmaldr. 3. Adm: Anlamllk dzeyinin belirlenmesi Testin red blgesi, oranlarn rnekleme dalmnn altkuyruundadr. Anlam dzeyi a = 0.05 seildii iin, testin red blgesinin oransal bykl 0.05tir. Bu %5lik blgede yer alan rneklem oranlar H0 hipotezinin reddedilmesine neden olacak rneklem istatistikleridir. 4. Adm: H0n red blgesinin belirlenmesi zhes > ztablo iin H0 reddedilecektir.
ZM

RNEK 5

234

statistik

5. Adm: Test istatistiinin hesaplanmas 120 rencinin iinde gnde 2 ve daha fazla gazl iecek ien renci says 42 kiidir. p = r = 42 = 0.35 tir. rneklem byk rneklemdir. rneklem oran n 120 pnin dalm normaldir ve standart hatas, sp =
P0 1 P0 =

0.40 0.60 = 120

0.24 = 0.045 120

ve test istatistii: z = 0.35 0.40 = 1.11 0.045 olarak elde edilir. Hesaplanan z test istatistiinin deeri, zhes = 1.11 a = 0.05 anlam dzeyinde standart normal dalm tablo deerinden (ztablo = 1.64) kk olduu iin, H0 hipotezi kabul edilirse H1 hipotezi reddedilir. Burada ztablo = 1.64 deeri standart normal dalmda 0.45lik alana kar gelen deerdir.

H0 Kabul Blgesi

H0 Red Blgesi a = 0.05 l - a = 0.95

A p = 0.35 ekil 9.11 Anaktle Oran in Test Sonular.

^ q
0

= 0.40

Zi z = - 1.64 Z hes= 1.11 0

Bu kararn anlam, niversite rencileri arasnda gnde 2 ve daha fazla gazl iecek tketen rencilerin oran %40 tan az deil fazladr. Yneticinin renciler iin ayr bir pazarlama stratejisi planlamasna gerek yoktur.
SIRA SZDE

1. rneklem hacmi n 30 birim olduunda, tek anaktle ortalamasna ilikin bir testte, hangi test istatistii kullanlr? Nedenini aklaynz. 2. Tek anaktle ortalamasna ilikin bir testte, ne zaman test istatistii kullanlr? 3. Anaktle oranna ilikin bir testte, test istatistiinin kullanlmasnn koullar nelerdir?

nite 9 - Hipotez Testleri

235

Kendimizi Snayalm
1. statistik dersine ait notlarn ortalamasnn, 80den byk olup olmad, snanmak istenmektedir. Bu snamada kurulacak sfr hipotezi nedir? a. m > 80 b. m = 80 c. m 80 d. m < 81 e. m > 81 2. 0.02 anlam dzeyinde snanan bir hipotez iin, doru olan sfr hipotezini reddederek hatal karar verme olasl katr? a. 0.01 b. 0.02 c. 0.05 d. 0.98 e. 0.99 3. Bir hipotez snamasnda red blgesinin ynn aadakilerden hangisi belirler? a. H0 b. H1 c. H0 ve H1 d. a hatas e. b hatas 4. Bir iyerinde, her birinde 50er iiden oluan iki grup, verimlilik bakmndan karlatrlacaktr. Tek ynl bir hipotez snamas yapldnda, 0.05 olaslk dzeyinde tablodan okunacak kritik deer aadakilerden hangisidir? a. t = 2.750 b. t = 2.042 c. z = 1.960 d. z = 1.645 e. z = 1.276 5. ift ynl bir hipotez snamasnda t deeri 2.861 ise, rnek bykl ve anlam dzeyi aadakilerin hangisinde birlikte verilmitir? a. 19 - 0.01 b. 19 - 0.02 c. 20 - 0.01 d. 20 - 0.02 e. 21 - 0.05

6. Normal dalma sahip bir ana ktlenin ortalamasnn 53 olup olmadnn snanmasnda, rasgele seilen bir rnein ortalamas 56, standart hatann tahmini deeri 1.3 tr. Ortalamann dnt z deerinin sanda kalan blgenin oranlanm alan katr? a. 0.0107 b. 0.4893 c. 0.4898 d. 0.5000 e. 0.9893 7 ve 8. sorular aadaki bilgilere gre cevaplandrlacaktr. Bir iletmede, retilen ampullerin 450 saat olan dayanma sresini artrmak iin, yeni bir hammaddenin kullanm dnlmektedir. Bu hammadde kullanlarak 1 000 rn retilmi ve ortalama dayanma sresi 462 saat olarak hesaplanmtr. Hammaddenin olumlu sonu verip vermedii %95 gvenle snanacaktr. 7. Bu snamada rnekleme dalmnn red blgesi aadakilerden hangisidir? a. Sa uta, %2.5 lik alan b. Sol uta %2.5 lik alan c. Sa uta, %5 lik alan d. Sol uta %5 lik alan e. Sa uta. %10 luk alan 8. Bu a. b. c. d. e. snamadaki alternatif hipotez nedir? m 450 m > 462 m = 450 m 462 m > 450

9. Boylar 170 cmden uzun olan erkeklerin arlk ortalamasnn 72 kg olup olmad snanmak istenmektedir. Bu snamadaki sfr hipotezi nedir? a. m 170 b. m 72 c. m > 170 d. m = 72 e. m = 170 10. Ana ktle ortalamasnn 200 olup olmadnn %99 gvenle test edilmesi iin seilen 15 birimlik rassal rneklemin ortalamas 160, standart sapmas 60 tr. rnek ortalamasna kar gelen test istatistiinin deeri katr? a. 1 b. 1.5 c. 2 d. 2.5 e. 3

236

statistik

Yant Anahtar
1. b 2. d 3. b 4. c 5. c 6. b 7. c 8. e 9. d 10. d

Yararlanlan Kaynaklar
CANKYER, Ersoy, AAN, Zerrin: Parametrik Olmayan statistiksel Teknikler, Anadolu niversitesi Yaynlar, No:1266, Eskiehir, 2001. MLEK, Necla: Bilimsel Aratrma Yntemi ve statistiksel Anlamllk Snamalar, Bilim Teknik Yaynevi, stanbul, 2001. FINK, Arlene: How to Sampling in Surveys, Sage Publications, London, 1995. GRSAKAL, Necmi: Bilgisayar Uygulamal statistik I, Marmara Kitabevi, Bursa, 1997. HINKLE, Dennir E; WIERSMA, Williams; JURS, Stephen G: Applied Statics For The Bhavioral Sciences, Boston, 1998. MALTHORA, Naresh K.: Marketing Research An Applied Orientation, 2nd Edition, Prentice-Hall International Inc, New Jersey, 1996. NETER, J, WASSERMAN, W, WHITMORE, G.A.: Applied Statistics, Simon and Schuster, Inc, Boston, 1993. ZMEN, A., ZDAMAR, K., ODABAI, Y., Hocan, Yaar., BR, A. Atf, KIRCAALFTAR, G., UZUNER, Yldz.: Sosyal Bilimlerde Aratrma Yntemleri, TC. Anadolu niversitesi Yaynlar, No:1081, Akretim Fakltesi Yaynlar, No: 601, Eskiehir, 1999. PSKLC, Halis, KZ, Fikret: statistie Giri, (2. Bask), E.. Mhendislik Fakltesi Yayn No: 601, Ege niversitesi Basmevi, zmir, 1986. SERPER, zer; Ayta Mustafa: rnekleme, Ezgi Kitabevi, Bursa, 2000. SERPER, zer: Uygulamal statistik II, Filiz Kitabevi, stanbul, 1986. TRYFOS, Peter: Sampling Methods for Applied Research, John Wiley & Sons Inc., New York, 1996. TULL, Donald S., HAWKINGS, Del I.: Marketing Research Measurement and Method, 6th Edition, MacMillan Publishing Company, New York, 1993.