135

Srekli Rassal Deikenler ve Normal Dalm

alma Biimine likin Olarak

Sorulan sorularda nelerin istendii kesin olarak anlaldktan sonra zme geilmeli, Altrmalarn tm mutlaka zlmelidir.

136

statistik

Amalar:
Srekli olaslk dalm kavramn aklayabilecek ve normal dalm ana izgileriyle inceleyecek, normal dalma ilikin olaslklar hesaplayabileceksiniz. Normal dalm erisi altndaki alan biliniyor iken Z ve X deerlerini belirleyebileceksiniz. Binom ve normal dalm arasndaki ilikiyi aklayabileceksiniz.

indekiler
GR SREKL OLASILIK DAILIMI Normal Dalm Standart Normal Dalm Normal Dalmn Standartlatrlmas Normal Dalmn Uygulamalar NORMAL DAILIM ERS ALTINDAK ALAN BLNYORKEN Z VE X DEERLERNN BELRLENMES BNOM DAILIMINA NORMAL DAILIM YAKLAIMI

nite 6 - Srekli Rassal Deikenler ve Normal Dalm

137

GR
Bir nceki blmde kesikli rassal deikenler ve dalmlar incelenmiti. Bu blmdeyse herhangi bir aralkta ok sayda deerler alabilen srekli bir rassal deiken konu edilecektir. Srekli bir rassal deikenin olas deerleri sonsuz ve saylamaz olarak kabul edilmektedir. rnein sabah evden ie giderken harcanan zaman, srekli bir rassal deikendir. nk bu zaman en az 5 dakika, en ok ise 130 dakika olmak zere, bu aralktaki yzlerce hatta saniyeler dikkate alnacak olursa milyonlarca deer, zaman gsteren X srekli rassal deikenin deeri olmaktadr. Bu rnekte X zaman deikeninin alabilecei deerler 5-130 dakika arasnda olmakta ve bu arala (daha sonra ayrntl verilecei gibi) tanm aral ad verilmektedir. Srekli bir rassal deikenin uygulanaca pek ok olaslk dalm bulunmakla birlikte, burada sadece normal olaslk dalm ve binom dalmna yaklaan normal dalmla karlatrmalarda (test amacyla) kullanlan Student t dalm incelenecektir.

SREKL OLASILIK DAILIMI

AMA

Srekli olaslk dalm kavramn aklayabilecek ve normal dalm ana izgileriyle inceleyecek, normal dalma ilikin olaslklar hesaplayabileceksiniz.

Yukarda belirtilmi olduu gibi, deerleri saylamayan bir rassal deikene, srekli bir rassal deiken denilmektedir. Baka bir anlatmla, srekli bir rassal deiken bir aralkta (veya aralklarda) her deeri alabilmektedir. nk bir aralkta bu deikenin alabilecei sonsuz sayda deer olduu varsaylmakta ve bu deerlerin saylamayacak oklukta olduu kabul edilmektedir. rnein; (bir nceki blmde verilmi olan) bir pilin mr, kiilerin boy uzunluu, bir snavn tamamlanma sresi, yeni domu bebeklerin arl gibi deikenler, srekli rassal deikenlerdir. Bir niversitede renim gren 5000 erkek rencinin arlklar X rassal deiken olarak dnlerek kg cinsinden aada verilmitir:
Arlk x 60-61 61-62 62-63 63-64 64-65 65-66 66-67 67-68 68-69 69-70 70-71 f 9 170 460 750 970 760 640 440 320 220 180 N = 5,000 Greli Sklk 0.018 0.034 0.092 0.150 0.194 0.152 0.128 0.088 0.064 0.044 0.036 Toplam= 1.000 Tablo 6.1 Erkek rencilerin arlklarna ilikin greli sklk dalm.

138

statistik

Yukarda verilmi olan greli sklklar, belirlenmi snflarn yaklak olaslklar olarak kullanlabilmektedir. Aada ekil 6.1.de greli sklk dalmnn histogram ve poligonu, ekil 6.2.deyse bu verilere ilikin dzeltilmi (smooted) poligonu verilmitir. Dzeltilmi poligon, x srekli rassal deikenin olaslk dalm erisine bir yaklamdr.
0.3 0.3

Greli Sklk

Greli Sklk

0.2

0.2

0.1

0.1

0 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70

60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70

ekil 6.1 Arlklarn histogram ve poligonu.

ekil 6.2 Arlklarn olaslk dalm erisi.

Yukardaki tabloda snf genilii 1 birim olarak alnmtr. Bu genilik 1 birimden fazla alnacak olursa, bu kez de nce greli sklk younluklar yeniden elde edilir ve younluk deerlerinin grafii izilerek dalm erisi bulunur. Bir snfn greli sklk younluu, bir snftaki greli skln snf geniliine blnmesiyle elde edilmektedir. Greli sklk younluklar, bir histogramdaki dikdrtgenlerin alanlar toplamn 1.0 yapmak iin bulunmaktadr. Srekli bir rassal deikenin olaslk dalm erisine, olaslk younluk fonksiyonu da denmektedir. Srekli bir rassal deikenin olaslk dalm aadaki iki zellii salamaldr. 1. Bir aralkta herhangi bir deer alan x in olasl 0 1 arasndadr. 2. x in ald tm deerlerin olaslklar toplam 1dir. lk zellik, x srekli bir rassal deikenin olaslk dalm erisi altndaki alan, 0 ve 1 arasndaki alandr (ekil 6.3). kinci zellikse, srekli bir rassal deikenin olaslk dalm erisi altnda kalan alan toplamnn her zaman 1.0 veya % 100 olduudur (ekil 6.4).

Taral alan 0 ile 1 arasndadr.

Taral alan 1.0 ya da % 100 dr.

x=a

x=b

ekil 6.3 Eri altndaki alan iki nokta arasndadr.

ekil 6.4 Bir olaslk dalm erisi altndaki toplam alan.

nite 6 - Srekli Rassal Deikenler ve Normal Dalm

139

Srekli bir rassal deikenin bir aralkta ald varsaylan deerlerin olasl, aadaki ekil 6.5.den de anlalaca gibi, bir araln iki limiti arasnda ve eri altndaki alandr. ekildeki (eri altnda) a ve b arasndaki taral (gri zeminli) alan, X in a ve b arasnda olma olasln vermektedir. Bu da, P (a x b) = Eri altnda a ve b noktalar arasndaki alan biiminde gsterilmektedir. Burada x; aya eit ya da byk, bye eit ya da kktr.
Taral alan P (a x b) olasln vermek Taral alan P ( 65 x 68 ) olasln vermek

x=a

x=b

65

68

ekil 6.5 Olasln eri altndaki alan olarak ifadesi.

ekil 6.6 (65-68) kg aralndaki x 'in olasl.

Erkek rencilerin arlklar rneine dnlecek olursa, bu gruptan rassal seilen bir rencinin arlnn 65 68 kg arasnda olmas olasl (yukardaki ekil 6.6.da verildii gibi)arlklarn dalm erisi altndaki alan olarak gsterilmektedir. P (65 x 68)

olarak gsterilen olaslk deerinde, x, 65 kga eit ya da byk, 68 kga eit ya da kktr. Srekli bir olaslk dalmnda olaslk, her zaman bir aralk iin hesaplanmaktadr. Nitekim bu olaslk yukardaki grafikte taral olan 65 68 kg aral iin bulunmutur. X gibi bir srekli rassal deikenin alabilecei tek bir deerin olasl her zaman sfrdr. nk; verilen bir noktann alan sfrdr. rnein; yukardaki erkek rencilere ilikin rnekte, rassal seilen bir erkek rencinin arlnn 67 kg olma olasl sfrdr ve, P ( x = 67) = 0 biiminde gsterilir. Bu durum grafik olarak da aadaki biimde gsterilir. Genel ifadesiyle, a ve b, X in ald iki deer olduunda, bu deerlere ilikin olaslklar; P (a) = 0 ve P (b) = 0
P ( x = 68 ) = 0

dir. Buradan da srekli bir rassal deiken iin, P (a x b) = P (a < x < b)

0,7 x

ekil 6.7 x 'in tek bir deerinin olasl sfrdr.

140

statistik

yazlabilmektedir. Bir baka ifadeyle, verilen snr deerlerine eitlik (olaslk deeri sfr olduundan) sonucu deitirmemektedir (Eer aralk, "65 ve 68 arasnda" biiminde ifade edilirse anlam "65 < x < 68" dir. Eer aralk, "65den 68'e kadar" biiminde ifade edilirse "65 x 68" dir). Erkek rencilerin arlklarna ilikin rnek iin de bu zellik grafik olarak aada verilmitir.
Taral alan P ( 65 x 68 ) olasl olup bu da P ( 65 < x < 68 )e eittir.

ekil 6.8 65 ve 68 kg arasndaki ve 65'den 68 kg'a kadarn olasl.

65

68

Normal Dalm
Normal dalm, srekli bir rassal deikenin uyduu nemli olaslk dalmndan biridir. Bu nedenle gnlk yaamda karlalan pek ok deiken (kesinlikle ya da yaklak olarak), normal dalr. rnein insanlarn boy uzunluklar, arlklar, snav sonular, paketlerin arlklar, bir iedeki stn miktar, ampul - TV seti - pil gibi nesnelerin mrnn hep (yaklak) normal dald kabul edilir. Normal olaslk dalm ya da normal eri (curve), an biiminde bir ekille gsterilmektedir. ekil 6.9da gsterilmi olan bu erinin ortalamas m ve standart s = standart sapma sapmas s dir. Normal dalm gsteren srekli bir rassal deikene, normal rassal deiken denir (ancak an erisine benzeyen her ekil normal dalm ex risi deildir).
m = ortalama

ekil 6.9 m ortalama ve s standart sapmal normal dalm.

Normal Olaslk Dalm

izildiinde an eklinde bir erisi olan normal olaslk erisinde; 1. Eri altndaki toplam alan 1.0dr. 2. Eri ortalamaya gre simetriktir. 3. Erinin iki ucu (kuyruu) sonsuza gitmektedir. Normal dalmn tamak zorunda olduu bu zelliin aklamas aadadr: 1. Normal dalm erisi altndaki toplam alan 1.0 ya da % 100 dr. 2. Bir normal dalm erisi ortalamaya gre simetrik olup, eri altndaki toplam alann yars ortalamann sanda, yarsysa solunda yer alr.

Taral alan 1.0 ya da % 100 dr.

ekil 6.10 Bir normal eri altndaki toplam alan.

nite 6 - Srekli Rassal Deikenler ve Normal Dalm

141

% 50 % 50 % 50 0,5 0,5 m x % 50

ekil 6.11 Bir normal eri ortalamaya gre simetriktir.

ekil 6.12 Bir normal erinin iki kuyruu.

3. Bir normal erinin iki kuyruu yatay eksene asimptottur (dokunmayacak ve kesmeyecek bir biimde tanmsz olarak -istendii kadar- uzayabilmektedir). Bir normal dalm erisi hibir zaman yatay eksene dokunmamakla birlikte; (m - 3s) dan kk ve (m + 3 s) dan byk aralkta eri altnda kalan alann sfr olduu dnlmektedir. Normal dalmn parametreleri; m (ortalama) ve s (standart sapma) dr. Bu iki parametrenin verilmesi halinde, bir normal dalm erisi altndaki, herhangi bir arala karlk gelen alan bulunabilmektedir. Ancak normal dalm erisi tek olmayp, bir ailedir. nk her m ve s seti iin farkl normal dalm sz konusudur. Bu parametrelerden m, yatay eksen zerinde bir normal dalmn merkezini belirtirken, s da dalmn yaylmn ifade etmektedir. Aadaki ekil 6.13de, ortalamas ayn, ancak standart sapmas farkl deiik normal dalm erisi verilmitir. Yine aada ekil 6.14deyse standart sapmalar ayn, ancak ortalamalar farkl normal dalm erisi verilmitir.
s=5 s = 10 s = 16 s=5 s=5 s=5

m = 50

m = 20

m = 30

m = 40

ekil 6.13 Ortalama ayn standart sapma farkl normal dalm erisi.

ekil 6.14 Standart sapma ayn ortalama farkl normal dalm erisi.

Normal olaslk dalmnn matematiksel eitlikle gsterimi, f (x) = 1 es. 2p

1/2 x- m /s2

biimindedir. Ancak izleyen alt blmde bu eitlik (fonksiyon) kullanlmayacak, onun yerine bu eitlik kullanlarak oluturulan "Standart Normal Dalm Tablosu" ndan yararlanlacaktr (Ek: Tablo 1).

142

statistik

Standart Normal Dalm

Standart normal dalm, normal dalmn m = 0 ve s = 1 olduu zel bir durumudur. STANDART NORMAL DAILIM m = 0 ve s = 1 olan normal dalma, standart normal dalm denir. Yandaki ekil 6.15.den de grlecei gibi, standart normal dam=0 lmda rassal deiken z ile gss=1 terilmektedir. Standart normal dalmn birimi olan z deerlerine z skorlar, standart birimler ya da z standart skorlar da denir. -3 -2 -1 0 1 2 3

ekil 6.15 Standart normal dalm erisi.

ekil 6.16 Standart normal eri altndaki alan.

z DEERLER YA DA z SKORLARI Standart normal erinin yatay ekseni zerinde iaretlenmi birimlere z deerleri ya da z skorlar denir. z nin zel bir deeri; ortalama ve z ile ifade edilen noktann, standart sapma cinsinden uzakldr. ekil 6.15de z deerlerini gsteren yatay eksende, ortalamann sandaki z deeri pozitif, solundakilerse negatiftir. Yatay eksen zerindeki bir noktann z deeri, ortalamayla o nokta arasndaki uzakln standart sapma cinsinden deeridir. rnein, z = 2 nin anlam, sa tarafta o noktann ortalamaya iki standart sapma uzaklkta olduudur. Ayn biimde z = - 2 nin anlamyla sol tarafta yine iki standart sapma uzaklkta olduudur. Ekte verilmi olan standart normal dalm tablosu, standart normal eri altnda; z = 0 ile 0.00 dan 3.09a kadar olan z deerleri arasndaki alanlar vermektedir. Bu tablonun okunmasna, standart normal dalmn ortalamas olan z = 0 noktasndan balanmaktadr. Daha nce de sz edildii gibi, normal dalm erisi altndaki toplam alan 1.0 dir ve simetriklik nedeniyle ortalamann her iki tarafndaki alan da 0.5 yani % 50 dir. Yukarda ortalamann solundaki z deerlerinin negatif olduu sylenmiti. Ama, burada unutulmamas gereken ey, alan kavram nedeniyle sol 0,5 0,5 taraftaki eri altnda kalan alann da pozitif olduudur. z Standart normal eri altnda, iki -3 -2 -1 0 1 2 3 nokta arasndaki alan z deerinin bu aralk ierisindeki deerleri alabilme olasldr. Aadaki rnek 6.1 6.4 ile Ekde verilen tablolardan yararlanlarak, standart normal eri altndaki alanlarn bulunmas aklanmaktadr.

nite 6 - Srekli Rassal Deikenler ve Normal Dalm

143

Standart normal eri altnda; z = 0 ile z = 1.95 arasndaki alan bulunuz.

RNEK 1

ZM

Aadaki ekilden de grlecei gibi, burada aranan alan z = 0 ile z = 1.95 noktalar arasndaki alandr. Bu istenen alann saysal deeri, Ekte verilmi olan Standart Normal Dalm Tablosundan yararlanlarak bulunmaktadr. Tabloda verilen z deerinin ondalk noktann solundaki haneyle sandaki ilk hane (1.9 ), tablonun ilk stunu olarak verilen deerlerden seilir. Ondalk noktasnn sandaki ikinci haneyse (0.05) tablonun ilk satrndan seilir ve seilmi olan stunla satrn kesiim noktasndaki deer, aranan alan deeridir. Bu deer 0.4744 olarak buz 0 1.95 lunur. Ayrca, P (0 < z < 1.95) = 0.4744 olarak da gsterilebilir. Unutulmamaldr ki, srekli bir rassal deikenin tek bir deeri alma olasl sfrdr. Baka bir ifadeyle, P (z = 0) = 0 ve P (z = 1.95) = 0 dr ve yine yukarda ayrntlaryla verilmi olduu gibi, P (0 < x < dr. 1.95 ) = P (0 x 1.95) = 0.4744

ekil 6.17 z = 0 ile z = 1.95 arasndaki alan.

Standart normal eri altndaki z = - 2.17 den z = 0a kadar olan alan bulunuz. Normal dalm, ortalamaya gre simetrik olduu iin z = - 2.17 den z = 0a kadar olan alan, z = 0 dan z = 2.17ye kadar olan alanla eittir. Bu nedenle sadece z = 0 ile pozitif z deerleri arasndaki alanlar veren Ekdeki tablo deerlerinden, bu durum iin de yararlanlabilmektedir. Tabloda;2.1 deeri ilk stundan, 0.07 deeriyse ilk satrdan bulunarak, bu satr ve stunun kesitikleri yerde bulunan 0.4850 deeri, z = - 2.17 ile z = 0 noktalar arasnda kalan alandr. Ayrca bu deer, z deerinin verilen iki snr dee% 48.50 ri arasndaki alanda bulunma olasldr. - 2.17 den 0a kadar olan alan = P (-2.17 z 0 ) = 0.4850 olarak elde edilir.
ZM

RNEK 2

z = -2.17

z=0

ekil 6.18 z = -2.17 ile z = 0 noktalar arasndaki alan.

144

statistik

RNEK 3

Standart normal eri altndaki alanlar bulunuz. a) z = 2.32nin sandaki alan b) z = - 1.54n solundaki alan
ZM

a) Daha nce de sylendii gibi, normal dalm tablosundaki deerler z = 0 ile balamakta ve verilen noktayla ortalama (z = 0 ) arasndaki alan vermektedir. Buradaysa verilen noktann sanda kalan alan sorulmaktadr. Bu durumda yine verilen noktayla ortalama arasndaki alan tablodan bulunup, sa tarafn toplam deeri olan 0.5den kartlrsa, istenen deer elde edilir. stenen alan : P ( z 2.32 ) = 0.500 0.4898 = 0.0102 olarak elde edilir.

0.4898 z=0

% 1.02 z = 2.32 z

% 6.18

0.4332 z = -1.54 z = 0 z

ekil 6.19 z = 2.32 deerinin sandaki alan.

ekil 6.20 z = -1.54 deerinin solundaki alan

b) Ayn biimde, burada da nce z = 0 ile z = - 1.54 arasndaki alan bulunur ve bulunan alan deeri 0.5 deerinden kartlrsa, istenen alan deerine ulalr. stenen alan : P ( z < -1.54 ) = 0.5000 0.4382 = 0.0618 olarak hesaplanr.

RNEK 4

Standart normal eri altndaki aada verilen olaslklar bulunuz. a) P ( 1.19 < z < 2.12 ) b) P (-1.56 < z < 2.31 ) c) P ( z > -0.75 )
ZM

a) Aadaki ekilde de grlebilecei gibi, P ( 1.19 < z < 2.12 ) olaslk deeri z = 1.19 ile z = 2.12 noktalar arasndaki alandr. stenen olaslk deerini (alan) bulmak iin nce ortalamayla z = 2.12 arasndaki alan bulunur: P (z < 2.12 )= 0.4830. Daha sonra ortalamayla z = 1.19 arasndaki alan bulunur: P (z < 1.19 ) = 0.3830. Bu deer ilk bulunan deerden kartlmak suretiyle istenen (alan) olaslk deeri elde edilir. P ( 1.19 < z < 2.12 ) = 0.4830 0.3830 = 0.1000 (Dikkat: Eer verilen her iki nokta da ortalamann bir tarafndaysa, ilk olarak ortalamayla bu noktalar arasndaki alanlar bulunur. Daha sonraysa kk alan byk alandan kartlr.)
z

% 10.0

ekil 6.21 P ( 1.19 < z < 2.12 ) deeri.

0 1.19

2.12

nite 6 - Srekli Rassal Deikenler ve Normal Dalm

145

b) Burada istenilen olaslk deeri, standart normal eri altnda z = -1.56 ile z = 2.31 noktalar arasndaki alandr. Aadaki ekilden de grlecei gibi verilen iki nokta, ortalamann iki farkl tarafndadr. Bu nedenle istenen olaslk (alan) deerinin bulunabilmesi iin nce ortalamaysa z = -1.56 ve z = 2.31 arasndaki alanlar bulunur, daha sonraysa bu alanlar toplanr. -1.56 ile 0 arasndaki alan P ( - 1.56 z 0 ) = 0.4406 0 ile 2.31 arasndaki alan P (0 z 2.31 ) = 0.4896 -1.56 ile 2.31 arasndaki alan P (- 1.56 z 2.31 )= 0.4406 + 0.4896 = 0.9302 (Dikkat: Eer verilen iki nokta ortalamann farkl taraflarndaysa ilk olarak ortalamayla bu noktalar arasndaki alanlar bulunur. Sonra bu iki alan toplanr. )
-1.56 0 2.31

ekil 6.22 P (-1.56 z 2.31) deeri.

c) P (z > -0.75 )deeri de verilen noktann sandaki tm alandr. Burada istenen alan iki blmden olumaktadr. lki, verilen noktayla ortalama arasnda kalan alan, P (- 0.75 z 0 )= 0.2734 ikincisiyse ortalamann sandaki (tm) alandr. P (z > 0 ) = 0.50

% 27.34

-0.75 0

ekil 6.23 P (z > -0.75 ) deeri.

Bu iki alan deerinin toplanmas sonucunda (0.2734 + 0.5000 = 0.7734) istenen olaslk deeri % 77.34 olarak bulunur. Daha nce de deinilmi olduu gibi, standart sapmaya ilikin (ampirik)kuraln doruluu, simetriklik zellii gsteren normal dalm iin, tablo deerinden yararlanlarak gsterilebilir. 1) Ortalamann bir standart sapma sanda ve solunda kalan noktalar arasndaki alan, toplam alann % 68.26s olarak bulunur. Burada sz edilen alan z = -1.0 den z = 1.0 e kadar olan alandr. Yandaki 0.3413 + 0.3413 = 0.6826 ekilden de grlecei gibi ortalama ile z = 1.0 noktas arasndaki alan % 34.13 dr. Simetrik bir dalm olduu iin z = -1.0 ile ortalama arasndaki alan da ayn (%34.13) olacandan toplam alan % 68.26 dr. z -1.0 0 1.0 2) Ortalamann iki standart sapma sanda ve solunda kalan noktalar arasndaki alan, toplam alann % 95.44 olarak bulunur. Burada da (yukardakine benzer biimde), z = -2.0 ile z = 2.0 noktalar arasndaki alann bulunmas iin nce ortalamayla z = 2.0 noktas arasnda kalan alan bulunur ve bulunan deerin iki kat (simetriklik zellii) alnarak istenen alan deeri (0.4772 + 0.4772 = 0.9544) elde edilir.

ekil 6.24 Bir standart sapma snrlar ierisindeki alan.

146

statistik

0.4772 + 0.4772 = 0.9544

ekil 6.25 ki standart sapma snrlar ierisindeki alan.

-2.0

2.0

3) Ortalamann standart sapma uzaklndaki snrlar arasndaki alan toplam alann % 99.74 olarak bulunur. Bulunmas istenen alan z = -3.0 dan z = 3.0e kadar olan alandr. Ortalamayla z = 3.0 noktas arasndaki alan % 49.87 olduu iin toplam alan % 99.74 olarak bulunur. Bu zellik nedeniyle, Ek 1.de verilmi olan standart normal dalm tablosunda z = 0 dan z = 3.09a (ya da z = -3.09dan z = 0a)kadar olan deerler iin olaslk (alan) deeri bulunabilmektedir.

0.4987 + 0.4987 = 0.9974

ekil 6.26 standart sapma snrlar ierisindeki alan.

-3.0

3.0

RNEK 5

Standart normal eri iin aadaki olaslklar bulunuz. a) P (0 < z < 5.67 ) b) P (z < -5.35 ) a) Standart normal eri iin istenen bu olasln bulunmasnda, standart normal dalm tablosundan yararlanrken bir sorunla karlalmaktadr. Bu sorun tabloda olaslk deeri olarak bulunabilecek en son deerin z = 3.09 olmasdr. Bu durumda ortalamann sanda kalan toplam alan (% 50.0) sorunun cevab olmaktadr. 0 ile 5.67 arasndaki alan = P (0 < z < 5.67)= 0.50 b) P (z < -5.35 )deeri iin de yine standart normal dalm tablosunun kullanmnda benzer sorunla karlalmaktadr. Ortalamann solundaki toplam alan % 50.0 dir. z = -5.35 ile ortalama arasndaki alan da yaklak % 50.0 dir. Bu durumda istenen olaslk deeri sfrdr. - 5.35 ile 0 arasndaki alan = P (z < -5.35 )= 0.5 0.5 = 0.0
0.5 - 0.5 = 0
ZM

% 50

ekil 6.27 z = 0 ile z = 5.67 snrlar arasndaki alan.

z 0 5.67

ekil 6.28 z = - 5.35 in solundaki alan.

-5.35

nite 6 - Srekli Rassal Deikenler ve Normal Dalm

147

Normal Dalmn Standartlatrlmas

Yukardaki alt blmlerde, Ek 1.de verilen standart normal dalm tablosundan yararlanlarak standart normal eri altndaki eitli alanlarn bulunmas incelendi. Ancak gerek uygulamalarda, standart normal olmayan srekli bir rassal deiken, sfrdan farkl ortalama ve birden farkl standart sapma deeriyle normal dalm gstermektedir. Bylesi durumlarda Ek 1.de verilen tablonun kullanlabilmesi iin, normal dalm gsteren srekli bir rassal deikenin, bir dntrme neticesinde standart normal dalml bir deikene evrilmesi gerekmektedir. Bu amala normal dalm gsteren x rassal deikeninin, standart normal dalm gsteren z rassal deikenine dntrlmesi yaplacaktr ve bu dntrmeye standartlatrma ad verilmektedir. x DEERNN z DEERNE DNTRLMES x normal dalm gsteren rassal bir deikenin herhangi bir deerinin z deeri cinsinden ifadesinde z =x- m s formlnden yararlanlmaktadr. Burada m ve s, srasyla ilgili normal dalmnn ortalama ve standart sapmasdr. Standartlatrmada nce x rassal deikeninin ortalama ve standart sapmas hesaplanmakta, daha sonraysa x deerinden ortalama kartlarak, fark deeri standart sapmaya blnmektedir. x, ortalamas 50 ve standart sapmas 10 olan bir normal dalm gstermektedir. Standartlatrma formlnden yararlanarak aadaki x deerlerini z deerlerine dntrnz. a) x = 55 b) x = 35
ZM

RNEK 6

a) Yukarda verilmi olan forml kullanlarak x = 55 deerinin z cinsinden deeri, z = x - m = 55-50 = 0.50 s 10 olarak bulunur. Aadaki ekilden de grlecei gibi x rassal deikenin dalmyla z rassal deikenin dalm arasnda, standart sapmalar asndan fark yoktur. nk x dalmnda x = 55 noktas m = 50 ortalamasnn 1 / 2 standart sapma sanda iken, z = 0.5 deeri yine ortalamas sfr ve standart sapmas bir olan z standart normal dalmnda ortalamann 1 / 2 standart sapma sandadr.

148

statistik

m = 50 ve s = 10 ile normal dalm

b) x = 35 deerine karlk gelen z deeri de yine ayn biimde, z= x - m 35-50 = = 1.50 s 10

m = 50

x = 55

m = 0 ve s = 1 ile standart normal dalm

ekil 6.29 x = 55in z deeri

z 0 0.5

olarak bulunur. Bulunan z deeri gibi, verilmi olan x = 35 deeri de ortalamadan kk olduu iin ortalamann solunda bir noktadr. Ancak x deeri negatif olmad halde z deeri negatiftir. Bunun nedenide z dntrmesinde dalm ortalamasnn sfr noktasna tanm olmasdr.

35

m = 50 0

x z

ekil 6.30 x = 35in z deeri.

-1.50

Normal dalml bir x deikeninin iki deeri arasndaki alann bulunmas iin nce, her iki x deeri de z deerine dntrlmekte, daha sonraysa standart normal eri altndaki iki z deeri arasndaki alan bulunmaktadr. Bu alan, ayn zamanda verilmi olan x ler arasndaki alandr.

RNEK 7

x srekli rassal deikeni 25 ortalama ve 4 standart sapmayla normal dalmaktadr. Aada verilen noktalar arasndaki alan bulunuz. a) x = 25 ve x = 32 aras b) x = 18 ve x = 34 aras
ZM

Verilen normal dalmda m = 25 ve s = 4 dr. a) Burada ilk adm, verilmi olan x = 25 ve x = 32 deerlerinin standart normal z deerlerine dntrlmesidir. z = x - m = 25-25 = 0.00 s 4 z = x - m = 32-25 = 1.75 s 4 kinci adm z = 0.00 ile z = 1.75 noktalar arasndaki alann Ek 1.de verilmi olan tablodan bulunmasdr. Bu deer, P (25 < x < olarak bulunur. 32) = P ( 0 < z < 1.75 ) = 0.4599

nite 6 - Srekli Rassal Deikenler ve Normal Dalm

149

b) x = 18 ve x = 34 deerleri de yine standart normal deerlere dntrlr.

0.4599

x = 18 iin z = 18-25 = -1.75 4 x = 34 iin z = 34-25 = -2.25 4 olarak hesaplanr. Daha sonraysa aadaki ekilden de grlecei gibi z = -1.75 ile z = 2.25 noktalar arasndaki alan bulunur. Burada verilen noktalar, ortalamann solunda ve sanda olduu iin, toplam alan, bulunacak iki alann toplamndan oluacaktr. P (18 < x < 25) = = P (25 < x < 34) = = P (18 < x < 34) = = P (-1.75 < z < 0) 0.4599 P (0 < z < 2.25) 0.4878 0.4599 + 0.4878 0.9477

25

32

x Bu alanlar eit

0.4599 z 0 1.75

ekil 6.31 x = 25 ve x = 32 arasndaki alan.

0.4599 + 0.4878 = 0.9477

0.4599 0.4878 x z -1.75 0 2.25

ekil 6.32 x = 18 ve x = 34 arasndaki alan.

X rassal deikeni, 40 ortalama ve 5 standart sapmayla normal dalm gstermektedir. Aadaki olaslklar normal dalm iin bulunuz. a) P ( x > 55 ) b) P ( x < 49 )
ZM

RNEK 8

Normal dalmda m = 40 ve s = 5 olarak verilmitir. a) x rassal deikenin 55den byk deer almas bu kta istenen olaslk, normal dalm erisinden (Ek 1.de verilmi standart normal dalm tablosundan yararlanlarak) bulunacaktr. Bunun iin x = 55 deerinin z deerine dntrlmesi gerekir. x = 55 iin z = 55-40 = -3.00 ; P (0 < z < 3.00) = 0.4987 5 Bu deer, yandaki ekilden de grlebilecei gibi, erinin sa u noktasndaki kk bir alan dta brakmaktadr ve buras istenen olaslktr. Sonu olarak istenen olaslk deeri,

0.5 - 0.4987 = 0.0013 0.4978 x z

40 0

55 3.0

ekil 6.33 P (x > 55 ) deeri.

150

statistik

P (x > 55) = P (z > 3.00) = 0.5 0.4987 = 0.0013 olarak bulunur. b) Burada da yine x = 49 deerinin z deerine dntrlmesinden, x = 49 iin z = 49-40 = 1.80 5

0.5000 + 0.4641 = 0.9641

0.5000

0.4641 40 49 1.80 x z 0

ekil 6.34 P (x < 49) deeri.

elde edilir. Yandaki ekilde de grlebilecei gibi burada x deeri iin st snr verilmi, alt snr iin hibir kst getirilmemitir. Bu nedenle, ortalamann sol tarafndaki alan (0.5 ) ve z = 0 ile z = 1.80 arasnda kalan alan toplanarak, toplam alan (olaslk) elde edilmektedir.

P (x < 49) = P (z < 1.80) = 0.50 + 0.4641 = 0.9641

RNEK 9

x srekli rassal deikeni m = 50 ve s = 8 ile normal dalm gstermek zere, P (30 x 39) deerini bulunuz.

ZM

m = 50 ve s = 8 olmak zere, verilen x = 30 ve x = 39 deerlerinin (her ikisi de ortalamann solunda) z cinsinden deerleri, x = 30 iin z = 30-50 = -2.50 8 x = 39 iin z = 39-50 = -1.38 8 olarak bulunur. Ortalamayla bu iki nokta arasndaki alanlar bulunarak, byk alandan kk alann kartlmasyla istenen olaslk (alan) deeri elde edilir.

0.5 - 0.4987 = 0.0013 0.4978 x z

ekil 6.35 P (30 x 39) deeri.

40 0

55 3.0

P (30 x 39 ) = P (-2.50 z -1.38) = 0.4938 0.4162 = 0.0776

nite 6 - Srekli Rassal Deikenler ve Normal Dalm

151

x srekli rassal deikeni m = 80 ve s = 12 ile normal dalmn gstermek iin, normal dalm erisi altnda kalan aadaki alanlar bulunuz. a) x = 70 den x = 135e kadar b) x = 27nin sol taraf

RNEK 10

Verilen x noktalarnn z cinsinden deerleri, x = 70 iin z = 70-80 = -0.83 12 x = 135 iin z = 135-80 = 4.58 12 olarak bulunur. Bu noktalar ortalamann iki tarafnda yer ald iin, tablodan elde edilecek alan (olaslk) deerleri toplanr. P = = = (70 x 135 ) P (- 0.83 z 4.58) 0.2967 + 0.5000 0.7967

ZM

0.2967 + 0.5000 = 0.7967

70 80 -0.83 0 4.58

x z

ekil 6.36 x = 70 ile x = 135 arasndaki alan.

b) x = 27nin sol tarafndaki alan ya da x in 27den kk deer alma olasln bulmak iin z deeri bulunarak sonuca gidilir. x = 27 iin z = 27-80 = -4.42 12 P (x < 27) = P (z < 4.42) = 0.5 P ( 4.42 < z < 0) = 0.5 0.5 = 0.0

0.5 - 0.5 = 0.0

27 -4.42

80 0

x z ekil 6.37 x = 27 nin solundaki alan.

152

statistik

Normal Dalm Uygulamalar

Buraya kadarki alt blmlerde; normal dalmdan, normal dalmn standart normal dalma dntrlerek, normal dalm erisi altndaki alann bulunmasndan sz edildi. Aadaysa normal dalmn gerek verilerle uygulanmas konu edilecektir.

RNEK 11

ZENGN lkesinde aile bana den gelir 44.483 dolar ortalama ve 10.500 dolar standart sapmayla normal dalm gstermektedir. Bu lkeden rassal seilen bir ailenin 30.000 50.000 dolar arasnda gelire sahip olma olasln bulunuz.

x rassal deikeni, m = 44.483 ve s = 10.500 dolar deerleriyle normal dalmaktadr. Aadaki ekilden de grlecei gibi verilen snr deerleri, ortalamann solunda ve sanda yer almaktadr. Ortalamayla snr deerleri arasndaki bu olaslklar (alan ), z dnmyle elde edilir. Bulunan z deerleri kullanlarak standart normal dalm tablosundan gerekli olaslk deerlerine ulalr ve sonu bulunur. P (30.000 x 44.483) = P (- 1.38 z 0 = 0.4162 P (44.483 x 50.000) = P (0 z 0.53) = 0.2019 P (30.000 x 50.000) = P (-1.38 z 0.53) = 0.6181
0.4162 + 0.2019 = 0.6181

ZM

Sonu olarak rassal seilen bir ailenin gelirinin 30.000 50.000 dolar arasnda olma olasl % 61.81 dir.

0.4162

0.2019 x z

ekil 6.38 x = 30,000 50.000 arasndaki alan.

30,000 44,483 50,000 -1.38 0 0.53

nite 6 - Srekli Rassal Deikenler ve Normal Dalm

153

Oyuncak reten bir firmada, bir iinin, oyuncak bir yar otomobilini monte etme sresi; 55 dakika ortalama ve 4 dakika standart sapmayla normal dalmaktadr. yerinin saat 17:00de kapand bilindiine gre, saat 16:00da montaja balayan bir iinin kapan saatine kadar ii bitirme olasln bulunuz.

RNEK 12

Oyuncak bir yar otomobilinin montaj sresi; m = 55 dakika ve s = 4 dakikayla normal dalm gstermektedir. Aadaki ekilden de grlecei gibi, burada istenen, montajn en ok 60 dakikada bitmesidir. Standart normal dalm tablo deerinden yararlanabilmek iin gerekli z deeri, x = 60 iin z = 60-55 = 1.25 4 olarak bulunduktan sonra istenen olaslk hesaplanr. Bunun iin nce ortalamann solundaki tm alan (0.5) ve ortalamann sandaki z = 1.25e kadar olan alan (0.3944) toplanr ve sonu deeri, P (x 60) = P (z 1.25) = 0.5 + 0.3944 = 0.8944 elde edilir.
0.50 + 0.3944 = 0.8944 0.3944 0.50

ZM

55 60 0 1.25

x z

ekil 6.39 x = 60 noktasnn solundaki alan.

Merubat reten bir firmada, retilen sodalarn 12 cl olmas gerekmektedir. Ancak otomatik makinelerce yaplan ielemede, ie ierisindeki soda miktar bazen 12 clden ok ya da az olabilmektedir. Firmaca retilen sodalarn incelenmesinde ie iindeki soda miktarnn 12 cl ortalama ve 0.015 cl standart sapmayla normal dald bulunmutur. a) Rassal seilen bir ie ierisindeki soda miktarnn 11.97 ile 11.99 cl arasnda olma olasl nedir ? b) ielerin 12.02 ile 12.07 cl arasnda, soda bulundurma yzdesi nedir?

RNEK 13

154

statistik

X rassal deikeni ie ierisindeki soda miktarn gstermekte, m = 12 cl ve s = 0.015 cl ile normal dalmaktadr. a) Daha nceki rneklerde olduu gibi ilk olarak verilen x deerleri z deerlerine dntrlr. x = 11.97 iin z = 11.97 - 12.00 = -2.00 0.015 x = 11.99 iin z = 11.99 - 12.00 = -0.67 0.015 Aadaki ekilden de grlecei gibi, ortalamann solundaki iki alann fark alnarak, istenen olaslk deeri bulunur.
0.4772 - 0.2486 = 0.2286

ZM

ekil 6.40 x = 11.97 ile x = 11.99 arasndaki alan.

11.97 11.90 12 -2.00 -0.67 0

x z

P (11.97 x 12.00) = P (-2.00 z 0.00) = 0.4772 P (11.99 x 12.00) = P (-0.67 z 0.00) = 0.2486 P (11.97 x 11.99) = P (-2.00 z - 0.67) = 0.2286 Sonu olarak ielerin % 22.86sndaki soda miktar, 11.97 cl ile 11.99 cl arasndadr. b) Yukardaki kka benzer biimde z deerleri, x = 12.02 iin z = 12.02 - 12.00 = 1.33 0.015 x = 12.07 iin z = 12.07 - 12.00 = 4.67 0.015 olarak bulunur ve aadaki ekilden de anlalaca gibi, ortalamann sandaki iki alan deerinin fark alnarak, sorunun cevab elde edilir.

0.5 - 0.4082 = 0.0918

ekil 6.41 x = 12.02 ile x = 12.07 arasndaki alan.

12

12.02

12.07 4.67

x z

0 1.33

nite 6 - Srekli Rassal Deikenler ve Normal Dalm

155

P (12.00 x 12.02) = P (0.00 z 1.33) = 0.4082 P (12.00 x 12.07) = P (0.00 z 4.67) = 0.5000 P (12.02 x 12.07) = P (1.33 z 4.67) = 0.0918 Sonu olarak ielerin % 9.18inde 12.02 cl ile 12.07 cl soda vardr.

Hesap makinesi reten bir firma, rettii aletlerin mrlerinin 54 ay ortalama ve 8 ay standart sapmayla normal dalm gsterdiini bulmutur. Firma yetkilileri bir kampanya balatarak ilk 36 ay ierisinde arzalanan hesap makinelerini yenisiyle deitirme ykmllne girmitir. Rassal satlan bir hesap makinesinin yenisyle deitirilme olasl nedir?
ZM

RNEK 14

Bu rnekte m = 54 ve s = 8 aydr. Verilmi olan x = 36 ay deerinin z cinsinden deeri, x = 36 iin z = 36 - 54 = -2.25 8 dir. Aadaki ekilden de anlalaca gibi, P (x < 36) = P (z < 2.25) = 0.50 0.4878 = 0.0122 deerinden satlan bir hesap makinesinin yenisiyle deitirilme olaslnn % 1.22 olduu bulunur.

0.50 - 0.4878 = 0.0122

36 -2.25

54 0

x z ekil 6.42 x = 36 nn solundaki alan.

1. X rassal deikeni bir maratonun koulma sresi olmak zere, 195 dakika ortalama ve 21 dakika standart sapmayla normal dalm gstermektedir. Bu maratona katlan bir atlet rassal seildiinde bu atletin maratonu; a) 150 dakikadan nce tamamlam olma, b) 205 ile 245 dakika arasnda tamamlam olma, olaslklarn bulunuz.

SIRA SZDE

156

statistik

SIRA SZDE

2. ABDde ilkretim okullarnda grev yapan retmenlerin yllk maalar; 35.104 dolar ortalama ve 3.200 dolar standart sapmayla normal dalm gstermektedir. Bu gruptan rassal seilen bir retmenin, a) 38.700 dolardan ok kazanmas, b) 32.625 ile 38.830 dolar arasnda kazanmas, olaslklarn bulunuz. 3. stanbul-Ankara otoyolunu kullanan zel otomobillerin hzlar saatte; 69 mil ortalama ve 3.5 mil standart sapmayla normal dalmaktadr. Bu otoyolu kullanan zel otomobillerden; a) Saatte 61 66 mil yapanlarn, b) Saate 65 74 mil yapanlarn, yzdelerini bulunuz.

NORMAL DAILIM ERS ALTINDAK ALAN BLNYORKEN z VE x DEERLERNN BULUNMASI

AMA

Normal dalm erisi altndaki alan biliniyor Z ve X deerlerini belirleyebileceksiniz.

Buraya kadar ele alnan kesimlerde, verilen bir z ya da x aralna den (normal dalm erisi altndaki) alann bulunmas konu edildi. Burada ise tersi bir durum ele alnacak; normal dalm erisi altndaki alan biliniyorken, bu alan snrlayan z ya da x deerlerinin bulunmas ele alnacaktr.

RNEK 15

Standart normal eri altnda 0 ile bir z deeri arasnda kalan alan 0.4251 dir. Bu alann st snr olan pozitif z deerini bulunuz. Aadaki ekilde de grlecei gibi, verilen alan, sa tarafta 0 ile z snrlar arasndadr ve deeri 0.4251 dir. z deerinin bulunmasnda da yine, Ek 1.de verilen standart normal dalm tablosundan yararlanlacaktr. Yukardaki rneklerde verilen, bir z deerine karlk gelen alann bulunmasnda, tablonun ilk stunundaki tam sayyla kesir noktasnn sandaki ilk sayya ve tablonun ilk satrndan ya kesir noktasnn sandaki ikinci sayya baklyordu. Burada ya 0.4251 nce, tablo ierisinden verilen alan deeri bulunacak, daha sonra ya da o deerin bulunduu satr ve stun balarndaki z deeri yazlarak istenen z deeri elde ediz 0 z lecektir. Bu rnekte 0.4251 deeri, tablo ierisinden bulunduktan sonra, bu deerin satr banda 1.4, stun bandaysa 0.04 deerleri kaydedilir. Bu iki deerin birletirilmesi sonucunda aranan z deeri (1.44 olarak) elde edilir.
ZM

ekil 6.43 z deerinin bulunmas.

nite 6 - Srekli Rassal Deikenler ve Normal Dalm

157

Standart normal dalm erisi altnda, sa utaki (kuyruk) 0.005 alann belirleyen z deerini bulunuz. Burada verilen alan, sa uta yer alan bir alandr. Yani alann st snr belirsiz (sonsuz) olaca iin, alt snrn bulunmas gerekir. Ancak, daha nce de belirtildii gibi, Ek 1.de verilen normal dalm tablosundaki alan deerleri, ortalama (z = 0) ile verilen z deerleri arasndadr. Bu nedenle ncelikle dalmn sanda yer alan bu noktayla z = 0 noktas arasndaki alann bilinmesi gerekir. Normal dalmn simetrik olmas ve ortalamann sandaki toplam alann 0.5 olduu bilgilerinden hareketle, 0 ile z noktas arasndaki alan, 0.5000 0.0050 = 0.4950 olarak bulunur. Tablo ierisindeki alan deerleri arasndan 0.4950 deeri yaklak olarak (0.4949 ve 0.4951)belirlenir ve ilikin z deeri 2.58 (ya da 2.57)olarak elde edilir. Sonu olarak z = 2.58 noktasnn sanda kalan alan, toplam alann 0.005idir.
ZM

RNEK 16

0.005 0.4950 0 z bulunacak deer z ekil 6.44 z deerinin bulunmas.

Standart normal eri altnda sol utaki 0.05 alannn z deerini bulunuz.

RNEK 17

ZM

Bir nceki rnekte olduu gibi, burada da ortalamann sol ucunda yer alan bir alan verilmitir. Bu alann sol tarafndaki nokta belirsiz olup sa tarafndaki noktann bulunmas gerekir. Yine ortalamayla aranan nokta arasndaki alan bulunarak zme ulalacaktr. Sz konusu alan, 0.500 0.050 = 0.450 dir ve bu alan soldan snrlayan nokta, (z deeri)1.65 olarak (yaklak deer) elde edilir. nceki alt blmlerde, standart normal olmayan, normal dalm erisi altnda verilen x noktalar arasnda 0.05 kalan alann bulunmasnda, m ve s deerlerinden yararlanlarak verilen 0.4500 x deerine karlk gelen z deerlez 0 z ri bulunmu ve standart normal dalm tablosu kullanlarak zme bulunacak deer ulalmt. Buradaysa ise z = (x m) / s eitlii kullanlarak, yani, m ve s deerleri bilinen ve alan deeri verilmi normal dalmn x deerinin bulunmas ele alnacaktr.

ekil 6.45 z deerinin bulunmas.

158

statistik

NORMAL DAILIM N BR x DEERNN BULUNMASI m ve s deerleri, bilinen bir normal eri altnda, ortalamayla x noktas arasndaki alan iin x deeri, x=m +zs biiminde bulunur.

RNEK 18

Bir firma tarafndan retilen hesap makinelerinin mrleri 54 ay ortalama ve 8 ay standart sapmayla normal dalmaktadr. Firma yetkilileri satlar artrmak iin bir garanti sresi uygulamak istemektedir. Ancak garanti kapsamnda deitirilecek hesap makinesinin, toplam satn % 1inden daha fazla olmasn da istenmemektedir. Garanti uygulanacak bu sreyi bulunuz.

ZM

Aadaki ekilde de grlecei gibi, normal dalmn parametreleri (m = 54 ay ve s = 8 ay olarak) bilinmektedir. Burada istenen, hesap makinesi satn alanlara uygulanacak garanti sresinin bulunmasdr. lk olarak ortalamayla verilen nokta arasndaki alan 0.5000 0.0100 = 0.4900 elde edilir. Ek 1.de verilen tablodanda bu alan deerine karlk gelen z = 2.33 deeri bulunur ve yukarda verilmi olan eitlik kullanlarak aranan x deeri,

0.01 0.4900 ekil 6.46 z deerinin bulunmas. bulunacak deer x -2.33 m = 54 0 x z

x = m + z s = 54 + ( 2.33) (8) = 54 18.64 = 35.36 elde edilir. Sonu olarak retici firma (yaklak olarak) 35 aydan nce kullanm d kalan hesap makinelerini garanti kapsamna alp, yenisiyle deitirmeyi kabul ederse, toptan satn sadece % 1ini deitirecektir.

RNEK 19

Bilgin Fen Lisesinin, renci semek amacyla, geen yllarda uygulad snav sonularnn 904 puan ortalama ve 153 puan standart sapmayla normal dald ve bu lisenin yneticilerinin her yl yaplan snav sonucunda ilk % 10a giren rencilerin kaydn yapt bilinmektedir. Bilgin Fen Lisesi snavna hazrlanan Arif Hrslnn (puanlarn geen yllarla ayn olaca varsaym altnda)bu liseye girebilmesi iin en az ka puan almas gerekir?

nite 6 - Srekli Rassal Deikenler ve Normal Dalm

159

x rassal deikeni, m = 904 ve s = 153 parametreleriyle normal dalm gstermektedir. Burada istenen, ortalamann sa ucunda yer alacak % 10 luk alann alt snrnn belirlenmesidir. Bu snrla ortalama arasndaki alan 0.5000 0.1000 = 0.4000 olacandan bu alana karlk gelen z deeri (tablodan) 1.28 bulunur. Bu deer eitlikte yerine konarak, aranan x deeri, x = m + z s = 904 + (1.28) (153) = 904 + 195.84 @ 1100 olarak bulunur. Yani, Arif Hrslnn Bilgin Fen Lisesine girebilmesi iin, en az 1100 puan almas gerekmektedir.
0.4000 m = 904 0 x 1.28 x bulunacak deer z

ZM

%10

ekil 6.47 z deerinin bulunmas.

1. Standart normal eri altnda aadaki alanlar veren z deerlerini bulunuz. a) 0 ile arasnda 0.4772 alan olan pozitif z deeri. b) 0 ile arasnda 0.4785 alan olan negatif z deeri. c) Sol utaki 0.3565lik alan. d) Sa utaki 0.1530luk alan. 2. Standart normal eri altnda, aadaki alanlar veren z deerlerini bulunuz. a) Sa utaki 0.0500lik alan. b) Sol utaki 0.0250lik alan. c) Sol utaki 0.0100lik alan. d) Sa utaki 0.0050lik alan. 3. X srekli rassal deikeni 200 ortalama ve 25 standart sapmayla normal dalmaktadr. a) Normal eri altnda, solunda yaklak 0.6330luk alan bulunan x deerini bulunuz. b) Normal eri altnda, sanda yaklak 0.05lik alan bulunan x deerini bulunuz. c) Normal eri altnda, sanda 0.8051lik alan bulunan x deerini bulunuz. d) Normal eri altnda, solunda 0.0150lik alan bulunan x deerini bulunuz. e) Normal eri altnda, m ile arasnda 0.4525lik alan bulunan m den kk x deerini bulunuz. f) Normal eri altnda, m ile arasnda 0.4800lik alan bulunan m den byk x deerini bulunuz.

SIRA SZDE

160

statistik

BNOM DAILIMINA NORMAL DAILIM YAKLAIMI

AMA

Binom ve normal dalm arasndaki ilikiyi aklayabileceksiniz.

Bir nceki blmde binom dalmyla ilgili verilenler hatrlanacak olursa, 1. Binom dalm kesikli rassal deikenlere uygulanmaktadr, 2. Binom deneyinin her tekrarnda; baar ve baarszlk olarak adlandrlan iki olas sonu bulunmaktadr, 3. ki olas sonuca ilikin olaslklar her tekrar iin ayndr, 4. Denemeler birbirinden bamszdr, biimindedir n denemede x baarl sonu elde etme olasl, aadaki binom formlyle hesaplanmaktadr. P x = n px q n - x x n deneme saysnn ok byk olmas durumunda, binom formlyle olaslk hesaplamak olduka g olduundan, bylesi durumlarda, binom formlyle bulunacak kesin olaslk deerleri yerine, normal dalmdan yararlanarak, yaklak olaslklar elde edilebilmektedir. Ancak, n ok byk ve p olaslk deerinin de 0.5e yakn olmas durumunda, normal dalmdan elde edilen yaklak olaslk deerleri de kesin deerlere eit olmaktadr. nk p = 0.5 olmas durumunda binom dalm da simetrik olduundan, yine simetrik bir dalm olan normal dalma, daha ok benzeyecektir. BNOM DAILIMINA NORMAL DAILIM YAKLAIMI n . p > 5 ve n . q > 5 olmas durumunda, binom dalmna yaklam amacyla, normal dalm kullanlabilmektedir. Aadaki tablo ve ekilden de grlecei gibi n = 12 ve p = 0.5 (n . p > 5 ve n . q > 5 )iin binom dalmnn biimi, normal dalma ok yakn olmaktadr.
Tablo 6.2 n = 12 ve p = 0.5 iin Binom Olaslk Dalm
P(x) 0.25 0.20 0.15 0.10

ekil 6.48 n = 12 ve p = 0.5 iin binom olaslk dalmnn histogram.

0.05 0 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 x

x 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

P (x ) 0.0002 0.0029 0.0161 0.0537 0.1208 0.1934 0.2256 0.1934 0.1208 0.0537 0.0161 0.0029 0.0002

nite 6 - Srekli Rassal Deikenler ve Normal Dalm

161

Bir aratrmaya gre Ankarada yaayan erikinlerin % 50sinin en az bir kredi kart bulunmaktadr. Bu gruptan rassal seilen 30 erikinden 19 tanesinde en az bir kredi kart bulunmas olasl nedir?

RNEK 20

ZM

Bu soruda istenen olaslk deeri binom forml kullanlarak bulunabilir. nk rnekte, n = 30, p = 0.5; x = 19, q = 1 p = 1 0.5 = 0.5 ve n x = 30 19 = 11 dir. Bu deerler formlde yerine konacak olursa, P x = 19 = 30 0.5 19
19

0.5 11 = 0.0509

deeri elde edilir. Ayrca bu rnekte n p = 30 (0.5)= 15 ve n q = 30 (0.5)= 15 olduu iin, istenen olaslk deeri normal dalm yardmyla da elde edilebilmektedir. Bu yaklamda aama izlenmektedir. Aama 1. Binom dalm iin m ve s nin hesaplanmasdr. Normal dalmn kullanlabilmesi iin dalmn ortalama ve standart sapmasnn bilinmesi gerekir. Binom dalm iin bu parametreler, m = n . p = 30 0.5 = 15 s= n . p . q = biiminde bulunur.
Aama 2. Kesikli rassal deikenin srekli bir rassal deikene dntrlmesidir. Binom dalm kesikli rassal deikenlere, normal dalma srekli deikenlere uygulanan dalmlardr. Bu nedenle binom dalmnn normal dalma yaklamn salamak amacyla sreklilik dzeltmesi yaplmaktadr.

30 0.5 0.5 = 2.7386

SREKLLK N DZELTME FAKTR Normal dalmn binom dalmna yaklamn salamak iin n denemede x baarl sonu saysna 0.5 deeri eklenir. Verilen rnekte, x = 19 olduu iin, sreklilik dzeltmesi sonucunda 18.5 ve 19.5 deerleri elde edilir. Bu durumda, binom dalmnda P (x = 19)olaslk deeri yerine, normal dalmda P (18.5 x 19.5) olaslk deeri bulunacaktr. Aama 3. Normal dalm kullanlarak istenen olasln hesaplanmasdr. Daha nceki rneklere benzer biimde standart normal dalm tablosundan yararlanabilmek iin, x snr deerlerine karlk gelen z deerlerinin bulunmas gerekir. x = 18.5 iin z = 18.5 - 15 = 1.28 2.7386 x = 19.5 iin z = 19.5 - 15 = 1.64 2.7386

162

statistik

z deerinin bulunmasnn ardndan iki alan deeri bulunur ve byk alandan kk alan kartlarak aranan olaslk deerine ulalr. P (0 z 1.64) = 0.4495 ; P (0 z 1.28) = 0.3997 P (1.28 z 1.64) = 0.4495 0.3997 = 0.0498 Normal dalm yaklam sonucunda elde edilen (yaklak) olaslk deeriyle binom formlnden elde edilmi olan kesin olaslk deerleri arasnda (0.0509 x 0.0498 = 0.0011) ok kk bir 15 18.5 19.5 fark bulunmaktadr ve bu fark da z ihmal edilebilecek dzeydedir. 0 1.28 1.64 Sreklilik dzeltmesi, hep normal dalm yaklamnn kullanlmasnda uygulanmaktadr. Yukarda eitlik durumda sreklilik verilmiti. Ancak; bazen binom dalmnda istenen olaslk bir aralk olabilecei gibi, eitsizlik durumlar da olabilmektedir. rnein P (7 x 12) olaslk deerinin normal dalm yaklamnda aranan olaslk deeri P (6.5 x 12.5), P (x 9) iin P (x 8.5) ve P (x 10) iinse P (x 10.5) olarak bulunmaktadr.

ekil 6.49 x = 18.5 ve x = 19.5 arasndaki alan.

RNEK 21

Yaplan bir pazar aratrmas neticesinde, amar makinesi kullanan ev hanmlarndan % 63nn yerli mal amar makinesini tercih ettikleri bulunmutur. Bu gruptan, rassal seilen 100 ev hanmndan, 55 60 tanesinin, yerli mal amar makinesi tercih etme olasln bulunuz.

ZM

ki sonulu (binom) bu deneyde, n = 100 ; p = 0.63 , q = 1 p = 1 0.63 = 0.37

dir ve istenen olaslk P (55 < x < 60) dir. Burada n p > 5 ve n q > 5 olmas nedeniyle istenen olaslk deeri, normal dalm yaklamyla bulunabilir. Ancak; burada aranacak olaslk P (54.5 x 60.5) biimindedir. lk olarak m ve s deerleri hesaplanacak olursa, m = n p = 100 0.63 = 63 s= npq = 100 0.63 0.37 = 4.8280

biimindedir. Daha sonra gerekli z deerleri hesaplanr. x = 54.5 iin z = 54.5 - 63 = -1.76 4.8280 x = 60.5 iin z = 60.5 - 63 = -0.52 4.8280

nite 6 - Srekli Rassal Deikenler ve Normal Dalm

163

Bu deerlerin kullanm sonucunda ortalamann solunda yer alan iki alan bulunur ve byk alandan kk alann kartlmas sonucunda istenen olaslk deerine ulalr. P (1.76 z 0) = 0.4608 P (0.52 z 0) = 0.1985 P (1.76 z 0.52) = 0.2623

0.4608 - 0.1985 = 0.2623

54.5 60.5 63 -1.76 -0.52 0

x z ekil 6.50 x = 54.5 ve x = 60.5 arasndaki alan.

18 yan zerindeki nfusu hedef alan bir kamuoyu aratrmas sonucunda, milli piyangodan ikramiye kacana inananlarn oran % 54 olarak bulunmutur. Bu kitleden rassal seilen 100 kiiden 60 ya da daha fazla kiinin piyangodan ikramiye kacana inanmas olasln bulunuz. Yukardaki rneklerde olduu gibi, binom deneyine uyan bu deney de, normal dalm yaklamyla zlebilir. n = 100 ; p = 0.54 , q = 1 - p = 1 - 0.54 = 0.46 m = n p = 100 0.54 = 54 s= npq = 100 0.54 0.46 = 4.9840
ZM

RNEK 22

Bu deerlerden yararlanarak P (x 59.5)olaslk deeri standart normal dalm tablosundan elde edilir.
54 59.5 1.10

%13.57

x z ekil 6.51 x 59.5 in olaslk deeri.

x = 59.5 iin z = 59.5 - 54 = 1.70 4.9840

P (x 59.5) = P (z 1.10) = 0.5 P (z < 1.10) = 0.5 0.3643 = 0.1357

1. Hangi koullarda normal dalm binom dalmna yaklam amacyla kullanlr? 2. Bir binom dalmnda n = 25 ve p = 0.40 olarak verilmitir. a) Binom formln kullanarak P (8 x 12 ) deerini bulunuz. b) Normal dalm yaklamndan yararlanarak P (8 x 12) deerini bulunuz. 3. Bir binom dalm iin n = 120 ve p = 0.60 dr. x 120 denemedeki baarl sonu saysn gstermek zere; a) Binom dalmnn ortalama ve standart sapmasn bulunuz. b) Normal dalm yaklamyla P (x 70) deerini bulunuz. c) Normal dalm yaklamyla P (67 x 71) deerini bulunuz.

SIRA SZDE

164

statistik

Kendimizi Snayalm
1. Standart normal dalmda, 1.5 standart sapma snrlar (m - 1.5s ve m + 1.5s) arasnda kalan alan nedir? a. b. c. d. e. 0.0220 0.4332 0.8664 0.8814 0.9212

2. Z, standart normal dalm bir rassal deiken olduuna gre, P (z < -2.04) olasl nedir? a. 0.0207 b. 0.0603 c. 0.0968 d. 0.1841 e. 0.2178 3. Z, standart normal dalm bir rassal deiken olduuna gre, P (z > -0.78) olasl nedir? a. 0.4713 b. 0.7823 c. 0.8234 d. 0.8873 e. 0.9564 4. X, srekli rassal deiken, m = 25 ve s = 6 olmak zere normal dalmtr. Bu bilgilere gre, P(22 < x < 33) olasl nedir? a. 0.2178 b. 0.3336 c. 0.4599 d. 0.5564 e. 0.5997 5. X, srekli rassal deikeni, ortalamas 100 ve varyans 225 olmak zere normal dalmtr. Bu bilgilere gre, P (115 < x < 130) olasl nedir? a. 0.0437 b. 0.0948 c. 0.1056 d. 0.1359 e. 0.1443

6. Tek tip vida reten otomatik makinelerden retilen vidalarn boylar; ortalamas 3.0 cm. ve standart sapmas da 0.009 cm. olmak zere normal dalmaktadr. retilen vidalarn boyu 2.98 cm. den ksa olanlarla 3.02 cm. den uzun olanlar kusurlu olduklar iin kullanlmamaktadr. Bu makinede retilen vidalarn yzde ka kusurludur? a. 1.17 b. 2.10 c. 2.64 d. 3.00 e. 3.15 7. Bir A blgesinde 20 000 konuta ilikin aylk elektrik enerjisi tketimi, ortalamas 1 650 kilovat saat ve standart sapmas da 320 kilovat saat olmak zere normal dalmaktadr. Bu blgede ka konutun elektrik tketim miktarnn 900 - 1.300 kilovat saat arasnda olmas beklenir? a. 1.854 b. 2.566 c. 2.700 d. 2.850 e. 3.204 8. Otomobillerin ya deiimini yapan bir servis istasyonunda servis sresinin, ortalamas 15 dakika ve standart sapmas da 2.4 dakika olmak zere normal dald bilinmektedir. Servis sorumlusu, daha ok mteri ekebilmek amacyla, bir kampanya balatmak istemektedir. Kampanya sresince, belirlenen sreden fazla bekleyen mterilerden servis cretinin yars alnacaktr. Ancak, servis maliyeti dikkate alnarak, yar cret alnacak mteri saysnn, toplam mteri saysnn % 5 inden fazla olmas istenmektedir. Buna gre ngrlecek bekleme sresi ka dakikadr? a. 12 b. 15 c. 19 d. 22 e. 25

nite 6 - Srekli Rassal Deikenler ve Normal Dalm

165

9. Yaplan bir anket sonucunda belirli bir blgedeki aile reislerinin 0.90 nn kendilerini ekonomik ynden fakir grdkleri belirlenmitir. Bu blgeden rasgele seilen 400 aile reisinden 355 ya da daha fazlasnn kendini fakir grme olasl nedir? a. 0.1427 b. 0.2218 c. 0.3715 d. 0.5219 e. 0.8212 10. Bilgisayar yan rnleri reten A firmas, bilgisayar reten B firmasna, rnlerini 2 000 birimlik partiler halinde gndermektedir. B firmas, gelen her partiden rastgele 100 birimi incelemekte ve retici firmann en ok % 5 arzal birim garantisine karlk 7 ya da daha fazla birimin arzal kmas durumunda partiyi iade etmektedir. Yeni gnderilecek partinin B firmasnca kabul edilme olasl nedir? a. 0.4217 b. 0.5314 c. 0.5819 d. 0.6741 e. 0.7549

Yant Anahtar
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. c a b e d c b c e e

Yararlanlan Kaynaklar
HOEL, P.G. and Jessen, R.J.: Basic Statistics for Business and Economics, Wiley, New York, 1971. MANN, P.S.: Introductory Statistics, 2nd Edition, Wiley, New York, 1995. OHAGAN, A.: Probability: Metods and Measurement, Chapman and Hall, London, 1988. WONNACOTT, R.J., WONNACOTT, T.H.: ntroductory Statistics, 4th Edition, Wiley, Singapore, 1985.

GAUSS (1777-1855)

oksul ve eitimsiz bir ailenin ocuu olan Gauss 25 yandan nce, matematik ve astronomi alanndaki almalaryla n kazanmtr. Saylara ve hesaplamaya kar erken yalarndaki tutkusu, cebir, analiz, geometri, olaslk, hata teorisi, astronomi, haritalama, jeodezi, jeomagnetizma, elektromagnetizma ve akterya gibi farkl dallarda baar kazanmasna neden olmutur. Gauss, tm zamanlarn en byk bilim ustas olarak gsterilmektedir.