103

Kesikli Rassal Deikenler ve Olaslk Dalmlar

alma Biimine likin Olarak:

Tanmlar ve kavramlar iyice incelenmeli, rnekler tam olarak anlalmal, Sorulan sorularda nelerin istendii kesin olarak anlaldktan sonra zme geilmeli, Altrmalarn tm mutlaka zlmelidir.

104

istatistik

Amalar:
Rassal deiken kavramn aklayabileceksiniz. Kesikli rassal deikenlerin ortalama ve standart sapmasn hesaplayabileceksiniz. Kesikli rassal deikenlerin olaslk dalmn oluturabileceksiniz. Faktriyel kavramn aklayabilecek, kombinasyon hesaplayabileceksiniz. Kesikli rassal deikenlerin nemli dalmlarndan Binom dalmn kullanarak ilgili olaslklar hesaplayabilecek, dalmn ortalama ve standart sapmasn hesaplayabileceksiniz. Kesikli rassal deikenlerin dier nemli bir dalm olan Poisson dalmn kullanarak ilgili olaslklar, dalmn ortalama ve standart sapmasn hesaplayabileceksiniz.

erik Haritas
GR RASSAL DEKENLER Kesikli Rassal Deiken Srekli Rassal Deiken KESKL BR RASSAL DEKENN OLASILIK DAILIMI KESKL BR RASSAL DEKENN ORTALAMASI VE STANDART SAPMASI Kesikli bir rassal deikenin ortalamas Kesikli bir rassal deikenin standart sapmas Standart Sapmann Yorumu FAKTRYELLER VE KOMBNASYONLAR Faktriyeller Kombinasyonlar BNOM (K TERML) OLASILIK DAILIMI Binom Deneyi Binom Olaslk Dalm ve Binom Forml Baar Olasl ve Binom Dalmnn Biimi Binom Dalmnn Ortalama ve Standart Sapmas POSSON OLASILIK DAILIMI

nite 5 - Kesikli Rassal Deikenler ve Olaslk Dalmlar

105

GR
Bir nceki blmde olaslk kavramndan ve kurallarndan sz edilmiti. Bu blmdeyse olaslk kavram geniletilerek olaslk dalmlarndan sz edilecektir. Hatrlanaca gibi bir nceki blmde, bir istatistiksel deneyin birden ok sonucu olduu ve bu sonulardan hangisinin gerekleeceinin nceden bilinmedii, ancak baz belirsizlikler altnda kestirilebilecei vurgulanmt. rnein loto oynayan bir kii kazanp kazanamayacan nceden bilmemektedir. Eer kazanamayacan bilse kukusuz oynamazd. Ancak, loto oynayan kii sadece (ok net olmasa da) kazanma ansnn olduunu bilmektedir. Bu blmde, bir istatistiksel deneyin, ok kez tekrarlanmas durumunda ne tr sonularn elde edilecei konu edilecektir. Yukarda verilmi olan loto oyuncusu rneinde, kiinin srekli loto oynamas durumunda, (ortalama) kazanma ya da kaybetme olaslklarnn hesaplanmas zerinde durulacaktr. zleyen alt blmlerde, rassal deiken ve trleri aklanacak, olaslk dalmlaryla bu dalmlarn ortalama ve standart sapmalarnn bulunmas ele alnacak ve son olarak da kesikli rassal deikenler iin nemli dalmlardan olan Binom ve Poisson dalmlar incelenecektir.

RASSAL DEKENLER
AMA

Rassal deiken kavramn aklayabilecek ve kesikli rassal deikenler iin olaslk dalmn oluturabileceksiniz.

Aadaki tabloda 2000 ailenin sahip olduklar otomobil saylarna gre sklk ve greli sklk dalmlar verilmitir:
Otomobil Says 0 1 2 3 4 Sklk 30 470 850 490 160 N = 2000 Greli Sklk 30 / 2000 = 0.015 470 / 2000 = 0.235 850 / 2000 = 0.425 490 / 2000 = 0.245 160 / 2000 = 0.080 Toplam = 1.000 Tablo 5.1 Sahip Olunan Otomobil Saylarna Gre Ailelerin Sklk ve Greli Sklk Dalmlar.

Bu gruptan rassal bir aile seilmi ve ailenin sahip olduu otomobil says X ile gsterilmi olsun. Yukardaki tablonun ilk stununda da grlecei gibi X (deiken )in alabilecei be deer (0 , 1, 2 , 3 , 4 ) bulunmaktadr ve X in deeri seilen aileye gre deiim gstermektedir. Yani bu deer rassal deneyin sonularna bal ve bu X deikenine rassal deiken ya da ans deikeni ad verilmektedir. Rassal Deiken: Bir deney ya da gzlemin ansa bal sonucu bir deikenin ald deer olarak dnlrse, olaslk ve istatistikte byle bir deikene rassal deiken ad verilir. Bir rassal deiken, aada aklanaca gibi kesikli (discrete) ya da srekli (continuous) olabilmektedir.

Kesikli Rassal Deiken

Bir kesikli deiken, deerleri saymla elde edilen deikendir. Baka bir deyile bir kesikli deikenin birbirini izleyen deerleri arasnda belirli boluklar vardr.

106

istatistik

Kesikli Rassal Deiken: Genel anlamda bir rassal deiken saylabilir deerler alyorsa, bu deikene kesikli rassal deiken denir. Yukardaki tabloda verilmi olan, sahip olunan otomobil says kesikli rassal deikene rnektir. nk X ile gsterilmi bulunan kesikli rassal deiken sadece saylabilir 0 ,1, 2, 3 ve 4 deerlerini alabilmektedir. Aada kesikli rassal deiken iin baz rnekler verilmitir. 1. Bir galerinin herhangi bir ayda satm olduu otomobil says. 2. Herhangi bir gnde bir tiyatroya gelen izleyici says. 3. Bir kiinin sahip olduu ayakkab says. 4. Bir para kez atldnda yaz gelme says. 5. Bir ailenin ocuk says.

Srekli Rassal Deiken

Deerleri lm ya da tartmla elde edilen, bir baka anlatmla saymla elde edilemeyen bir deikene srekli rassal deiken denir. Srekli bir rassal deikenin deerleri aralklar halinde tanmlanr. Srekli Rassal Deiken: alaca herhangi bir deerle, bir ya da daha fazla aralkta tanmlanan deikene, srekli rassal deiken denir. Bir aralkta sonsuz sayda deer olaca iin, srekli rassal bir deikenin alabilecei deer says da sonsuz kabul edilir ve bu deerlerin saylmas olanakszdr denir. rnein bir pilin mr 40 , 40.25 ya da 40.247 saat olabilmektedir. Ancak bilinmektedir ki bir pilin mr en ok 200 saattir. Bu rnek iin X, rassal seilen bir pilin mr olmak zere, Xin alabilecei deerler 0 ile 200 arasnda olacaktr. Aada gsterildii gibi X, 0 ile 200 arasnda sonsuz sayda deer alabilecei iin srekli rassal bir deikendir. 0 200

Bu aralktaki herhangi bir nokta X ile gsterilen bir pilin mr olabilmektedir. Bu aralkta sonsuz sayda nokta olacandan, bu noktalarn temsil ettii deerler saylamayacak sonsuzluktadr. Aada srekli rassal deiken iin baz rnekler verilmitir. 1. Bir kiinin boy uzunluu. 2. Snavda bir sorunun zlme sresi. 3. Bir bebein arl. 4. Bir evin deeri (fiyat). 5. Bir ie stn arl. Daha ok kesikli rassal deikenlere ve dalmlarna ayrlan bu blm izleyen blmde, srekli rassal deikenler ve dalmlar ayrntl olarak verilecektir.
SIRA SZDE

1. Rassal deiken, kesikli rassal deiken ve srekli rassal deiken kavramlarn aklaynz. Kesikli ve srekli rassal deiken iin birer rnek veriniz. 2. Aadaki rassal deikenleri kesikli ve srekli olarak snflaynz. a. Bir snftaki renci says b. Bir kutu birann hacmi c. Bir iftlikteki inek says

nite 5 - Kesikli Rassal Deikenler ve Olaslk Dalmlar

107

d. Bir evin ya e. Bir kitapta en az bir hata olan sayfa says f. Bir doktorun bir hastay muayene sresi 3. Aadaki rassal deikenlerden hangilerinin kesikli hangilerinin srekli olduunu syleyiniz. a. Bir banka ubesinde herhangi bir gnde alan hesap says b. Bir maratonu koma sresi c. Bir konser biletinin fiyat d. Rassal seilen bir kutudaki rk yumurta says e. Bir futbol mann sonucu f. Rassal seilen bir paketin arl

KESKL BR RASSAL DEKENN OLASILIK DAILIMI

AMA

Kesikli rassal deikenlerin olaslk dalmn oluturabileceksiniz.

X kesikli bir rassal deiken olmak zere, Xin olaslk dalm, Xin alabilecei deerlere gre olaslklarnn nasl daldn aklamaktadr. Kesikli Bir Rassal Deikenin Olaslk Dalm, rassal deikenin alabilecei deerle bunlara ait olaslklarn listesidir. Aadaki rnek 5.1de; kesikli bir rassal deikenin olaslk dalm kavramn aklanmaktadr. Tablo 5.1de verilmi olan ailelerin sahip olduklar otomobil saylarna ilikin sklk ve greli sklk dalm tekrar yazlacak olursa,
Otomobil Says (x) 0 1 2 3 4 Sklk 30 470 850 490 160 N = 2000 Greli Sklk 0.015 0.235 0.425 0.245 0.080 Toplam = 1.000 Olaslk (P(x)) 0.015 0.235 0.425 0.245 0.080 S P(x) = 1.00

RNEK1
Tablo 5.2 Sahip Olunan Otomobil Saylarna Gre Ailelerin Sklk ve Greli Sklk Dalmlar.

biimindedir. X rassal seilen bir ailenin sahip olduu otomobil says olmak zere, Xin olaslk dalmn yaznz. Bir nceki blmde (Blm 4) bir deneyden ya da rneklemden elde edilen greli sklklarn, yaklak olaslklar gibi kullanlabildiinden sz edilmiti. Ancak bir ktle iin greli sklklarn bilinmesi, sonularn gerek (kuramsal) olaslklarn vermektedir. Bu nedenle Tablo 5.2de verilmi olan greli sklklar kullanlarak X kesikli rassal deikeninin olaslk dalm dorudan yazlabilmektedir (Tablo 5.2, son stun). Kesikli bir rassal deikenin olaslk dalm aadaki iki zellii tar. 1. x deikenin alabilecei her bir deerin olasl 0 ile 1 arasnda olup 0 P(x) 1 biiminde gsterilir. 2. x deikenin alabilecei tm deerlerin olaslklar toplam 1dir ve S P(x) = 1 olarak gsterilir.
ZM

108

istatistik

Olaslk Dalmnn ki zellii, kesikli bir rassal deikenin olaslk dalm aadaki iki zellii tar. 1. 0 P(x) 1; xin her deeri iin 2. S P(x) = 1 Bu iki zellik, bir olaslk dalmnn (kesinlikle) salamak zorunda olduu iki koul olarak da bilinmektedir. Bu nedenle yukardaki tabloda verilmi tm olaslklar 0 ile 1 arasndadr ve olaslklar toplam da 1dir. Bu durumda yazlm bulunan P(x) deerleri Xin olaslk dalmn oluturur. Tabloda, rnein, rassal seilen bir ailenin iki otomobili olma olasl 0.425 olup, P(x = 2) = 0.425 biiminde gsterilir. Ayrca, seilen bir ailenin ikiden ok otomobile sahip olma olasl sorulduunda ise olaslklar toplanmaktadr. P(x > 2) = P(x = 3) + P(x = 4) = 0.245 + 0.080 = 0.325 Kesikli bir rassal deikenin olaslk dalm, matematiksel bir forml, bir tablo ya da bir grafik biiminde gsterilebilmektedir. Aadaki grafikte, yatay eksen Xin ald deerler, dikey eksense bu deerlere karlk gelen olaslklar (ykseklik) olmak zere Tablo 5.2.nin deerleri kullanlarak izilmitir. Bu tr grafiklere izgi ya da hat grafii ad verilir.

0.5 0.4 0.3 0.2 0.1

P(x) 0.425

0.235

0.245

0.080 0.015

ekil 5.1 Tablo 5.2.de Verilen Olaslk Dalmnn Grafiksel Gsterimi.

0.0 0 1 2 3 4

RNEK 2

Aadaki tablolarda baz x deerleri ve bunlara ilikin olaslklar listelenmitir. Bu tablolarn her birinin geerli bir olaslk dalm olup olmadn aratrnz. a) x 0 1 2 3 P(x) 0.08 0.11 0.39 0.27 b) x 2 3 4 5 P(x) 0.25 0.34 0.28 0.13 c) x 7 8 9 P(x) 0.70 0.50 -0.20

nite 5 - Kesikli Rassal Deikenler ve Olaslk Dalmlar

109
ZM

a) Bu tabloda verilmi olan tm olaslklar 0 ile 1 arasnda olduklar iin olaslk dalmnn birinci koulunu salamaktadr. Ancak olaslklar toplam (S P(x) = 0.08 + 0.11 + 0.39 + 0.27 = 0.85) 1 olmad iin ikinci koul salanmamakta, yani bu tablo, geerli bir olaslk dalm gstermemektedir. b) Bu tabloda verilmi olan olaslklarn tmnn 0 ile 1 arasnda olmas ve olaslklar toplamnn (S P(x) = 0.25 + 0.34 + 0.28 + 0.13 = 1.00) 1 olmas nedeniyle, iki koulda saland iin bu, geerli bir olaslk dalm gstermektedir. c) Bu tabloda verilmi olan olaslklar toplam (S P(x) = 0.70 + 0.50 - 0.20 = 1.00) 1 olduu halde, olaslklardan bir tanesinin negatif olmas nedeniyle ilk koul salanmamakta ve bu tablo da geerli bir olaslk dalm gstermemektedir.

Eski verilerden yararlanlarak bir makinenin birer hafta sresince yapt arza saylar listelenerek aada verilmitir. Haftalk arza Olaslk 0 0.15 1 0.20 2 0.35 3 0.30

RNEK 3

a) Olaslk dalmn grafiksel olarak gsteriniz. b) Bu makinenin verilen bir hafta ierisinde aadaki arza saylarna ilikin olaslklar bulunuz. i) Kesinlikle iki ii) Sfr iki aras iii)Birden ok iv) En ok bir Yukarda verilmi olan bilgilerden yararlanlarak, X: verilen bir hafta ierisinde makinenin arza saylarn gstermek zere olaslk dalm,
x 0 1 2 3 P(x) 0.15 0.20 0.35 0.30 P(x) = 1.00
ZM

Tablo 5.3 Arza Saylarnn Olaslk Dalm.

biiminde yazlr. a) Olaslk dalm bilgilerinden yararlanarak olaslk dalm grafii aadaki biimde izilir.
P(x 0.4 0.3 0.2 0.1 0.0 0 1 2 3 x 0.20 0.15 0.35 0.30

ekil 5.2 Tablo 5.3.deki Olaslk Dalmnn Grafii.

110

istatistik

b) Yukarda verilmi olan Tablo 5.3den yararlanarak istenen olaslklar bulunur. i) Kesinlikle iki arza olma olasl; P (Kesinlikle iki arza) = P(x = 2) = 0.35 ii) Sfr-iki arza olma olasl (0, 1 ve 2 arza durumlarnn toplamdr). P (0 - 2 arza) = P(0 x 2) = P(x = 0) + P(x = 1) + P(x = 2) = 0.15 + 0.20 + 0.35 = 0.70 iii) Birden ok arza olma olasl (2 ve 3 arza durumlarnn toplamdr). P (Birden ok arza) = P(x > 1) = P(x = 2) + P(x = 3) = 0.35 + 0.30 = 0.65 iv) En ok bir arza olma olasl (0 ve 1 arza durumlarnn toplamdr) P (En ok bir arza) = P(x 1) = P(x = 0) + P(x = 1) = 0.15 + 0.20 = 0.35

RNEK 4

Yaplan bir aratrmaya gre; niversite rencilerinin % 60nn matematik derslerini sevmedikleri (fobi) ve snavlarndan korktuklar elde edilmitir. x matematik derslerini sevmeyen renci saysn gstermek zere, bu gruptan rassal seilen iki renci iin deneyin olaslk dalmn yaznz.
ZM

Deney iin tanmlanmas gereken iki olay; N = Seilen rencide matematik fobisi yok M = Seilen rencide matematik fobisi var biimindedir. Aadaki ekilden de grlecei gibi bu deneyin drt olas sonucu bulunmaktadr (NN - her iki rencide de matematik fobisi yok , NM - ilk rencide matematik fobisi yok ikincide var, MN ilk rencide matematik fobisi var ikincide yok, MM - her iki rencide de matematik fobisi var). Yukarda verilen bilgilerden P (M) = 0.60 olduu bilinmektedir ve P (N) = 1 - P (M) = 1 - 0.60 = 0.40 olaca kolaylkla grlr. Bu durumda deneyin sonular, P(x = 0) = P (NN ) = 0.16 P(x = 1) = P (NM ya da MN ) = P (NM ) + P (MN ) = 0.24 + 0.24 = 0.48 P(x = 2) = P (MM ) = 0.36 biiminde ifade edilir.
lk renci kinci renci N 0.40 P(NM) = (0.40) (0.60) = 0.24 M 0.60 Nihai sonular ve olaslklar P(NN) = (0.40) (0.40) = 0.16

N 0.40

M 0.60

N 0.40 P(MN) = (0.60) (0.40) = 0.24 M 0.60

ekil 5.3 Aa Diyagram.

P(MM) = (0.60) (0.60) = 0.36

nite 5 - Kesikli Rassal Deikenler ve Olaslk Dalmlar

111

Yukarda verilmi olan olaslk deerlerinden, olaslk dalm tablo biiminde de yazlabilir.
x 0 1 2 P(x) 0.16 0.48 0.36 P(x) = 1.00 Tablo 5.4 Matematik Fobisi Bulunan rencilerin Olaslk Dalm.

1. Kesikli bir rassal deikenin olaslk dalmnn ne olduunu aklaynz. Kesikli bir rassal deikenin olaslk dalmnn hangi farkl yolla ifade edildiini syleyiniz. 2. Kesikli bir rassal deikenin olaslk dalmnn iki zelliini (koullarn ) ksaca aklaynz. 3. Aadaki tabloda bir dizi x deeri ve bunlara ilikin olaslklar verilmitir. Bunlardan hangileri olaslk dalmnn koullarn salamaktadr. a) x 5 6 7 8 P(x) -0.36 0.48 0.62 0.24 b) x 1 2 3 P(x) 0.16 0.24 0.49 c) x 0 1 2 3 P(x) 0.15 0.00 0.35 0.50

SIRA SZDE

KESKL BR RASSAL DEKENN ORTALAMASI VE STANDART SAPMASI

AMA

Kesikli rassal deikenlerin ortalama ve standart sapmasn hesaplayabileceksiniz.

Kesikli Bir Rassal Deikenin Ortalamas

Kesikli bir rassal deikenin ortalamas m ile gsterilir ve bu deer ayn zamanda olaslk dalmnn da ortalamasdr. X kesikli deikeninin ortalamasna, beklenen deer (expected value) ad verilmekte ve E(x) biiminde gsterilmektedir. Kesikli bir rassal deikenin ortalamas, deneyin ok kez tekrarlanmas durumunda ortaya kacak sonularn ortalama deeridir. rnein bir otomobil galerisinin haftalk ortalama sat 2.4 otomobildir ifadesinde, bu galerinin gelecek haftada kesinlikle 2.4 otomobil sataca anlam karlmamaldr. Uzun haftalarn kaytlarndan (araba satlar baz haftalar sfr, bazen bir, bazen iki ya da daha ok olabilir) galerinin ortalama sat miktar 2.4 otomobil olarak bulunmutur. Kesikli bir rassal deikenin ortalamas, x deiken deerlerinin kendilerine karlk gelen olaslklarla arplp toplanmas ilemiyle hesaplanr. Kesikli bir rassal deikenin ortalamas, her x ile buna kar gelen P(x) olaslklarnn arpmlarnn toplam alnarak elde edilir. m = S x P(x) = E(x)

112

istatistik

RNEK 5

rnek 5.3de bir makinenin bir haftada yapt arza saylarna ilikin aadaki olaslk dalmnn ortalamasn bulunuz. x 0 1 2 3
ZM

P(x) 0.15 0.20 0.35 0.30

Yukarda belirtildii gibi bu makinenin bir hafta sresince yapaca ortalama arza saysn (beklenen deer) bulmak iin, X in ald deerlerle bu deerlere karlk gelen olaslklarn arpmlarnn toplanmas gerekmektedir. Bu yolla oluturulan tablo aadadr.
x 0 1 2 3 P(x) 0.15 0.20 0.35 0.30 x 0(0.15) = 1(0.20) = 2(0.35) = 3(0.30) = S x P(x) = P(x) 0.00 0.20 0.70 0.90 1.80

Tablo 5.5 Arza Saylarna likin Olaslk Dalmnn Ortalamasnn Hesaplanmas.

Elde edilen m = S x P(x) = 1.80 deerinin anlam, bu makinenin incelenen srede, haftada 1.8 kez arza yapmasnn beklendiidir. Ancak bulunan bu deer ortalama (kuramsal) bir deer olup, gelecek haftalarda da makine bazen hi arza yapmayacak, bazen 1, bazen 2 ya da daha ok kez arza yapacaktr.

Kesikli Bir Rassal Deikenin Standart Sapmas

Kesikli bir rassal deikenin standart sapmas, olaslk dalmnn yaylmasnn (salmasnn) bir ls olup s ile gsterilir. Standart sapma deerinin byk olmas, x deerlerinin ortalama etrafnda geni bir aralkta deerler aldn gsterirken, kk standart sapma deeri bu araln dar olduunu, gzlenen x deerlerinin ortalamaya ok yakn deerler aldn ifade eder. Kesikli bir rassal deikenin standart sapmas,

s=

xm

Px

x2 P x m2

eitliinden hesaplanr. Kesikli bir rassal deiken olan X in olaslk dalmnn yaylma ls olan standart sapma,

s=

x2 P x m2

eitliinden hesaplanmaktadr. statistiksel deerlendirmelerde, kesikli bir rassal deikenin standart sapmas olduu kadar (hatta daha ok) standart sapmann karesi alnarak bulunan ve s2 ile gsterilen varyans deeri de kullanlmaktadr.

nite 5 - Kesikli Rassal Deikenler ve Olaslk Dalmlar

113

Bir elektrik firmas bilgisayar paralar reterek sata sunmaktadr. retilen her para tek tek kalite kontrolnden geirildikten sonra piyasaya srlmektedir. Ancak tm bu titiz kontrollere karn, az sayda da olsa baz bozuk (arzal) paralar da gzden kaabilmektedir. x arzal para saysn gstermek zere, 400 paralk bir sevkiyatn olaslk dalm aada verilmitir. x deerinin standart sapmasn bulunuz. x P(x) 0 0.02 1 0.20 2 0.30 3 0.30 4 0.10 5 0.08

RNEK 6

ZM

x in standart sapmasnn elde edilmesi iin gerekli hesaplamalardan aadaki tablo oluturulmutur.
x 0 1 2 3 4 5 P(x) 0.02 0.20 0.30 0.30 0.10 0.08 x P(x) 0.00 0.20 0.60 0.90 0.40 0.40 S x P(x) = 2.50 x2 0 1 4 9 16 25 x2 P(x) 0.00 0.20 1.20 2.70 1.60 2.00 S x2 P(x) = 7.70

Tablo 5.6 Standart Sapma in Gerekli Hesaplamalar.

x rassal deikeninin standart sapmasnn bulunmas iin u admlar izlenir : Adm 1: Kesikli rassal deikenin ortalamas hesaplanr. m = S x P(x) = 2.50 (400 para arasnda ortalama arzal para says ) Adm 2: S x2 P(x) deerinin hesaplanmas. x rassal deikeninin alabilecei deerlerin kareleri alnp, olaslk deerleri olan P(x) deeriyle arplmas ve arpmlarnn toplanmasyla elde edilmektedir. Sx
2

P(x) = 7.70

Adm 3: Bulunan m ve S x2 P(x) deerlerinin formlde yerine konarak x in standart sapmas hesaplanr. s = x2 P x m2 = 7.70 2.5 2 = 1.45 @ 1.20

Sonu olarak 400 paradan oluan sevkiyatn, 1.2 standart sapma deeriyle ortalama 2.5 tanesi arzaldr. Yeni bir mutfak aleti reterek piyasaya srmeyi planlayan bir firmann finansal kaynaklar blm; bu rne yksek talep olursa ylda 4.5 trilyon TL, normal talep olursa 1.2 trilyon TL kar edeceklerini, dk talep olursa ylda 2.3 trilyon TL zarar edeceklerini hesaplamtr. Bu talep beklentisine ilikin olaslklar srasyla 0.32, 0.51 ve 0.17 olduu gre, a) x yllk kar gstermek zere, xin olaslk dalmn yaznz. b) x in ortalama ve standart sapma deerlerini bulunuz.

RNEK 7

114

istatistik

ZM

a) Firmann zarar etmesi durumu negatif kar olarak gsterilerek olaslk dalm aadaki gibi elde edilir. x 4.5 1.2 -2.3 P(x) 0.32 0.51 0.17

b) x rassal deikeninin ortalama ve standart sapma deerlerinin hesaplanmasnda kullanlacak bilgiler aada Tablo 5.7de verilmitir.
Tablo 5.7 Ortalama ve Standart Sapma in Gerekli Bilgiler. x 4.5 1.2 -2.3 P(x) 0.32 0.51 0.17 x P(x) 1.440 0.612 -0.391 S x P(x) = 1.661 x2 20.25 1.44 5.29 x2 P(x) 6.4800 0.7344 0.8993 S x2 P(x) = 8.1137

Bu bilgilerden m = S x P(x) = 1.661 trilyon TL ortalama kar ve s = x2 P x m2 = 8.1137 1.661 2 = 2.314 trilyon TL.

standart sapma deeri bulunur.

Standart Sapmann Yorumu

Kesikli bir rassal deikenin standart sapmas da teki veri kmelerine benzer biimde yorumlanr. rnein birden byk bir deer olmak zere Chebyshev teoremine gre eri altnda kalan alann en az [ 1 (1 / k2) ] . kadar ortalama etrafnda k standart sapma snrlar arasnda kalmaktadr. rnein k = 2 alnrsa, toplam alann % 75i m 2s ile m + 2s snrlar arasnda yer alr. Bu teorem gereince, rnek 6 da m = 2.50 ve s = 1.20 olarak elde edilen deerlerden, m 2s = 2.50 2(1.20) = 0.10 m + 2s = 2.50 + 2(1.20) = 4.90 sonular bulunur ve 400 paralk sevkiyatlarn en az %75inin arzal para saysnn 0.10 ile 4.90 arasnda olaca sylenir.

SIRA SZDE

1. Aada verilmi bulunan olaslk dalmlarnn ortalama ve standart sapmalarn bununuz. a) x P(x) b) x P(x) 0 0.12 6 0.36 1 0.27 7 0.26 2 0.43 8 0.21 3 0.18 9 0.17 2. x, bir kitaptan rassal seilmi bir sayfadaki yazm hatalarnn says olmak zere, aada verilmi olan olaslk dalmnn ortalama ve standart sapmasn bulunuz. x P(x) 0 0.73 1 0.16 2 0.06 3 0.04 4 0.01

nite 5 - Kesikli Rassal Deikenler ve Olaslk Dalmlar

115

3. Elektrik malzemeleri satlan bir maazada yaplan incelemede bir gnde satlan elektrik prizi saysna ilikin olaslk dalm aadadr. Olaslk dalmnn ortalama ve standart sapmasn bulunuz, bulduunuz ortalama deerini yorumlaynz. Satlan priz Olaslk 0 0.05 1 0.12 2 0.23 3 0.30 4 0.16 5 0.10 6 0.04

FAKTRYELLER VE KOMBNASYONLAR
AMA

Faktriyel kavramn aklayabilecek, kombinasyon hesaplayabileceksiniz.

Faktriyeller
! sembol faktriyel iareti olup, verilen deerden 1e kadar tm pozitif tamsaylarn arpmndan oluur. rnein 7!, yedi faktriyel olarak okunur ve 7den 1e kadar tm pozitif tam saylarn arpmne eittir. Faktriyeller, n! (n faktriyel) nden 1e kadar tm pozitif tam saylarn arpmn ifade eder ve n! = n (n 1) (n 2 ).....3. 2. 1 biiminde gsterilir. Bu tanm gereince 0! = 1dir. 7! deerini bulunuz. 7! deerini bulmak iin 7den 1e kadar tm tamsaylarn arplmas gerekir. 7! = 7 . 6 . 5 . 4 . 3 . 2 .1 = 5.040 10! deerini bulunuz.
ZM ZM

RNEK 8

RNEK 9

Burada da yine 1 den 10 a kadar tm tamsaylarn arpmndan 10! deeri elde edilir. 10! = 10 . 9 . 8 . 7 . 6 . 5 . 4 . 3 . 2 .1 = 3.628.800 (12 4) ! deerini bulunuz.

RNEK 10
ZM

Burada ilk olarak parantez iindeki ilem yaplr ve daha sonra faktriyel deeri bulunur. (12 4) ! = 8 ! = 8 . 7 . 6 . 5 . 4 . 3 . 2 .1 = 40.320

(5 5) ! deerini bulunuz. Yukarda da belirtilmi olduu gibi burada da nce parantez ierisindeki ilem yaplr ve daha sonra farktriyel deeri hesaplanr. (5 5) ! = 0 ! =1
ZM

RNEK 11

116

istatistik

RNEK 12
ZM

15 ! deerini bulunuz. 15 ! = 15 . 14 . 13. ...... 2 . 1 = 1.307.674.368.000

(Not: Faktriyel deerlerinin kolay bulunmasn salayan hazr tablolar gelitirilmi olup. bu amala baz hesap makinelerinde ! fonksiyon anahtar (tuu) bulunmaktadr.)

Kombinasyonlar
Bir sre sonra, bir grup ierisinden az sayda birimin ekilmesi konusu incelenecektir. rnein bir renci drt soruluk bir snavda iki soruyu cevaplayacaktr. Ya da bir fakltedeki 20 profesr arasndan kiilik bir komite seilecektir. Bu rneklerde ortak sorun, seimin ka farkl yolla yaplabileceidir. rnein, snava giren renci drt soru arasndan iki soruyu alt farkl ekilde seebilir. Bunlar (1 ve 2) (1 ve 3) (1 ve 4) (2 ve 3) (2 ve 4) (3 ve 4) biiminde listelenebilir. Listedeki tm olas seimlere bir kombinasyon denmektedir. Bu alt kombinasyonda farkl sorular bulunmaktadr. Kombinasyonlarda seilme sras nemli deildir. Yukardaki rnekler iin (1 ve 2) ile (2 ve 1) soru seti edeer (ayn) dir. Kombinasyonlarn Gsterimi, Kombinasyonlar; n eleman arasndan x tanesinin seilme yollar saysn vermekte ve toplam kombinasyon says, n x
x ya da Cn

biiminde gsterilerek n eleman arasndan her seferinde x tanesinin seilmesinde kombinasyon says olarak okunmaktadr. x tane elemann, arasndan seilecek toplam eleman says n olarak dnldnde; ifadesinden yararlanlmaktadr. n = toplam eleman says n x = n eleman arasnda her seferinde x eleman seilmesinde kombinasyon says x = her seferinde seilecek eleman says Kombinasyonlarn Says, n tane farkl eleman arasndan x tanesinin seimindeki kombinasyon says n = n! x x! n x ! formlnden bulunmaktadr. Burada n! , x! , (n - x ) ! faktriyellerdir. Kombinasyon formlnde, n ! = n (n 1) (n - 2)........ 2 . 1 x ! = x (x 1) (x - 2)........ 2 . 1 (n - x) ! = (n - x) (n - x - 1) (n - x - 2)........ 2 . 1

nite 5 - Kesikli Rassal Deikenler ve Olaslk Dalmlar

117

olup, burada n deeri x deerinden byk ya da en azndan eit olmak zorundadr. Aksi durumda x elemann n den kk bir gruptan seilmesi sz konusu olmayacaktr. Yukarda verilmi olan drt soru arasndan iki tanesinin seilmesi deneyinde, farkl seim saysn kombinasyon formln kullanarak bulunuz. Bu rnekte n = toplam soru says = 4 x = seilecek soru says = 2 olduu iin, bir rencinin seebilecei farkl kme says, 4 2 = 4! = 4! = 4 . 3 . 2 . 1 = 6 1.2.1.2 2! 4 2 ! 2! 2!
ZM

RNEK 13

olarak bulunur.

Be kii arasndan kiinden oluacak bir jri, ka farkl yolla seilebilir? Burada da n = 5 ve x = 3 olduu iin kombinasyon formlnden, 5 3 = 5! = 5! = 120 = 10 3! 5 3 ! 3! 2! 6 . 2
ZM

RNEK 14

elde edilir. Eer A, B, C, D ve E ile ifade edilecek olunursa, olas jriler; ABC, ABD, ABE, ACD, ACE, ADE, BCD, BCE, BDE, CDE biiminde gsterilir.

1. Bir niversitenin statistik Blmnde 15 retim yesi grev yapmaktadr. Bunlar arasndan rassal olarak iki tanesi, faklte komitesine ye olarak seilecektir. Ka farkl seim yaplacan bulunuz. 2. Bir ilenin kaymakam, gelecek hafta, ilesinde bulunan 12 ilkretim okulundan 3 tanesini ziyaret edecektir. Ka farkl olas seim yapacan bulunuz. 3. Bir yatrmc, gda sektrnde faaliyet gsteren ve hisseleri menkul kymetler borsasnda ilem gren 20 firmadan 5 tanesinin hisse senetlerinden almak istemektedir. Yatrmc ka farkl seim yapabilecektir.

SIRA SZDE

118

istatistik

BNOM (K TERML) OLASILIK DAILIMI

AMA

Kesikli rassal deikenlerin nemli dalmlarndan Binom dalmn kullanarak ilgili olaslklar hesaplayabilecek, dalmn ortalama ve standart sapmasn hesaplayabileceksiniz.

Binom olaslk dalm, Xin kesikli rassal deiken olmas durumunda en yaygn kullanlan dalmlardan biridir. Binom olaslk dalm, n tekrarl bir deneyde x kez istenen sonu gelmesi durumunda, olaslklarn bulunmas amacyla kullanlmaktadr. rnein bir fabrikada retilen TV setlerinin arzal olma olasl % 5 olarak verilmise bu fabrikada retilen TV setlerinden tanesinin seilmesi durumunda, bunlardan bir tanesinin arzal olma olaslnn bulunmasnda kullanlmaktadr. Binom olaslk dalmnn uygulanabilmesi iin X deikeninin iki sonulu (kesikli) bir rassal deiken olmas gerekir. ki sonulu (kesikli) rassal deikenin anlam, deneyin her tekrarndan sonra bu iki sonutan birinin ortaya kmasdr. Binom dalm, aada ayrntl bir biimde verilecek drt koulu salayan binom deneylerine uygulanmaktadr ki bu deneydeki her tekrara deneme, Bernoulli denemesi ya da snamas (trial - Bernoulli trial) ad verilmektedir. rnein deney, bir parann bir kez atlmas olarak tanmlanrsa ve bu deney 10 kez tekrarlanrsa buradaki her tekrara (at) bir deneme ad verilir ve bu deneyde toplam 10 deneme yaplm olur.

Binom Deneyi
Eer bir deney aadaki drt koulu salyorsa bu deneye binom deneyi denmektedir. 1. n tane zde deneme vardr. Yani verilen deney n kez zde (ayn ) koullarda tekrarlanmaktadr. 2. Her denemenin sadece ve sadece iki sonucu vardr. Bu sonulara genellikle baar ya da baarszlk denmektedir. 3. p baar olasl, q ise baarszlk olasl olmak zere p + q = 1 dir. p ve q olaslklar her deneme iin ayndr. 4. Bir denemenin sonucu teki denemenin sonucunu etkilememektedir. Yani denemeler bamszdr. Bir Binom Deneyinin Koullar: Bir binom deneyi aadaki drt koulu salamak zorundadr. 1. n tane zde deneme olmaldr. 2. Her denemenin sadece iki olas sonucu olmaldr. 3. ki sonucun olaslklar hep ayn olmaldr. 4. Denemeler birbirinden bamsz olmaldr. Yukarda da belirtildii gibi, bir denemenin, baar ve baarszlk olarak ifade edilen iki sonucu vardr. Ancak burada baar, gerek baar ya da arzulanan bir sonu anlamna gelmemektedir. Ayn biimde baarszlk da istenmeyen, bir durum olmayp, baar ve baarszlk sadece, iki farkl sonucu ifade etmek iin kullanlmaktadr. Sonu olarak, karlalan zel problemde istenen sonuca baar, istenmeyen sonucaysa baarszlk denmektedir.

nite 5 - Kesikli Rassal Deikenler ve Olaslk Dalmlar

119

Hatasz bir parann 10 kez atld bir deney, bir binom deneyi midir? Aada ayrntl bir biimde gzden geirilecei gibi, hatasz bir parann 10 kez atlmas deneyi gerekli drt koulu da salad iin bir binom deneyidir. 1. Burada ayn trden (zde ) 10 deneme (at ) vardr ve 10 denemenin tm de de ayn koullardadr. 2. Her denemenin yaz ve tura olmak zere iki olas sonucu vardr ve burada yaz gelmesi baar, tura gelmesi ise baarszlk olarak nitelenmektedir. 3. Herhangi bir atta yaz (baar ) gelme olasl 1 / 2 , tura (baarszlk) gelme olasl da 1 / 2 olup, p = P (Y) = 1 / 2 ve q = P (T) = 1 / 2
ZM

RNEK 16

olaslklar toplam 1 dir ve bu deerler btn denemelerde ayndr. 4. Denemeler birbirinden bamszdr ve herhangi bir denemede yaz gelmesi, izleyen denemenin sonucunu etkilememektedir. Sonu olarak bir parann 10 kez atlmas deneyi bir binom deneyidir.

Bir firma tarafndan retilen TV setlerinin % 5inin kusurlu (arzal ) olduu bilinmektedir. Bu firmaca retilen TV setlerinden rassal tanesinin seilmesi ve kalite kontrol uzmanlarnca dikkatli bir biimde incelenmesi deneyi, bir binom deneyi midir? 1. Bu rnekte tane ayn trden (zde) deneme vardr. 2. Her denemede (arzal ve arzasz) iki sonu vardr ve bu sonular baar ve baarszlk olarak deerlendirilmektedir. 3. TV setinin arzal (baar) olma olasl p = 0.05, arzasz (baarsz) olma olasl q = 0.95 olup olaslklar toplam 1dir. 4. Denemeler birbirinden bamszdr. nk incelenen herhangi bir TV setinin arzal olmas daha sonra incelenecek olanlarn arzal ya da arzasz olmasn etkilememektedir. Bu drt koulun salanmas nedeniyle bu deney de bir binom deneyidir.
ZM

RNEK 17

Binom Olaslk Dalm ve Binom Forml

Bir binom deneyinde n denemede elde edilen baar says X ile ifade ediliyorsa, X rassal deikenine binom rassal deikeni, dalmnaysa binom olaslk dalm ya da ksaca binom dalm denmektedir. Binom dalm, n denemeden x baarl sonucun elde edildii binom deneyinde olaslk hesaplamak amacyla kullanlmaktadr. Burada X in kesikli rassal deiken olduu unutulmamaldr. Nitekim yukarda incelenmi olan TV seti rneinde baarl sonu says 0, 1, 2 ve 3den bir tanesi olacaktr. Binom Forml, Bir binom deneyinde, n denemeden x tane baarl sonu elde edilmesinin olasl, aadaki binom formlyle bulunmaktadr. Burada; n = toplam deneme says p = baarl sonu elde edilme olasl q = 1 - p = baarsz sonu elde edilme olasl x = baarl sonu says n -x = baarsz sonu saysdr. P x = n px . q nx, x = 0,1, ..., n x

120

istatistik

RNEK 18

Yukarda verilen ve arzal olma olasl % 5 olan TV seti rneinde, rassal seilmi olan 3 TV setinden sadece bir tanesinin arzal olma olasl nedir?
ZM

Burada ilk olarak, D = Seilmi bir TV setinin arzal olmas G = Seilmi bir TV setinin arzal olmamas olaylar tanmlanr. Aadaki aa diyagramndan da grlecei gibi burada ortaya kacak 8 olas sonutan sadece tanesiyle ilgilenilmektedir. Bunlar, DGG, GDG, GGD dir.

ekil 5.4 TV setine ilikin aa diyagram.

Burada rassal seilen bir TV setinin arzal olma olasl p = P(D) = 0.05 ve arzasz olma olasl da q = P(D) = 0.95 dir. ok geni bir ktleden seildii dnldnde, seimler birbirinden bamsz olacaktr. Burada ilgilenilen durumun (sadece bir tanesinin arzal olmas) olaslklar, eski bilgilerden yararlanlarak kolaylkla bulunur. P(DGG) = P(D) P(G) P(G) = (0.05) (0.95) (0.95) = 0.0451 P(GDG) = P(G) P(D) P(G) = (0.95) (0.05) (0.95) = 0.0451 P(GGD) = P(G) P(G) P(D) = (0.95) (0.95) (0.05) = 0.0451 Burada DGG, D, G ve G olaylarnn arakesiti ya da bu olasln P(DGG) biiminde bileik olasldr. Bu sonucun ortaya kma olasl (bileik olaslk), arpma kuralyla elde edilmitir. teki iki durum iin de benzer yorumlar yaplabilir. Sonu olarak istenen olaslk, P (3 TV setinden 1 tanesinin arzal olmas ) = P (DGG ya da GDG ya da GGD) = P (DGG) + P (GDG) + P (GGD) = 0.0451 + 0.0451+ 0.0451 = 0.1353 olarak bulunur.

nite 5 - Kesikli Rassal Deikenler ve Olaslk Dalmlar

121

imdi ise n x n -x p q

ayn sonu binom forml ile bulunacaktr. = toplam deneme says = 3 = baarl sonu says = 1 = baarsz sonu saysdr = 3 1 = 2 = P (baarl) = 0.05 = P (baarsz) = 0.95

olmak zere binom formlnden, 3 denemeden 1 baarl sonu elde etme olasl 3 1 Baar olasl elde edilir. Yksek kalitede hizmet sunan bir kargo irketinin, paketlerinden sadece % 2sini belirlenen srede yerine ulatramad bilinmektedir. Bir mteri 10 tane paketi bu kargo firmasna getirerek, belirli bir srede zerlerinde yazl adreslere ulatrlmasn istemitir. a) Bu paketlerden bir tanesinin belirlenen srede yerine ulamama olasl nedir? b) Bu paketlerden en ok bir tanesinin belirlenen srede yerine ulamama olasl nedir? Burada paketin yerine ulamamas baar, ulamasysa baarszlk olarak tanmlanrsa, n = toplam paket says = 10 p = P (baarl) = 0.02 q = P (baarsz) = 1 p = 1 0.02 = 0.98 deerleri yazlr. a) Sadece bir paketin ulamamas durumuyla ilgilenildiinden, x = baarl sonu says = 1 n - x = baarsz sonu saysdr = 10 1 = 9 deerleri de kullanlarak istenen olaslk bulunur. Px=1 = 10 1 0.02 1 0.98 9 = 10! 1! 9! 0.02 1 0.98 9
ZM

Baarl sonu says

Baarsz sonu says

Px=1 =

0.05 1 0.95 2 = 3 0.05 0.9025 = 0.1353

Baarszlk olasl

RNEK 19

= 10 0.02 0.8337 = 0.1667

122

istatistik

b) En ok bir paketin yerine ulamamas durumuyla ilgilenildiindeyse x = 0 ve x = 1 olmaktadr. Bu durumda P(x 1) = P(x = 0) + P(x = 1) = 10 0 10 0.02 0 0.98 10 + 0 0.02 1 0.98 9

= 1 1 0.8171 + 10 002 0.8337 = 0.9838 sonucu elde edilmektedir.

RNEK 20

Bir aratrma sonucunda 6 yandan kk ocuklu, evli kadnlarn % 60nn ev hanm olmadklar bulunmutur. Bu gruptan evli kadn rassal olarak seilmitir. x, ev hanm olmayan kadn saysn gstermek zere , kadnn da ev hanm olmama olasln bulunuz, x rassal deikeninin olaslk dalmn yazarak grafiini iziniz.
ZM

x, 3 birimlik kadn rnekleminde ev hanm olmayan kadn says, n - x ise ev hanm kadn says olmak zere, n = toplam kadn says = 3 p = P (ev hanm olmayan kadn) = 0.60 q = P (ev hanm kadn) = 1 - p = 1 - 0.60 = 0.40 bilgilerinden yararlanarak istenen olaslk bulunur. Burada x rassal deikeni 0, 1 , 2 ve 3 deerlerini alacak ve istenen olaslk , bu olaslk deerleri arasndan seilecektir. P(x = 0, 1, 2 , 3) = P(x = 0) + P(x = 1) + P(x = 2) + P(x = 3) = 3 0 + 3 3 = 0.0640 + 0.2880 + 0.4320 + 0.2160 = 1 Soruda istenen olaslk P(x = 3) = 0.2160 dr. Yukarda elde edilen olaslk deerlerinden yararlanarak x in olaslk dalmn ve olaslk dalmnn grafii aada verilmitir. 0.60 3 0.40 0 0.60 0 0.40 3 + 3 1 0.60 1 0.40 2 + 3 2 0.60 2 0.40 1

nite 5 - Kesikli Rassal Deikenler ve Olaslk Dalmlar

123
Tablo 5.8 x in Olaslk Dalm.

x 0 1 2 3 Toplam

P(x) 0.0640 0.2880 0.4320 0.2160 1.0000

P(x) 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00 0 1 0.0640 0.2880

0.4320

0.2160

ekil 5.5 x in Olaslk Dalmnn Grafii.

Bir aratrma sonucunda tketicilerin % 20sinin indirim yapan marketlerden alveri yaptklar bulunmutur. Bu tketiciler arasndan rassal seilen 6 kii iin aadaki deerleri bulunuz. a) 3 tketicinin indirim yapan marketlerden alveri yapma olasln. b) En ok 2 tketicinin indirim yapan marketlerden alveri yapma olasln. c) En az 3 tketicinin indirim yapan marketlerden alveri yapma olasln. d) Tketicilerden 1 - 3 tanesinin indirim yapan marketlerden alveri yapma olasln. e) x rassal deikeni indirim yapan marketlerden alveri yapan tketicilerin saysn gstermek zere x in olaslk dalmn yaznz ve olaslk dalmnn grafiini iziniz. stenen olaslk deerlerinin bulunabilmesi iin n = toplam tketici says = 6 x = indirim yapan marketlerden alveri yapan kii says = 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6 p = P (indirim yapan marketlerden alveri yapma) = 0.20 q = P (indirim yapan marketlerden alveri yapmama) = 1 - p = 1 - 0.20 = 0.80 deerlerine gereksinim vardr.
ZM

RNEK 21

124

istatistik

a) 3 tketicinin indirim yapan marketlerden alveri yapma olasl, Px=3 = 6 3 b) En ok 2 tketicinin indirim yapan marketlerden alveri yapma olasl, P(x 2) = P(x = 0) + P(x = 1) + P(x = 2) = 0.2621 + 0.3932 + 0.2458 = 0.9011 c) En az 3 tketicinin indirim yapan marketlerden alveri yapma olasl, P(x 3) = P(x = 3) + P(x = 4) + P(x = 5) + P(x = 6) ya da 1 - P(x>2 = 1 - 0.9011 = 0.0989 = 0.0819 + 0.0154 + 0.0015 + 0.0001 = 0.0989 d) Tketicilerden 1 - 3 tanesinin indirim yapan marketlerden alveri yapma olasl, P(1 x 3) = P(x = 1) + P(x = 2) + P(x = 3) = 0.3932 + 0.2458 + 0.0819 = 0.7209 dur. e) x rassal deikenin olaslk dalm ve olaslk dalm grafii aadaki gibidir.
Tablo 5.9 x in Olaslk Dalm. x 0 1 2 3 4 5 6 Toplam
P(x) 0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.0819 0.0154 0.0015 0.0001 0 1 2 3 4 5 6 x 0.2621 0.2458 0.3932

0.20 3 0.80 3 = 0.0819

P(x) 0.2621 0.3932 0.2458 0.0819 0.0154 0.0015 0.0001 1.0000

ekil 5.6 x in Olaslk Dalmnn Grafii.

0.00

nite 5 - Kesikli Rassal Deikenler ve Olaslk Dalmlar

125

Baar Olasl ve Binom Dalmnn Biimi

n deneme durumunda, 1. Eer p = 0.50 ise binom dalm simetrik, 2. Eer p , 0.50den kk ise binom olaslk dalmnn saa doru arpk, 3. p , 0.50den byk ise binom olaslk dalmnn sola doru arpk, olduu gsterilebilir. Bu durumlar aada verilmitir: 1. n = 4 ve p = 0.50 olarak alnacak olursa, x olaslk dalm ve olaslk dalmnn simetrik grafii aadaki gibidir.
x 1 2 3 4 Toplam P(x) 0.2500 0.3750 0.2500 0.0625 1.0000 Tablo 5.10 n = 4 ve p = 0.50 iin x'in Olaslk Dalm

P(x) 0.4 0.3 0.2 0.1 0.0 0 1

0.3750

0.2500

0.2500

0.0625

0.0625 x

ekil 5.7 x in Olaslk Dalmnn Grafii.

2. n = 4 ve p = 0.30 (0.50den kk) olarak alnacak olursa, x in olaslk dalm ve saa doru arpk grafii aadaki gibidir.
x 0 1 2 3 4 Toplam P(x) 0.2401 0.4116 0.2646 0.0756 0.0081 1.0000 Tablo 5.11 n = 4 ve p = 0.30 iin x in Olaslk Dalm.

126

istatistik

P(x) 0.5 0.4116 0.4 0.3 0.2 0.1 0.0756 0.0081 0 1 2 3 4 x 0.2401 0.2646

ekil 5.8 x in Olaslk Dalmnn Grafii.

0.0

3. n = 4 ve p = 0.80 (0.50den byk) olarak alnacak olursa, x in olaslk dalm ve sola doru arpk grafii aadaki gibidir.
Tablo 5.12 n = 4 ve p = 0.80 iin x in Olaslk Dalm. x 0 1 2 3 4 Toplam P(x) 0.0016 0.0256 0.1536 0.4096 0.4096 1.0000

P(x) 0.5 0.4096 0.4 0.3 0.2 0.1 0.0256 1 2 3 4 x 0.1536 0.4096

ekil 5.9 x in Olaslk Dalmnn Grafii.

0.0

0.0016 0

Binom Dalmnn Ortalama ve Standart Sapmas

Daha nce, kesikli bir rassal deikenin olaslk dalmnn ortalama ve standart sapmasnn nasl hesaplanacana deinilmiti. Buradaysa kesikli rassal deikenin binom dalmna sahip olmas durumunda, ortalama ve standart sapmann elde edilmesinde kullanlan, daha uygun ve basit formller incelenecektir. Binom Dalmnn Ortalama ve Standart Sapmas, Bir binom dalmnn ortalama ve standart sapmas, m =np

nite 5 - Kesikli Rassal Deikenler ve Olaslk Dalmlar

127

ve s= npq biiminde olup, burada n toplam deneme says, p baar olasl ve q ise baarszlk olasldr. Aadaki rnekte, bir binom dalm iin ortalama ve standart sapmann hesaplanmas verilecektir. Yaplan bir aratrmayla bir kasabadaki erikinlerin % 58inin psikolojik sorunu olduu bulunmutur. Bu kasabadan rassal 25 erikin seilmitir. x , bu rneklemdeki psikolojik sorunu olan kii saysn gstermek zere, x in olaslk dalmnn ortalama ve standart sapmasn bulunuz. 25 denemesi olan bu deneyde, psikolojik sorunu olan ve olmayan erikinler olmak zere iki sonu bulunmaktadr. Burada baar olarak dnlen sonu p = 0.58 ve baarszlk olarak deerlendirilen sonu ise q = 0.42 dir. Bu rnekte binom olaslk dalmna ilikin ortalama ve standart sapma formlleri kullanlmadan da istenen deerleri bulmak olanakl ancak yorucudur. Oysa ki yukarda verilmi olan formllerden yararlanlarak ortalama ve standart sapma deerleri srasyla, m = n p = 25 (0.58) = 14.50 s= npq = 25 0.58 0.42 = 2.47
ZM

RNEK 22

olarak kolayca bulunabilir. Bu deerlerin anlam; seilen 25 kiiden 2.47 standart sapmayla ortalama 14.50 tanesinin psikolojik sorunlu olmas beklenmektedir.

1. Aadaki kavramlar ksaca aklaynz. a) Bir binom deneyi b) Bir deneme c) Bir binom rassal deikeni 2. Aadakilerden hangilerinin binom deneyi olduunu syleyiniz. a) Bir zarn ok kez atlarak sonularnn okunmas. b) Bir zarn ok kez atlarak sonularnn tek say m yoksa ift say m olduunun okunmas. c) Bir lkedeki tm semenlerin % 54nn mevcut iktidar partisini destekledii bilinmektedir. Bu kitleden (semenler) rassal seilen az sayda semene, mevcut iktidar partisini destekleyip desteklemediklerinin sorulmas. 3. x , binom dalm gsteren kesikli bir rassal deiken olmak zere, binom formlnden yararlanarak aadaki olaslklar bulunuz. a) n = 8 ve p = 0.60 iin P(x = 5) b) n = 4 ve p = 0.30 iin P(x = 3) c) n = 6 ve p = 0.20 iin P(x = 2)

SIRA SZDE

128

istatistik

POSSON OLASILIK DAILIMI

AMA

Kesikli rassal deikenlerin dier nemli bir dalm olan Poisson dalmn kullanarak ilgili olaslklar, ortalama ve standart sapmasn hesaplayabileceksiniz.

Fransz matematiki Simeon D. Poissonun adyla anlan Poisson olaslk dalm, binom dalm gibi Xin kesikli bir rassal deiken olmas durumunda (yaygn) kullanlan dalmlardan biridir. rnein bir kavakta trafik kazas olmas ayda birka kez rastlanan bir olaydr. Burada istenen, gelecek ay o kavakta iki trafik kazas olmas olasldr. Bu rnek Poisson olaslk dalmna uygundur ve her kaza olmas; meydana gelme ya da tekrar olma (occurrence) biiminde ifade edilir. Bu durumda Poisson dalmnn, rassal ve bamsz olayl deneylerde kullanld sylenebilir. Kaza rneinde olduu gibi, Poisson dalmnda olaylar rassaldr, herhangi bir sra izlemedikleri gibi nceden kestirilmeleri de olanakl deildir. Burada olaylarn bamszlnn anlam, bir olayn bir kez meydana gelmesi ve kendisini izleyen olaylarn meydana gelmesi ya da gelmemesi zerinde etkisinin bulunmamasdr. Olaylarn meydana gelii, hep bir aralkta ele alnr (trafik rneinde bir ay gibi). Bu aralk bir zaman aral, bir uzay aral olabilecei gibi bir hacim aral da olabilmektedir. ncelenen bir aralkta olayn tekrar rassal ve bamszdr. Eer verilen bir aralkta tekrar saysnn ortalamas biliniyorsa, Poisson olaslk dalm kullanlarak, x ile gsterilen tekrar saysna ilikin herhangi bir deerin olasl hesaplanabilmektedir. Poisson Olaslk Dalmnn Uygulanma Koullar, Poisson olaslk dalmnn uygulanabilmesi iin aadaki koulun salanmas gerekir. 1. x kesikli rassal deikendir. 2. Tekrarlar rassaldr. 3. Tekrarlar bamszdr. Konuya aklk kazandrlmas asndan aada, Poisson olaslk dalmnn uygulanabilecei baz rnekler ele alnmtr.. 1. Bir hastanenin acil servisine belirli bir zaman aralnda (bir saat, bir gn) gelen hasta says. Burada hasta gelileri (tekrar) rassaldr ve gelen hasta says 0, 1, 2,.... olabilir. Hasta gelileri (tekrar) bamszdr. nk geliler tek tektir ve gelen iki hasta arasnda iliki yoktur. 2. Bir makinede retilecek 100 paradan, kusurlu para says da Poisson dalmna uygundur. nk burada bir hacim aral (100 para) sz konusu olup, kusurlu para saylar (tekrar) rassal ve bir parann kusurlu olmas, bir dierinden bamszdr. 3. 5 metre uzunluunda bir demir ubuktaki hava kabarcklar (kusur) inceleniyor olsun. Bu rnekte aralk bir uzay aral olup hava kabarc says rassaldr ve bu hava kabarcklar birbirinden bamszdr. Bu rneklere benzer bir biimde olan aadaki rnekler de Poisson olaslk dalmna uygundur. 1. Bir otoyolda bir haftalk sredeki kaza says. 2. Bir manava bir saatlik srede gelen mteri says. 3. Bir maazada bir haftalk srede satlan TV seti says.

nite 5 - Kesikli Rassal Deikenler ve Olaslk Dalmlar

129

te yandan bir doktorun muayenehanesine gelen hasta says bunlardan farkldr. nk gelecek hastalar daha nce randevu aldklarndan rassal bir say olmayp, ka kiinin gelecei daha nceden (yaklak olarak) bilinmektedir. Ayn biimde bir hava alanndan kalkacak ya da bu hava alanna inecek uak says da rassal deildir ve nceden bilinmektedir. Bu nedenle rassal olma koulu salanmad iin bu tr verilere Poisson olaslk dalm uygulanamamaktadr. Poisson olaslk dalmnda ortalama tekrar (meydana gelme) says l (Lamda) ile, verilen aralktaki tekrar says da x ile gsterilmektedir. Poisson olaslk dalm kullanlarak, l ortalama tekrar says biliniyorken, verilen bir aralkta x tekrarlanma saysnn olasl elde edilmektedir. Poisson Olaslk Dalm Forml, Poisson olaslk dalmna gre, bir aralkta x tekrarn gzlenmesi olasl,
x -l Px =l e x!

eitliiyle bulunmaktadr. Burada l verilen aralkta ortalama tekrar saysdr (e=2.71828). Bir aralktaki ortalama tekrar says l , Poisson olaslk dalmnn parametresi ya da ksaca Poisson parametresi olarak bilinir. Yukardaki formlden de anlalaca gibi, x tekrar saysnn olaslnn bulunabilmesi iin, sadece l deerinin bilinmesi yeterlidir. nk formldeki e-l deeri, ya hesaplanmakta ya da hazr tablolardan bulunmaktadr. Yaplan bir aratrmadan 18-24 ya grubundaki tketicilerin ayda ortalama 6.9 kez alverie ktlar bulunmutur. Poisson olaslk dalmna uyduu dnlen rassal deiken iin, 18-24 ya grubunun ayda 5 kez alverie kmas olasln bulunuz. Ortalama alveri says olan 6.9 dalmn ortalamas ve olasl bulunmas istenen tekrar says x ise 5 alnarak istenen olaslk deeri, Poisson dalm formlnden elde edilir.
x -l 6.9 5 e -6.9 Px=5 = l e = x! 5!

RNEK 23

ZM

15640.31349 0.001008 = 0.1314 120

Bir amar makinesi, ayda ortalama, kez skma arzas yapmaktadr. Poisson olaslk dalmndan yararlanarak bu makinenin gelecek ay a) ki kez arzalanmas, b) En ok bir kez arzalanmas olaslklarn bulunuz.

RNEK 24

130
ZM

istatistik

Ayda ortalama kez skma arzas olduuna gre l = 3 dr. Bu durumda; a) Gelecek ay iki kez skma arzas olma olasl; Px=2
x -l 3 2 e -3 9 0.049787 = 0.2240 = l e = = 2 x! 2!

olarak bulunur. b) Gelecek ay, en ok bir skma arzas ifadesiyle; hi arza olmamas ve sadece bir arza olmas kastedilmektedir. P (En ok bir arza) = P(x 1) = P (0 ya da 1) = P(x = 0) + P(x = 1) olarak elde edilir. Poisson olaslk dalmnda l ve x in aralklar ayn olmaldr. Aksi takdirde eitliin salanmas iin l ortalamasnn tekrar tanmlanmas gerekir.

RNEK 25

Bir firma yeni rettii bir rnn pazar bulabilmesi iin, bu rn alanlardan beenmeyenlere, 7 gnlk sre ierisinde rn geri getirdikleri takdirde, paralarnn iadesi kampanyas balatmtr. Geen sre ierisinde satlan 10 rnden 2 tanesinin parasnn, iade edildii grlmtr. Poisson olaslk dalmndan yararlanarak gelecekte satlacak 40 rnden 6 tanesinin parasnn iade edilmesi olasln bulunuz. Burada nemli bir sorunla karlalmaktadr. Bu sorun, yukarda deinildii gibi; ortalama deerin aral ile xin aralyla farkl olmasdr. nk l = 2 deeri 10 sattan elde edilmiken gelecekte yaplacak 40 sattan 6 tanesine para iadesi sorulmaktadr. Bu durumda x = 6 ayn kalacak, ancak l ortalama deeri, istenen aralk iin tekrar tanmlanacak, bu deer de l = 8 olacaktr. Ortalamann yeniden tanmlanmasnn ardndan Poisson olaslk dalmndan yararlanarak istenen olaslk; Px=6
x -l 8 6 e -8 262144 0.000335 = l e = = = 0.1220 x! 6! 720

ZM

bulunur. Aslnda Poisson olaslk dalm, nadir karlalan ya da tekrarlanan (olasl ok kk) olaylar iin kullanlmaktadr. Oysa yukardaki rnekte olaslk deeri P = 2 / 10, tekrar says n = 40 ve olasl bulunmas istenen tekrarlanma says x = 6 olarak dnldnde, deney bir binom deneyi olarak dnlr ve istenen olaslk binom dalm formlnden de elde edilebilir. Px=6 = 40 6 = 0.20 6 0.80
34

40! = 6! 34!

0.20

0.80

34

= 0.1246

Bu duruma, binom dalm yaklamnda Poisson dalmnn kullanlmas ad verilir ve zellikle n saysnn ok byk olmas durumunda binom dalmyla olaslk bulmann zaman kaybettirmesini ortadan kaldrmak amacyla kullanlr.

nite 5 - Kesikli Rassal Deikenler ve Olaslk Dalmlar

131

Bolkazan bankasnn Kzlay ubesinde her gn ortalama iki tane yeni hesap atrld bilinmektedir. Verilen bir gnde, a) 6 yeni hesap b) En ok 3 yeni hesap c) En az 7 hesap atrlmas olaslklarn bulunuz. nce, formlde kullanlacak deerler tanmlanmaldr. l= Her gn alan ortalama yeni hesap says. x = Verilen gnde alacak yeni hesap says. Bu bilgiler nda Poisson olaslk dalm forml kullanlarak istenen olaslklar; a) x -l 2 6 e -2 = 0.0120 Px=6 = l e = x! 6! b) P(x 3) = P(x = 0) + P(x = 1) + P(x = 2) + P(x = 3) = 0.1353 + 0.2707 + 0.2707 + 0.1804 = 0.8571 c) P(x 7) = 1 P(x < 7) = 1 { P(x = 0) + P(x = 1) + P(x = 2) + P(x = 3) + P(x = 4) + P(x = 5) + P(x = 6) } = 0.0045 olarak bulunur. Bir otomobil galerisinde gnde ortalama 0.9 otomobil satlmaktadr. x,verilen bir gnde satlan otomobil saysn gstermek zere, Poisson olaslk dalmn bulunuz ve olaslk dalmnn grafiini iziniz. Poisson olaslk dalm iin gerekli deeri l = 0.9 bilinmektedir. Ancak satlan otomobil says x ise 0, 1, 2, 3, 4, ...., olabilecektir. Bylesi durumlarda x deerinin says, bulunan olaslk deerine baklarak belirlenmektedir. Olaslk deerinin ihmal edilebilecek dzeyde olmas durumunda (yaklak sfr) olasl bulunan x deeri durdurulmaktadr. Bu dnce nda oluturulan Poisson olaslk dalm ve olaslk dalmnn grafii aada verilmitir.
x 0 1 2 3 4 5 6 P(x) 0.4066 0.3659 0.1647 0.0494 0.0111 0.0020 0.0003
ZM ZM

RNEK 26

RNEK 27

Tablo 5.13 l = 0.9 iin Olaslk Dalm.

132

istatistik

0.50 0.40 0.30 0.20 0.10 0.00

P(x)

ekil 5.10 Olaslk Dalmnn Grafii.

Poisson Olaslk Dalmnn Ortalamas

Poisson dalmda ortalama ve varyans parametrelerinin her ikisi de l dr. Standart sapma, varyansn pozitif kare kk olduundan bu da l dir. m = s2 = s = l l l

rnein, yukardaki rnek 5.27 iin bu deerler; m = s2 = l = l = 0.9 0.9

otomobil olmaktadr.
SIRA SZDE

1. Poisson olaslk dalmnn uygulanabilmesi iin salanmas gereken koullar nelerdir? 2. Poisson dalmnn parametresi nedir ? Ne anlama gelmektedir? 3. Poisson formlnden yararlanarak aadaki olaslklar bulunuz. a) l = 4 iin P(x 1) b) l = 5.3 iin P(x = 8)

nite 5 - Kesikli Rassal Deikenler ve Olaslk Dalmlar

133

Kendimizi Snayalm
1. Dayankl tketim mal satan bir maazann son 100 i gnndeki gnlk satlar aadaki tabloda verilmitir. Sat saylar Gn saylar 2 12 3 21 4 34 5 19 6 14

Yukardaki tabloya gre X, gnlk sat gstermek zere, P(X<4) olasl katr? a. 0.04 b. 0.17 c. 0.21 d. 0.33 e. 0.50 2. X, rassal deikeninin olaslk dalm, aadaki tabloda verilmitir. k P(x) 0 0.12 1 0.27 2 0.43 3 0.18 Yukardaki tabloya gre, X in ortalamas ve standart sapmas katr? a. m = 1.670 s = 0.906 b. m = 2.472 s = 0.906 c. m = 1.670 s = 1.127 d. m = 1.528 s = 1.417 e. m = 1.740 s = 2.180 3. Bir firma piyasa koullarnn olumsuzluu nedeniyle 16 alanndan 2 tanesini rastgele seerek ilerine son verecektir. Yaplabilecek farkl seim says katr? a. 40 b. 70 c. 100 d. 120 e. 130 4. X, p = 0.3 ve q = 0.7 olmak zere Binom dalm bir rassal deikendir. X in varyans 2.1 ise n katr? a. 2 b. 4 c. 5 d. 7 e. 10

5. Gnlk gazete okurlarnn 0.60 okuduklar gazeteleri gvenilir bulmaktadr. Bu okuyucular aralarndan rastgele seilen 3 kiinin okuduklar gazeteleri gvenilir bulmama olasl nedir? a. 0.064 b. 0.216 c. 0.310 d. 0.370 e. 0.421 6. Bir basketbolcunun serbest atdaki baars 0.85 dir. Basketbolcunun deneyecei 3 attan, ikisini sayya dntrme olasl nedir? a. 0.216 b. 0.325 c. 0.442 d. 0.467 e. 0.518 7. Bir havayolu irketinin merkezine hergn ortalama 9.7 ikayet telefonu gelmektedir. Herhangi bir gnde 7 ikayet gelmesi olasl nedir? (Yol gsterme: Poisson dalmndan yararlannz.) a. 0.0982 b. 0.1740 c. 0.2234 d. 0.2401 e. 0.3547 8. Ekonomik kriz yaayan lkemizde ok sayda kk ve orta boy iletme kapanmaktadr. Konuyla ilgili olarak Eskiehirde yaplan bir aratrmada hergn ortalama 1.3 iyerinin kapand belirlenmitir. Verilen bir gnde Eskiehirde 3 den az iyerinin kapanma olasl nedir? a. 0.0294 b. 0.1714 c. 0.3740 d. 0.5343 e. 0.8571 9. X, ortalamas 1.8 olan Poisson dalm bir rassal deiken olduuna gre standart sapmas nedir? a. 0.04 b. 0.17 c. 0.21 d. 1.34 e. 1.50

134

istatistik

10. Bir A firmasnda istenilen verimin elde edilmesi ve srdrlebilmesine ilikin olarak alanlara uygulanan bir anket sonucunda, alanlarn 0.50 si alma koullarnn en nemli faktr olduunu belirtmilerdir. A firmas alanlarndan rastgele seilen 10 kiiden en ok 5 tanesinin alma koullarnn en nemli etken olduunu iaretleme olasl nedir? a. 0.2051 b. 0.2725 c. 0.3770 d. 0.6230 e. 0.7730

Yant Anahtar
1. d 2. a 3. d 4. e 5. a 6. b 7. a 8. e 9. d 10. d

Yararlanlan Kaynaklar
HOEL, P.G. and JESSEN, R.J.: Basic Statistics for Business and Economics, Wiley, NewYork, 1971. MANN, P.S.: Introductory Statistics, 2nd Edition, Wiley, New York, 1995. OHAGAN, A., Probability: Metods and Measurement, Chapman and Hall, London, 1988. WONNACOTT, R.J., WONNACOTT, T.H.: Introductory Statistics, 4th Edition, Wiley, Singapore, 1985.

PIERRE SIMON LAPLACE (1749-1827)

700l yllarn sonlarnda astronomi alanndaki almalaryla dikkat ekti. zleyen yllarda integral, sonlu uzaylar ve differansiyel denklemler zerinde alt. 1812de, 1779 ylnda yaynlad bir makalesini temel alarak olaslk kavram zerinde almaya balad. Sonraki yllarda Gauss ve Legendrenin de ilgilendii en kk kareler yntemine ilikin almasn tamamlad. 1819da olaslk konusunda yazd Theorie des Probabilits adl kitab yaynland.