35

Merkezi Eilim ve Deikenlik lleri

alma Biimine likin Olarak:

nceki nitelerde verilen kavramlar yeniden gzden geirmeli, Verilen rnekleri dikkatle incelemelidir.

36

statistik

Amalar:
Merkezi eilim lleri kavramn aklayabilecek ve istatistik serilerinin ortalamalarn hesaplayabileceksiniz. Deikenlik lleri kavramn aklayabilecek ve istatistik serilerine ilikin deikenlik llerini hesaplayabileceksiniz.

indekler
GR MERKEZ ELM LLER (ORTALAMALAR) Duyarl Ortalamalar Duyarl Olmayan Ortalamalar Serinin Simetri Durumuna Gre Ortalamalar Arasndaki liki DEKENLK LLER Deiim Aral Standart Sapma Deiim Katsays

nite 3 - Merkezi Eilim ve Deikenlik lleri

37

GR
Merkezi eilim lleri, adnn da artraca gibi bir veri kmesinin ortasn belirleme eiliminde olan saysal deerlerdir. Ortalama terimi genelde bu llerle ilgilidir. Bu nitede ncelikle merkezi eilim lleri (ortalamalar) ele alnacak, sonra da deikenlik llerine yer verilecektir.

MERKEZ ELM LLER (ORTALAMALAR)

AMA

Merkezi eilim lleri kavramn aklayabilecek ve istatistik serilerinin ortalamalarn hesaplayabileceksiniz.

Bir ortalama ile, nfus, hz, k yl, s ve benzeri gibi llebilen ya da saylabilen bir olay ya da nesneye ilikin derlenen veri kmesini temsil edebilen, tek bir deer hesaplanr. Ancak bir ka tane olan merkezi eilim llerinin her biri, ayn veri kmesi iin farkl bir tablo izer. Geni anlamda ortalama, bir istatistik serisindeki gzlem deerlerinin, etrafnda toplanma eilimi gsterdii deer olarak tanmlanr. Konuya aklk kazandrmas asndan aadaki rnei gz nne alalm. 9 dairelik bir apartmanda oturan ailelerin aylk gelirleri milyon TL olarak aadaki gibi olsun. 520, 580, 670, 700, 700, 700, 860, 1000, 1200

Ortalama, bir seride en kk deerle en byk deer arasnda yer alr. (Xmin < ortalama < X max)

Bu ailelerin normal geliri nedir sorusunun cevab, muhtemelen gelirlerin ortalamasdr biiminde olacaktr. zleyen kesimlerde rnekte sz edilen normal gelirin hesaplanmasnda kullanlan merkezi eilim lleri, baka bir anlatmla ortalamalar ayrntlaryla gzden geirilecektir. Ana izgileriyle ortalamalar, duyarl ve duyarl olmayan ortalamalar olmak zere, iki ana balk altnda incelenebilir.

Duyarl Ortalamalar
Duyarl ortalamalar, serideki tm gzlem deerlerinden etkilenen ortalamalardr. Bu nitede duyarl ortalamalardan sadece aritmetik, geometrik ve kareli ortalamalar ele alnacaktr.

Aritmetik Ortalama
Aritmetik ortalama, bir seriyi oluturan gzlem deerleri toplamnn, gzlem saysna oran olarak tanmlanr. Seriyi oluturan gzlem deerleri x1, x2, ..., xn aritmetik ortalama da x ile gsterilirse tanm uyarnca,
n

x = x1 + x2 + ...+ xn = i=1 n n olarak hesaplanr.

xi

Bir seride aritmetik ortalama, seriyi oluturan gzlem deerleri toplam gzlem saysna blnerek hesaplanr.

38

statistik

En kolay hesaplanan ve en ok kullanlan ortalama, aritmetik ortalamadr. Eer ne tr olduu belirtilmeden bir ortalamadan sz ediliyorsa, muhtemelen kastedilen aritmetik ortalamadr.

RNEK 1
ZM

Yukarda verilen 9 dairelik apartmanda oturan ailelerin normal gelirini, aritmetik ortalama kullanarak hesaplaynz. X, ailelerin aylk gelirlerini gstermek zere gelirlerden oluan basit seri aadaki gibi olacaktr : x (milyon TL) 520 580 670 700 700 700 860 1000 1200 x = 6930 Ailelerin toplam geliri 6930 milyon TL olduundan tanm dorultusunda, toplam gelir aile saysna blnerek ortalama gelir, x=

x = 6930 = 770 milyon TL

n 9

olarak hesaplanr.

RNEK 2

Aada verilen basit serinin aritmetik ortalamasn hesaplaynz. x 10 13 16 20 26 85

ZM

Gzlenen deerlerin toplam 85 ve gzlem says da 5 olduundan

x=

x = 85
n 5

= 17

olarak hesaplanr.

nite 3 - Merkezi Eilim ve Deikenlik lleriri

39

te yandan frekans serilerinde her gzlem deeri frekans kadar tekrarlandndan, aritmetik ortalama hesaplanrken gzlem deerleri frekanslaryla arplarak toplanr ve bu sonu frekanslar toplamna blnr. Aadaki rnei dikkatle inceleyiniz.

Aada verilen frekans serisinin aritmetik ortalamasn hesaplaynz. x 10 12 15 19 21 f 2 3 6 4 1 16

ZM

RNEK 3

Verilen seri, 2 tane 10, 3 tane 12, 6 tane 15, 4 tane 19 ve 1 tane de 21 deerinden olumutur. 16 gzlem deerinin toplam,

x = 10 + 10 + 12 + 12 + 12 + 15 + 15 + 15+ 15 + 15 + 15 + 19 + 19 + 19 + 19 + 21
2 3 6 4 1

x=2

10 + 3 12 + 6 15 + 4 19 + 21

= 20 + 36 + 90 + 76 + 21 = 243

olarak elde edilir. Bu toplam, gzlem deeri frekanslar ile arplarak aadaki gibi kolaylkla elde edilebilir. x f xf 10 2 10. 2 = 20 12 3 12. 3 = 36 15 6 15. 6 = 90 19 4 19. 4 = 76 21 1 21. 1 = 21 16 243 Hesaplanan gzlem deerleri toplam lnerek aritmetik ortalama, x=

xf

, frekanslar toplamna

b-

xf f

= 243 = 15,1875 16

olarak hesaplanr. rnekten de grlebilecei gibi, frekans serilerinde aritmetik ortalama,

n

x = x1f1 + x2f2 + ... + xnfn = f1 + f2 + ... + fn ile hesaplanr.

i=1 n

xifi fi

i=1

40

statistik

RNEK 4

Aada verilen serinin aritmetik ortalamasn hesaplaynz. x 10 15 20 25 30 35 f 12 20 25 25 15 3 100

ZM

x 10 15 20 30 35 30

f 12 20 25 25 15 3 100

xf 120 300 500 625 450 105 2100

x=

xf f

= 2100 = 21 100

olarak elde edilir. Aritmetik ortalama snflandrlm serilerde de frekans serilerinde olduu gibi hesaplanr. Ancak dikkat edilmesi gereken, deiken deerleri olarak snf orta noktalarnn alnmasdr.

RNEK 5

Aada verilen serinin aritmetik ortalamasn hesaplaynz. Snflar 10 -14 14 - 18 18 -22 22 - 26 26 -30 f 4 5 8 6 2

f = 25

nite 3 - Merkezi Eilim ve Deikenlik lleriri

41
ZM

Snflar 10 - 14 14 - 18 18 - 22 22 - 26 26 - 30

f 4 5 8 6 2

x 12 16 20 24 28

xf 48 80 160 144 56

f = 25
Buradan, x=

xf = 488

xf f

= 488 = 19,52 25

olarak elde edilir. Ancak dikkat etmek gerekir ki, snflamadaki kayplar nedeniyle, snflandrlm serilerde aritmetik ortalama, yaklak olarak hesaplanabilmektedir.

Aritmetik Ortalamann zellikleri

Aritmetik ortalama duyarl bir ortalamadr ve serideki ar deerlerden dorudan etkilenir.

Aritmetik ortalama aadaki serilerin hangisinde daha temsilidir? x 23 25 26 28 102 f 1 25 26 28 80 u 23 25 26 100 174
ZM

RNEK 6

x= y= u=

x = 102 = 25.5
n 4

y = 80 = 20.0
n 4

u = 174 = 43.5
n 4

Grlecei gibi serideki bir tek deerin deimesi bile, ortalamay etkilemektedir. x serisinin ortalamas seriyi oluturan gzlem deerlerine olduka yakn, baka bir anlatmla temsil yetenei daha yksektir. y ve u serilerinde ise gzlem deerlerindeki ar kymetlerin byklne bal olarak, ortalamalarn temsil yetenei azalmtr.

42

statistik

Gzlem deerlerinin aritmetik ortalamadan cebirsel sapmalarnn toplam sfrdr.

n

Baka bir anlatmla

i=1

xi - x = 0

olur.

Bu zellik aadaki rnek zerinde gsterilmitir :

RNEK 7
x 10 20 30 40 50 150 x -x 10 - 30 = -20 20 - 30 = -10 30 - 30 = 00 40 - 30 = 10 50 - 30 = 20 x - x = 00

x=

x = 150
n 5

= 30

Eer verilen seri bir frekans serisiyse, her gzlem deerinden aritmetik ortalama kartlr ve ilgili gzlem deerinin frekansyla arpldktan sonra, toplam deer hesaplanr. lemler aadaki rnek zerinde gsterilmitir :

RNEK 8
x 50 60 70 80 90 f 1 3 6 4 2 16 xf 50 180 420 320 180 1150 (x - x ) 50 - 71.875 60 - 71.875 70 - 71.875 80 - 71.875 90 - 71.875 = = = = = -21.875 -11.875 -1.875 8.125 18.125 (x - x ) f -21.875 -35.625 -11.250 32.500 36.250 -68.750

x=

68.750 x - x = 00,000

xf =
f

1150 = 71.875 16

Gzlem deerlerinin aritmetik ortalamadan cebirsel sapmalarnn kareleri toplam minimumdur. Bu zellik de aadaki rnek zerinde gsterilmitir:

nite 3 - Merkezi Eilim ve Deikenlik lleriri

43

RNEK 9
x 10 20 30 40 50
(x - x ) (x - x )2

-20 -10 00 10 20

400 100 000 100 400

x = 30

x- x

= 1000

Verilen X serisinde, aritmetik ortalamadan daha kk (25) ya da daha byk bir deer (40) kartlrsa sonular, x 10 20 30 40 50 x - 25 -20 -5 5 15 25 (x - 25)2 225 25 25 225 625 x - 25 2 = 1125 (x - 40) -30 -20 -10 00 10 (x - 40)2 900 400 100 000 100 x - 40 2 = 1500

x - 25
2

= 1125 ve

x - 40 2 = 1500

olarak elde edilir. Aritmetik ortalamadan cebirsel sapmalarn kareleri toplam 1000dir. Ancak bu ortalamadan kk (25) ve byk (40) deerler kartldnda, grlecei gibi cebirsel sapmalarn kareleri toplam 1000den byk kmaktadr.

Tartl Aritmatik Ortalama

Eer bir seriyi oluturan gzlem deerleri arasnda nem derecesine gre farklar varsa ve bu farklar ortalama hesabnda gz nne alnmak isteniyorsa, byle durumlarda tartl ortalama hesaplanr. t, tarty xtde tartl aritmetik ortalamay gstermek zere, tartl aritmetik ortalama basit serilerde, xt = xt t frekans ve snflandrlm serilerde ise, xt = xtf tf eitlikleriyle hesaplanr.
Gzlem deerleri arasndaki nem derecesine gre farklar, ortalama hesaplanrken gz nne alnmak istenirse, tartl ortalama hesaplanmaldr.

44

statistik

RNEK 10

ktisadi ve dari Bilimler Fakltesi letme Blmndeki birinci snf rencisinin gz dneminde ald dersler, baar notlar, baar notlarnn katsaylar ve kredi deerleri aada verilmitir: Dersler Genel Matematik I Trke I Makro Ekonomi I Genel iletme A...T Baar Notlar AA AB CC BC AB Katsaylar 4.0 3.7 2.0 2.7 3.7 Kredi Deerleri 5 2 3 3 2 15

rencinin dnem not ortalamasn katsay cinsinden hesaplaynz. Dersler Baar Notlar Genel Matematik I AA Trke I AB Makro Ekonomi I CC Genel iletme BC A...T AB xt = Katsaylar 4.0 3.7 2.0 2.7 3.7 Kredi Deerleri 5 2 3 3 2 15 xt 20.0 7.4 6.0 8.1 7.4 48.9
ZM

xt = 48,9 = 3.26 t 15

olarak hesaplanr. Tartl ortalamalarda tartlar, gzlem deerlerini nem derecesine gre farkl klan deerler oluturur. Tart kavramyla ilgili olarak aadaki rnei dikkatle gzden geiriniz.

RNEK 11

Matematik, statistik, Fizik, Kimya ve Biyoloji blmlerinden oluan bir Fen Fakltesinde, tm blmlerin birinci snflarna gz dneminde verilen Genel Matematik I dersinin birinci ara snav sonularna ilikin blm baar ortalamalar aada verilmitir: Blmlerin Baar Ortalamalar x 70 65 68 50 50 Blmlerin renci Saylar f 70 60 50 40 25

Blmler Matematik statististik Fizik Kimya Biyoloji

Genel Matematik I dersinin faklte dzeyindeki baar ortalamasn bulunuz.

nite 3 - Merkezi Eilim ve Deikenlik lleri

45
ZM

Blmler Matematik statististik Fizik Kimya Biyoloji

Baar Ortalamas x 70 65 68 50 50

renci Says f 70 60 50 40 25 245

xf 4900 3900 3400 2000 1250 15450

Oranlarn ortalamas, ortalamalarn ortalamas ve baz bileik indeksler, tartl ortalama kullanlarak hesaplanr.

xt =

xf f

= 15450 = 63,06 245

olarak hesaplanr. Uygulamada ortalamalarn ortalamas, oranlarn ortalamas ve baz bileik indeksler tartl ortalama kullanlarak hesaplanr.

Geometrik Ortalama
Geometrik ortalama, seriyi oluturan gzlem deerlerinin arpmnn gzlem deeri saysna eit mertebeden kk olarak tanmlanr. Eer seriyi oluturan gzlem deerleri x1, x2, ..., xn ile ve geometrik ortalama da G ile gsterilirse geometrik ortalama, G = x1 . x2 . ... .xn =
n n

P xi i=1

eitlii ile hesaplanr. Ancak seriyi oluturan gzlem deerlerinin says arttnda, geometrik ortalamay yukardaki forml yardmyla hesaplamak gleir. Byle durumlarda geometrik ortalama logaritma yardmyla aadaki eitlikle hesaplanr. logG = 1 n
n

log x i
i=1

Bir serinin geometrik ortalamas, serideki gzlem deerleri arpmnn, gzlem deeri saysna eit mertebeden kk alnarak hesaplanr.

Grlecei gibi geometrik ortalamann logaritmas, gzlem deerlerinin logaritmalarnn aritmetik ortalamasna eittir. Aadaki basit serinin geometrik ortalamasn hesaplaynz. x 2 5 8 20

RNEK 12

46
ZM

statistik

Geometrik ortalamann tanm dorultusunda, G = 2.5.8.20 =

4 4

1600 = 6.32

ya da, log G = 1 log2 + log5 + log8 + log20 4 = 1 0.30103 + 0.69897 + 0.90309 + 1.30103 4 = 1 3.20412 4 = 0.8010 G = 6.32 olarak elde edilir.

Frekans serilerinde ve snflandrlm serilerde geometrik ortalama, log G = 1

n n

fi log xi fi
i=1

i=1

eitliiyle hesaplanr. Eer bir seriyi oluturan gzlem deerleri, bir nceki gzlem deerine bal olarak deiiyor ve deiimin hz belirlenmek isteniyorsa bu durumda geometrik ortalama hesaplanr. Uygulamada milli gelir, nfus, bileik faiz ve baz bileik indekslerin hesaplanmasnda geometrik ortalama kullanlr.

Kareli Ortalama
Kareli ortalama, seriyi oluturan gzlem deerlerinin karelerinin toplamnn gzlem saysna orannn kare kk olarak tanmlanr. Kareli ortalama K ile gsterilirse kareli ortalama,
n

K=

2 x12 + x12 +... + xn = n

xi2 n

i=1

eitliiyle hesaplanr.

nite 3 - Merkezi Eilim ve Deikenlik lleri

47

Aada verilen basit serinin kareli ortalamasn hesaplaynz. x 1 3 5 7 8 10 x2 1 9 25 49 64 100 248 olarak elde edilir ve kareli ortalama, x 1 3 5 7 8 10 K= x2 = n 248 = 6.4291 6

RNEK 13
Kareli ortalama, seriyi oluturan gzlem deerlerinin kareleri toplamnn, gzlem saysna orannn kare kk alnarak hesaplanr.

ZM

olarak hesaplanr. Frekans ve snflandrlm serilerde kareli ortalama, K= x2f f

eitliiyle hesaplanr. Aadaki serinin kareli ortalamasn hesaplaynz. Snflar 0-4 4-8 8 - 12 12 - 16 16 - 20 f 1 4 8 5 2 20

RNEK 14

48
ZM

statistik

Hesaplamalar aadaki gibidir: Snflar f 0-4 1 4- 8 4 8 - 12 8 12 - 16 5 16 - 20 2 20 Kareli ortalama, K= x2f = f 2576 = 11.3490 20

x 2 6 10 14 18

x2 4 36 100 196 324

x2f 4 144 800 980 648 2576

olarak elde edilir. Grlecei gibi, kareli ortalama da tm gzlem deerlerinin byklklerinden etkilenen, duyarl bir ortalamadr.

Duyarl Olmayan Ortalamalar

Duyarl olmayan ortalamalar, seriyi oluturan tm gzlem deerlerinin byklklerinden etkilenmeyen ortalamalardr. zleyen paragraflarda duyarl olmayan ortalamalardan sadece medyan ve mod ele alnacaktr.

Medyan
Bir istatistik serisinde tam ortaya den ve dolaysyla seriyi iki eit ksma blen gzlem deerine medyan denir.

RNEK 15
Bir serinin medyan, ilgili seriyi tam eit iki ksma blen gzlem deeridir.

Aadaki basit serinin medyann hesaplaynz. x 10 12 15 17 20 Verilen seriyi tam ortadan ikiye blen gzlem deeri 3. gzlem deeri olan 15dir. Med = 15

ZM

Grlecei gibi, seride bu deerden kk ve byk olmak zere 2er gzlem deeri bulunmaktadr. nitenin banda verilen 9 ailenin aylk gelirler (milyon TL) serisini tekrar gz nne alalm. 520, 580, 670, 700, 700, 700, 860, 1000, 1200

nite 3 - Merkezi Eilim ve Deikenlik lleri

49

Aritmetik ortalama kullanarak ayn apartmanda oturan ailelerin aylk ortalama geliri 770 milyon TL bulunmutu. Grlecei gibi, 3 ailenin aylk geliri aritmetik ortalamadan byk, 6 ailenin de aylk geliri aritmetik ortalamadan kktr. Bu grubun aylk gelirinin, gelirler byklk srasna konduunda tam ortadaki ailenin geliri tarafndan temsil edilmesi istenebilir. Bu durumda ortalama gelir, medyan kullanlarak hesaplanmaldr. Aylk gelirler serisini tam eit iki ksma blen gelir, baka bir anlatmla ilgili serinin medyan 5. gzlem deeri olan 700 milyon TLdir. Dikkat edilirse 700 milyon TLden kk 3, byk de 3 gelir dzeyi vardr. Eer sz konusu apartmanda 9 deil de 10 aile ikamet ediyor olsayd, bu durumda orta aile (5,5. aile) sz konusu olmayacaktr. Byle durumlarda medyan tam ortaya den iki gzlem deerinin aritmetik ortalamas alnarak hesaplanr. Aada 8 gzleme ilikin sonular, gzlem srasna gre verilmitir : 2, 7, 3, 8, 7, 3, 4, 10

RNEK 16

Gzlem deerlerine ilikin medyan hesaplaynz. ncelikle gzlenen deerler byklk srasna konmaldr (Bir istatistik serisi oluturulmaldr). x 2 3 3 4 7 7 8 10 Grlecei gibi, verilen seride tam ortaya 4 ve 7 olmak zere 2 deer dmektedir. Yukardaki aklamalar dorultusunda medyan, bu iki gzlem deerinin aritmetik ortalamas olacaktr. Med = 4 + 7 = 11 = 5,5 2 2 olarak hesaplanr. Sreksiz serilerde medyann hangi sradaki gzlem deeri olduu, n serideki gzlem saysn gstermek zere, n + 1 ile bulunur. 2 Yukardaki 8 gzlemde oluan rnekte medyan, 8 + 1 = 4.5 sradaki gz2 lem deeridir. 4 ve 5. gzlem deerleri srasyla 4 ve 7 olduundan medyan bu deerlerin aritmetik ortalamas alnarak hesaplanmtr. Buna gre 7 gzlem deerinden oluan bir seride medyan, 7 + 1 = 4. gz2 100 + 1 = 50.5 lem deeri, 100 gzlem deerinden oluan bir seride ise medyan, 2
ZM

50

statistik

gzlem deeri, baka bir anlatmla 50 ve 51. gzlem deerlerinin aritmetik ortalamas alnarak hesaplanacaktr. Frekans serilerinde de medyann kanc gzlemin deeri olduu, n + 1 ile 2 elde edilir. Hangi gzlem deerinin bu srada yer ald, birikimli frekanslar yardmyla kolaylkla bulunur. lemler aadaki rnekte gsterilmitir.

RNEK 17

Aada verilen frekans serisinin medyann hesaplaynz. x 10 12 15 17 20 f 2 3 6 5 1 17

ZM

Hangi sradaki gzlem deerinin medyan deeri olduunu bulabilmek iin, kolaylk asndan ncelikle -den az ya da -den ok serilerinden birisi oluturulur. Bu rnekte den az serisinden yararlanlmtr. f 2 3 6 5 1 17 Toplam gzlem says 17 olduundan medyan deeri, x 10 12 15 17 20 den az 2 5 11 16 17

n + 1 = 18 = 9. sradaki gzlem deerine eit olacaktr.den az serisinden 9.srada2 2 ki gzlem deerinin 15 olduu bir bakta grlr. Buradan, Med = 15 sonucuna ulalr. Snflandrlm serilerde de medyan yine birikimli frekanslar yardmyla hesaplanr. Ancak, snflandrlm serilerde seriyi iki eit ksma blen gzlem deeri bir snf iinde yer alacaktr. Medyan deerini iinde bulunduran snfa medyan snf ad verilir. Medyan snf, frekanslar toplamnn yarsn iinde bulunduran snftr. Medyan snf belirlendikten sonra medyan, la : medyan snfnn alt snr, f, N : frekanslar toplam fa : medyan snfna kadar olan snflarn frekanslar toplam, fm : medyan snfnn frekans, hm : medyan snfnn bykl, olmak zere,

nite 3 - Merkezi Eilim ve Deikenlik lleri

51

N - fa Med = l a + 2 . hm fm eitliiyle hesaplanr. Ancak dikkat etmek gerekir ki elde edilen sonu, snflama nedeniyle yaklak olacaktr. Snflandrlm serilerde medyan snfnn bulunmas ve medyann hesaplanmas aadaki rnek zerinde gsterilmitir. Aadaki serinin medyann hesaplaynz. Snflar 10 - 14 14 - 18 18 - 22 22 - 26 26 - 30 f 3 4 8 6 1 22
ZM

RNEK 18

ncelikle medyan snfn bulabilmek iin den az serisi oluturulur. Snflar 10 - 14 14 - 18 (18 - 12) 12 - 16 16 - 20 f 3 4 8 6 1 22 -den az 3 7 15 21 22

Bu tr snflandrlm serilerde deiken srekli olduundan, medyan N = 22 = 11. gzlem deeri olacaktr. -den az serisinden 11. gzlem deerinin 2 2 (18 22) snfnda olduu kolaylkla grlr. (18 22) snf, medyan snfdr. Medyan snf belirlendikten sonra, la = 18, N = 11, 2 fa = 7, fm = 8, hm = 4, deerleri yukarda verilen eitlikte yerine konarak,

52

statistik

Med = 18 + 11 - 7 . 4 8 = 18 + 2 = 20 olarak elde edilir. ( Bulunan deerin medyan snfnn iinde kaldna dikkat ediniz.)

Medyan grafik yardmyla da hesaplamak mmkndr. Bunun iin -den az ya da den ok erilerinden birisinin grafii izilir. Sonra dik eksende frekanslar toplamnn yars belirlenir ve bu noktadan yatay eksene bir paralel izilir. Bu dorunun birikimli serinin grafiini kestii noktann apsis deeri medyan belirler.

RNEK 19

Aadaki verilen serinin medyann grafik yardmyla bulunuz. Snflar 0-4 4-8 8 - 12 12 - 16 16 - 20 20 - 24 24 - 28 f 4 6 10 8 6 3 3 40

ncelikle birikimli serilerden birisi, rnein den az serisi oluturulur. Snflar f -den az 0-4 4 4 4-8 6 10 8 -12 10 20 12- 16 8 28 16 - 20 6 34 20 - 24 3 37 24 - 28 3 40 40 Oluturulan birikimli serinin grafii izilir. Frekanslar toplamnn yars 20 olduundan dik eksende bu noktadan yatay eksene izilen paralelin -den az erisini kestii noktann apsisi belirlenir. Belirlenen deer 12 olduundan verilen serinin medyan, Med = 12 olarak elde edilir.
40

ZM

ekil 3.1 Medyann grafik yardmyla elde edilmesi.

0 0

10

20

30

10

15 Medyan (12)

20

25

30

nite 3 - Merkezi Eilim ve Deikenlik lleri

53

Medyan uygulamada, ilgilenilen seride ar kymetlerin varl ya da ak (alt ya da st snr belli olmayan) snflarn bulunmas durumunda uygun sonular veren bir merkezi eilim lsdr.

Mod
Bir seride en ok tekrarlanan deere mod ad verilir. Tanm uyarnca basit serilerde ve frekans serilerinde mod, en ok tekrarlanan gzlem deerinin belirlenmesi ile kolayca hesaplanr. nitenin banda verilen 9 ailenin aylk gelirler serisini (milyon TL) tekrar gz nne alalm. 520, 580, 670, 700, 700, 700, 860, 1000, 1200
Bir serinin modu, seride en ok tekrarlanan deerdir.

Bu gelir grubunda ortalama gelirin en ok tekrarlanan gelir dzeyi tarafndan temsil edilmesi istenebilir. Bu durumda 9 aileye ilikin ortalama gelir, tanm uyarnca mod hesaplanarak elde edilir. En ok tekrarlanan gelir dzeyi 700 milyon TL olduundan yukardaki seri iin, Mod = 700 milyon TL olarak hesaplanr. Dikkat edilecek olursa, seride mod deerinden kk 3 ve byk de 3 gelir dzeyi vardr. Daha nce de deinildii gibi, mod ve medyan gibi duyarl olmayan ortalamalar gz nne alndnda seride ar kymetlerin oluu, bu ortalamalarn sonucunu etkilemeyecektir. rnein ilk gelir dzeyi 100 milyon TL ya da son gelir dzeyinin 3.000 milyon TL olmas mod ve medyan deerlerini etkilemeyecek ancak duyarl bir ortalama olan aritmetik ortalamay dorudan etkileyecektir. Aadaki rnekleri dikkatle inceleyiniz. Aadaki serinin modunu hesaplaynz. x 10 12 14 17 20 Bu seride her gzlem deeri yalnz bir kez tekrarlandndan, serinin modu yoktur.
ZM

RNEK 20

54

statistik

RNEK 21

Aada verilen serinin modunu hesaplaynz. x 10 12 12 12 14 15

ZM

Bu basit seride en ok tekrarlanan gzlem deeri 12 olduundan, Mod = 12 olarak hesaplanr.

RNEK 22

Aadaki frekans serinin modunu hesaplaynz. x 10 13 14 16 19 f 2 5 8 7 3 25

ZM

Verilen frekans serisinde 14 deeri 8 kez gzlenmitir. En ok tekrarlanan gzlem deeri 14 olduundan serinin modu, Mod = 14 olarak kolaylkla elde edilir. Eer modu hesaplanmak istenilen seri snflandrlm bir seriyse, en byk frekans bir gzlem deerine deil bir snfa kar gelecektir. En ok tekrarlanan gzlem deerini iinde bulunduran snfa mod snf ya da modal snf ad verilir. Mod snf belirlendikten sonra mod, : mod snfnn alt snr, la mod snfnn frekansyla ondan bir nceki snfn frekanslar arasndaki mutlak fark, D 2 : mod snfnn frekansyla ondan bir sonraki snfn frekanslar arasndaki mutlak fark, h : snf aral, olmak zere, Mod = la + D1 . h D1 + D2 D1 :

eitliiyle hesaplanr.

nite 3 - Merkezi Eilim ve Deikenlik lleri

55

Aada verilen serinin modunu hesaplaynz. Snflar 10 - 14 14 - 18 (18 - 22) 22 - 26 26 - 30 f 2 4 7 5 3 21

ZM

RNEK 23

Verilen seride, en byk frekans 7dir. Bu nedenle mod snf (18 22) olacaktr. Mod snf belirlendikten sonra, = 18 la D1 D2 = 7-4=3

= 7-5=2 h = 4 deerleri, yukarda verilen eitlikte yerlerine konarak, Mod = 18 + Mod = 20 3 .4 3+2

olarak hesaplanr. (Mod deerinin mod snf iinde kaldna dikkat ediniz.)

Bazan bir seride ayn maksimum frekansa sahip iki ya da daha ok gzlem deeri ya da snf bulunabilir. Byle durumlarda, ilgili seri frekans serisiyse snflandrlarak, snflandrlm seriyse farkl bir snf aral kullanarak yeniden snflandrmak suretiyle modun hesaplanmas mmkn olur. Aadaki verilen serinin modunu hesaplaynz. Snflar 10 - 20 20 - 30 30 - 40 40 - 50 50 - 60 60 - 70 70 - 80 80 - 90 f 4 7 22 18 22 15 7 5 100

RNEK 24

56
ZM

statistik

Snflar 10 - 30 (30 - 50) 50 - 70 70 - 90

f 11 40 37 12 100

olarak elde edilir. Buradan da, Mod = 30 + 29 . 20 29 + 3

= 30 + 18.125 = 48.125 olarak hesaplanr.

Snflandrlm serilerde mod, grafik yardmyla da kolaylkla bulunabilir. Bunun iin nce verilen serinin histogram izilir. Histogram zerinde mod snfna ilikin dikdrtgenin st keleriyle, komu dikdrtgenlerin st keleri birer doruyla birletirilir. Bu dorularn kesime noktasnn apsis deeri, serinin modunu gsterir. Aadaki rnekte modun grafik yardmyla bulunmas gsterilmitir.

RNEK 25

Aadaki serinin modunu grafik yardmyla bulunuz.

Snflar 10 - 20 20 - 30 30 - 40 40 - 50 50 - 60 60 - 70 70 - 80

f 10 30 50 20 40 20 10 180

nite 3 - Merkezi Eilim ve Deikenlik lleri

57
ZM

Snflar 10 - 20 20 - 30 30 - 40 40 - 50 50 - 60 60 - 70 70 - 80

f 10 30 50 20 40 20 10 180
6

f/h 1 3 5 2 4 2 1

20

Mod (34)

60

80

ekil 3.2 Modun grafik yardmyla ede edilmesi.

Verilen serinin modu grafik yardmyla, Mod = 34 olarak bulunur. Mod kymet olarak serideki gzlem deerlerinin byk bir ksmna uyduundan, ortalamalar arasnda en temsili olandr. Ancak, matematiksel ilemlere uygun bir ortalama deildir. Ayrca U, J ve ters J serileri iin de anlaml bir ortalama deildir.

Mod, U, J ve ters J eklindeki frekans erileri iin uygun bir ortalama deildir

Serinin Simetri Durumuna Gre Ortalamalar Arasndaki liki

Tek modlu ve eik serilerde medyan aritmetik ortalama ve mod arasnda yer alr. Eer seri simetrikse, aritmetik ortalama, mod ve medyan birbirine eit olur. Serinin simetri durumuna gre ortalamalar arasndaki ilikiler ekil 3.3.de gsterilmitir.

58

statistik

x
Med Mod 3 (a). Simetrik

Mod

Med

(b) Saa Eik Eri

ekil 3.3 Serinin simetri durumuna gre ortalamalar arasndaki ilikiler.

x Med
(c) Sola Eik Eri

Mod

SIRA SZDE

1. Bir encinin istatistik dersine ilikin, birinci, ikinci ara snavlar ve dnem sonu snavndan ald notlar aada verilmitir: Snflar 1. Ara Snav II. Ara Snav Dnem Sonu Puan 70 60 50

Ayrca, baar notunu birinci ara snav % 15, ikinci ara snav % 25 ve dnem sonu snav da % 60 orannda etkilemektedir. rencinin baar puann hesaplaynz.

nite 3 - Merkezi Eilim ve Deikenlik lleri

59

2. Aada verilen seri iin uygun ortalamay hesaplaynz. Snflar 5 - 10 10 - 15 15 - 20 20 - 25 25 ve daha ok f 3 6 7 5 4 25

3. U, J, ve ters J erileri iin modun neden uygun bir ortalama olamayacan aklaynz.

DEKENLK LLER
AMA

Deikenlik lleri kavramn aklayabilecek ve istatistik serilerine ilikin deikenlik llerini hesaplayabileceksiniz.

statistik serilerinin incelenmesinde ve karlatrlmasnda ortalama gerekli bir ldr. Ancak tek bana yeterli deildir. Gerekte ortalamalar eit olan seriler, biribirinden ok farkl olabilir. Aadaki ortalamalar ayn olan x ve y serilerini gz nne alalm : x 30 32 35 36 37 X = 34 y 2 14 20 44 90 Y = 34
Bir seriyi oluturan gzlem deerlerinin deer itibariyle biribirinden ya da herhangi bir ortalamadan uzaklklar esas alnarak oluturulan llere, deikenlik lleri ad verilir.

Grlecei gibi x serisinde gzlem deerleri y serisine gre ortalamaya daha yakn konumlanmtr. Bu basit rnekten de grlebilecei gibi, bir ortalama deer bir frekans dalmn karakterize etmede yetersiz kalmaktadr. Bu nedenle bir frekans dalmnn zellikleri aratrlrken, ortalama deerin yan sra, gzlem deerlerinin ortalama etrafndaki yaylna ilikin llere de ihtiya vardr. Ana izgileriyle, bir seriyi oluturan gzlem deerlerinin deer itibariyle biribirinden ya da herhangi bir ortalamadan uzaklklar, seriyi oluturan gzlem deerlerinin nasl yayldn, baka bir anlatmla ilgili serinin deikenliini ifade eder. Bu nitede istatistikte ska kullanlan belli bal deikenlik lleri ele alnacaktr.

60

statistik

Deiim Aral
Deikenlik llerinin en basiti olan deiim aral, bir serideki en byk deer ile en kk deer arasndaki fark olarak tanmlanr. Deiim aral ksaca D.A. ile gsterilirse, D.A. = xmax - xmin olarak ifade edilir. Yukardaki ortalamalar ayn olan x ve y serilerini gz nne alnrsa, bu serilere ilikin deiim aralklar, D.A.(x) = 37 - 30 = 7 D.A.(y) = 90 - 2 = 88 olarak hesaplanr. Deiim aral, farkl sayda gzlem deeri ieren ve farkl l birimlerine gre oluturulmu serilerin karlatrlmalarnda kullanlamaz. Bu deikenlik ls, uygulamada eit sayda kk rneklemlerin deerlendirildii alanlarda, rnein istatistik kalite kontrolnde ska kullanlmaktadr.

Deiim aral, bir serideki en byk gzlem deerinden en kk gzlem deeri kartlarak hesaplanr.

Standart Sapma
Standart sapma, bir seriyi oluturan gzlem deerlerinin aritmetik ortalamadan farklarnn kareli ortalamas alnarak hesaplanr.

Standart sapma, bir seriyi oluturan gzlem deerlerinin aritmetik ortalamadan farklarnn kareli ortalamas olarak tanmlanr ve s (sigma) ile gsterilir. Basit serilerde standart sapma,
n

xi - x 2 n

s=

i=1

eitlii yardmyla hesaplanr.

RNEK 26

Aada verilen basit serinin standart sapmasn hesaplaynz. x 1 4 5 7 9 10

nite 3 - Merkezi Eilim ve Deikenlik lleri

61
ZM

x 1 4 5 7 9 10 n=6 x= 6
n

x -x 1 - 6 = -5 4 - 6 = -2 5 - 6 = -1 7-6=1 9-6=3 10 - 6 = 4

(x - x )2 25 4 1 1 9 16 56

xi - x 2 n = 56 @ 3.055 6

s=

i=1

olarak elde edilir. Frekans serilerinde ve snflandrlm serilerde standart sapma,

n

xi - x 2fi
n

s=

i=1

fi
i=1

ile hesaplanr. Aada verilen frekans serisinin standart sapmasn hesaplaynz. x 2 4 5 8 9 f 1 3 6 4 2 16

RNEK 27

ZM

x 2 4 5 8 9 xf

f 1 3 6 4 2 16 = 94 = 5.875 f 16

xf 2 12 30 32 18 94

(x - x ) -3.875 -1.875 -0.875 2.125 3.125 s=

(x - x )2 15.0156 3.5156 0.7656 4.5156 9.7656

(x - x )2.f 15.0156 10.5468 4.5936 18.0624 19.5312 67.7496

x=

67.7496 = 4.23435 @ 2.0577 16

olarak elde edilir.

62

statistik

RNEK 28

Aada verilen snflandrlm serisinin standart sapmasn hesaplaynz. Snflar 0-2 2-4 4-6 6-8 8 - 10 f 2 4 6 5 3 20

ZM

Snflar 0-2 2-4 4-6 6-8 8 - 10

x 1 3 5 7 9

f 2 4 6 5 3 20

xf 2 12 30 35 27 106

(x - x ) -4.3 -2.3 -0.3 1.7 3.7

(x - x )2 18.49 5.29 0.09 2.89 13.69

(x - x )2 - f 36.98 21.16 0.54 14.45 41.07 114.20

x = 106 = 5.3 20 s= 114.2 = 5.71 @ 2.39 20

olarak elde edilir. Standart sapma, uygulamada matematiksel ilemlere elverili olmas nedeniyle en ok kullanlan deikenlik lsdr. Bazan s yerine deikenlik ls olarak s2 kullanlr. s2 ye varyans ad verilir. (Standart sapma, varyansn pozitif kare kkdr.) Standart sapmayla ilgili baz zellikler, aada ispatsz olarak verilmitir : Kareli ortalamann karesiyle aritmetik ortalamann karesi arasndaki fark, varyansa eittir. Baka bir ifadeyle, K2 - x 2 = s2

dir. Bir seriyi oluturan gzlem deerlerinin her birine sabit bir say eklenir ya da kartlrsa, serinin standart sapmas deimez. Bir seriyi oluturan gzlem deerlerinin tm c gibi bir sayyla arplrsa elde edilen serinin standart sapmas, ilk serinin standart sapmasnn c kat olur.

Deiim Katsays
Buraya kadar ele alnan deikenlik lleri, mutlak deikenlik lleridir. Bu nedenle farkl l birimlerine gre oluturulan serilerin deikenlikleri, bu llerle karlatrlamaz. Ayrca mutlak deikenlik lleri, seriyi oluturan gzlem deerlerinin byklklerinin de etkisi altndadr.

nite 3 - Merkezi Eilim ve Deikenlik lleri

63

Konuya aklk kazandrmas asndan, aadaki rnei gz nne alalm. x 10 11 13 14 17 65 x serisi iin x = 13 ve sx = 2.7386 y serisi iin y = 57 ve sy = 11.9373'tr. Grlecei gibi, sy > sxdir. Ancak bu sonu, y serisindeki gzlem deerlerinin x serisine gre daha byk olmasndan kaynaklanm olabilir. Eer, sadece standart sapmalarla bu iki seri karlatrlrsa, y serisindeki deikenliin x serisine gre daha byk olduu ifade edilecektir. Eer karlatrlan serilerin standart sapmalar ilikin olduklar serilerin ortalama deerinin bir yzdesi olarak ifade edilirse, karlatrmalarda l birimlerindeki farkllklar ve gzlem deerlerinin byklnden oluan sakncalar, giderilebilir. Bu yaklamla hesaplanan deikenlik lsne, deiim katsays ad verilir ve ksaca D.K. ile gsterilir. D.K.(x) = s . 100 x olarak formle edilir. Yukarda verilen serilere ilikin deikenlik, serilerin deiim katsaylaryla bulunursa, D.K.(x) = 2.7386 . 100 @ %21.066 13 D.K.(y) = 2.7386 . 100 @ %20.9426 13 olarak elde edilir. Grlecei gibi, gerekte X serisindeki deikenlik, Y serisine gre daha fazladr. f 43 48 58 63 73 285
Farkl seriler deiim katsays yardmyla karlatrlabilir.

64
SIRA SZDE

statistik

1. Aada verilen serinin, a. Deiim araln, b. Standart sapmasn, hesaplaynz. x 12 14 18 20 26 f 2 6 7 3 2 20

2. Aada verilen iki seriden hangisinde deikenliin daha ok olduunu belirleyiniz. x1 (kg) 0-4 4-8 8 - 12 12 - 16 16 - 20 20 - 24 f 4 4 8 6 5 3 30 x2 (lt) 0 - 10 10 - 20 20 - 30 30 - 40 40 - 50 f 7 12 20 11 5 55

3. Aada verilen serinin varyansn hesaplaynz. Snflar 0-5 5 - 10 10 - 15 15 - 20 20 - 25 25 - 30 30 - 35 f 1 4 10 20 15 10 5 65

nite 3 - Merkezi Eilim ve Deikenlik lleri

65

Kendimizi Snayalm
1. Snflar 10 - 16 16 - 22 22 28 28 34 34 40 40 46 46 - 52 f 4 3 7 15 8 5 2 44

4. Bir rencinin Olaslk dersinden birinci, ikinci ara snav ve final notlar aadaki tabloda verilmitir. (Sonucu birinci ara snav %10, ikinci ara snav %20 ve final notu da %70 orannda etkileyecektir.) Snflar 1. Ara Snav II. Ara Snav Final Puan 75 50 40

Yukarda verilen serinin aritmetik ortalamas katr? a. 20.12 b. 27.13 c. 29.42 d. 30.86 e. 32.15 2. 5 birimden oluan bir basit seride gzlem deerlerinin toplam x = 30 olduuna gre, serinin aritmetik ortalamas katr? a. 3 b. 4 c. 5 d. 6 e. 15 3. 15 gzlem deerinden oluan bir basit serinin aritmetik ortalamas 50 ise bu serideki gzlem deerlerinin toplam x katr? a. 60 b. 150 c. 600 d. 750 e. 840

Buna gre bu rencinin baar notu katr? a. 45.5 b. 50.5 c. 55.0 d. 60.0 e. 65.0 5. Snflar 5 - 10 10 - 15 15 20 20 25 30 - 35 35 - 40 40 - 45 f 1 4 6 10 5 3 1 30

Yukarda verilen serinin medyan katr? a. 15 b. 18 c. 20 d. 22 e. 27

66

statistik

6. Bir seri iin kareli ortalama K = 10 ve aritmetik ortalama x = 6 olarak hesaplanmtr. Bu serinin standart sapmas katr? a. 4 b. 8 c. 50 d. 64 e. 72 7. Kareli ortalamas K= 20 ve aritmetik ortalamas x = 12 olan bir serinin tm gzlem deerleri 3 ile arplarak yeni bir seri oluturulmutur. Yeni serinin varyans katr? a. 12 b. 16 c. 20 d. 144 e. 256 8. Snflar 0- 4 4 -8 8 - 12 12 - 16 16 - 20 20 - 24 24 - 28 28 - 32 f 4 7 12 3 4 12 3 2 44

10.Aritmetik ortalamas x = 100 ve varyans s2= 144 olan bir serinin deiim katsays yzde katr? a. 1.44 b. 12 c. 14.4 d. 28 e. 56

Yant Anahtar
1. d 2. c 3. d 4. a 5. d 6. b 7. d 8. d 9. d 10. b

Yararlanlan Kaynaklar
MLEK, Necla: Temel statistik lke ve Teknikleri, 2. Bask, Bilim Teknik Yaynevi, Eskiehir, 1994. FOX, William: Social Statistics Using Micro Case, Micro Case Corp., Washington, 1992. GRTAN, Kenan: statistik ve Aratrma Metodlar, stanbul niversitesi Yaynlar, No 2265, stanbul, 1977. NEWBOLD, Paul: (eviren: mit enesen), letme ve ktisat in statistik, Literatr Yaynlar, stanbul, 2000. YATES, D. , MOORE D. , McCABE G. The Practice of Statistics, W.H. Freeman, New York, 1999.

Yukarda verilen serinin modu katr? a. 47/12 b. 23/4 c. 12 d. 50/3 e. 18 9. 4, 3, 5, 7, 2, 8, 2, 6, 4, 9 serisinin medyan katr? a. 2 b. 3 c. 4 d. 5 e. 6