You are on page 1of 12

4 EYLL 1919 AFA INDA SIVAS EHR VE B R ERMEN HD M : MISS GRAFFAM Sivas Country in 4 September 1919 and An Armanian

Maidservant: MISS GRAFFAM Fatih M. DERV OGLU

zet American Board of Commissionners for Foreign Missions ABCFM rgtne ba l Misyonerlerin Sivastaki varlklar 1848 ylna dayanr. Osmanl lkesini kendilerine hedef setiklerinde, Mslmanlar, Hristiyanl a kazandrmay hayal ediyorlard. Bunun ksa vadede mmkn olmad n tecrbeyle rendiler. al malarnn mihrak noktasna Ermeni ve Rum tebaay yerle tirdiler. Misyonerlerin, Ermenileri Protestan mezhebine kazandrma konusunda da ba arsz olduklar az sayda Ermeninin mezhep de i tirmesinden anla lmaktadr. Misyonerler bir mddet sonra kendilerine hedef kitle olarak Ermenileri ksmen de Rum tebaay setiler. 1810 ylnda Amerikada kurulan ABCFM te kilatnn misyonerleri Pleny Fisk ve Levi Parsons 1820 ylnda zmire gelerek Anadoludaki ilk misyonu kurdular. Bunu stanbul (1831), Trabzon (1835), Erzurum (1839), Antep (1847), Sivas (1851), Adana (1852), Merzifon (1852), Diyarbakr (1853), Kayseri (Talas 1854) Harput (1855)te faaliyete geen misyonlar takip etti. Misyon, Sivastaki varl n 70 yl a kn sreyle devam ettirdi. Bu makalede Sivasta ABCFM misyonerlerinin 19151923 arasnda d te vikler ve siyas duruma ba l olarak yo unla an Ermeni ayrlk hareketi, tehcirat ve sonrasnda geri dnen Ermeni nfus hareketlili inde grev yapan misyonerler ve Marry Louise Graffamn hayat hikyesi konu edilecektir. Anahtar Kelimeler: 4 Eyll 1919, ABCFM, Ermeni.

Abstract The existence of the missioners from American Board of Commissioners for Foreign Missions ABCFM community in Sivas is extended to 1848. When they chose the Ottoman Land as aim for themselves, they were dreaming about bringing the Muslims into Christian world.They have experienced that it wasnt possible in a short period.They have settled the Armenian and Byzantine Greek people onto the focus of their study. It can be understood that missioners have failed in making Aermenians Protestant as only a few Armenians apostasied. After a while , missioners have chosen Armenians and partly Byzantine Greeks as target society for themselves. The missioners; of ABCFM community built in America in 1810, Pleny Fisk and Levi Parsons have established the first mission at Anatolian by coming to zmir in 1920. this has been followed by activities in stanbul (1831), Trabzon (1835), Erzurum (1839), Antep (1847), Sivas (1851), Adana (1852), Merzifon (1852), Diyarbakr( 1853), Kayseri (Talas 1854), Harput (1855). The mission has continued its existence over 70 years in Sivas. In this paper, the life stories of Marry Louise Graffam and the missioners who took part in Aermenian populational mobility after the coming backs of the immigration and Aermenian separational actions that was condensed during 1915 and 1923 due to external supports and policies. Key Words: 4th September 1919, ABCFM, Armenian.

Cumhuriyet niversitesi - E itim Fakltesi. retim yesi.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/6 Winter 2009

149

Atatrkn Sivastan Erzuruma geti i 27 Haziran 1919 gnne kadar ehir halknn ba lca i i tehcirattan dnen Ermeni kadn ve ocuklarn alan bakmevlerine yerle tirmek i iyle me gul olan Amerikan misyonerlerinin pervasz al malarna seyirci kalmaktan ibaretti. Bunlara kamyonlarla gda maddeleri ve belki de Ermeniler iin tfek ve cephane getirmekteydiler. Zabta kuvveti tamamen zaafa u ram t, polis kanun vazifesini yapmaktan aciz bulunuyordu. Her ferdin bir silah temin etmesi tebli edilmi ti ve ettik. O zamanlar benim dikkatimi ekenler Amerikan misyonerleriydi, bunlarla tan kl m oktu, ocuklaryla ahbaplk etmekten pat at ngilizceyi skm tm. Bunlarn o u Trke bilmez meramn ifade edemezdi, ben dairede yardmc oldu umdan mte ekkir kalrlard. Misyonerler arasnda Amerikan asll ok azd, Misyonerlerin yeti tirmesi Ermeniler o unluktayd. Rfat Akman Posta Telgraf Memuru1

Sivastaki varlklar 1848 ylna dayanan American Board of Commissionners for Foreign Missions ABCFM rgtne ba l Misyonerler2 Osmanl lkesini kendilerine hedef setiklerinde, Mslmanlar, Hristiyanl a kazandrmay hayal ediyorlard. Bunun ksa vadede mmkn olmad n tecrbeyle rendiler. al malarnn mihrak noktasna Ermeni ve Rum tebaay yerle tirdiler. Misyonerlerin, Ermenileri Protestan mezhebine kazandrma konusunda da ok ba arsz olduklar az sayda Ermeninin mezhep de i tirmesinden anla lmaktadr.3 Misyonerler bir mddet sonra kendilerine hedef kitle olarak Ermenileri ksmen de Rum tebaay setiler. 1810 ylnda Amerikada kurulan ABCFM te kilatnn misyonerleri Pleny Fisk ve Levi Parsons 1820 ylnda zmire gelerek Anadoludaki ilk misyonu kurdular.4 Bunu stanbul (1831), Trabzon (1835), Erzurum (1839), Antep (1847), Sivas (1851), Adana (1852), Merzifon (1852), Diyarbakr (1853), Kayseri (Talas 1854) Harput (1855) te faaliyete geen misyonlar takip etti.5 Misyon, Sivastaki varl n 70 yl a kn sreyle devam ettirdi.6 Bu makalede Sivasta ABCFM 7 misyonerlerinin 19151923 arasnda d te vikler ve siyas duruma ba l olarak yo unla an Ermeni ayrlk hareketi, tehcirat ve sonrasnda geri dnen Ermeni nfus hareketlili inde grev yapan misyonerler ve Marry Louse Graffamn hayat hikyesi konu edilecektir. Amerikan misyonu Sivasta retmen okulu ve kz okulu ile e itim faaliyetlerini yrtyordu, retmen okulu lkedeki misyon okullarn tamamna hizmet veriyordu. Sivas retmen Okulunun Mdrl grevini yrten Graffam iyi bir idareci, her eyin stesinden gelen bir ki ili e sahip olmasyla tannmaktadr.8 E itim hizmetlerine paralel olarak Amerikal misyonerlerin denetiminde svirenin ekonomik deste i, Ermenilerin de katksyla Ermeni yetimleri iin Sivas, Grn, Arapkirde yetimhaneler ald. 18971900 yllar arasda 500 a kn yetim ocu a hizmet verildi. svireden sa lanan yardmn azalmas zerine Grn, Arapgir yetimhaneleri kapand ise de 1894 Sason isyannn, Batdaki aksi Hristiyan halkn Ermenilere ilgisini canlandrd ve yardmlarda art sa land. Ermeniler iin svirede dzenlenen yeni yardm kampanyalar ile yetimlere sa lanan hizmetler geli ti.9 15 Eyll 1896da Bern ehrinde Ermenistan iin svire Yardm Komiteleri Konferans topland. Konferansn stanbula gnderdi i temsilci Amerikan misyonerleri ile temasa geti. svire tarafndan finanse edilen
Vehbi Cem A kun, Sivas Kongresi. 2. Bask. stanbul 1963, s, 5152. , Uygur Kocaba o lu, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika. 2.Bask. stanbul 1991, s, 9495. 3 Fred Burnaby, At Srtnda Anadolu, (ev, Fatma Ta kent) stanbul 1999, s, 185vd. 4 Leland James Gordon, American Relations With Trkey, 1830-1930, Philadelphia Unversity of Pensilvania Pres 1932, s, 221. 5 Kocaba o lu, a.g.e, s, 126127146176 6 Sivasa gelen ilk Amerikal misyoner 1880de Amerikan Konsolosu Dr Jewetin babas M M. Jewettir. Dr Henry West, Jevetten sonraki misyon efidir. Dr Westin 1876da vefatyla bo alan Amerikan Konsoloslu u grevine Dr Jewet Konsolos olorok atanm tr. Edward Riggs ardndan Dr Henry T Pery krk seneye yakn misyon efli i yapm tr. 1873 ylnda Albert-Emma Hubbard ifti Sivasta 26 yl grev yapm ; Albert 1899 ylnda vefat ederek Sivasa defnedilmi tir. Mahiro lu, er, Adnan, Mjgan, Yeni Belgeler I nda Misyonerlerin Kurdu u Amerikan Hastahanesi, Hayat A ac, Gz 2005, S.4 7 ABCFM alm American Board Of Commissioners For Foreign Missions dr. 8 www.tallarmeniantela.com/mission-Graffam. 9 Hans-Lukas Keisler, Iskalanm Bar , Do u Vilayetlerinde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 18391938, stanbul, 2005, s, 226
2 1

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/6 Winter 2009

150

yetimlere ynelik yardm al malar 1897 Oca nda Amerikal misyonerler Albert ve Emma Hubbard tarafndan ba latld, ayn yln Kasm aynda iki svireli yardm grevlisi sonra di erleri blgeye gelmeye ba lad.18961897 yllar arasnda svirede Ermeni yetimler iin bir milyon frank topland varsaylabilir. Yine bu kampanyalarda yz yirmi ki i, be er yll na birer Ermeni yetiminin bakmn stlendi.10 1909 Adana isyan, sonrasnda 19091911 Ermeniler iin, acil durumlarda 150.000 franklk bte sa layan yeni bir yardmn zeminini sa lad. Sivastaki yetimhanelerde varolan al malarda 1909 yl sonunda 163 iken 1914 ylnda 119 ocu a baklyordu.11 1896 ylnda misyoner Emma Hubbarda svireli misyoner arkada lar mevcut 30 Ermeni yetimin yannda 180 yeni Ermeni yetimle ilgilenmesi konusundaki bask yapmaktadr. Profesr Godet ve arkada lar finansman sa lama sz vermektedir.12 nce otuz yetim iin Amerikadan para gelir; sonra svireden yz elli ocuk iin toplanan yardm paras intikal eder. Bir ev alnr ve yetimler yerle tirilir. Gregoryenlerin gnlk gazeteleri, Patri in etkisiyle yetimhanelerdeki sorumlulu un kimde olaca konusunu tart maya aar. Misyonerler onlarn bu tavr kar snda ve uzla trc bir politika takip edilmesini, Gregoryenler, fonlarn ynetiminin gzetimleri d nda veya Protestanl n ilerlemesi ynnde kullanmn aldatlm lk olarak niteler. Misyonerler, her eyden yoksun braklan millete-Ermenilere- byk sempati duyuyorlar ve kusur bulmaya al an mantksz ele tirileri bile sabrla dinlemeye hazrlard. Yetimhanelerdeki gnlk derslerde ncil retisine yer verilmesini ama Gregoryen kilisenin yetimler zerindeki din vesyetin devamndan yana idiler.13 Yukardaki raporun yaynland yllk toplantdan ay kadar sonra Albert, misyoner gazetesine yetimlerin toplanmasnn Sivas blgesindeki misyonerlik faaliyetleri zerindeki etkisini yle de erlendiriyordu; Son yirmi yldr imdilerde yetimleri toplad mz 30 kyde yardmclarmz vard. Sivas ehrinden yetimhanemize hibir yetim almadk. Yoksulluklar ve rahatszlklar gittike artan bu kylerin o u daha az kitap aldlar ve bize hep unu sylediler: Syledikleriniz do ru ve gerek, fakat biz bunu uygulayamayz. Politik durumun gerginle mesiyle hkmet Amerikallarn kylerde grnmesinden phelenmeye ba lar. Bir sre sonra bir yll na 30 ocuk daha sonra 160 yetim daha Sivasa gelir ve misyonerlere teslim edilir. Albertin ifadesiyle kyler ok zor durumdadr, istense imdi aldklarnn be kat ocuk almalar mmkndr. Profesr Godet liderli indeki svireli arkada larnn cmert yardmlaryla Sivastaki yetimhaneleri kolayca kurarlar, Hristiyan retmenler okul e itiminin yannda meslek de retmeye ba lar dolap imalat, ayakkab imalat, diki , yemek yapma, dokuma, retmenlik meslekleri de ocu un iste ine ve do al yeteneklerine gre seilmi dersler uygularlar.14 1897 sonbaharnda Sivastaki yetimhane iin ok fazla malzeme ve finansman yardm gnderen svireliler personel gndermeyi de ihmal etmezler.15 Hans Lukas Keislerin ifadesiyle Alman misyonu ve diplomatik korumasnda geli en Sivas kszler yurduna sevk gnlerinin ba langcnda geici olarak, dokunulmam , Alman Misyoner Ernest Chritoffele gre konsolosluk(Alman Konsoloslu u) sayesinde sevkten kurtarlm t.16 Amerikan misyonunun Sivastaki kurumlarndan birisi de retmen Okulu ve Kzlar Okulu idi.17 Misyona 1900 ylnda Ernest C. Patrige ve e i Winona, ertesi yl ise Marry L. Graffam katlarak karde i Winona ile biraraya geldi.18 Dnya sava nn hemen ncesinde stanbulda bulunan Graffam, hamile olan karde i Wiona ile ilgilenmek iin Sivasa dner. Sava yllarnda ya anan aclar ve Ermeni tehcir ile alakal 26 Haziran 1919 tarihli bir rapor yazan Graffamn verdi i bilgiler, 1914 Eyllnde bir Alman Subayndan mlhem

Keisler, a.g.e, s, 226 Keisler, a.g.e, s, 437438 12 Edwin W.Martin, The Hubbards of Sivas, A Choronicle of Love and Faith, Fthan Pressn, Santa Barbara, 1991; Kitaptan alntlar ngilizce aslndan de il kitabn Fatih M Dervi o lu tarafndan yaplan yaynlanmam Trke tercmesinin sayfa numaralaryla verilecektir. Edwin W Martin, Hubbardlarn Sivas, ev, Fatih M Dervi o lu, Yaynlanmam Tercme, s, 185 13 W Martin, a.g.e, 194 14 W Martin, a.g.e, 195 15 W Martin, a.g.e, 197 16 Keisler, a.g.e, s, 469 17 USA, Hoover Arch, Bn. 2, FID;15, Keisler, a.g.e, s, 1 18 www.tallermeniantale.com/mission-Graffam
11

10

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/6 Winter 2009

151

Ermenilerin srgn edilece i bilgisini nakille ba lar. Anadoluda bir Ermeni Devletinin kurulmasn hak grd , Trklerden ho lanmad yazsndan anla lmaktadr 19 Birinci Dnya harbinin iddetlendi i gnlerde Osmanl ordusunun Kafkas Cephesinde sa lk elaman ihtiyac had safhadayd ve misyonerlerden yardm talebinde bulunuldu. Bu a rya uyan Graffam o gnlerde Ruslarn Erzurumdan 68 saatlik bir mesafeye kadar yakla t n, hastalara bakmak iin hastahane ve doktor bulunmad n syler. Dr Clark, svire kszler Yurdundan sorumlu Bayan Zwengler ve kendisinin grevli olarak gittiklerini belirtir.20 Bu grev hakkndaki d ncesini Aslnda Trklere yardm etmeye gitmedim. Trklerle al mak iin gittim. Pa alarn bazlaryla iyi geinebilece im olasl n d ndm. Bize sonra fayda sa layabilirdi. Bu trden zamann gelebilece ini hissettim21 szleriyle ifade eder. Graffam 1915 yl Mart ayna kadar Erzurumda kald ve Kzlha hastanesinin almasna yardm etti. Okulunun diploma treni iin geri dnd.22 Keiserin, Clarence D Ussherden nakletti ine gre Osmanl Devletinin harbe girdi i ilk alt ay zarfnda Amerikan misyon kurumlar yeni durumdan olumsuz etkilenmi , ordu, misyon binalarnn bir ksmna el koymu tu.23 Ermeni tehcirinin ba lamasyla ba layan hareketlilikte, blgede te kilatl olan Amerikan misyonerleri Ermeni toplumuna hizmet iin yeni bir dzenlemeye gitti. I.Dnya Harbinin ba lamasyla Do udaki ehirleri ele geirmeye matuf Ermeni planlar icraya ba land. Van, Zeytun, Mu , Re adiye ve di er ehirlerde, kasabalarda ayaklanmalar birbirini takip etti, bu olaylarn tamamnn ba lama tarihi Osmanl devletinin tehcirat emrini verdi i (26 Mays 1915) tarihinden nce hayata geirilmi ti.24 Osmanl co rafyasnda XX. Yzyln ba nda (1909) ylnda, Van, Erzurum, Mardin, Diyarbakr, Harput. Merzifon, Sivas, Talas, Adana ve Antep gibi nemli yerle im merkezlerinde misyoner istasyonlar tbbi birimleriyle birlikte faal halde idi. stasyonun nemine gre hastahane, dispanser ve klinikler yerli halkn hizmetine sunulmu tu. Ermeni tehcirin ba lamas ile rencileri ve retmenlerinin byk ksm Ermeni olan misyoner okullarn derinden etkilemi , e itimi aksam t. Antep, Harput ve Merzifon Kolejleri, Kayseri, Mara , Sivastaki okullar, yardm merkezine dn trlm t, e itim kurumlar kimsesiz ocuklarla dolmu tu. 1915 yl sonbaharndan itibaren misyon okullarnn kapanmas ve al ma imkanlarnn kstlanmas zerine misyonerlerin bir ksm Anadoluyu terk etmeye ba lam t. Ordu ksmen misyoner binalarna el koymu tu.25 Misyon okullarnda e itim, renci yetersizli inden yaplamaz hale gelmi ti. retmenlerin bir ksm yardm grevlisi olurken binalar kimsesizlerin barnd kurumlara evrilmi ti.26 Anadoluda kalmaya devam eden az sayda Misyoner sorumluluklarnn artmasna ra men Ermeni kadn ve ocuklarn korunmas i ine drt elle sarlm lard. Misyonerler, Ermenilere duyduklar sempati ve dini ve insani sebeplerle zveriyle al yorlard. Bu misyonerlerden birisi de Mary Louise Graffamdr. Kz karde iyle birlikte Sivasta ya amakta sava yllarnda Ermeni muhacir ve yetimleri iin yapt koruyucu hizmetleriyle nlenmi tir. Ermenilere matuf ilk tutuklamalar ba lad nda Graffam derhal devreye girmi Vali ile gr erek birka defa tutuklular ziyaret etmi tir. Vali ile yakn mnasebette oldu u anla lan Graffam Ermeni isyanlar ile ilgili de ildir; yazdklarndan gnahsz insanlarn nedensiz olarak tutuklanmas, bilahare tehcire tabi oldu u anla lmaktadr. Graffam, misyon mensuplarnn ve kz karde inin Amerikaya dnme srarna ra men Sivasta kalmaya, tehcire giden Ermeni kafilesiyle yolculuk etmeye karar verir. Sivastan Malatyaya kadar kadn kafilesiyle birlikte yolculuk izlenimlerini raporuna aktarr. Raporunda, yol boyunca insanlarn susuzluktan ld n, Krt soyguncularn kadnlar karp, ldrd n, Malatyada hafta misafir kald Alman Yetimevinin penceresinden gneye giden binlerce Ermeninin yolculu una ahit olurken btn Ermenilerin tehcir srasnda ldrld n sylemek gibi bir tezada d mektedir. Sivasta, Amerikan

19 20 21

USA, Hoover Arch, Bn. 2, FID;15, s,1 USA, Hoover Arch, Bn. 2, FID;15, s,1; www.tallermeniantale.com/missiongraffam USA Hoveer Arch. Bn:1, FID:15, s,1, , s,476 22 USA Hoveer Arch. Bn:1, FID:15, s,1 23 Keiser, a.g.e, s, 475495 24 Justin Mc Carthy, lm ve Srgn, ev, Bilge Umar, 2.Bask, stanbul 1998, s.206. 25 Keiser, a.g.e, s, 613 26 James Barton, Story Near East Relief, (19151930), An ntterprestation, New York 1933, 5960.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/6 Winter 2009

152

kurumlarnda gndelik i lerin yrmesinden buradaki herkesin gnderilmedi ini, yetimhanesindeki ocuklarn tehcirini ise kendisinin engelledi ini belirtmektedir.27

svire

Ermeni tehcirat srasnda Sivasta ABCFM rgtnn Kzlhala dayan ma iinde yetimhane, hastahane birimleriyle al t n sahipsiz Ermeni ocuklarn koruma altna ald n, Amerikan misyonu efli ini ise Miss Graffam isimli bir bayann yrtt n Kirkor Ceyhan da ifade etmektedir.28 Ceyhan, misyonun e itim kurumu -Amerikan Kolejini29 (kz-erkek okulu) ehrin en kuzeyinde tepe zerinde en az iki bin dnm arazi zerinde kurulu, iki metre yksekli inde hisarla evrili d aryla irtibat kesilmi oldu unu, bat yannn Dutluk-Surp Ni an Kilisesine, do uda Pirkinik kyne uzanm olarak tasvir eder. Sava yllarnda e itim aksad iin binalar, oradan buradan toplanm sahipsiz ocuklarla dolmu tur. Misyonun tbbi merkezi (hastahane) ile hizmet binas ise Kolejden - (Hllklk) a a be yz metre inildi inde sa taraftaki muntazam binadr.30 I. Dnya Sava nn geli en artlar iinde ABDnin Almanyaya harp ilan ederek sava a girmesi misyonerlerin Anadoludaki al malarn etkilemi ti.31 Babli, Almanlarn basksyla istemeyerek 20 Nisan 1917 tarihinde ili kileri keserken Hariciye Nazr, lkelerindeki Amerikan okullar ve misyonerler konusunda gvence vermeyi ihmal etmemi ti.32 ABD Bykelili i gvenceye ra men misyonerlerin lkeyi terk etmesinde srar edince biro u grevlerini Alman ve svireli meslekta larna brakarak gitmi tir.33 Amerikaya dnen misyonerler arasnda Patridge ifti de vard.34 zellikle Patridge iftinin yoklu u Graffam oldukca etkilemi tir. Graffam, tehcirattan sonraki gnlerde yetkililerce, Ermenilere maddi yardm yapt gerekesiyle ifadesi alnd , saklad Ermeni serveti sebebiyle -tehcire giden Ermeniler para, kymetli e yalarn ona emanet etmi tir- devaml yer de i tirdi i ancak neticeten ba a rtan bir durum olmad n ifade etmektedir.35 Babli cephesindeki geli meler, Osmanl belgelerine gre unlardr; 04 Nisan 1916 tarihinde, Sivasta ABCFMnin misyon efli ini yrten Miss Graffam, hakknda ihbar oldu u gerekesiyle gzetim altna alnarak sonucun bildirilmesini istenmesi36, 1916 Aralk aynda Sivas Amerikan Hastanesi eczanesinde yaplan bir aramada Ermeni istikll madalyasna rastlanmas37 gibi olaylar Osmanl yetkililerinin Amerikallar ve Ermeniler arasndaki ili kilere phe ile yakla masna neden olmu tu. 23 Mays 1918de Aydn, Adana, Beyrut, Halep ve Sivas vilayetlerinden, orada bulunan Amerikan messeselerinin ne i le me gul olduklar, ne derece gvenilir olduklar ve hal ve hareketleri hakknda ayrntl bilgi istenmesi38 gibi benzeri, misallerden misyonerlerle Osmanl hkmetinin misyonerlerin faaliyetlerini yakndan izledi ine ahit oluyoruz. Her eye ra men Graffam, Sivasn Ermeni mahallesi Bezircideki birok byk kona kiralayarak Ermeni kadnlar istihdam edip, Trk askeri iin fanila sveter vb. dokuma i leri yaptrmakta gelirini yine onlara harcamaktadr. Karadenizden gelen Rumlar da Graffamn korumas altndadr. Kendi ifadesiyle idareciler barndrd kzlarn saysn bile bilmemektedir.39
USA Hoveer Arch. Bn:1, FID:15, s, 3-6 Kirkor Ceyhan, Kapy Kimler alyor, stanbul 1999,s.3839. 29 Bugn, Seyrantepe mahallesinin yer ald mntka hl kolej ismiyle anlmaktadr. Mtareke yllarnda tehcirden dnen Ermeni ailelerin barna olarak kullanlm Lozan anla masndan sonra Amerikal misyonerler lkeyi terk ettikten, (19241930) yllar arasnda ehir hastahanesi (Numune Hastanesi) olarak kullanld srada, kama te ebbsnde bulunan bir hasta mahkm tarafndan kundaklanarak yangnda byk hasar grm tr. Kolej binasnn enkaznda kalan ta temelleri 1968 ylna kadar grmek mmknd. Celal nce, Sivas, (19202005) 30 Ceyhan, a.g.e, s, 414247; Hllklk caddesinde, lk lk retim Okulunun bulundu u yerdeki konak ve civarndaki evlerde hizmet vermi tir. 31 Joseph L Grabil, Protestant Diplomacy and the Near East Misionary nfluence American Policy, 18101927, Mineapolis, 1971, s, 91. 32 Fahir Armao lu, Belgelerle Trk Amerikan Mnasebetleri, Ankara, 1991, s, 19 33 Keiser, a.g.e, s, 493614. 34 Grabil, a.g.e, s, 227228. 35 USA Hoveer Arch. Bn:1, FID:15, s, 67 36 BOA, DH- FR, 87/246. 37 BOA, HR-SYS, 2884/27. 38 BOA, DH- FR, 87/258. 39 USA Hoveer Arch. Bn:1, FID:15, s, 67.
28 27

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/6 Winter 2009

153

Mondros Mtarekesinin imzalanmasyla misyonerler faaliyetlerinde byk bir serbestye kavu tular. Osmanl lkesinden daha nce ayrlm olan misyonerler tekrar eski grevlerine dnmeye ba lam lard ve lkede kendilerine kar koyacak hibir g kalmam t.40 Amerikan misyonunun Antep, Kayseri, Harput, Konya, Mara , Mardin, Merzifon ve Sivastaki misyon binalarnda ocuklar barndrlmaya ba land. htiyalarn kar lanmas ve acil yardm iin 16 Eyll 1915te New York Konferansnda American Comitee For Armenian an Syrian Relief isimli bir st yardm birimi kuruldu. Bu komite 1918de American Comitee For Relief in the Near East, 1919da Near East Relief ve ksaca da Relief olarak anld.41 Sivas co rafi nemi do uyla-bat, kuzeyle-gneyin kesi me noktasnda olmas ve sava srasnda bile ehri terk etmeyen Graffammn sebatkr al malaryla mtareke dneminde nemli bir merkez grevi yapm tr. Sivasa gelen Reliefin idarecisi Graffamn kz karde i Winona ve eni tesi D.E.C.Patrdge idi. Sivastaki Amerikal al an says on iki bayan ve be erkekle on yedi ki iye ula m t.42 Mtareke dnemi misyonerlerin yardm kurulu lar ad altnda yeni bir evk ile kaldklar yerden ba lama devresidir. lk merhale hkmete el konulan mallarn tekrar alnmasdr. Hkmet, Ekim 1918de Sivasa ekti i bir telgrafla el konulmu Amerikan binalarnn yetimhaneye dn trlece inden Amerikallara terk edilmesini buyurur.43 Mays 1919da Dodd, Barton, Lynn, Sutherland, Fornsworth, Barlett, Miss Graffamdan olu an bir heyet Sivasta blgenin ihtiyalarn tespit ederek; stanbulda oldu u gibi Amerikallarn gvende olduklarn ve Kayseri, Sivas, Harputta dhil olmak zere Ba dat demiryolunun ula t her blgeye yardm grevlilerinin gnderilmi oldu unu rapor eder. Standart Oil irketi, Sivas, Harput, Halebe kadar olan blgede benzin istasyonu ama talebinde bulunur.44 Misyonerlerin al ma alanlar Ermenilerin toplu olarak ya adklar yerlerle snrldr. Adana, Antep, Kayseri, Konya, Harput, Mardin, Mara , Merzifon ve Sivastaki hastaneler yeniden tefri edilerek personelle takviye edilir.45 Sava n sona ermesiyle blgeden uzakla trlan Alman Misyonerlerin mlkleri de Near East Relief (Yakn Do u Yardm Komitesi). YDYKnn ynetimine braklm t46. YDYK, ABCFMnin yerine ikame edilerek hzla al malarna ba lar. Osmanl co rafyasnda rakipsiz kalan YDYK, Adana, Antep, Ankara, Bursa, Kayseri, stanbul, Derince, Diyarbakr, zmit, Harput, Konya, Malatya, Mara , Mardin, Merzifon, Samsun, Sivas, zmir, Tarsus, Trabzon ve Urfada yardm niteleri ile ok geni bir alanda hizmet vermeye ba lam tr. 47 Sivas ehri, 16 Amerikal misyonere ilaveten yardmc Ermeni personeli, barnaklar, atlyeleri ve okullaryla 1500 yetime hizmet veren YDYKnn geni bir istasyonu olmu tur. 48 Sivasta sava yllarndan beri Amerikan korumasnda olan yetim Ermeni ocuklar bulunuyordu. Mtarekeden sonra Trk ailelerin evinde bulunan 20 ya stndeki kadnlarn isterlerse yirmi ya altnda olanlar ise mecburi olarak teslimi hakknda Osmanl hkmetlerinin verdi i emirlerin49 Sivastaki en nemli takipilerinden birisi Graffam olmu tur. Mslman kocasyla kalmak isteyen Ermeni asll kadnlar ikna iin gayret sarf etmi tir. Harp zamannda oldu u gibi, mtareke zamannda da sadece kolej binasnda de il Bezirci mahallesinde i atlyesi haline getirdi i birok binada, kadnlar istihdam edip al trmakta yine ayn semtteki evlerde binlerce ocuk ve mlteciye barndrmaktayd.50

40 Barton, a.g.e, s, 5108, 113, 115, 119; George E. White, Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatralar (Tercme Tark Yksel), stanbul 1995, s, 220232. 41 Keiser, a.g.e, 495497. 42 James G Harbord, Mustapha Kemal Pahsa and His Party, (Second Article of investigating Turkey and Trans-Caucasia) Worlds Work ( june 1920) s, 189. 43 BOA, DH- FR, 92/74. 44 ABCFM, ABC, 16. 9. 7. Eastern Turkey Mission, Vol. 25C, No. 0 734. 45 Barton, age, s. 190. 46 Abraham H. Hartunian, Neither to Lough Nor to Weep, Beacon Pres, Boston, 1968, s. 125. 47 J. L. Barton, age, s. 141. 48 R. G. Hovannisian, age, II, s. 344. 49 BOA, DH- FR, 92/196, 93/171, 94/56, 94/182, 96/15; Bab- li Evrak Odas (BEO), 34/O55.Nakleden, Atnur, brahim Ethem, Sivasta Bir Amerikan Misyoneri; Mary Loise Graffam ve Ermeniler, Sivas Kongresi, IV. Uluslararas Sempozyumu, 23-Eyll 2005, Sivas, s, 66. 50 Mustafa Kemal Pa ann ifadesiyle 1919 ylnda Sivasta Amerikan kurulu lar faaldi. Bunlardan sadece birisinin barndrd ocuk says 1500 civarndayd. Cemal Kutay, Trk Milli Mcadelesinde Amerika, stanbul 1979, s, 6061.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/6 Winter 2009

154

Mtareke dneminde YDYKnn yardm faaliyetlerini organize edecek bir grup Mardin, Diyarbakr, Harput, Malatya, Sivas, Amasya, Merzifon ve Samsunda incelemelerde bulunmu . Van ve Bitlise de giden ve Erzurum, Trabzon yoluyla dnen komisyon, Trklerle Ruslarn kar lkl saldrlar yznden neredeyse tamamen bo altlm olan blgede hi Ermeni bulamadklarn rapor etmi ti. HarputMardin izgisinin do usunda yardma ihtiya bulunmad n da raporuna eklemi ti.51 ABD hkmetinin ve YDYKnn iste iyle 1919 yaznda Do u Anadoludaki durumu ara trmak zere gnderilen Emory Niles ve Arthur Sutherland (Amerikan ordusunda grevli iki subay)n52 ortak raporu farkl bilgilere yer vermektedir. Rapor Bitlis ve Van blgesi nfusunun, geri dnen yerle ik Mslmanlardan ve Kafkas Ermenistanndan g eden Mslman Krtlerden olu tu unu, 53 Vandaki hastane ve yetimhanenin YDYKce desteklenmesi ve ehre gda, ila ve temizlik maddelerinin gnderilmesini tavsiye etmekte.54 Beyazttaki yetimhanenin YDYKce devralnmas55 ve Erzurumda gl bir YDYK nitesi kurulmasn da gerekli grmektedir.56 Bu rapor YDYKce dikkate alnmam ve bu dnemde Harput-Mardin izgisinin do usunda YDYKnn herhangi bir yardm faaliyetine rastlanmam tr. Bu durum YDYKnn sadece gayrimslimlere, zellikle de Ermenilere yardmc oldu unu, Mslmanlarn sorunlar kar snda ise tamamen ilgisiz kald n gstermektedir. Kzm Karabekirin tespitleri de Amerikallarn sene ba ndan beri Trklere yardm edece iz diye Amerikal memurlarn her tarafta gezerek bol vaatlerde bulunmas ve her yerde Trk misafirperverli inin ikram ve hediyelerine bir kuru te ekkrle savu up gitmeleri idi. Bunlarn da Ermeni muhtalarn aradklarn ve halbuki muhta olmayan Ermeni dahi bulamaynca savu up gittikleri grlyordu57 YDYKnn tarafgir eklinde bir tutum izledi i ynndedir. Misyonerlerin ncelikle Hristiyan ahali iin yaptklar hummal yardm faaliyeti srerken Mslman ocuklarnn durumunu Sivas Kongresi sonrasnda Komutanlar Toplants vesilesiyle Sivasa gelen Kazm Karabekirin izlenimlerinden reniyoruz. Karabekir, ehirdeki e itim kurumlarnn ok geri ve bakmsz oldu u ortamn hastalklar davet etti i, ocuklarn hareketsiz, shhatlerinin bozuk oldu u meyanndadr. are olarak, ocuklarn temiz havada faal bulundurulmasn, mekteplerde basit tarzda olsa da mzeler bitki ve hayvan koleksiyonlar bulundurulmasn, el i lerine nem verilmesini tavsiye eder. Kolordu bnyesinde korumaya alnan krk elli kadar kimsesiz ocu un sanatla u ra t n, Darleytam diye askeri pavyonlara toplanm drt yzden fazla ocu un ise peri an bir halde bo oturdu unu ehirdeki yetkililerin ilgisiz kald n, durum hakknda idarecileri ve Heyeti-i Temsiliye yetkililerini uyard n anlatr.58 Amerikan misyonu ise, sahip oldu u geni maddi imknlar ve personeliyle yle messirdir ki Mustafa Kemal ve Heyet-i Temsiliye yeleri Sivastan Ankaraya yolculuklarnda otomobillerine gereken benzin ve lastikleri sadece Amerikan Kolejinden temin edebilmi tir. Mazhar Mfit Kansunun muhatap oldu u fakat ismini bilmedi i mdre hanm ise muhtemelen Graffamdr.59 Hill-i Ahmer Cemiyeti, Rus istilasna u rayan do u vilayetlerdeki durumu tetkik etmek ve oradaki muhta nfusa yardm etmek amacyla 1919 ylnda Anadoluya yardm heyetleri gndermi . Trabzon yresinde kar la tklar Amerikallarla i birli i yapmak isteyen Trk heyeti olumlu cevap alamam t. Amerikallar ma dur oldu unu iddia ettikleri Rum ve Ermenilerin yardma ihtiyac oldu unu ileri srerek neriyi geri evirmi lerdir. Amerikal misyonerlerin bu tutumuna ra men, Hilal-i Ahmer heyeti din ve milliyet ayrm yapmam , a hane kurdu unda Hristiyan muhtarlardan da fakir defterlerinin hazrlanmasn istemi ti.

J. L. Barton, age, s. 116. J. Mc Charty, The Report of Niles and Sutherland: an American nvestigation of Eastern Anatolia After Word War I; XI. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1994, s. 1822. 53 Y.a.g. m, s. 1828. 54 Y.a.g. m, s. 1837. 55 Y.a.g.m, s. 1841. 20Y.a.g.m, s. 1849. 57 Kazm Karabekir, stiklal Harbimiz, stanbul 1960, s. 277. 58 Karabekir, s.385386. 59 Mazhar Mufit Kansu, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, C. II, TTK. Ankara 1979. s, 4835.
52

51

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/6 Winter 2009

155

Karabekir Pa a, Karsta Amerikallarn depolar malzeme dolu olmasna ve binlerce Ermeni ocu unu giydirip beslemelerine ra men Trk ocuklarna kar kaytsz kaldklarn; durumu ocuklardan bir heyetle Amerikallara bildirdiklerinde mahcup olarak bir miktar yardm ettiklerini belirtir.60 Milli Mcadele yllarnda Anadoludaki Hristiyan ocuklara hamilik grevini stlenen YDYK, amacn ifa srasnda yetim Trk ocuklarna da az da olsa yardm eli uzatm tr. Sava yllarnn getirdi i olumsuz artlar neticesinde, Osmanl co rafyasnda ebeveynini kaybeden binlerce ocuk, ok zor artlar altnda ya amak zorunda kalm ve bunlarn bir ksm Mslman ailelerce evlat edinilmi tir. Evlat edinilen yetimler arasnda gayrimslim ocuklar da bulunmu tur. Binlerce yetim Mslman ocu unun sokak ortalarnda sahipsiz kald bir dnemde61, gayrimslim ocuklarn evlatlk edinilmesi takdire ayan bir durumdur. Sivasl yoksul bir ayakkab tamircisi olan Hac Emirin iki Rum ocu unu evlat edinmesi bu adan gzel bir rnek te kil etmektedir. Sekiz kz ocu u sahibi olan Hac Emir, erkek ocuklarna duydu u zlem sebebiyle, Rum ocuklarn evlat edinerek z ocuklar gibi sevmi tir62. YDYKnn al malar, Ankara Hkmeti, Mdafaa-i Milliye Vekleti tarafndan izlenmekteydi. Kzlaydan bu cemiyetin faaliyetlerini kontrol etmesini istemi tir Hkmet Amerikallarn faaliyetlerini denetlemek amacyla hkmet komiserleri tayin etme yoluna gitmi tir. ubat 1921de Niyazi Bey Sivas Amerikan kurulu lar komiserli ine atanm tr63. Sivas Kongresine katlan Amerikal gazeteci L. E. Broowne, ubat 1922 tarihinden Haziran 1922 tarihine kadar uzatlan YDYKnn gmrk vergisinden muaf tutulmas kararnn gerekeleri arasnda YDYKnn Mslman mltecilere de yardm etti i gsterilmi tir64. Amerikallarn Trklere yaptklar yardmn bir nedeni de o srada gndemde olan Amerikan mandasn Trklere kabul ettirebilme iste iyle ilgili olabilir. Kzm Karabekir Trabzonda Amerikallarn Trklere yardm edeceklerini duyunca, bunun, Amerikan mandasnn a tutmas gerekesiyle yapld n ifade etmi tir65. Misyonerlerin yardm politikasndaki tarafgir tutumu baz tepkilere de yol am t. Amiral Bristol cemiyetin kurucusu Bartona yazm oldu u mektupta tm yetimlere ve muhta kadnlara rk ve din ayrm yapmakszn yardm edilmesi gerekti ini ifade etmi tir66.Sivas Kongresine katlan Amerikal gazeteci L. E. Broowne, 26 A ustos 1919 tarihli Chicago Daily News Gazetesinde kan haberinde, ABD insani yardm kurumlarnn mahvolmu kabul edilen Ermenilerden ba ka Trklere de yardm etmesi gerekti ini vurgulam ve Ermeni Cumhuriyetinden snr d edilen binlerce Trkn iinde bulundu u a r ko ullar u ekilde dile getirmi tir :.. a ve yrtk prtk elbiselerle hudutlar gemeye al an ve Ermenistandaki mallar ve mlkleri haczedilmi bu insanlara, Amerikan Yardm Komitesi yardm elini uzatmal idi67. Amerikal misyonerler Hristiyan Ermeni halka kucak am , yoksullarn her trl gereksinmelerini kar lam , e itim ve sa lk alanlarna nemli hizmetler sunmu tur. Bu srada Hill-i Ahmer Cemiyeti Trk halkna uzanan tek el, belki de tek umut kayna olmu tur68 Mtareke dneminde kurulan hkmetlerde etkin olan Hrriyet ve tilaf Partisi, 1911 ylnda ttihatlarn gzetiminde yeniden yaplanm olan Hill-i Ahmere kar tavr alm ve kurumun kapatlmas iin elinden gelen her eyi yapm tr69. Hill-i Ahmerin yrtt yardm faaliyetleri genellikle tilaf devletlerinin smrgelerinde ya ayan Mslman halkn ba larlaryla yaplm tr.70.

60 61 62

Kazm Karabekir, ocuk Davamz, C. I, Emre Yaynlar, stanbul, s. 76. kr Tezer, Atatrkn Hatra Defteri, TTK, Ankara, 1972, s. 26. Yorgo Andreadis, Tamama Pontusun Yitik Kz, ev. Ragp Zarako lu, Belge Yaynlar, stanbul, 2003, s. 77. 63 kdam, 5 ubat 1921. 64 BOA, MV, 216/87 65 Karabekir, stiklal Harbimiz, s. 156. 66 www. tallarmeniantale. com/bristol-barton. htm. Eri im tarihi, 31. 05. 2004. 67 Deniz. Bilgen, ABDli Gzyle Sivas Kongresi, Ocak 2004, stanbul, s. 296. 68 Seil Karal Akgn, Murat Ulu tekin, Hill-i Ahmerden Kzlaya C. I s. 255. 69 Y. a.g. s. 270. 70 Y a g e, s. 277.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/6 Winter 2009

156

Miss. Graffamn Sivasta Noktalanan Kaderi 1890/91 yl k mevsiminde Sivasta meydana gelen kolera salgn Cizvit misyonerler tarafndan yardm faaliyetlerini gerekle tirerek halkla ili ki kuracaklar mutlu bir tesadf olarak kabul edilmi ti.71 1894 ilkbaharnda iddeti artan salgn, Kolera tedavisinde uzman Peder Rougier ve yardmclar, Cizvitlerle birlikte al an Saint Joseph Rahibeleri hafta boyunca salgnla ba etmeye al m t. ehrin krk bin sakininin bin be yz bu salgnda hayatn kaybetmi ti.72 Sivas vuran kolera salgn hakknda misyoner gazetesinin 1894 Temmuz saysnda Peder A. W. Hubbard, Sivas ehrinde 40 yl sonra aniden ortaya kan Kolera salgnnn Nisann son haftas boyunca yakla k 43 bin olan ehir nfusundan her gn 3040 ki inin vefat etti ini fakat Cemaatlerinden ve misyon mensuplarndan kimsenin zarar grmedi ini yazar. Misyoner gazetesi iki ay sonra kolera salgnnn azald n ve ehirde karantinann kaldrld n bildirmektedir.73 ABCFM misyonerleri, salgn srasnda Ermenilerin sa lk meselesiyle yakndan alakadar olmu artakalan zamanlarnda ise Mslman halkla da ilgilenmi lerdir.74 1894 ylnda, Kolera salgn al malaryla Fransz hkmetinin eref madalyasyla taltif etti i Ba rahibe Marie-Therese Butcherin cenaze treni Sivas ehrinin rahibenin ki ili ine ve misyonuna duydu u saygnn bir ifadesiydi. Cenaze treninde, ehrin ileri gelenleri resmi grevliler, konsoloslar, subaylar, Osmanl Bankas, Ttn Rejisi ileri gelenleri ve Protestanlarn ileri gelenleri hazr bulunmu tu.75 Sivas halk kendisine hizmet eden hekimlere minnet duygusunu cenazelerine katlarak gsterdi i saygyla belirtmi tir. ABCFM, stanbul, Antep, Mardin, Merzifon merkezlerinde ve Sivasta bir Amerikan Hastahanesi kurmu tur. Hastahanenin ilk ba hekimi Dr Henry Westtir. Dr West 18601876 yllar arasnda Sivas ve havalisindeki misyon grevlilerinden ba layarak Ermenilere, Mslman ahaliye tbbi hizmet vermi tir. West, yerel tp rencileri yeti tirerek bunlardan kabiliyetli olanlar Amerikada tp e itimine gndermi ti. 1900l yllarda Sivasta Amerikan hastahanesinin kadrosunu Westin nderlik etti i Ermeni doktorlar te kil ediyordu. Sivas Dr. Westin cenazesi de ehir halknn katlm ve sayg tazimle cereyan etmi tir.76 Ceyhann belirtti ine gre ABCFM rgtnn misyon efi bakire bir kz olan Miss Graffam, en az iki adam boyunda bir kz azmandr, memelerinin her biri koca bir testi bykl ndedir. Yrd zaman yerler znk znk ederdi. Hatr yksek, tabiat Meryem Anamz ok ad ndan, Sivasn Valisi, mektupusu bile yannda yakas ilikli dola rd. Ne ektiyse memelerinden ekti, ba na ne geldiyse o koca memeleri yzndendi.77 Amerikan Hastahanesinin cerrah Dr. Hekimyan Hosrof Efendinin kar kmasna ra men ameliyat olmakta srar eden Graffam ameliyat masasndan kalkamaz. Sivasta amansz bir k gn yaplan, Graffamn cenaze treninde,78 yer yerinden oynar; Sivas aya a kalkar. Miss Graffn diktirdi i gmle i giymi , yzlerce yetim sessizce a la rken yannda al an yzlerce insann acdan dertten of ektike a zndan duman kar. Hademeler seyisler, arabaclar fesleri ellerinde titriyor; bando, mzka, durmadan cenaze mar 79 alar.80 Mary Loise Graffam, 1820 ylnda zmire ayak basan ABCFM misyonerlerinin ardndan 20. Yzyln ilk eyre inde Sivas misyonunda evkle greve ba lam . Ksa zamanda misyonun hedef kitlesi olan Ermeni milletiyle duygusal ba lar kurmu ; Trklerin Ermeniler-Ermenilerin Trkler iin ne ifade
E er kolera gelirse belki birka iyi ey yapmamza olanak sa lar Keisler, s,197, dipnot 84. Keisler, s,197 73 W Martin, a.g.e, 153. 74 W Martin, a.g.e, 153. 75 Keisler, s,198, dip not 86, Rougierin tarikat slubuyla kaleme alnm retrospektif do ruysa Amerikal kadn ve erkek misyonerler, salgn esnasnda ev ziyaretleri yapmay reddediyorlard. dip not 86. 76 W Martin, a.g.e, 57. 77 Kirkor Ceyhan, Atn Nallad Felek D t Pe imize, stanbul Mays, 2000, s, 47. 78 Miss Graffam, 17 A ustos tarihinde Sivasta kanser hastal ndan vefat etmi tir. ki kaynak arasnda A ustos ve bir k ay arasnda bir eli ki varsa da asl olan cenazesinin ehrin en nemli olay olmasdr. 79 Sivas Sanat Evinin yeni kurulan Bando takm acele Bethovenn cenaze mar n talim ederek Miss Graffamn cenaze trenine i tirak etmi tir. Bando takmnn elemanlarndan Talat Aka cenaze trenine asker ve mlk erkn ile halkn byk katlm oldu unu anlatyor. Talat Akadan Nakleden Nusret Akca, Do um Tarihi 1925, Talat Akcann ye eni. 80 Ceyhan, a.g.e, s, 47
72 71

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/6 Winter 2009

157

etti ini hi umursamam tr bile. Meslekta lar gibi, hayalindeki Ermeni milletinin, Protestan, Bat ideallerine ba l Osmanlnn her tr vesayetinden azade olmas iin cansiperane bir mcadele vermi tir. Malatyadan yazd mektup Aralk 1915 tarihinde Boston Missinory Herald gazetesinde yaynlanm Arnold Toynbeenin Mavi Kitabnda;81 szde Ermeni soykrm tanklar arasnda yer alm tr. Graffam, Tehcir edilen Ermenilere Sivastan Malatyaya kadar Sivas Valisinin izniyle e lik etmi , seyahat srasnda hadiselere mdahil olmu tur. Duyumlarn anlatrken ahit oldu u sr soykrmdan sz etmemektedir. Jay M. Winterin ifadesiyle, seyahat izni verilmesi tehcir karar verenlerin niyetini aklamaktadr.82 Richard Hovannisiann ifadesiyle hibir misyoner Mary Loise Graffamdan daha byk bir evkle kendisini Ermeni ba mszl na adamam tr.

KAYNAKA ABCFM, ABC, 16. 9. 7. Eastern Turkey Mission, Vol. 25C, No. 0 734. Akgn, Seil Karal, Murat Ulu tekin, Hill-i Ahmerden Kzlaya C. I. Andreadis, Yorgo, Tamama Pontusun Yitik Kz, ev. Ragp Zarako lu, Belge Yaynlar, stanbul, 2003. Armao lu, Fahir, Belgelerle Trk Amerikan Mnasebetleri, Ankara, 1991. A kun, Vehbi Cem, Sivas Kongresi. 2. Bask. stanbul 1963. Atnur, brahim Ethem, Sivasta Bir Amerikan Misyoneri; Mary Loise Graffam ve Ermeniler, Sivas Kongresi, IV. Uluslararas Sempozyumu, 23-Eyll 2005, Sivas. Bilgen, Deniz, ABDli Gzyle Sivas Kongresi, Ocak 2004, stanbul. BOA, DH- FR, 87/246. BOA, DH- FR, 87/258. BOA, DH- FR, 92/196, 93/171, 94/56, 94/182, 96/15. BOA, DH- FR, 92/74. BOA, HR-SYS, 2884/27. BOA, MV, 216/87. Bryce, James; Arnold Toynbee, Osmanl mparatorlu unda Ermenilere Ynelik Muamele, 19151916, ev, Attila Uygun, Jlide De irmenciler, C. II, ubat 2006 stanbul. Burnaby, Fred, At Srtnda Anadolu, (ev, Fatma Ta kent) stanbul 1999. Celal nce, Sivas, (19202005). Cemal Kutay, Trk Milli Mcadelesinde Amerika, stanbul 1979.
81 Ermeni tehciri hakknda 13 Eyll 1915 tarihinde Bykeli Morgenthau ile Di leri Bakan arasndaki yaz malar arasnda bulunan, Mary L Graffamn Wililia Peete yazd Malatya 7 Aralk 1915 tarihli mektubun kopyas. NA/RG59/867, -AS, Nakleden, ,James Bryce, Arnold Toynbee, Osmanl mparatorlu unda Ermenilere Ynelik Muamele, 19151916, ev, Attila Uygun, Jlide De irmenciler, C. II, ubat 2006 stanbul, s, 21 82 www.tallermeniantale.com/mission-Graffam

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/6 Winter 2009

158

Ceyhan, Kirkor, Atn Nallad Felek D t Pe imize, stanbul Mays, 2000. Ceyhan, Kirkor, Kapy Kimler alyor, stanbul 1999. Edwin W Martin, Hubbardlarn Sivas, ev, Fatih M Dervi o lu, Yaynlanmam Tercme. Gordon, Leland James, American Relations With Trkey, 1830-1930, Philadelphia Unversity of Pensilvania Pres 1932. Grabil, Joseph L., Protestant Diplomacy and the Near East Misionary nfluence American Policy, 18101927, Mineapolis, 1971. Harbord, James G., Mustapha Kemal Pahsa and His Party, (Second Article of investigating Turkey and Trans-Caucasia) Worlds Work ( june 1920) . Hartunian, Abraham H., Neither to Lough Nor to Weep, Beacon Pres, Boston, 1968. James Barton, Story Near East Relief, (19151930), An ntterprestation, New York 1933. 1979. Kansu, Mazhar Mufit, Erzurumdan lmne Kadar Atatrkle Beraber, C. II, TTK. Ankara Karabekir, Kazm, ocuk Davamz, C. I, Emre Yaynlar, stanbul. Karabekir, Kazm, stiklal Harbimiz, stanbul 1960. Keisler, Hans-Lukas, Iskalanm Bar , Do u Vilayetlerinde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 18391938, stanbul, 2005. Kocaba o lu, Uygur, Kendi Belgeleriyle Anadoludaki Amerika. 2.Bask. stanbul 1991. Mahiro lu, Adnan; er, Mjgan, Yeni Belgeler I nda Misyonerlerin Kurdu u Amerikan Hastahanesi, Hayat A ac, Gz 2005. Martin, Edwin W., The Hubbards of Sivas, A Choronicle of Love and Faith, Fthan Pressn, Santa Barbara, 1991. Mc Carthy, Justin, lm ve Srgn, ev, Bilge Umar, 2.Bask, stanbul 1998. Mc Charty, Justin., The Report of Niles and Sutherland: an American nvestigation of Eastern Anatolia After Word War I; XI. Trk Tarih Kongresi, Ankara 1994. Talat Akadan Nakleden Nusret Akca, Do um Tarihi 1925, Talat Akcann ye eni. Tezer, kr, Atatrkn Hatra Defteri, TTK, Ankara, 1972. USA Hoveer Arch. Bn:1, FID:15. White, George E., Bir Amerikan Misyonerinin Merzifon Amerikan Koleji Hatralar (Tercme Tark Yksel), stanbul 1995, s, 220232. www. tallarmeniantale. com/bristol-barton. htm. Eri im tarihi, 31. 05. 2004. www.tallarmeniantela.com/mission-Graffam.

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/6 Winter 2009

159

Uluslararas Sosyal Ara trmalar Dergisi The Journal of International Social Research Volume 2/6 Winter 2009

You might also like