GZL DL AISINDAN ALEVLK-BEKTALK ERKN VE DEYMLERNE BR BAKI * Ahmet GNEN **

ZET Alev-Bekta Trk topluluklarnn gerek yin-i cemlerindeki uygulamalar srasnda, gerekse de gnlk hayatta kullanageldikleri birtakm kavram, renk ve saylarn grnr ve bilinir anlamlarnn dnda gizli anlamlar ifade ettii grlmektedir. Bu zengin kltrde her hizmet, hareket, iaret, renk ve say, hatta kullanlan eya yzyllar ncesine giden bir gelenek iinde birtakm kavram, kii veya uygulamalar sembolize etmektedir. almamzda, Alev-Bekta kltrnn bu zengin kavram ve semboller dnyasna gizli dil asndan baklacak, birok ritel, kavram, say, renk ve eyann Alev-Bekta kltrndeki, biroumuza gre gizli veya sr olan, anlamlar verilecektir. Anahtar Kelimeler: Gizli dil, Alevlik-Bektalik, sz varl A LOOK TO ALEV-BEKTA HIGH OFFICIALS AND IDIOMS FROM THE HIDDEN TONGUE OF VIEW ABSTRACT Its been observed that certain concepts, colors and numbers used by Turkish Alevi-Bektai communities express hidden meanings except their common meanings during both in applications of Cem rites and daily lives. In this rich culture, every service, act, sign, color and number even belongings symbolize certain concepts, persons or applications in a tradition goes back to early centuries. In this study, we ll examine this rich world of concepts and symbols belong to Alevi-Bektai culture from the hidden tongue of view and the meanings of many rites, concepts, numbers, colors and belongings in Alevi-Bektai culture will be given. Key Words: Hidden tongue, Alevism-Bektashism, vocabulary

0. Giri Trk kltrnn gr bir kolunu tekil eden Alev-Bekta Trk topluluklarnn gerek yin-i cem veya erknlarndaki uygulamalar/hizmetler srasnda, gerekse de gnlk hayatta kullanageldikleri birtakm kelime/kavram, renk ve saylarn grnr ve bilinir anlamlarnn dnda gizli anlamlar ifade ettii, bu toplulua mensup olmayan veya Alev-Bekta kltrne yabanc kimselerce pek bilinmez.
*

Marmara niversitesi Trkiyat Aratrma ve Uygulama Merkezince 13-14 Nisan 2005 tarihleri arasnda dzenlenen uluslararas Gizli Diller Sempozyumunda sunulan yaymlanmam bildiridir. ** Do. Dr., Ahi Evran niversitesi Eitim Fakltesi, agunsen@gazi.edu.tr

329

Ahmet Gnen

Oysa, bu zengin kltrde her hizmet, hareket, iaret, renk ve say, hatta kullanlan eya yzyllar ncesine giden bir gelenek iinde birtakm kavram, kii veya uygulamalar sembolize etmektedir. almamzda, Alev-Bekta kltrnn bu zengin kavram ve semboller dnyasna gizli dil asndan baklacak, birok uygulama/ritel, kavram, say, renk ve eyann Alev-Bekta kltrndeki, biroumuza gre gizli veya sr olan, anlamlar verilecektir. Gerekten de, Alev-Bekta Trk topluluklarnn arasnda bulunur, kendi aralarndaki konumalarna kulak misafiri olursanz, kullanlan kelime veya szler bildiiniz kelime ve szler olduu hlde, ne konutuklarn anlayamazsnz. Bir kimseyi Bektalie kabul etmeye 1 uyandrmak veya can uyarmak dedikleri gibi, yin-i cemde mum yakmaya da era uyarmak, can uyarmak derler ve bu deyimlerin ve de yin-i cemde/erknda bu deyimlere denk gelen hizmetlerin de derin anlamlar vardr. Yine bir Alev-Bekta Akyazl derse rakdan, Kzl Deli derse araptan sz etmektedir. Bazen de birtakm kelimeleri kullanmayp, onlarn yerine baka kelimeleri tercih ettiklerine, mesel; Kapa. yerine rt., Yok. yerine Hakta., ld. yerine Hakka yrd., Gmld. yerine Srroldu / Srland. dediklerine tank olursunuz. Yine ana, baba, bac, dede, gibi akrabalk adlar; (ler), be(ler), yedi(ler), krk(lar) gibi saylar; beyaz, yeil, krmz/kzlvb. renkler ile Alev-Bektalerin pri Hnkr Hac Bekta Velinin heykellerinde yer alan arslan ve geyik bu kltre yabanc olanlar iin hep bir sr/giz ifade eder. Hnkr Hac Bekta Velye, bu kltrn bilgi pnarnn kayna anlamnda Ser eme denilmesi de, hep bu cmledendir. Bu kltrde gerek kullanlan birtakm kelime ve deyimlerin, gerekse birtakm hl, duru ve hareketlerin hep bu kltrn mensuplarnca bilinen, ama topluluk dndakilerce bilinmeyen gizli bir anlam vardr. Gizlilik ifadeli bu ve benzeri kelime ve deyimler, hatta yin-i cemlerdeki hl, duru ve hareketlerin anlamn bilmek, bir bakma Alev-Bekta kltrn renmek, anlamak ve bu kltre mensup insanlarla iletiim kurmak demektir. Zira, bu kelime ve deyimler, Alev-Bektalerce gerek yin-i cem/erkn denilen trenlerde, gerekse bu kltre ait edeb eserlerde bu kltrn mensuplar iin ortak bir dil olurken, bu kltre mensup olmayanlar iinse gizli bir dil olmaktadr. Bildirimizde, yzyllarca eitli sebeplere bal olarak birok zellii ile byk kalabalklarca srlar dnyas olarak kalm olan
1

Bir kii sonradan Bekta olabilir, ancak Alev olabilmek iin Alev ana babadan domak gerekir.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve Deyimlerine Bir Bak

330

Alevlik-Bektalik kltrne bu adan bir pencere amak amalanmtr. almamzda, bilhassa kaynakada belirttiimiz yazl kaynaklardan yararlandk. Tarama yoluyla elde ettiimiz malzemenin de bilhassa Trke olanlarn tercih ettik. Elde ettiimiz deyim ve kelimelerin anlamlandrlmasnda da byk oranda sz konusu kaynaklardan yararlandk. Ancak bu konudaki ahs gzlem ve birikimlerimiz de az deildi.Bu birikimimizi de yansttmz kanaatindeyim. Zira, yl akn bir sredir Alev-Bekta kltrnn merkezi saylan Hacbektata alyor, dolaysyla bu sevgi, hogrs engin ve aydn dnceli insanlarla birlikte yayoruz. Kaynak kii olarak da, deerli bym Bekta halife babas Ali Smer Beyin ismini zikretmeyi bir gnl borcu sayyorum. Derlediimiz malzeme, Alevlik-Bektalik Terimleri Szl olacak kadar geni, ki byle bir almann iindeyiz. Ancak biz, bu malzemeyi bir bildiri leinde snrlandrarak, bilhassa Trke olanlar dikkatlere sunmaya zen gsterdik. Bilindii zere, bu kltrn tarih boyunca Trkenin korunup gelimesinde ayr bir yeri ve nemi vardr. nk Alev-Bektaler, ibadet ve dualarnda Trkeyi kullanmaya zen gstermi mstesna bir topluluktur. almamzda, bata deyimler olmak zere, sz varlna arlk vermekle birlikte, gizlilik ifade eden veya sembol konumundaki say, renk, harf ve hayvanlar da ayr alt balklar hlinde verdik. 1. Alev-Bekta Kltrnn Giz/Sr Dolu Sz Varl 1.1. Alevlik-Bektalik Erknnda Geen Deyimlerin Gizi Alev-Bekta kltrnde, cem veya "yin-i cem/cem yini, kurban, kurban hizmeti, hizmet adlaryla da anlan erkn, esas itibariyle Alev-Bekta topluluklarna zg topluca yaplan bir ibadet biimidir. Kinat yaratlmadan nce, ruhlar leminde Krklarn yapt cemin yeryzne yansmas veya insanlar arasnda tekrar edilmesi eklinde grlen bu ibadetin, Hz. Muhammed zamannda srekli, ancak tarikat ahkm gerei gizli yapldna, ibadetin gizlii ilkesi uyarnca da sr olarak kalmasnn uygun grldne inanlr (alayan, 2002: XI). eitlerine gre, en az on iki erknn yerine getirildii ve en az on sekiz hizmet sahibinin hazr bulunup grevlerini yerine getirdii cemler, genel olarak gece yaplr ve bu da Kuan- Kerimdeki birok ayete (Bakara, 50; Araf, 55, 161; Zriyat, 17, 18; Furkan, 64; nsan, 25, 26; Mzzemmil, 6; Secde, 16; Tr, 49) dayandrlarak, her trl gsteri ve arlktan uzak kalmaya zen gsterilerek gizli yaplr (alayan, 2002: XI-XII).

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

331

Ahmet Gnen

Cem yinlerinin konumuzla da yakndan ilgili en nemli zelliklerinden biri de, ibadetin byk oranda Trke dualarla yaplmasdr (alayan, 2002: XIII). Trke dualar yannda, erknda yrtlen hizmetlerin adlar ve bu hizmetler srasnda kullanlan birok deyimin de Trkeden oluturulmas anlamldr. Alev-Bekta kltrne zg olan ve yalnzca bu kltrn mensuplarnca bilinip kullanlan bu deyimlerden bir seme liste sunuyoruz: abdest almak: slmiyette namaz klabilmak iin el, az, burun, yz ve kol ykamay, ba ve enseyi mest edip kulaklar temizlemeyi ifade eden abdest alma, Alevlik-Bektalikte bu bilinen zahiri anlamndan baka, nefis muhasebesi yapmay, kul hakkndan kurtulmay ve bylece gnl temizlemeyi ifade edecek ekilde derin bir anlamda kullanlmaktadr. a mn, dvya nian yemini: Grgs yaplan tlibe, prin gerekli t, telkin ve uyary yaptna, sorgusunun tamamlandna dair canlar tank tutmas ve canlarn grlen tlipten olabilecek hak ve alacaklarndan vazgetiklerini gstermek iin niyazlamalardr. ak niyaz olsun: Hem Mevlevler hem de Bektailerce kullanlan bir ifadedir. DedeyeBabaya Tabanlarn ak niyaz ederim. diyerek selm verilir. ak ola: Grg ceminde tlibin grgs srasnda secdeye kapanmas iin pr/mrit tarafndan sylenen bir deyimdir. Pr, ak ola deyince, grgs yaplan tlip dizst otururken secdeye varr ve Tanr akn her hcresinde hissedecek ekilde vecd ve huu iinde secdede kalr. ak olsun: Bir selm biimi. dlnz lh ak olsun. demektir. Bu selma cevap olarak Akn cemal olsun. denir. Eer sonra hitap edilen Cemalin nur olsun. cevabn verirse, ona Nurun al nur olsun. cevab verilir. ayak mhrlemek: Sa ayak baparmann sol ayak baparma zerine, elleri dizlere veya apraz olarak omuzlara koyarak ve ba haffife ne eerek niyaz vaziyetinde ayakta durmak. Baba, dede veya mridin huzurunda sayg ve teslimiyet iareti olarak byle durulmas beklenir. Ayak mhrlemek, Hz. Peygemberin Mirac gecesi SidretlMntehda Huzurullahta duru eklini temsil eder. Mevlevilerde ve dier tarikatlarda buna niyaz denir. bk. ba kesmek, dra durmak ba kesmek: bk. ayak mhrlemek ba okutmak: Cem yinlerinde sorgu veya grgden geerek prin/mridin rzaln alp gnahlardan arnmak, gnl temizlemek.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve Deyimlerine Bir Bak

332

bel balamak: Tam bir ye, muhip olmak iin itaat iareti olarak bele t- bent sarmak. bir gmlekten ba gstermek: Alevlik-Bektalikte, msahip veya yol kardei olan drt cann ayrlmaz, sarslmaz birlikteliini anlatan bir deyim. Drt cann bir can olarak grnmesi; bir gmlekten, yani bir cesetten, bir bedenden ba gstermesidir. car almak: Sprmek, sprge almak anlamndaki bu deyim, on iki hizmetten birinin sahibi olan carc (sprgeci) tarafndan her hizmetin sonunda veya verilmi aralardan sonra hizmetin banda, birinci olarak fiilen meydann temizlenmesini, ikinci ve asl ama olarak da ceme katlanlarn gnahlarndan arnmasn sembolize eder. cem birlemek: Cem yininde, canlar toplandktan sonra, asl ibadet balamadan nce yaplan bir hizmeti ifade eder. Cem evinde toplanldnda btn erkekler pr huzurunda iki rekatlk tarikat namazn klarken, baclar ise bu namaz klmadklar iin bu eksiklii cem birleme hizmeti ile tamamlam olurlar. Buna gre, gzcnn uyars ile btn canlar edeb-erkn zere otururken, baclar arasndan gzc tarafndan seilen yalar kemale ermi be bac, kendilerine asaleten, cem evinde bulunan btn baclara vekleten (her bac yannda bulunan en az be bacdan rzalk alarak) meydana gelir ve iki rekt tarikat namazn klar. Krklar Ceminde bu hizmeti Hz. Havva, Hz. Meryem, Hz. Asiye, Hz. Hatice ve Hz. Ftmnn icra ettiine inanlr. ark dnmek: Semah dnmek demektir. Semahn yeldirme, hzlandrma blmne de denir. era dinlendirmek: Sndrmek ifadesi yerine kullanlr. era, flemek yerine elle sndrlr. krr yini gecelerinde eralarn sndrlmeden yanmasna izin verilir. eran snsn: Ocan snsn; evin, yurdun harap olsun, yklsn! anlamnda bir ilen, kargtr. kr. eran uyansn era uyandrmak: Cem yini srasnda, mum, lmba vb. aydnlatma aralarn uslne gre yakmak demektir. Mumlar yakarak tekkeyi amak anlamna da gelir. era uyarmak ifadesi de ayn anlamda kullanlr. eralardan nce Horasan era yaklr. Dier eralar delil ad verilen metalden yaplm bir ksedir. Cem yinlerinde yaklan mum, delil vb aydnlatma aralar, Hz. Peygamberimiz tarafndan getirilen Hakkn nurunu sembolize eder. eran uyansn: Ocan aydnlansn; evin, yurdun enlensin! anlamnda bir hayr dua, alktr. kr. eran snsn dra ekilmek: Arapa ev anlamna gelen dr kelimesi, Alevlik-Bektalikte erenler meydan veya krklar meydan, yin-i cem yaplan yerin tam ortas anlamnda kullanlr.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

333

Ahmet Gnen

Dra ekilmek ise, Alev-Bektaler arasnda meydana gelen ihtilflarda, dede veya babann hkimlik yapt zamanlarda san sorguya ekme srasnda uygulad bir mahkeme tarzdr. dra durmak: Kiinin kndisini Hak, Hz. Peygamber, Hz. Ali ve Ehl-i Beyt huzurunda sayp, nefsini sgaya ekmesi ve lmeden nce lme hazrlamak iin yaplan bir eit nefis muhasebesidir. Dra durma ekli, cann yol uruna vermeye hazr olduunu belirtmek iin ayaklar mhrl (bk. ayak mhrlemek), eller nde apraz balanm durumda, ba hafife ne eik olarak durmadr. Dra durma, Hz. Peygemberin Mirac gecesi SidretlMntehda Huzurullahta duru eklini temsil eder. Asl dra duru ekli budur. Ancak, daha sonralar Hseyin Dr, Ftma Dr, Mansur Dr, Nesim Dr, Fazl Dr, Cafer Dr gibi dra durma ekilleri de oluturulmutur (bk. alayan, 2002: 174; Sezgin, 1991: 291). drdan indirmek: len bir cann ei dostu ve al veri yapt insanlarla helllemeden lm gibi hareket edilerek yaplan ve lenin affna vesile olaca mit edilen ve bir eit hak helllii toplants/hizmetidir. len kimsenin veli veya vrislerinden birisi dra durur. len kii namna, varsa hakk olann gelip almas istenir. Alacakl varsa, borcu denir; darlm incinmi varsa, gnl alnr. Bylece hak helllii gerekletirilmi olur. dkn kaldrmak: Dkn durumuna den cann cezasn ektikten sonra, dkn kaldrma hizmeti ile tvbe eder, incittii kii/kiilerden helllik ve rzalk alr, grr, pr ve btn canlarn huzurunda a mn, dvya nian yemini vererek nefsini slah ettiine kni olunarak yol dahil olur, topluma karr. el almak: Dervi olmak ya da mride balanmak bk. nasip almak el ele, el Hakka: Tlibin temiz bir gnlle prin elinden ( veya eteinden, dizinden) tutmas olup, bit etmeyi simgeler. nk, prin eli Hz. Muhammedin eli, Hz. Muhammedin eli de Fetih sresi 10. yeti gereince Tanrnn eli demektir. Tlibin pre bit, Hz. Muhammede, dolaysyla Tanrya bit etmesi anlamna gelir. el etek tutmak: Biimsel olarak ikrr treninin sonunda tlipin mritin eteinden tutmasn ifade eden bu deyim, gerekte bir mrit araclyla yol a girmeyi simgeler. eik yoklamak: Grgs yaplacak msahipli canlarn, kemerbestli ve yaln ayak olarak, cem yininin yaplaca meydana kmadan nce cem evinin i kapsnn eiine niyaz etmeleri.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve Deyimlerine Bir Bak

334

Cem yinine gelen canlarla tek tek grp niyazlaarak helllik almak uzun srecei iin, canlar bu kapdan girdiine, ayaklar bu eikten getiine gre, kapnn eiine niyaz etmekle gnl indirip tevazu gstermek suretiyle canlarn tek tek ayaklarna niyaz edilmi saylr. etek tutmak: Grg ceminde secdeden kalkan ve diz st yryerek sra ile prin nne gelen canlardan nde olann prin dizine, yani iki eliyle dizinden tutup elleri stne niyaz ederek ylece beklemek. eyvallah kapsna girmek: Arakiye 2 giyen bir kii nce (Hacbektataki) Hanba ve sonra da Dedebanda bir sre hizmet eder; bu dervilik andna hazrlktr. Bu hizmete baladnda ona Eyvallah kapsna girdi. denir. gnl abdesti almak: Sr suyu hizmeti ile btn canlarn yolun gizlerine vkf olup tm gereklerin gnllere domas, kiinin Hakka ulama dileinin kabul edilmesini ifade eder. Bir tastan halkadaki canlara birer yudum su iirmek suretiyle gerekletirilen sr suyu hizmeti, btn canlarn bit ve ikrrlarnn yenilenmesini, ilerindeki kini, kibri ve benlik duygusunu atp ben yerine biz diyebilecek gnl gzelliine ulamalarn sembolize eder. Sr suyu ile kiiye alan srlar toplumdan gizlenir, kiinin gnlnde sr olur (bk. alayan: 2002: 18-20). bk. gnlleri birlemek, gnl indirmek gnlleri birlemek: yin-i ceme gelen btn canlarn Tanry insanda grerek, ilerindeki kini, kibri, benlk duygusunu atp, kulluk haklarndan vazgeerek ben yerine biz diyebilecek gnl gzelliine erimesi hlidir. bk. gnl abdesti almak, gnl indirmek gnl indirmek: Tanry insanda grerek her trl kin ve dargnl unutup, kibir ve gururu atp benlikten syrlmay, alak gnlll ifade eden bir deyimdir. bk. gnl abdesti almak, gnlleri birlemek grgden/grmden gemek: Ylda bir kez yaplan grg cemi ile kiinin bir yllk hesabn vererek, kul hakkndan kurtulup kendisi ile hesaplamasn, dargn olduu kiilerle barmasn, alacak-verecek ilerini dzenlemesini, ksacas gnl abdesti alarak gnln temizlemesini, Hakka yaklamasn ifade eder. bk. gnl abdesti almak, yl abdesti almak ihrama yatmak: Msahip erknnda yaplan bir hizmet.
2

Dvme yn veya tiftikten yaplan klh, takke. Bekyalerde ilk muhiplik aamasnda bir mddet arakiye giyilir, daha sonraki aamada (dervilie geite) dede veya dedebaba tarafndan tekbir edilen ta giyilir (Gliek, 2004-III: 1190).

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

335

Ahmet Gnen

yle yaplr: Msahip canlarn rehberi (klavuz), yaa byk olan erkei, ba kbleye dik gelecek ekilde, sa yan stne ve sa kolu arkada kalmak zere (sol elinin ayasn yznn altna yastk yaparak) yatrr. Bacs, nndeki msahibinin bana (tcna), belindeki kemerbestine ve ayana niyaz ettikten sonra ayn ekilde sa yan stne yatar ve sol elini msahibinin omuzu stne koyar. Yaa kk olan erkek de einin bana ve kemerbestine niyaz ederek ayn ekilde einin arkasna yatar, sol kolunu einin omuzu stne atar. Dier bac da erkek msahibinin bana, kemerbestine ve ayana niyaz ettikten sonra arkasna ayn ekilde yatar. Rehber, drt cann stn ihram (kefen) beziyle rter. Rehber, kensisi de msahiplerin ayak ucu tarafnda (seccade dnda) dra durur (alayan, 2002: 39-40). ikrar vermek: nanlp, kabul edilen bir eyi itiraf etmek anlamna gelen ikrar, Alevlik-Bektalikte bu anlamna bal olarak Muhammed-Ali yoluna girmeyi ifade eder. koldan kopmak: Evliya nazarnda deer yitirme, kap/bbdan dme demek olan bu deyim; dine, inanca, yola, kula kar yaplan hatal ve gelenek greneklere aykr davranlardan dolay bir cann pr ve toplum tarafndan cezlandrlarak toplumdan soyutlanmasn ifade eder (tecrit). bk. koldan kopan; kr. Dkn nasip almak: bk. el almak nefes etmek: Alevlik-Bektalikte dua etmek demektir. niyaz almak: Yerlerinde oturan veya herhangi bir sebeple ayakta duran canlarn, niyaz etmeleri gerektiinde, sa el iaret parmaklarnn ucunu per gibi hafife dudaklarna dokundurarak Hdemeleri. Her dua ve glbank sonunda prin Geree H! diye balamas, nefes ve dvazimam 3 sylenirken son drtlkte irin mahlsnn sylenmesi srasnda niyaz alnr. (Baka niyaz almalar iin bk. alayan, 2002: 188) kr. secde niyaz etmek parmak atmak: Msahip erknnda, meydana kan msahip canlarn (bac-karde) hutbe okunurken, byk erkein kk olann eiyle, kk erkein de byk olann eiyle olmak zere, sa ellerinin ba parmaklarn karlkl olarak birbirlerine balamalar ve hutbe sresince o vaziyette beklemelerini ifade eder. secde niyaz etmek: Cem yini srasnda, hizmet sahibi ve meydandaki kiilerin, diz st gelip, yere koyduklar sol ellerinin stne sa ellerinin parmaklarn koyarak sa ellerinin iaret parmaklarnn stn kez (Allah, Muhammed, Ali ak iin) pmeleri. kr. niyaz almak
3

Alev-Bekta edebiyatnda, On ki mam ile dier Alev-Bekta ulularn konu alan nefesler.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve Deyimlerine Bir Bak

336

sitem ektirmek: Dkn kaldrma erknnda veya cezal olan bir cann grgs srasnda, cezal cana meydanda elik vurarak, atee bastrarak veya szl olarak paylayarak ceza vermek, ac ektirmektir. tecell dolanmak/gezmek: yin-i cemlerde tarikat namaz klnrken, iki rekat arasnda prden balayarak halkadaki dier canlarla grp niyazlamak, demektir. Tecell dolanmann amac, gnl indirme (bk.), benlii atma, kin ve dargnl unutma ve Tanry insanda grerek ona niyaz etme, sayg gstermedir. yl abdesti almak: Ylda bir kez yaplan grg cemi ile kiinin bir yllk hesabn yapp kul hakkndan kurtularak gnln temizlemesi, Hakka yaklamasdr. bk. gnl abdesti almak yrei/gnl paylamak: Yrein dualanmas ve Enam 118, Bakara 168-172, Mide 87-88, Nahl 114, Mmin 64, Araf 31 yetleri dayanak klnarak yaplan lokma hizmetlerinde, yreki tarafndan piirilip doranm ve bir kap iine konulmu yrekbbrek, msahip ceminde sadece drt eit paraya blnerek msahiplere yedirilir. Dier canlara ise, yrek-bbrek yerine elma doranarak ikram edilir. Bu iki hizmet srasnda yrei paylalmak ve birbirine ikram etmekle, gnlleri birleyip benlii atarak alak gnlllkle kaynama amalanr. Ancak, btn ynden yrek/gnl Hakkn lmekn nazargh olduu ve gnlde de sr bulunduu iin, grnrde kurbann yreini paylaan msahip canlar, Sr, dostla paylalr; dostun srr dosta yandr, Tanr dostuna Tanrnn srr aktr. dsturu gereince, gerekte gnlde tecelli eden Tanr srrn paylam saylrlar (bk. alayan, 2002: 50-56). 1.2. Alev-Bekta Kltrnn Giz/Sr fadeli Kelime Dnyas Alev-Bekta kltrnde hemen hepsi Trke olan yukardaki zengin deyim kadrosunun yannda, anlam sadece bu kltrn mensuplarnca bilinen, dolaysyla bakalarnca sr/giz ifade eden birok kelime de vardr. Biz, bir fikir vermesi bakmndan byk oranda Trke kkenli olup da byk oranda aktarmalara dayal bir kavramlatrmay rnekleyen bu kelime kadrosundan bir seme liste sunuyoruz: Akyazl: rak 4 ar: Hakikati arayann bir sembol kr. bal
4

Otman Baba abdallar tarafndan kutb olarak tannan brahim San (. 1478)nin Bektalie raky soktuu iin (bk. ztelli, 1971: 411), ad aktarmas yoluyla rakya Akyazl denmitir.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

337

Ahmet Gnen

ayak: Hem Mevlev hem de Bektaler arasnda kullanlan bir ifadedir. Yeni ikrar etmi ve bu nedenle mtavaz hizmete verilmi olanlar iin kullanlr. bac sultan: Mcerred Bekta dervilik and kabul edilmi kadnlara verilen bir ad. bal: Ar ya da talibin arad lh hakikatin sembol. be bac: Cem birleme hizmetinde, kendileri ve btn baclar adna iki rektlk tarikat namazn klan, bylece Krklar Ceminde bu hizmeti grdne inanlan Hz. Havva, Hz. Meryem, Hz. Asiye, Hz. Hative, Hz. Ftmy sembolize eden be bayan. bk. cem birlemek kr. yirmi drt bac bezirgn: Szck olarak tccar, satc anlamna gelen bu szck, ilikiden fayda grlecek kmil mridi ya da sohbetinde mistik bilgelik mcevherleri saan rifi kastetmektedir. can: zellikle ikrar treninde nasip alan mrid iin kullanlr. Tm derviler iin de kullanlr. carc: Krklar Ceminde Seydil-Ferrn grevine izafeten cem yininde car (sprme) hizmetinin sahibi olan kimse. bk. car almak cenaze: Talipler abdest alarak iki rekt namaz klarlar, buna cenaze namaz denir. Bu, lmeden nce lm ifade eder ve eriata duyulan ykmllklerden kurtarr. era: Mum ya da meale. yin-i Cemde ruhun aydnlanmas ve uyanklnn bir sembol olarak kullanlan era. Bu sembol, Hz. Muhammedin Tanrdan gelen ilk k olmas ansnadr. erac: yin-i Cem hizmetinde ralar uyarmakla grevlendirilen kii. Bu grevi genellikle rehber yapar, fakat bazen bu greve zel bir kii atanr. i: Ham, henz terbiye edilmemi ve hazrlanmam bir can, Hakkn deneyimsel bilgisini edinememi olan ifade eder. dede: rgtl Bektaler arasnda bu, eskiden Hacbektata oturan imdi Tiranda bulunan ba babann unvandr. Alevler arasnda sradan baba anlamna kullanlr. delil: Szlk anlam rehber, Bekta ritelindeki kullanm, era/ralarn uyarld era yakc kk mumdur. Delil veya era, Tanrnn nurunu simgeler. Zaten, yin-i ceme gelen canlarn murad da, Hakkn nurunu grebilmek, Tanrya ulaabilmek, yani geree erebilmektir. bk. era dem: Bazen nefes, daha sk da, bir zamansal dnem anlamna gelir. zellikle prin rifler zerindeki ruhan etki ya da hkm dnemine yaplan atftr. arap ya da rak anlamna da gelir. Demlenmek arap imek, demli olmak sarho olmak anlamndadr.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve Deyimlerine Bir Bak

338

dolu: Bir bardaktaki rakya atftr. Ayrca Tanrnn deneyimsel bilgisine ulam birisi, bir rif iin de kullanlr. drt kap: Tasavvufta eriat, tarikat, marifet ve hakikat eklinde sralanan drt makam veya dereceyi ifade eder. kr. krk makam dkn/dknlk: Alev-Bekta inancna gre byk gnah saylan, dine, inanca, yola, kula kar yaplan hatal ve gelenek greneklere aykr davranlarndan (cinayet, zina, livata, hrszlk, susuz karsn boama vb.) dolay pr ve toplum tarafndan cezlandrlarak toplumdan soyutlanan, yinlere alnmayan can. Dknlk suunun derecesine gre, dkn olan kii dkn kaldrma erkn ile kaldrlabilir, yani tekrar tarikata kabul edilebilir. eriei: Babann kabul ettii herhangi bir kii ya da dervi. Erenler Cellad: Hacm/Balm Sultan iin kullanlan bir unvan. erenler demi: yin-i cemdekilerin uygulad erkn ve muhabbet. erkn: Kelime anlamyla, kurallar, trenler ve riteller btn anlamna gelen erkn, yin-i cem, tarikat ulularnn koyduu ilke, kural ve trenler btn, erkn ubuu, Krklar Ceminde 12 mamn yapt hizmetler gibi anlamlara da gelir. erkn ubuu: Hz. Muhammedin Hudeybiyede altnda bit ald Semure (Sidre) aacnn, ki cennetteki tba aacnn yeryzndeki ekli olduuna inanlr, dal olarak kabul edilen, Trk sresinin (Trk: 1-4) anlam gereince kiilerin zerinde Tanrnn koruyucu ve gzetleyici elini temsil eden Hz. Muhammedin eli, dolaysyla Tanrnn eli kabul edilen 12 tutam (100-110 cm) uzunluunda, parmak kalnlndaki ubuktur. erkei/ kek: Nasip alm erkekler iin dans ettiklerinde kullanlr. bk. kek eik: Bu, Ali olan kapnn bir semboldr. Genellikle meydan kapsnn zerinde Hz. Muhammedin u hadisleri vardr: Ben ilim ehriyim, Ali onun kapsdr. Bu nedenle eik, mistik k ve bilgiye giriin bir semboldr. gzc: Krklar Cemindeki mm Ms-y Kzmn grevine izafeten cem yininde dzenin salanmas, hizmetlerin srasyla ve aksamadan icrasn salamak eklindeki gzclk grevini yapan kimse. haberci: Krklar Ceminde Hz. mam Muhammed Bkr ve Cebril aleyhisselmn grevlerine izafeten, prin emriyle cem yinlerine arlacaklara cemi haber veren, habercilik hizmetini yrten kiidir. bk. peyik

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

339

Ahmet Gnen

halka: Alev-Bekta toplantlar veya cem yinlerinde canlarn halka veya ocak bulunan evlerde ise hill biiminde, yz yze (ceml cemle) oturma biimi. hl kardei (msahip): Alev-Bektaler iin kendileri gibi Alev-Bekta olanlar syledikleri bir deyim. Alevlik-Bektalikte esas itibariyle, iki Alev-Bekta ailenin (kar ve kocann) dnyada ve ahirette karde olmalardr. Amac, sen, ben kavramlarn silip biz ilkesini hayata geirip sosyal ve toplumsal dayanmay salamak olan hl veya yol kardeliinin temeli, Hz. Muhammed ile Hz. Alinin msahipliine dayanr. bk.. msahip, yol kardei i gmlek: Alev-Bekta olmayp da, Alevlik-Bektalie ve bu yolun mensuplarna, i gmlein vcuda yaknlndan kinaye olarak, muhabbet duyan kimseler iin kullanlan bir tbirdir. kadnck ana: Krklar Ceminde Hz. Ftmann srsuyu hizmetine izafeten, cem yininde sr suyu hizmetini yrten bacdr. bk. srsucu kahveci: Krklar Ceminde Hz. Veysel Karannin grevine izafeten, cem yininde ay ve kahve ikram hizmetini yrten kiidir. Kamber: Krklar Ceminde Hz. Kamberin sofraclk hizmetine izafeten, cem yininde sofra hizmetini yrten kiidir. bk. sofrac kara kazan: Krklar Ceminde Hz. mam Aliyn-Nknin grevine izafeten, cem yininde bu hizmeti yrten, lokmann piirilip pay edilmesinden sorumlu olan kiidir. klavuz: Yol gsterici, yardmc anlamna gelen klavuz, Alevlik-Bektalikte, ikrar verip yol giren kiiye, yola daha nce girdii iin, yol ve erkn reterek yardmc olan kiidir. bk. rehber krk makam: Drt kap olarak ifade edilen (eriat, tarikat, marifet, hakikat) tasavvuf mertebelerinin her birinde bulunan onar makam ifade eder. kr. drt kap Krklar: Alev-Bekta inancna gre, Tanrnn ruhlar yarattnda yaratlan, her devir ve zamanda yeryznde bulunduklarna inanlan krk ermi kiiyi ifade eder. Kzl Deli: arap 5 koldan kopan: bk. dkn lokma: Alevlik-Bektalikte, hamur veya lokma hamuru diye bildiimiz anlamnda deil, cem yini veya muhabbet ad verilen toplantlarn ncesi veya sonrasnda topluca yenilen yemek anlamnda kullanlr.

16. yzyl Alev-Bekta ulularndan olup Kzl Deli olarak da tannan Seyyit Ali Sultann (bk. ztelli, 1971: 429) lkab, ad aktarmas yoluyla arap anlam kazanmtr.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve Deyimlerine Bir Bak

340

meydan: Cem yininde hizmetlerin yapld, hiyerarik dzene gre pr/mrit, hizmet sahipleri ve ya srasna sralanan canlarn oluturduu halkann ortasnda kalan boluktur. meydanc: Krklar Ceminde Hz. Fazlnn grevine izafeten, cem evinin temizliini yapan, tertip ve dzenini salayan kiidir. msahip: bk. hl kardei, yol kardei naz niyaz: Dem yemi hizmetinin cem yinindeki addr. pabuu: Krklar Ceminde Hz. mam Hasan Ali Askernin grevine izafeten, cem evinin d kapsndan girenlerin pabularn alan ve cem yini sonunda teslim edilmek zere koruma altna alan kiidir.. pervane: Cem yini srasnda, darda nbet tutup dolaan ve meydana yabanclarn girmesini engelleyen gzc kii. bk. yasavul peyik: bk. haberci. pr: Krklar Ceminde Hz. Alinin grevine izafeten, pr postuna oturup cem yinini yrten ve Muhammed-Ali soyundan gelen (seyyid) dededir. Bk. dede rehber: bk. klavuz saka: Krklar Ceminde, suculuk grevini yapan Hz. Selmn-Pka izafeten, cem yinlerinde susayanlara su datan kiidir. kr. sakka sk: Krklar Ceminde Hz. Alinin sklik grevine izafeten, cem yininde kevser arab veya Krklar Ceminde zm suyu (engl, engr) olarak kabul edilen demi hazrlayp sunan kiidir. sakka: Krklar Ceminde Hz. mam Hseyinin grevine izafeten, cem yininde dualanm sakka suyunu datan ve halkada postu olan kiidir. seccde: Alev-Bekta kltrnde, bilinen anlam ve eklinden ok farkldr. Buna gre, cem yininde hizmetler yaplmaya balamadan nce meydan a serilen ve zerinde hizmetlerin grld meydan byklndeki bez veya dokuma sergidir ki, bir anlamda Nuhun gemisini, bir anlamda da Hz. Msnn Tanr ile grmeye vardnda ayann altna serilen ate deryasn simgeler. Seccdenin zerine temiz olarak kabilen kiinin, tm bel ve ktlklerden kurtulacana inanlr. sr: Gizli kalmas gereken bilgi anlamna gelen sr, birok tarikatta olduu gibi, Alevlik-Bektalikte de yolun mensuplarnn bildii zel bilgi veya tarikat srr anlamndadr. Alevlik-Bektalikte, hem dede ile tlip arasnda, hem de Alev-Bekta olmayanlara kar saklanp muhafaza edilen sr/srlar vardr. Ser verilir, sr verilmez. dsturu gerei, yolun bu gizli

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

341

Ahmet Gnen

bilgileri, gizliliini koruyarak gnlden gnle aktarlr; yazlmaz ve sylenmez, sadece yaanr. sr sucu: bk. kadnck ana sr suyu: Krklar Ceminde Hz. Ftmann datt suya izafeten, cem yinlerinde bir hizmet ekli olarak Hz. Ftmay temsilen bir bac tarafndan datlan, yolun gizlerinin tm canlar tarafndan gnlde hissedilmesini saladna inalan dualanm su. sofrac: bk. Kamber ah: Kelime anlamyla, padiah, devlet bakan veya Farsadaki kullanmyla, ran padiah anlamna gelen bu kelime, Alevlik-Bektalikte, Allah/Tanr anlamna gelir ve bu anlamda kullanlr. ahlar ah ifadesi de Cenb- Allah demektir. tlip: Kelime anlamna bal olarak, yol a girmek isteyen, girdikten sonra da yolun edep ve erknna uygun davranmaya gayret gsteren kiidir. tercman: Alev-Bekta erknnda bir hizmete balarken, hizmet sahibi kiinin okuduu nesir veya manzum duadr. teslim halkas: Takann Alev-Bekta olduunu gsteren, ortas delik, kulaa kpe gibi taklabilen ve 12 dll (keli) mermerden zel olarak yaplm halka. Meng de denilen teslim halkas, tek olarak sadece bir kulaa taklr. zellikle mcerred Bektalerce kullanlan bu teslim halkas, Yavuz Sultan Selime ait resimde de grlr. kr teslim ta teslim ta: Teslim halkas gibi, takann Alev-Bekta olduunu gsteren, 12 dll (keli) olup gse taklan mermerden yaplm bir ta eya. Son zamanlarda rozet olarak yakaya takldn da gryoruz. t- bent: Alevlik-Bektalikte, ikrar verip yola girmek zere hazrlanan kiinin boynuna veya beline balanan beyaz mendil veya kuaktr. lmeden nce lnz. hadsinin gerei, kefenlenmeyi sembolize eden bel veya boyundan balanma ile, kii lmeye hazrlanm, ikrar verme ile de yeni bir hayata balam saylr. yasavul (pazvant, beki): Krklar Ceminde mam Muhammed Mehdnin hizmetine izafeten, cem yininde bu grevi stlenen ve cem evine giri klar dzenleyen, yardmclar ile birlikte cemde bulunan canlarn ev ve mallarn koruyan kiidir. bk. pervane yirmi drt bac: Kerbelda mam Zeynel bidinin etrafnda pervne gibi dnp dua ederek mam Yezid askerinin errinden koruduuna inanlan yirmi drt bacdr Bunlar, Hz. Hseyinin yannda bulunan ei, kzlar, kz kardeleri ve akrabas olan yirmi drt kadn ve kzdr. kr. be bac Cem yininde, Kerbel olaynda Hz. mam Zeynel bidin ve yirmi drt bacnn dert, tasa ve aclarnn semah ile simgelenmesi

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve Deyimlerine Bir Bak

342

demek olan Kerbel Semah hizmeti srasnda seyyid veya dervi mam Zeynel bidini, be bac ise yirmi drt bacy temsil eder (bk. alayan, 2002: 67-68, 202). yol: Alev-Bekta inan ve ibadetlerinin tmn ifade eder. Kurucularndan dolay Muhammed-Ali Yolu diye de bilinir. yol kardei: bk. hl kardei, msahip

2. Alev-Bekta Hayvanlarn Gizi 6

Kltrnde

Say,

Renk,

Harf

ve

Alev-Bekta kltrnn yaand bir yer, topluluk veya etkinlikte ilk dikkati eken eyler ler, beler, yediler, krklar gibi birtakm saylar ile yeil, kzl, beyaz gibi birtakm renkler ve Hnkr Hac Bekta- Velnin kucandaki aslan ve geyik gibi hayvanlar olur. Alev-Bekta kltrne yabanc kimseler iin sr veya giz olan bu say, renk, harf ve hayvanlarn bu kltrn mensuplarnca malm olduu ve bir ortak dil oluturduu aktr. te bu blmde de srasyla bunlar zerinde durulacak, AlevBektalik yolunun say, renk, harf ve hayvanlarla oluturulan gizler dnyasna bir k tutulacaktr. 2.1. Alev-Bekta Kltrnde Saylarn Gizi ve Kutsal Saylar ler d lemde birlie yetti Beler de anlarn dmenin tuttu Birlik lokmasn Yediler yuttu Dmeni pk olan Pirler de birdir On drt Masum- Pk, On ki mam On yedi Kemerbest cmlesi tamam (lham) (Gliek, 2004-2: 789) Hak Muhammed Ali kurdu bu yolu Drt kap, krk makam, on iki erkn Ziya verir leme balkyan nuru Drt kap, krk makam, on iki erkn (Kul Budala) (Gliek, 2004-2: 790)

Bu blmdeki bilgi ve rnekler iin byk lde Gliek (2004-II: 788-796)ten yararlanlmtr.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

343

Ahmet Gnen

Alev-Bekta ozanlarna ait yukardaki iirlerde, bu kltrde zel anlamlar olan saylara yer verildii grlmektedir. Bu saylar, dardan bakanlarn dikkatini ektii gibi, ne anlama geldii, neyi, neleri sembolize ettii de merak konusu olur. Alev-Bekta ibadet veya cemlerinde Bism-i ah, Allah Allah diye balanarak okunan glbank/glbenklerde 7 ... lerin, Belerin, Yedilerin, On ki mamlarn, On Drt Masum- Pklarn, On Yedi Kemerbestlerin, Krklarn, cmle erenlerin, evliyalarn hsn himmetleri ve keremleri zerimizde hazr ve nazr ola!... denilerek, birtakm saylarla sembolize edilen ululardan bahsedilir. yle ki, Alev-Bekta kltrnde saylarn bu gizi kendisini, Alevlik-Bektaliin kutsal meknlarnn mimarsinde de gsterir. Zira, bu kutsal ziyaret yerleri, drt kap krk makam esasna veya evren aac ad verilen gkyzndeki on iki burcu simgeleyen bir mimar zelliine sahiptir. Mesel, bata Hac Bekta Dergh olmak zere, birok dergh sekizgen bir mimar zerine kurulmuken, Pir Sultan Abdal Dergh ve stanbuldaki ah Kulu Dergh evren aac esasna gre, yani ortada kaln bir stun veya direin etrafnda on iki kol zerine yaplmtr (bk. SAB: 32) ki, bu, tesadf deil, son derece bilinli bir uygulamay ifade eder. Bu sebeple, Alev-Bekta kltrnde nemli bir yer tutan ve bu kltre yabanc kimselerce giz/sr olan saylar ve simgeleri zerinde durmak gerekiyor. Bir: Allahn birliini (vahdeti) simgeler. Tasavvuf anlayna gre, Allah nurunun bir tecellisi olan lem, nasl okluk (kesret) iinde birlii (vahdeti) ifade ediyorsa, Alevlik-Bektalikte de Allah-Muhammed-Ali, dier bir tanmla Allah-insan-evren lsnn bir, biri de tr. Alev-Bektalerin Sz bir Allah bir, yol bir deyileri de buna baka bir rnektir. ki: ki ilkenin varln simgeler: Yaradan-yaratlan, ruhbeden, kadn-erkek, kar-koca, yer-gk, gne-ay vb. Ayrca iyi-kt, doru-yanl, gece-gndz, iki lem gibi zt varlk ve kavramlar da simgeler. Tanrdan baka her ey ifttir, ift yaratlmtr, inanc da halk arasnda hl yaamaktadr. : Allah-Muhammed-Ali, baka bir tanmla Allah-insanevren lsn simgeler. Allah-Muhammed-Ali lemesi, AlevBekta inancnn temelini olutururken, Hac Bekta Velinin Eline, diline, beline sahip ol. eklindeki dnde yer alan el-dil-bel lemesi de bu kltrn temel ahlk kurallarn simgeler. Drt: Alev-Bekta kltrnde drt kap diye tabir olunan eriat, tarikat, marifet, hakikati simgeler.
7

Glbank/Glbenk, Alev-Bekta toplant ve cem yinlerinde, btn canlar secdede iken, pr veya mridin yapt uzun duadr (alayan, 2002: 179).

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve Deyimlerine Bir Bak

344

Hak Muhammed Ali kurdu bu yolu Drt kap, krk makam, on iki erkn (Kul Budala) Drt says ayrca, drt temel unsuru (ate, su, toprak, yel), drt peygamberi (Hz. Musa, Hz. Davut, Hz. sa, Hz. Muhammed), drt kutsal kitab (Tevrat, Zebur, ncil, Kuran), drt byk melei (Cebrail, Mikil, srafil, Azrail), drt yn (dou, bat, kuzey, gney), drt mevsimi (ilkbahar, yaz, sonbahar, k) ve drt dilimli Ethem tac simgeler. Be: l-i Ab olarak bilinen ve Hz. Muhammed, Hz. Ali, Hz. Ftma, Hz. Hasan ve Hz. Hseyinden oluan Hz. Peygamberin Ehl-i Beytini simgeler. Ehl-i Beyt iin ayrca Pene-i li Aba tbiri kullanlr ki, Tanrnn kudret elini simgeleyen bir elin be parma eklinde ifade edilir. Be parmaktan ba parmak Hz. Muhammedi, ehadet parma Hz. Aliyi, ortanca parmak Hz. Ftmay, yzk parma Hz. Hasan, sere para da Hz. Hseyini simgeler. Cem birleme hizmetinde, kendileri ve btn baclar adna iki rektlk tarikat namazn klan, bylece Krklar Ceminde bu hizmeti grdne inanlan Hz. Havva, Hz. Meryem, Hz. Asiye, Hz. Hative, Hz. Ftmy sembolize eden be bac da be says ile ilgilidir. Be says be ayr evren veya lemi, yani lhut (Tanr lemi), ceberut (Tanrya varmann nc basama), melekut (melekler ve ruhlar lemi), nasut (insanlk lemi) ve misl (semboller lemi) lemleriyle de ilgilidir (Gliek, 2004-II: 790). Alt: Alt yn (sa, sol, n, arka, alt, st) ile Hz. Allah-Hz. Muhammed-Hz.Ali, Hz. Ftma, Hz. Hasan, Hz. Hseyin altlsn simgeler. Kudret ve olgunluun simgesi olarak alt keli bal petei de alt saysnn srr ile ilgili grlr. Yedi: Alevlik-Bektalikte ncelikle, Hz. Muhammed ile ei Hz. Hatice, kz Ftma, damad Hz. Ali, torunlar Hz. Hasan, Hz. Hseyin ve Selman- Farisden oluan Yedileri simgeler. Ayrca, Hz. mam Musa Kzma kadar olan yedi imama da Yediler veya Yedi mamlar, Alev-Bekta edebiyatnda nemli yerleri olan yedi ulu ozan (Nesim, Hatay, Fuzl, Yemin, Viran, Pir Sultan Abdal, Kul Himmet), yedi erkn (pr, rehber, mrid, iki musahip ve eleri), yedi sfat veya vcut organn (gz, kulak, boyun, el, bel, ayak), haftann yedi gnn de simgeler (Daha geni bilgi iin bk. Gliek, 2004-II: 791). Sekiz: Arnm, gnahsz ruhlarn varaca cenneti, yani sekiz umak simgeler. Dokuz: Hz. demin tecelli ettiine inanld aded-i kl veya tm saysn, dokuz kat gk (yedi kat gk+ ar ile krsi) ve dokuz atay ifade eder. On: Olgunluun, yetkinliin simgesi olan on says, Alevlik-Bektalikte drt kapnn onar makamn da simgeler.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

345

Ahmet Gnen

On ki: Alevlik-Bektalikte en nemli saylardan biri olan on iki, en bata yolun altn zinciri olan on iki imam ( mam Ali, mam Hasan, mam Hseyin, mam Zeynel bidin, mam Muhammed Bkr, mam Cafer-i Sdk, mam Musa Kzm, mam Hulk- Rza, mam Muhammed Tk, mam Aliyyn-Nk, mam Hasan el-Asker, mam Muhammed Mehd), cem yinindeki on iki hizmet ile on iki postu, on iki dilimli Hseyn/Haydar tac, kmil insann ifadesi olan neydeki on iki delii, yln on iki ayn, on iki buru simgeler. On Drt: mamlarn, ocuk yata ehit edilen on drt msum- pk olarak da bilinen erkek ocuklarn simgeler. Byk bir blm Kerbelda ehit edilmitir. On Yedi: Hz. Alinin kemer (kl) balad ve ounluu Sffiyn savanda ehit den on yedi ulu kiiyi simgeler. On yedi kemerbest diye bilinirler. Yirmi Drt: Kerbelda mam Zeynel bidinin etrafnda pervne gibi dnp dua ederek mam Yezid askerinin errinden koruduuna inanlan, Hz. Hseyinin yannda bulunan ei, kzlar, kz kardeleri ve akrabasndan oluan yirmi drt bacy simgeler. Krk: Hz. Ali birlikte Krklar Ceminde bir araya gelen krk ulu kiiyi simgeler. Bunlar, Tanrnn ruhlar yarattnda yaratlan, her devir ve zamanda yeryznde bulunduklarna inanlan krk ermilerdir. Krk says ayrca drt kapya bal krk makam da simgeler. Yetmi ki: Yetmi iki Kerbel ehidini, kyamet gnne yakn Mslmanlarn ayrlaca yetmi iki frkay, dnyada bulunan yetmi iki milleti simgeler. Yz Altm: Alev-Bektalerin Seremesi Hnkr Hac Bekta Velnin icazet verdiine inanlan yz altm dervii/halifeyi simgeler. Bin Bir: Balm Sultann bin bir halifesini simgeler. On Sekiz Bin: Alt bini bitkilere, alt bini hayvanlara, alt bini insanlara ait olan, birbirinden ayr olmayan ve Tanr ile kuatlan on sekiz bin lemi simgeler. Doksan Bin: Pr-i Trkistan Hoca Ahmet Yesevnin halifeleri olan Horasan Erenlerini, Trkistan Prlerini simgeler. Yz Yirmi Drt Bin: Hz. demden Hz. Muhammede kadar gelmi olduuna inanlan yz yirmi drt bin peygamberi simgeler: lh Mustafa Murtaza hakk nsan- kmilden ayrma bizi Yz yirmi drt bin enbiya hakk nsan- kmilden ayrma bizi (Sdk) (Gliek, 2004-II: 793)

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve Deyimlerine Bir Bak

346

2.2. Alev-Bekta Kltrnde Renklerin Gizi ve Renk Simgecilii Alev-Bekta kltrnde renklerin de zel anlamlar vardr. Bu cmleden olarak, beyaz Hz. Muhammede, krmz Hz. Ali ve Hz. Hseyine, ak yeil ve sar Hz. Hasana, pembe ve yeil Hz. Hseyine, kara/siyah ise Hz. Ftmaya yaktrlr. Krsal kesimde yaayan Alev-Bekta kadn veya kzlarnn ba rtlerinin rengi de bu adan ayr bir nem arz eder. Mesel; yeil ba rts kadnn ehlibeyt soyundan geldiini iaret ederken, krmz ba rts kadnn evli olduunu, siyah ba rts ise yas ve olgunluu simgeler. Trk kltrnde ynlerin renklerle ifade edilmesi zelliinin Alev-Bekta kltrnde de bilinip yaatldna tank oluruz. Buna gre,: mavi dounun, ak batnn (Akdeniz), kzl gneyin (Kzl Deniz), kara kuzeyin (Karadeniz) ifadesidir. Bu anlamda, eski aman inancna gre drt tanrnn Gkhan, Akhan, Kzlhan ve Karahann renklerle ifade edilmi olmas ve Alev-Bektalerce bilinmesi de ayrca anlamldr (bk. Gliek-II: 790). 2.3. Alev-Bekta Kltrnde Harflerin Gizi ve Harf Simgecilii Tamamen harf gizemciliine dayanan ve esaslar Esterbdl Fazlullah tarafndan kurulan Hurfliin etki ve izlerine AlevlikBektalikte de rastlyoruz. Hurflie gre, Mutlak Varlk olan Tanr, kendini grmek ve gstermek isteyince ilk nce kelm (sz) eklinde tecelli etmi, harflerle ortaya kmtr. Kinat, Mutlak Varlkn zuhurundan ibaret olduuna gre, varln zuhuru sesledir. Sesin kemli sz veya kelmdr. Sesin ve szn de asl harftir. Hurflere gre Tanrnn z Kuran alfabesindeki harflerin seslendirilmesinde apak grlr. Ezel kudret, keml ve cellini insan ehresinde gstermitir. Dolaysyla Kuran/Arap alfabesindeki yirmi sekiz harf ile Farsada ilve edilen drt harfle toplam otuz ikiye ulaan harfi, insan yznde grmek mmkndr. Yani insann yznde Allahn ad yazldr. Burun Arap alfabesindeki elif, burnun iki yan lm, gzler he harfi ile sembollenir, bunlar yan yana gelirse Arapadaki yazlyla Allah adn oluturmu olur (Geni bilgi iin bk. Tkel, 2003: 5357; Gliek, 2004-II: 794; Gliek, 2004-III: 1231-1234). Alevlik-Bektalikte de, kemle ermi insann yz (cemli) didr- Hakktr. Tpk Mihrabnin u drtlnde olduu gibi: Kurandir szmz Rahmandir yzmz

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

347

Ahmet Gnen Hakk grr gzmz Aldanmayz hayale (Gliek, 2004-II: 794)

Alevlik-Bektalikte, Hac Bekta Veliye ait Eline, diline, beline sahip ol! sz, nemli bir dsturdur. Bu dsturda geen elin /e/si (elif), dilin /d/si (dal), belin /b/si (be) Arap dili ve yaz sistemine gre srasyla bititirilirse, edeb kelimesini meydana getirir. Dolaysyla, Hnkr Hac Bekta- Velye ait bu szde edeb kavram/kelimesi ifrelenmi saylr ki, dorudan doruya Hurflikteki harf simgecilii ile ilgilidir.

2.4. Alev-Bekta Kltrnde Hayvanlarn Gizi Arslan: Alev-Bekta kltrnde, yiitlik, mertlik ve cesaret timsali Hz. Alinin mhlas olur ve onun yiitlik ve mertliini simgeler. Trkenin Arslan, Arapada Haydar, Farsada ir veya ir-i Yezdan olur. kltrnde, barn ve Gvercin: Alev-Bekta mazlumun simgesidir. Bilindii gibi, ncinsen de incinme., Dmannn bile insan olduunu unutma. diyen Hac Bekta Velinin, bir bar elisi gibi, Anadoluya gvercin donunda geldiine inanlr. Turna: Trk kltrnde, zellikle Halk Mziimiz ve Halk Edebiyatmzda ok nemli bir yeri olan bu gmen ku, halk inanlar ierisinde uzun yaamn, bereket ve refahn simgesi olurken, Alev-Bekta kltrnde de bu nem ve zelliklerinini yannda, Hazret-i hn avaz (sesi) olma, Hoca Ahmet Yesev donunda grnme, Hz. Aliden ve Hac Bekta Velden haber getirme gibi olaanstlkler yklenen bir hayvan, kutur. Bunu AlevBekta kltrnn en nemli ritellerinden olan semah trenlerinde de grrz. Semah dnen canlarn bu dn turna dnnden mlhemdir. (Pir Hazret-i ahn avaz /Turna derler bir kutadr Sultan Abdal) Turnalar Hicazdan skn eyledi /Muhammed Mehdiyi yakn eyledi Hakikat ehlini memnun eyledi / Elen turnam elen, Ali misin sen Yoksa Hac Bekta Veli misin sen (lham) (Gliek, 2004-II: 795)

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve Deyimlerine Bir Bak

348

Geyik: Hac Bekta- Veliye ait heykellerde aslanla birlikte yer alan geyik, sulak yerlerde yaayp kirli yerlerden atlayarak getii ve pislie, yani mecazen ktlklere bulamad, suyla arnd ve artt iin gnahlardan arnmann simgesi olur. Genel anlamda da yenilemenin, uzun yaaman, yumuakln, barn, masumiyetin de simgesi olan geyik, ktln ve gnahkrln simgesi olan zehirli ylanlarn da dmandr. Alevlik-Bektalikte, Abdal Musa Sultann yedi ulu airden biri olan Kaygusuz Abdala geyik donunda grndne inanlmas da, bu cmledendir. Hac Bekta- Vel heykellerinde Hnkrn bir kolunda aslann, dier kolunda da geyiin yer almas da, birbirinin zdd ve dman olan iki hayvan bartrp bir araya getirmek suretiyle, insanlara sevgi, hogr ve barn telkin edilmek istendiine yorulur. Tavan: Eski Trk inancnda, zellikle aman geleneklerinde tavan, kutlu bir hayvan sayld iin eti yenilmez ve avlanmazd. aman geleneklerinde totem kabul edilen tavan, AlevBektalerce de eti yenilmeyen bir hayvandr. Ancak, kutlu bir hayvan olarak grlmeyip tam tersine, Muaviyenin kedisi olarak nitelenip uursuzluun simgesi saylr. 3. Sonu: Sr kelimesini aklarken de belirttiimiz gibi, birok tarikatta olduu gibi, Alevlik-Bektalikte de yolun mensuplarnn bildii zel bilgi veya tarikat srr anlamnda hem dede ile tlip arasnda, hem de sz konusu topluluka Alev-Bekta olmayanlara kar saklanp muhafaza edilen birok sr/giz vardr. Ser verilir, sr verilmez. dsturu gerei, yolun bu gizli bilgileri, gizliliini koruyarak gnlden gnle aktarlr; yazlmaz ve sylenmez, sadece yaanr. Dolaysyla, Alev-Bekta Trk topluluunun ok rahatlkla gizli dil snrlar ierisinde deerlendirilebilecek kavram, kelime, deyim ve semboller dnyas olduuna hkmedilebilir. phesiz bu kelime, terim ve semboller tarikat veya tasavvuf kltr iinde deerlendirilebilir. Zira, nl mutasavvf Kueyr, Risle ismiyle tannan eserinde; herhangi bir ilim dalna, meslee ve sanata mensb olan kiilerin, alma alanlaryla ilgili hususlar birbirine anlatmak iin kendilerine zg birtakm terimler kullandklarn, bu cmleden olmak zere sflerin de tasavvuf bilgileri ve hlleri yekdierine aktarmak iin aralarnda mterek bir dil kullandklarn, kendilerine zg bilgi ve hllerin yabanclar tarafndan renilmesini kskandklarndan, bu hususlar onlardan saklamak maksadyla anlamlar ak olmayan birtakm terimler kullandklarn ifade eder. (Uluda, 1995: 5)

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

349

Ahmet Gnen

Biz de bu dncelere katlyoruz. Elbette, Alevlik-Bektalik yol veya kltrnn dier tasavvuf okullaryla birleen kelime veya terimleri az deildir. Ancak, konuya biraz dikkatli baklnca grlecektir ki, bu slm tasavvufunun ortak kavram ve terimlerinin ok normal olan ortaklna ramen, tarih boyunca ibadet ve dualarnda Trkeye ayr bir yer ve nem vermi olan AlevBektaler, dier tarikatlarda bulunmayan, kendilerine zg birok deyim, kelime/terimi Trkeden tretip kullanm ve kullanmaktadrlar. Bu anlamda, yukarda verdiimiz 50ye yakn deyimin Trke kelimelerden kurulmas, 70e yakn basit veya birleik kelimenin de yine Trkenin kavramlatrma yollarndan olan deyim aktarmas (ar, bal, bezirgn, eriei, Erenler Celld, i gmlek, pervane, ahvb.) ve ad aktarmas (Akyazl, Kzl Deli, Kamber, kara kazan, lokma vb.) yoluyla oluturulmu olmas dikkati ekmektedir. Biz, almamzda seme bir listeyi sunarak Alev-Bekta erknndaki bu Trkeyi tercih edie ve Trke hkimiyetine bilhassa dikkati ekmek istedik. Tabi ki, bu Trke kelime ve deyimlerin sadece Alev-Bekta kltrne mensup vatndalarmzca bilinip kullanlmasnn da bir gizli dil tekil ettiini gz ard etmeden dikkatlere sunmaya altk. Alev-Bekta kltrnde belli birtakm renk, say, hayvan ve harflerin gizi, yani birtakm kavramlarn simgesi olarak kullanlmas da olduka dikkat ekicidir. Necip sm (Yazksz), yazar mehul bir yazmaya dayal olarak hazrlad Bekta lmihali adl almasnda; Kitapa Bektai lmihali adn ben verdim. Bylece Bektai srr denilen nl gizin bir kesimi artk akland. Daha kalan varsa bir gn o da anlalr. Aslnda, bundan byle sr saklamak olana kald m? (Birdoan, 1996: 14) diyor. Ayn dnce ve amala biz de, kk bir Alevlik-Bektalik terimleri szl olan bu bildirimizle, yzyllarca srlar dnyasna gmlm, z be z bizim/Trk olan Alev-Bekta kltrne sz varl ve semboller dnyasndan bir pencere amaya altk. Baarabilmisek, ne mutlu bize!... TARANAN VE YARARLANILAN KAYNAKLAR Birdoan, Nejat (1996); Alevi Kaynaklar-1, stanbul: Kaynak Yay. Cebeciolu, Ethem (1997); Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara: Rehber Yay. alayan, Alper (2002); ubuk Yresinde Erkn, Ankara: Gazi niversitesi Trk Kltr ve Hac Bekta Vel Aratrma Merkezi Yay. Erz, Mehmet (1990); Trkiyede Alevlik ve Bektalik, Ankara:

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007

Gizli Dil Asndan Alevilik-Bektailik Erkn Ve Deyimlerine Bir Bak

350

Kltr Bakanl Yay. Gliek, Ali Duran (2004); Her Ynyle Alevilik (Bektailik, Kzlbalk) ve Onlara Yakn nanlar, C. I-II-III, Kln: Ethnographia Anatolica Yay. Gnen, Ahmet (2004); Krehir, Hacbekta, Kaman ve Keskin Yresi Abdallarnn Gizli Dilleri: Teberce, V. Uluslararas Trk Dili Kurultay Bildirileri, C. I, Ankara: TDK Yay., s. 1315- 1343. John Kingsley Birge (1991); Bektailik Tarihi, ev.: Reha amurolu, stanbul: ANT Yay. Kksal, M. Fatih (2005); Eski iirimizin Ku Dili airleri, Trk Edebiyat, S.: 375, s. 45-48. Kurnaz, Ceml- Tatc, Mustafa (2001); Trk Edebiyatnda athiyye, Ankara: Aka Yay. z, Baki (1997); Bektailik Nedir?, stanbul: Der Yay. ztelli, Cahit (1971); Pir Sultan Abdal (Btn iirleri), Milliyet Yay. Salc, Vahit Lutfi (1940); Gizli Trk Halk Musikisi ve Trk Musikisinde (Armoni) Meseleleri, stanbul: Nmune Matbaas. Salc, Vahit Lutfi (1941); Gizli Trk Dn Oyunlar, stanbul: Nmune Matbaas. Sezgin, Abdlkadir (1991); Hac Bekta Vel ve Bektalik, stanbul: Sezgin Neriyat . Sorularla Alevilik-Bektailik (2004), Hacbekta Belediyesi Yay. (SAB) Tkel, Dursun Ali (2003); Divan iirinde Harf Simgecilii, Ankara: Hece Yay. Tur, Seyit Dervi (2002); Erknname (Aleviliin slmda Yeri ve Alevi Erknlar), stanbul: Can Yay. Uluay, mer (1993); Alevilik Budur, Adana. Uluda, Sleyman (1995); Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul: Marifet Yay.

Turkish Studies / Trkoloji Aratrmalar Volume 2/2 Spring 2007