Aklclk

Aklclk
Usculuk, Aklclk veya rasyonalizm olarak da adlandrlan, bilginin doruluunun duyum ve deneyimde deil dncede ve zihinde temellendirilebileceini ne sren felsefi gr.

Tanm ve genel tarihe

Aklclk, bilginin kaynann akl olduunu; doru bilginin ancak akl ve dnce ile elde edilebilecei tezini savunan felsefi yaklama verilen isimdir. Buna gre, kesin ve evrensel bilgilere ancak akl araclyla ve tmdengelimli bir yntemsel yaklamla ulalabilir. Dnya hakkndaki mhim olan bilginin sadece deney tesi yntemlerle elde edilebileceini savunur. Aklclk her bireyin eit ve deimez akli ve mantki ilkelere sahip olduunun kabul ile, eitli a priori ve apak hakikatlerin varolduunu kabul eder. Son zamanlarda, eitli dilbilimcilerin baz dilbilim kavramlar hakkndaki yazlar haricinde, a priori bilginin varl sklkla reddedilmi, kabul edilse dahi etki alan ve konumu daraltlmtr. Bu gre gre, kesin bilgi rnei matematiktir. Hakikate ve eyann bilgisine sadece akl ile eriilebileceini savunur. Bu sebeple aklclk, deneyciliin kartdr. Akla kar yaklam pek ok balamda dindeki vahiyle yahut etikteki duygu ve hisle karlatrlan bir yaklamdr. Bununla birlikte felsefede akl genellikle igryle (ie domayla deil) karlatrlr. Bat'da aklc gelenek Eleallar, Pitagoraslar ve Platon ile (akln kendine yeterlilii teorisi Yeni-platonculuun ve idealizmin baat temasdr) balar (Runes, 263). Aydnlanma'dan beri aklclk felsefenin hizmetine matematiin yntemlerini sunmaya alr. Descartes, Leibniz ve Spinoza buna rnek gsterilebilir (Bourke, 263). Aklclk Avrupa'da genellikle kta felsefesi olarak bilinir, nk ngiltere'de deneycilik daha baskndr. Nitekim Leibniz ve Spinoza gibi filozoflarn dnceleri, ngiliz deneyci filozoflarnkilerle sk sk karlatrlmtr. Fakat bu aklclk ve deneycilik akmlar ile filozoflarn aklc ve deneyci fikirleri detaylca incelendiinde pek doru bir eylem veya bak as deildir. Geni bir bak asndan bir filozof hem aklc hem de deneyci olabilir (Lacey, 286287). Ar noktasnda, deneycilik deneyim d her trl bilgiyi reddeder ve her trl bilginin deneyim ile edinildiini savunur. Aklclk ise, ar noktada bilginin deneyim ve alg olmakszn saf akl ile tamamen ve en iyi ekilde edilnilebileceini savunur. Yani deneycilik ile aklclk arasnda en temel tartma (insan) bilgi(si)nin kaynadr. Bununla birlikte, bu tm rasyonalistlerin doa bilimlerinin deneyimsel bilgi ve alglarn yardm olmadan tam anlamyla bilinebileceini ne srdkleri anlamna gelmez. Aslnda ou rasyonalist filozof deneyime de en azndan belirli oranda nem vermitir ve belirtilen derecede ar bir noktada bulunan herhangi bir rasyonalist okul ortaya kmamtr (Hatfield). Felsef bir okul olarak aklclk ve ierdii temel ilkeler 18. yzylda byk bir eletiriye maruz kalmtr. Bununla birlikte bu dnemde de, saylar az da olsa, aklcl savunan filozoflar olmutur. rnein Alman Christian August Crusius ve yine Alman Moses Mendelssohn. 18. yzyl'da aklcla en byk eletiri deneyci evrelerden gelmitir. Bununla birlikte, rnein Alman filozof Kant da geleneksel aklc dnce okulunu tenkit etmitir. Kant eletirel bir deerlendirmeyle yeni bir rasyonalizm fikrini temelendirmeye ynelir. Rasyonalizm gelenei balangcndan itibaren ele alndinda karmza pek ok farkl trlerde rasyonalizm yorumlar ya da yaklam biimiyle karlalr.

Antik a felsefesinde rasyonalizm

Ana madde: Antik a felsefesi Rasyonalizm gelenei Elea Okulu ile birlikte balatlabilir. lk aklc filozof Parmanides'tir denilebilir. Ona gre duyumlar deiebilen eyler olduklarndan bilginin temeli olamazlar, aksine akln deimeyen ilkeleri bilginin temeli olabilir. Eleal Zenon, hocas Parmanides'in aklcln daha ileriye gtrmtr. Duyularn gvenilmezliini kantlayan paradoxlarnn ardnda rasyonalizm dncesi temellendirilir. Platon ise idealar teorisiyle rasyonalizmi belli bal bir kuram olarak ekillendiren kii olarak anlr. Platon, rasyonalizmin yntemsel ilkesi olarak bilinen

Aklclk tmdengelimli ynteminin de nde isimlerindendir. Ayrca Aristoteles'ide aklcln kurucu isimlerinden biri olarak belirtmek gerekir.

Kta felsefesinde aklc filozoflar

Ana madde: Kta felsefesi Genel anlamda kiinin aklc olarak adlandrlabilmesi iin iki temel noktay onaylamas ve kabul etmesi gerekmektedir, bunlar: "Aklc sezgi a priori bilgimizin tamam veya bir ksmnn kaynadr, ve Gerein a priori bilgisi mmkndr" (Cassam, s.45). Eleallar ile balayan aklc gelenein Bat'daki en nemli isimleri Descartes, Spinoza, Malebranche ve Leibniz'dir. Descartes'in metafizik hakkndaki savlar ve metafiziksel ilkelerinin sonucu olarak grd dualistik yapya sahip (akl-vcut ayrmn barndran) Kartezyen ruh kavram Avrupa'daki aklclk gelenei iin ok nemli bir noktay oluturmaktadr. Nitekim Descartes'in metafizie dair aklc grleri yaygn kabul grm ve 17. yzyln ikinci yarsnda, fiziksel grleriyle birlikte bunlar da kitap olarak birok retim merkezinde okutulmutur. Descartes'in grleri kendisinden sonraki filozoflar da byk oranda etkilemitir. Nitekim Descartes'in ortaya att insann ontolojik dualizmi fikri modern toplumlarda dahi sklkla kabul edilen bir savdr. Bir dier nl aklc filozof Spinoza ise balarda Descartes'in metafizik savlarn benimsese de, zamanla kendi dncelerinin olgunlamas ve gelimesiyle birlikte Descartes'in savlarn brakarak daha farkl bir metafiziksel anlay gelitirmitir. Kartezyan akl-vcut dualizmini reddeden Spinoza, Tanr'nn yaratlm dnyadan ayr olarak mevcut olduu fikrine de kar kmtr. Ona gre bir tek ebed varlk vard. Spinoza'nn bu fikri ve metafiziksel aklamalar Bat'da panteizm asndan ok nemlidir. Metafizie dair savlar detaylca Etik isimli eserinde yer alr. Ayrca dinin de aklc eletirisini yapmtr (Hatfield). Kartezyan ruh kavramyla birlikte Descartes'in metafizie dair grlerini genel olarak benimseyen Malebranche ise akl fikirlerin bireysel zihinlerden ziyade, Tanr'da var olduu ve Tanr'nn gerektiinde insanlara bu bilgileri ilh bir anlamda sunduunu ne srerek Descartes'ten ayrlmtr. Anlan dier filozoflar gibi Leibniz de balarda Descartes'in fikirlerinin takipisi olmutur. Bununla birlikte daha sonra Descartes'in fikirlerini reddederek, kendi gelitirdii metafiziksel fikirleri savunmutur. Leibniz dncesinde Tanr'nn yaratt dnya bilinli ve ayr kk varlklardan oluur. Daha sonra bu varlklara monad ismini vermitir (Monadoloji, 1714). Ayrca Leibniz'in dncesinde Tanr tm olas dnyalardan en iyisi olarak dnyay yaratmtr ki burada kastedilen en iyi, mkemmel, eksiksiz anlamndadr. Bu fikir daha sonralar birok filozof tarafndan tenkit edilmitir.

Kantgil rasyonalizm
Ana madde: Immanuel Kant Rasyonalizm konusunda en temel eletirileri, kendisi de zgl bir rasyonalist olan Kant'tan gelir.Kant Saf Akln Eletirisi (1781) isimli eserinde bu noktadaki temel eletirisini ortaya koymu ve felsefi ilkelerini aklamtr. Hem amprizmin hem de rasyonalizmin felsefi problemleri eletirel bir ekilde deerlendirilerek Kant felsefesinde almaya alld grlr.Bu bakmdan eletirel felsefe olarak adlandrlan felsefe geleneinin kurucusu Kant'tr ve o bu yolla ampirizmin ve rasyonalizmin yetersizliklerinden kurtulmaya almtr. Kant insan bilgisinin snrlarn ve yapsn sorutururken, bir yanda akln kuramsal statsnn belirlenmesi ile ilgilenmi te yandan da her tr deneyimin kuramsal snrlarn belirlemeye almtr. Saf Akln Eletirisi'de zellikle deneyimin zorunlu doasnn incelenmesine ynelik kapsaml bir giriim vardr. A priori ve a posteriori bilginin varln kabul eden Kant, bunlar farkl bilgi trleri olarak snflandrr ve nceki felsefe geleneklerinin yetersizliklerini bu kategoriler ekseninde deerlendirir.

Aklclk

Hegelci rasyonalizm
Rasyonalizm gelenei Parmanides'ten Hegel'e uzanan bir geliim cizgisi gsterir, bu izgi zerinde birbirinden ok farkl aklclk anlaylaryla karlalr. Farkl rasyonalizm tanmlarna ramen; doruluun lcsn akl olarak ele almasn bu felsefe geleneinin ortak bir esi olarak ele alrsak, szkonusu dncenin doruk noktasnda Hegel ile karlalr. Hegelci diyalektik yntem rasyonalizmin kendi iinde kendini temellendirmesinin bir yntemi olarak ortaya kmtr. Hegel'in nl sav sz, "Gerek olan her ey ussal, ussal olan her ey gerektir" deii, tm bir rasyonalizm geleneinin en zl ifadesi olarak grlr.

Aydnlanma ve rasyonalizm
Ana madde: Aydnlanma a Aydnlamaclk ile birlikte akl ve aklclk kavramlar farkl bir anlam daha kazand. Felsef bir vurgudan te, feodal ve din messese ve uygulamalar ile sosyal ve politik uygulamalar akl nda ve akl baz alarak eletiren kiilere rasyonalist ad verilmeye baland ve bu tip eletirel yaklam da rasyonalizm olarak anlmaya baland. Burada felsefi ilkelerin ayn zamanda toplumsal dzenlemelerde yeni bir ynelimin kurucu ilkeleri haline gelmesi szkonusudur.Bu anlamda rasyonalizm akl kurucu ilke olarak benimseyen ve dinsel toplumsal rgtlenmelere kar aklc toplumsal dzenlemelerini temel alan yaklamlar ifade eder.Kant'n Aydnlanma Nedir? sorusuna verdii, "insann kendi akln kullanmasdr" eklindeki cevab, akl'n aydnlanmaclkta felsefi bir ilke olduunu gsterir.Buna gre evrensel bir dayanak noktas olan akl, toplumsal yaamn herkes icin geerli olabilecek aklc bir dzenlemesini mmkn klabilecektir.

Rasyonalizm iindeki filozof ve dnrler listesi

Farabi Parmanides Eleal Zenon Aristoteles Isaac Asimov Ren Descartes Benjamin Franklin Sigmund Freud Robert A. Heinlein Immanuel Kant Gottfried Leibniz John Locke Jim Herrick H. P. Lovecraft Nicolas Malebranche Thomas Paine Thomas Hobbes Platon Karl Popper Gene Roddenberry Bertrand Russell Abraham Kovoor

Joseph Edamaruku Barbara Smoker Baruch Spinoza

Aklclk Elizabeth Cady Stanton Voltaire Herakleitos

Kaynaka
Ana kaynaklar
ngilizce Vikipedi'deki 7 Eyll 2006 tarihli Rationalism maddesi [1]

kincil kaynaklar
Bourke, Vernon J. (1962), "Rationalism", p. 263 in Runes (1962). Cassam, Quassim "3. Rationalism, Empiricism, and the A Priori" isimli makale, iinde bulunduu eser: Boghossian, Paul ve Christopher Peacocke. New Essays on the A Priori. Oxford: Oxford University Press, 2000. Hatfield, Gary "Rationalism" isimli makale, iinde bulunduu eser: Encyclopedia of Enlightenment, Ed. Alan Charles Kors. Oxford University Press, 2003. 11 Eyll 2006 <http://www.oxfordreference.com/views/ENTRY.html?subview=Main&entry=t173.e592> Lacey, A.R. (1996), A Dictionary of Philosophy, 1st edition, Routledge and Kegan Paul, 1976. 2nd edition, 1986. 3rd edition, Routledge, London, UK, 1996. Runes, Dagobert D. (ed., 1962), Dictionary of Philosophy, Littlefield, Adams, and Company, Totowa, NJ.

Kaynaklar
[1] http:/ / en. wikipedia. org/ w/ index. php?title=Rationalism& oldid=74246840

Article Sources and Contributors

Article Sources and Contributors

Aklclk Kaynak: http://tr.wikipedia.org/w/index.php?oldid=7445147 Katkda bulunanlar: Alibaz, Bakegus, Dnya vatanda, Dnenadam, Eldarion, Eref, Homonihilis, Karatay, Katpatuka, Khutuck, Kubra, Krat Can alar, Levent, LostMyMind, Malaguena, Nigrior, Nocturn4L, Noumenon, Rahimebati, SimurGkn, Spas, Vikiizer, Worac, 24 anonim deiiklikler

Lisans
Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported http:/ / creativecommons. org/ licenses/ by-sa/ 3. 0/