T. C.

SELUK NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS ARKEOLOJ ANA BLM DALI KLASK ARKEOLOJ BLM DALI

ANTK A DOU AKDENZ TCARET ve TCARET GEMLER

YKSEK LSANS TEZ

DANIMAN Prof.Dr Ramazan ZGAN

HAZIRLAYAN Taner GLER

KONYA 2006 i

NDEKLER ZET ABSTRACT NSZ HARTALAR ve LEVHALAR LSTES KISALTMALAR 1. GR................................................................................................................1 1.1. KONU....................................................................................................1-2 1.2. ARATIRMA TARH.......................................................................2-3 1.3. AMA, METOD ve ALIMANIN BLMLER........................4-5 2. GEMNN DOUU VE GELM............................................................6 2.1. MEZOPOTAMYA.............................................................................6-11 2.2. MISIR................................................................................................11-17 3. LK TCCARLAR..................................................................................18-21 4. DOU AKDENZN CORAFYASI VE SYAS TARH..............22-35 5. BRONZ AINDA DOU AKDENZ......................................................36 5.1. GEMCLK ve TCARET.............................................................36-50 5.2. LMAN TEKNOLOJS.................................................................50-53 5.3. ULUBURUN BATII IIINDA TCARET...............................53-58 6. DEMR AINDA DOU AKDENZ TCARETNN GELM......59 6.1. FENKEL TCCARLAR..............................................................59-66 6.2. GREK KAFLER...........................................................................66-70 7. DEERLENDRME ve SONU............................................................71-73 HARTALAR ve LEVHALAR KAYNAKA

ii

ZET

Tm alar boyunca Dou Akdenizde youn ticari faaliyetler sz konusudur. Bu adan blgenin siyasi durumuna baktmzda, Msr, Hitit, Grek ve Fenike uygarlklarnn alar boyunca zellikle deniz egemenlii iin mcadele ettiini ve baskn olann ayn zamanda ticareti de tekeline aldn grmekteyiz. Bununla beraber blge deniz ticaretinin genelde gemi teknolojisinin geliimine bal olduu ve ticaretin en iyi teknelere sahip olann elinde olduunu grmekteyiz. lk alardan balayarak gelien gemi teknolojisi, insanlarn hayatn deitirmi ve mesafeleri ksaltmtr. Antika Dou Akdeniz Ticareti ve Ticaret Gemileri balkl bu tez almamzda, ncelikle Dou Akdeniz kelimesinin corafi snrlar belirlenerek bu blgenin kylar zerine younlalmtr. Tezin ana konularndan biri olan deniz ticareti kronolojik rnekler verilerek anlatlmtr. Bununla beraber, almann baz ksmlarnda kara ticaretine de deinilmi, bunun deniz ticaretinin ikinci evresini oluturduu saptanmtr. almada, ticaret mallar, sadece gerekli grlen yerlerde rneklerle aklanm, ayrntya girilmemitir. Bunun yerine ticaret ve gemiciliinin yaps ana hatlaryla incelenmi ve tccar uluslara bal kalnarak anlatlmtr. Sonu olarak, Demir ana kadar youn olarak karmza kan ticari faaliyetler ve buna bal olarak ticaret gemileri, Deniz Halklar yada Kavimlerinin ortaya k ile sekteye uram, ancak blge halklaryla bu kavimlerin karmas sonucu ok daha byk bir potansiyel ticaret a ortaya karak karanlk alar sona erdirmitir.

ABSTRACT

Eastern Mediterranean trade activities was very extensive through all ages. From this point of view, if we have a look at this issue we can see that the Egyptians, Hitites, Greeks and the Phoenicians have struggled with each other to take control of the sea and who takes it also takes control of the trade. However, sea trade of this region usually depends on ship technology and who has the best ships also has trade organization.The ship technology what is began to develop from early ages, has changed peoples life and shortened the distances. In this study, we have especially concentrated on Eastern Mediterranean shores. The sea trade, what is one of our primary subjects, has been explained with examples. However, we also mentioned about caravan trade on some parts of this study, but it is fixed that the caravan trade is the second phase of sea trade. n this sutdy, we have just mentioned about trade goods. We have inspected the condition of the trade and seamanship instead of trade goods. As a conclusion, trade ships and trade activities, what are extensively common, were stopped by appearance of The Sea Peoples, but after the native peoples and Sea Peoples mixed, there would be an extremely huge trade connection which has great potential and it will be ended the dark ages.

ii

NSZ

Bu almada uygarln balangcndan demir ana kadar olan dnemde Dou Akdenizde yaayan ya da buraya deniz yoluyla gelip blge kltrnn geliimine katkda bulunan halklarn ve bu toplumlarn denizcilik teknolojisinin geliimi kronolojik olarak ticaretleri ile balantl olarak anlatlmaya allmtr. Ktphane almas ile balanan bu aratrmaya, bilgilerin toplanp birletirilmesi ve daha sonra deerlendirme ve karmlar yaplarak konunun irdelenmesi ile son verilmitir. ok geni bir corafyay ve tarihsel dnemi kapsayan bu aratrma sresince konu ana hatlaryla anlatlm, ok fazla ayrntya girilmeyerek ksa bilgiler ve neriler sunulmutur. ncelikle bu aratrmada bana olan desteini hi kesmeyen sayn hocam Prof. Dr. Ramazan zgana teekkr bir bor bilirim. Ayrca almann ktphane ve yazm blmlerinde yardmlarn esirgemeyen arkadalarm Erkan Sanak ve Can Ciner ile Caner Glere ve her trl esere ulamama olanak salayan stanbul Alman Arkeoloji Enstitsnn de aratrmann devam etmesinde paylar byktr. Ayrca neri ve uyarlar ile almann dzenlemesine katkda bulunan sayn Yrd. Do. Dr. . Hakan Merte de en iten teekkrlerimi sunarm. Elbette aratrmamn her aamasnda maddi ve manevi desteklerini eksik etmeyen aileme ve dostlarma tm kalbimle minnettarm.

iii

HARTALAR ve LEVHALAR LSTES

Harita I: Levant kylar. (www.metmuseum.org). Harita II: Dou Akdenizdeki beylikler. (F. Starke, Arkeo-Atlas, say:3, stanbul,
2004).

Harita III: Dou Akdeniz deniz ticaret yollar. (C. Pulak, Arkeo-Atlas, say:3,
stanbul, 2004).

Levha I a: iirilmi hayvan postlar zerinde iki Asur askeri kaleye doru
yzyor. M.. 9.yy II.Asurnasirpalin Nimruddaki saarayndan bir kabartma (L.Casson, 2002)

Levha I b: Asurlular iirilmi hayvan postlar zerinde duran bir sal zerinde ta
tayorlar. M.. 8.yy Sennaheribin saray (L. Casson, 2002).

Levha II a: Asurlular sepet ii kayk ile ta tayorlar M.. 8.yy Sennaheribin

saray. (L. Casson, 2002).

Levha II b: Sepet formunda kilden gemi modeli. M.. 3400 (R.D. Barnett, 1958). Levha III a: Sazdan bir saln yapln gsteren tasvir. (A. nan, 1992). Levha III b: Bataklkta sal zerinde balk ve rdek avcl. (A. nan, 1992). Levha IV a: Yelkeni hurma yaprandan tekne modeli. (L. Casson, 2002). Levha IV b: Direk ve drt keli yelkenle donatlm Msr sal M.. 3500. (L.
Casson, 2002).

Levha V a: Baka bir tekneyi eken ve her iki yannda yedier kreki bulunan bir
Msr gemisi. M.. 15.yy. (L. Casson, 2002).

iv

Levha V b: Mumyalar tamak iin kullanlan bir Msr cenaze kay. M.. 2000.
(L. Casson, 2002).

Levha VI: Saz kayklar stnde suaygr av. Sakkaradan bir mezar kabartmas.
M.. 2400. (L. Casson, 2002).

Levha VII: Kilden bir Msr yelkenli modeli. M.. 1900. (L. Casson, 2002). Levha VIII a: Firavun Keopsun mezarnda bulunan kayk. M.. 2500. (L.
Casson, 2002).

Levha VIII b: Keopsun kaynda kullanlan birleme ve diki sistemi. (L.

Casson, 2002).

Levha IX a: Msrl gemi ustalar ksa kalaslarla bir tekne iskeleti yapyorlar. M..
2000. (L. Casson, 2002).

Levha IX b: ift direkli bir Msr yelkenli modeli. M.. 2400-2300. (L. Casson,
2002).

Levha X: Yelkenli Msr gemi modelleri Hatepsutun mezarndan bir kabartma

izimi. M.. 1500. (L. Casson, 2002).

Levha XI: Nefertitinin bst (G. Bass, 2001). Levha XII a-b: Thebesdeki Kenamun Mezarndan Kenan gemisi rnekleri M..
14. yy. (S. Wachsmann, 1998).

Levha XIII: Msr donanmasnn Deniz Halklaryla olan sava. (L. Casson,
2002).

Levha XIV: Bir Girit yelkenlisinin modeli. (L. Casson, 2002). Levha XV: Tyre limann izimi. (L. H. Saville, 1941).

Levha XVI a: Tyre limann sualtnda kalm olan bir blm. (L. H. Saville,
1941).

Levha XVI b: Sidon limannn kalntlar. (L. H. Saville, 1941). Levha XVII a: Alexandreia limannn antik ve modern konumunu gsteren izim.
(L. H. Saville, 1941).

Levha XVII b: Pharos limannn izimi. (L. H. Saville, 1941). Levha XVIII: Uluburun Batndan karlan bakr kle ve dier eyalar. (G.
Bass, 2001).

Levha XIX: Kbrstan M.. 12. yy. Tun sava figr. (G. Bass, 2001). Levha XX a: Bir sikke zerindeki Sidon teknesi. (R. D. Barnett, 1958). Levha XX b: Bir Fenike taks zerindeki Hippoi rnei. (R. D. Barnett, 1958). Levha XXI a: Hem yelkenli hem krekli olan bir Fenike teknesi. (G. Bass, 2001). Levha XXI b: Bir terracota tekne figr. (R. D. Barnett, 1958). Levha XXII: Fenike donanmasn gsteren bir resim. (R. D. Barnett, 1958). Levha XXIII a: Bir Grek ticaret gemisinin siyah figr vazo zerindeki tasviri. (L.
Casson, 1971).

Levha XXIII b: Bir Ege kadrgasnn kase stndeki izimi. (L. Casson, 1971). Levha XXIV a: Kbrstan bir graffito. (L. Casson, 1971). Levha XXIV b: Bir ahap bot modeli, M.. 2200. (L. Casson, 1971). Levha XXV a: M.. 2000 ylna ait bir tekne konstrksiyonunun izimi. (L.
Casson, 1971).

vi

Levha XXV b: eitli ilkel bot modelleri. (B. Landstrm, 1970). Levha XXVI: Msrdan hem yelkenli hem de krekli olan bir gemi modeli.
(B. Landstrm, 1970).

Levha XXVII: Msrdan ift direkli bir yelkenli modeli. (B. Landstrm, 1970). Levha XXVIII: Msrdan bir gen yelken modeli. (B. Landstrm, 1970). Levha XXIX: Msrdan ge dnem bir kare yelken rnei. (B. Landstrm, 1970).

vii

KISALTMALAR

Nat. His. Bell. Civ. PPS CAH NG BAR JNA

= = = = = = =

Naturalis Historia Bello Civili Proceedings of the Prehistoric Society Cambridge Ancient History National Geographic British Archaeological Research nternational Journal of Nautical Archaeology

viii

1. GR
Eskiada ticaretin ve insanlar arasndaki ilikilerin artmas hi kukusuz denizar mesafelerin kat edilmesiyle mmkn olmutur. Bronz andan nce insanlar, sazdan sallar veya iirilmi hayvan postlaryla su zerinde seyahat ediyorlard. M.. 3500lerde Msrllarn yelkenli gemileri icad, su tamaclnn daha hzl ve etkili olmasn salamtr1. Bu adan deniz ticaretinin, deniz savalarnn ve her trl denizar etkileimin ilk olarak yapld blge, zetle denizciliin anavatan Akdeniz olmutur. zellikle ilk alarda Dou Akdenizin bu konuda daha etkin olmas ise uygarln geliimi ile balantldr.

1.1.

KONU

Dou Akdeniz, genellikle Anadolunun en gneydou kysndan balayp, bir yarm daire izerek Kbrs da iine alp Msr ile sonlanan blge iin kullanlan bir terimdir. Bizim de bu almada zerinde duracamz blge buras olacaktr. nk ticaret ve gemicilik balants olarak Dou Akdenizin deniz kys olmayan blgelerini incelememiz anlamsz olacaktr. Bununla beraber ne kadar deniz kys olsa da batya gidilmeyecek, ancak batdan deniz yoluyla gelen ticari ve teknolojik etkilerden sadece bahsedilecektir. Blgedeki uygarlklarn geliim sreci de almann konusunun snrlanmasnda nemli bir faktrdr. zellikle aratrmann ok geni bir tarihsel periyodu ve dnemin en nemli uygarlklarn barndrmas asndan konu snrlanacak ve ayrntya girilmeyecektir. Bu yzden blgedeki en nemli uygarlklar genie anlatlacak, bununla beraber, bu uygarlklara etki eden daha kk faktrlerden ksaca bahsedilecektir.
1

L. Casson, Antikada Denizcilik ve Gemiler. (stanbul, 2002).

Olduka geni bir alan kaplayan Akdeniz dnyas birbirinden farkl birok kltr blgesini ierdii iin, bu blgeyle ilgili almalar ok farkl kronolojiler iermektedir. Buna bal olarak, konumuzu oluturan blgenin ticareti ele alnrken, dier blgelerle olan ilikilere de deinileceinden kronoloji, bir problem olarak karmza kmaktadr. Nitekim, Anadolu, Suriye, Kbrs, Ege ve Mezopotamyada, ayn tarihlere karlk gelen dnemlerin farkl isimler ald grlmektedir. Baka bir problem de yine yukarda bahsettiimiz gibi Dou Akdeniz blgesini snrlamak olmutur. Bu almada Dou Akdeniz ifadesi, yalnzca Levant kylaryla, Msr, srail, Filistin ve Lbnan boyunca uzanan ky eridi iin kullanlacaktr. Bu blgesel snrlamann dnda konunun olduka geni bir zaman srecini kapsamas nedeniyle sadece nemli ayrntlara girilecek ve daha nce de bahsettiimiz gibi ana temadan kopulmayacaktr. Bunun dnda, gemilerin ve ticaretin nemli zelliklerine deinilecek, bu iki olgu genellikle paralel olarak ilenecektir. Baz blmlerde sadece birinin etkileri etkileri anlatlabilecei gibi daha sonra bu konularn birbirine balanmas salanacaktr.

1.2.

ARATIRMA TARH

Dou Akdeniz yllar boyunca birok aratrmacnn ilgi oda olmutur. Bunun dnda blgede Tun andan balayarak tm dnemler boyunca olduka fazla sayda ve gelimi uygarlklar hkm srd iin yazl kaynaklar asndan ok zengin bir ariv olumutur. Ancak bu bilgiler sz konusu ticaret ve gemicilik konularnn tam olarak anlalabilmesinde yeterli deildir.

zellikle gemicilik ile ilgili olarak 19. yzyl sonunda Cecill Torrun yapt almalar daha sonraki aratrmalara temel oluturacaktr. Sualt arkeolojisi ve denizcilik tarihi aratrmalarnn bu tarihten sonra kesintiye uramas dikkat ekicidir. 20. yzyln ortalarnda L. Cassonun yapt almalar ile beraber antik denizcilik aratrmalar yeniden nem kazanm ve Casson, gnmze kadar bu konu zerinde durarak sualt arkeolojisi dnyasnn duayenleri arasna girmitir. Bu konu zerinde dururken dier bir nemli isim olan G. Bassn en nemli betk kazlarn gerekletirdiini ve zellikle Tun a deniz ticareti ve gemiciliiyle ilgili yapt almalar da unutmamak gerekir. Gemicilik ile ilgili gnmzde aratrma yapan S. Wachsmann, M.C. De Graeve gibi isimlerde nemli bilim adamlardr. Dou Akdenizin tarihsel potansiyelinin kefiyle beraber

aratrmaclarn blgeye akn ettii ve eitli blgelerde ksa yada uzun sreli almalar yaptklar bilinmektedir. Bununla beraber bizim iin nemli olan, Dou Akdeniz ticaretinin genel anlatm ve yaylm alan ile deniz ticaret rotas olduundan zellikle N.H. Galein, E. Clinen, W. Culicann,V. Karageorghisin ve R. Merrilleesin aratrmalar nemli birer kaynaktr. Dou Akdenizin siyasi tarihinin aratrlmasnda zellikle A. Raban, . Gnaltay, J. nan gibi aratrmaclardan yararlanlmtr. nk siyasi tarihin sadece deniz ticaretine etkisi, konumuzu oluturan ayrntya girmeye grlmemitir. Ayrca sualt arkeolojisi konusunda nemli almalar olan, ayn zamanda bu aratrmada liman teknolojisi asndan da yararlandmz D. J. Blackman da aratrma tarihi asndan deinilmesi gereken bir isimdir.

1.3. AMA, METOD ve ALIMANIN BLMLER

Bu almada, zellikle Dou Akdeniz dnyasnn kltrel ve teknolojik geliimi ile deniz ticaretinin yaylmn aklamak ama edinilecek, bunun yannda gemi teknolojisi ve tipolojisine de paralel olarak deinilecektir. Ayrca bu aratrmada ilk alardan Demir ana kadar olan ticari ve teknolojik geliimin kronolojik olarak aklanmas da ama edinilmitir. Metodolojik olarak bu almada genel hatl bir anlatm uygulanacak ve balklar kronolojik olarak sralanacaktr. almada konu olarak sadece gemi tipolojisi seilmedii iin katalog yaplmayacak gemi tipleri, ticaret balantlar ve doal kaynaklar bir btn halinde beraberce aklanacaktr. almann birinci blmnde, konuya giri yaplmakta ve aratrmada varlmak istenen ama ile beraber konunun snrlandrlmas yaplmaktadr. kinci blmde ise ilk geminin douundan Tun ana kadar olan srete gemi teknolojisinin geliimi Msr ve Mezopotamya alt balklaryla aklanmakta, bu blgedeki nehir teknelerinden rnekler verilmektedir. nc blmde ele alnan ilk tccarlar konusu tm blgede rastlanan ilk ticaret izlerini aklamakta denize alp ticaret yapan ilk topluluklardan bahsetmektedir. Drdnc blmn konusu olarak Dou Akdenizin corafyas ve siyasi tarihi belirlenmitir. Blgedeki ticareti ve ticaret yollarn anlayabilmek iin, ncelikle blgeler ve devletler aras ilikilerin boyutunu ve siyasi ilikileri grmek yaral olacaktr. Bununla beraber deniz ticaretinin anlalabilmesi iin gerekli olan rzgar ynleri ve deniz ticaretinin kara ile olan balants bu blmde aklanmtr.

Beinci blmde Dou Akdeniz blgesinde Bronz a alt balk ile anlatlacaktr. Birinci alt balkta Bronz anda Dou Akdenizin gemi teknolojisi ve deniz ticareti ile ticaret rotalar birlikte anlatlmtr. kinci alt balkta Dou Akdeniz limanlarnn ilk ortaya k ve teknolojik geliimi ksaca anlatlm, nc alt balkta ise Dou Akdeniz Bronz a ticaretinin dnyada u ana kadar kazs yaplm ve ayn zamanda bilinen en eski batk olan Uluburun bat nda bir incelemesi yaplmtr. Altnc blmde Demir anda Dou Akdenizin deniz ticareti dnemin blgedeki en nemli iki ticari gc rnek verilerek aklanmaya allm bununla beraber deniz ticaretinin yaylm ksaca verilmitir. Son blm olan sonu blmnde ise konunun genel bir deerlendirmesi yaplarak almada varlan hedefler anlatlmtr.

2. GEMNN DOUU VE GELM

Uzun zaman nce Yunan anakarasnda obanlar ve iftilerle beraber denizciler de vard, yaklak dokuz bin yl nce birok toplum yaamn henz avclk ve toplayclkla srdrrken bu denizciler Egeyi kefetmek iin denize yelken atlar. Melos adasnn gneyinde obsidyeni kefedip, keskin baklar ve kazma aletleri yapan (Peloponnessosdaki Franchthi maarasnda bulunan baz rnekler M.. 8. bin yla tarihlenir ve burada bulunan balk kemikleri bize onlarn denize geri dndklerini gsterir2) denizciler gerekletirdikleri denizar yolculuklar ve yanlarnda tadklar mallar ile antik dnem deniz ticaretinin temellerini atmlardr. Ancak Ege denizindeki bu erken dnem denizciliinin gnmze ulaan kantlar yok denecek kadar azdr, bu yzden erken dnem deniz tamacl ile ilgili olarak gnmze en ok maddi kalnt brakan Msr ve Mezopotamya nehir tamacln incelemek zorundayz.

2.1. MEZOPOTAMYA
Mezopotamyadaki kazlarn erken aamalarnda sanatsal zelliklere ve bu metotlara ilikin kesin kantlar bulunamam olsa da ilkel topluluklar kendilerini su stnde tutmak iin ilkel metotlar gelitirmilerdir. Bununla beraber iine hava doldurularak iirilen deri botlar gibi ilkel metotlar, ki bunlar modern aa kadar varlklarn srdrmlerdir, M.. 9. yzyldaki Asur antlarnda tasvir edilmitir (Levha Ia).

G. Bass, A History of Seafaring. (Londra, 1972), s.12.

Saldan tekneye geite en erken adm tek kiiyi tayan bir aa gvdesinden veya saz demetinden birka kiiyle desteklenene geitir. leriki blmlerde de stnde durulaca gibi bu birbirine balanm ktklerden oluan teknedir. Nil nehri boyunca veya Tigris (Dicle) ve Euphratesin (Frat) alak bataklk blgelerinde, ok az aacn ancak kaln sazlarn ska bulunduu blgeler boyunca saz demetlerinden tekneler erkenden kullanlmaya balanmtr ve ayn zamanda bu karakteristik zellik nemli bir tekne formu olan saz kanolara geite kayda deer bir basamak olmutur. Kendine zg corafi ekilleri olan veya teknelerin yzmeye elverili olmas iin zel baz gereklilikler isteyen blgelerde daha ileri dzey bir tekne olan amandral sallar kullanlmaya balanmtr3. Mezopotamyada, mesela Tigris ve Euphratesin st ksmlarnda gl aknt ve kayalk alanlar herhangi bir tek kiilik teknenin stnde lme yol aabilirdi. Burada bazlar hayal glerini kullanarak kendin nceki yoldalarn izlemi, ki bunlar iirilmi hayvan postlarn kullanyorlard, ve eer bir postu bir kii kullanyorsa birok postun stne kurulacak bir platform birden ok kiiyi tayabilir diye dnerek iirilmi postlar zerine bir ahap iskelet kurularak yaplan Kelek ismi verilen sallar ina ettiler4. Kelekler kayalk nehirlerde akntnn da etkisiyle eitli hasarlar alabilirlerdi, ancak ahap iskelette oluan bu hasarlar kolaylkla onarlrd.

3 4

L. Casson, Ships and Seamanship in the Ancient World. (Princeton, 1971), s.4. Casson, 1971, a.g.e., s.4.

Bu tekneleri kullananlar geri dnmek istediklerinde akntyla boumak yerine ahap platformu satar, postlarn havasn indirir ve eeklere ykleyip kara yoluyla da eve dnerlerdi5. Bu tip botlar M.. 8. yzyla ait Asur kabartmalarnda grmekteyiz (Levha Ib). Yaklak elli yl ncesine kadar bu botlar Frat ve Diclede bin kadar postla tanan 15 metrekarelik platformlar olarak grlmekteydi. Ancak Barnette gre kelekler 3 ile 4 metrekare arasnda ve 50 ile 100 adet postla yzdrlen sallard6. Herodotos bu tekneleri grm, ancak kafas karmt, nk bu kelekin yaygn olarak kullanlan dier bir bot tipi olan coracle (Arapa quffa) ile olan benzerlii bu bot tiplerinin tanmlanmasnda karkla yol amaktadr7. En bilinen tanmyla quffa, bir sepet eklindeki iskeletin yer sakz veya deri ile kaplanmasndan meydana gelen bot tipidir. Bu mlek eklindeki tekneleri yzdrmek iin antikadan balayarak garip raket biimli krekler kullanlmaya balanm ve bunlarn kullanmlar Sasani dnemine kadar devam etmitir (Levha IIa). Asurda btn mrettebatyla beraber bir at arabasn tamak iin yeterli byklkte olan bu tekneler ilgin olarak 20. yzyln ortalarna kadar Bat rlanda ve Gney Gallerin baz nehirlerinde kullanlmaktayd8. Baz aratrmaclara gre quffalar akmaktandan bir bak ve kemik ile beraber ok ksa srede yaplabilirlerdi. Bu botlar tanabilir olmalar iin kk ve hafif olarak ina edildikleri gibi 4-5 ton kargo tayacak kadar geni ekilde yaplan rnekleri de vard.

5 6

R.D.Barnett, Early Shipping in the Near East. Antiquity, vol.32 (Londra, 1958), s.220. Barnett, a.g.e., s.220. 7 Herodotos, Herodot Tarihi, ev. Mntekim kmen, (stanbul, 1991), I. 194. 8 Barnett, a.g.e., s.220.

Asur kabartmalar bize ortalama bir quffann 4 kreki ile yzdrldn ve bir at arabas veya ta bloklar tamak iin yeterli byklkte olduunu gsterir(Levha IIa). Buna gre ortalama bir quffa yaklak 3.90m.(13feet) apnda ve 2.25m. (7,5feet) derinliindedir9. Daha nce de belirtildii gibi bu botlarn kullanm sadece Euphrates ile snrl deildir, Britanya adalar da quffalar ve deri botlar kullanmlardr. Bunu ilk olarak Julius Caesarn yazlarndan reniyoruz10 ve daha sonraki antik yazarlar tarafndan da ska tekrarlandn gryoruz. Gerektende Pliniusun da bu botlardan bahsettiini gryoruz11. Quffalarn modern rneklerinin 15 ton yani antik rneklerin yaklak kat yk tad saptanmtr. Modern quffalar ile antik quffalar arasndaki dier bir nemli fark ise modern teknelerde sepet iskeletin yer sakz ile antik rneklerde ise deri ile kaplanmasdr12. Baz Asur kaynaklarndan rendiimize gre Babilin bataklk insanlarnn ve Elamllarn Asurlulardan kamak iin sazdan yaplm botlar (Asurcada Elip-Urpati) kullandklarn gsterir. Bu botlar yalnzca direksiz kanolardr;Bunlar 20. yzyla kadar Euphrates zerinde sepet eklinde, yer sakzndan ve sazlardan yaplmaktayd. Bu tip bir bottan treyen mavna, Asurda maqurru olarak adlandrlr ve tanrlarn su zerindeki dinsel tren alaylar iin kullanlrlard13. Direksiz olarak ina edilmi olan bu tekneler bataklk iin ok elverili olup sazlar bir araya getirilerek balanmasyla olumaktadr.

Casson, 1971, a.g.e., s.6. Caesar, Bell. Civ. I. 154. 11 Plinius, Nat. His. 4.104-7.206. 12 G. Bass, Sea and River Craft in the Ancient Near East, ed. Jack M. Sason, Civilizations of the Ancient Near East, (Newyork, 2000), s.1422. 13 Barnett, a.g.e., s.221.
10

Bu teknelerin bazlarnn pruvas ve k ksm zellikle ykseltilmiti ve muhtemelen bir hafta yada bir ayda ii su dolarak kullanlmaz hale geliyorlard. Baz kano kabartma ve modelleri bize bu tip botlarn krek ekerek veya srklarla suyun tabanna bastrlp g alnarak itildiini gsterir. Bunlarn modern Mezopotamya bataklk kanolaryla olan benzerliinden yola karak ahap yap malzemesi kullanlarak oluturulduunu syleyebiliriz14. Aacn nadir ve deerli bir malzeme olmasna ramen, ithal tahta kullanlarak yaplan botlar olduka yaygnd. Aacn bol olarak bulunduu blgelerde ise insanlar kanlmaz olarak, aacn kabuu soyularak yaplan kanolar veya yine aacn ii oyularak yaplan tekneleri tercih etmilerdir. Kabuu soyularak yaplan kanolar bunlardan ilk olarak kullanlandr, hatta bu kanolarn icat edilen ilk sallar olduklarna dair grlerde vardr15. Bu kanolar alet kullanmadan yaplabilirlerdi, ihtiya duyulan sadece kabuu soyulmu bir aa tekne ve biti noktalarn tkamak iin iki l kil idi. Aa oyma tekneler ise tatan bir keski (bir istiridye kabuu da olabilir) veya kontroll olarak kullanlan ate ve biraz da sabr ile ina edilebilirdi16. Antik dnyada bu tip aa oyma teknelere ta andan M.S. 5. yzyla kadar rastlanr ve bunlar Dou Akdeniz de dahil olmak zere dnyada aacn bol bulunduu birok blgede ska kullanlmtr. Mezopotamyann erken dnem teknelerine baktmzda ortaya kan bu tabloda teknelerin kesin bir kronolojisini yapmak pek mmkn deildir, bu ilkel teknelerin kullanm alar boyunca beraberce srmtr.

14 15

Bass, 2000, a.g.e., s. 1422. Casson, 1971, a.g.e., s.7. 16 Casson, 1971, a.g.e., s.8.

10

Ancak bu bot tiplerinin kantsal olarak en erken rneine inmek gerekirse son yllarda kefedilmi olan ve M.. 3400e tarihlenen kase formunda bir kil tekne modelini Mezopotamya teknelerinin atas olarak verebiliriz17(Levha IIb). Quffalarn da atas sayabileceimiz bu botun ince uzantlar teknenin pruvasn ve k ksmn tanmlamamza yardmc olur. Mezopotamya nehir botlarnn ortak zellii genelde (aa oymalar ve sazdan yaplanlar hari) ahap bir iskeletin zerinin yer sakz, post, deri ve kil gibi maddelerle kaplanmasndan olumalardr. Bu teknelerin kullanm ve yapm teknii elbette blgenin corafi zellikleri ile balantldr. Bu adan corafi olarak daha dik ve nehir aknts fazla olan Mezopotamya ile daha dzlk bir corafyaya sahip olan komusu Msrn tekne yapm bakmndan baz farkllklar gstermesi kanlmazdr.

2.2. MISIR
Antikada Nil vadisi, gnmzde de olduu gibi yksek aa bakmndan pek zengin deildi. Tekne yapmna uygun tek aa olan akasya da ksa boyu nedeniyle sadece kk alanlar kapatmada kullanlmaktayd. Bununla beraber slklardan kesilerek toplanan sazlar nehrin durgun sularnda kullanlmas iin bir sal ina etmenin en uygun yoluydu. Bylece Msrllarn ina ettii ilk tekneler olarak ifade edebileceimiz birbirine balanm saz demetlerinden oluan sallar ortaya kt18(Levha IIIa). Bu tip sallar genellikle nehir ve bataklklarda balk ve rdek avlamak iin kullanlmaktayd19(Levha IIIb).

17 18

Casson, 1971, a.g.e., s.22. Casson, 1971, a.g.e., s.11. 19 Bass, 2000, a.g.e., s.1422.

11

M.. 4. bin yln ikinci yarsyla beraber Msrllar bu botlara ince ve uzun bir ekil vererek, teknenin her iki ucunu ayn hizaya getirmiler ayrca halatlarla balanarak sabitlenen bir dmen krei ile yn vermeyi ve yan krekler ile botu hzl ekilde yzdrmeyi renmilerdir. Bylece sazdan sallar gelierek sazdan botlara dnmtr. Tm bu gelimelerden sonra Msrllar, dnya denizcilik tarihinde kilometre ta olacak olan bir keif yaparak insan yada hayvan gc deil de ok daha ucuz ve kullanmas kolay olan rzgar gcnden yararlanmay rendiler. Bu tekniin ilk olarak kefedilmesi bir kayn n ksmna ereltiotu veya hurma yapra yerletirilerek gereklemitir (Levha IVa). Msrl gemiciler M.. 3500 civarnda pek fazla ie yaramayan bu yelkeni, yine kayn ucunda bir diree taklan gerek bir yelken ile deitirdiler20 (Levha IVb). Bu gemi tiplerinin tasvirlerini vazo resimlerinde, kk heykelcikler olarak (genellikle kilden) ve en ok da Msrn kuru iklimi dolaysyla bozulmadan kalm olan duvar resimlerinde grmekteyiz. Bu duvar resimleri bize birka tip kayn varln gstermektedir. Bunlardan biri antik Msrn rmork tekneleri yani dier tekneleri eken bir eit ekici gemisi (Levha Va), bir dieri ly tayan cenaze gemisi (Levha Vb),-ki bunlar tren iin getirilen kurbanlar ve dier eyalar ile lnn yaknlarn da tarbir bakas ise len kiinin hayatndan bataklkta ava ktnda stnde durduu tekneyi gstermektedir21 (Levha VI).

20 21

Casson, 2002, a.g.e., s.9. Casson, 2002, a.g.e., s.10-11.

12

Bundan baka antik Msr ile ilgili ta kabartmalar, yazl kaynaklar ve yukarda da belirtildii gibi mezar hediyesi olarak braklan gemi modellerinden de bilgi alabilmekteyiz22 (Levha VII). Ancak tm bunlarn dnda Gize de ki Keops piramidinin iinde bulunan ve yaklak M.. 2500lere (piramidin ina tarihi) tarihlenen birebir boyutlarndaki kayk bize dnemin gemicilii hakknda benzersiz bir rnek sunmutur (Levha VIIIa). 43 metrenin zerindeki bu tekne muhtemelen firavunun dier dnyadaki saltanat kay olarak tasarlanmtr. Lbnan sedir aacndan yaplm olan bu kaykta hem zvanalar ile birbirine geen blmler hem de iple balanarak tutturulan ksmlar vardr (Levha VIIIb). D kabuun iinde toplam 16 kaburga tahtas birbirine balanmtr. Bir ukurun iinde bulunmu olan teknenin yannda bir dzine krek ve mzrak ba bulunmu ancak yelken direi bulunamamtr. Bu da bize teknenin eer benzersiz bir rnek deilse yedee ekilmi olabileceini hatrlatr23. Bu byk keiften daha sonra da ortaya karlan l mezar hediyesi tekneler bulunmu ve bunlar bizi Msrn zellikle bronz a tekne yapm konusunda aydnlatmtr. Yukarda da bahsedildii gibi Msrl gemi ustalar sazdan sallar kak formuna getirerek gelitirmilerdir. Bu sallarn hafiflii ve manevra kabiliyetleri nedeniyle nehir ve bataklklardaki saysz kanalda ilerlemek olduka kolaylamt. Ancak Msrllarn bataklk ve kanallarda ie yarayan teknelerden daha fazlasna ihtiyalar vard.

22 23

Bass, 1972, a.g.e., s.15. Bass, 2000, a.g.e., s.1423.

13

M.. 3000lerde ta mezarlar ina etmeye balayan ve talar nakletmek iin ulam yolu arayan Msrllar bunu en uygun ekilde deniz yolu ile yapabileceklerine karar vererek Gizedeki iki piramidin tamamn ncsnn de d yzeyini kaplayan kiretalarn nehir yoluyla getirmilerdir. Yzlerce kilometre yukardaki Assuan ta ocaklar zellikle nemli olduundan Msrllar bu ar ykleri tamak iin ahap kullanmna ynelmilerdir. Bu yeni malzeme ile ina edilen teknelerin ba ve k taraflar keli olduundan mavnay andryordu. Bu Msrl ustalar iin en kolay yntemdi, ancak ok hzl bir gelime gsteren ustalar ksa sre sonra sazdan sallarn zarif biimini ahaba aktarmay baardlar (Levha IXa). Yukarda da belirtildii gibi, Msr, gemi yapmnda kullanlan kaliteli keresteden yoksun olduu iin Herodotosun Msrda grp anlatt bir teknik kullanmlardr. Herodotosa gre bu teknik yledir: Yk gemilerini Kyrene lotusuna benzeyen Msr akasyasndan yaparlar. Akasyay, aa yukar iki dirsek uzunluunda paralar halinde dorarlar, gemileri, bunlar tula gibi birbirine atarak yaparlar. Bu i yle olur; boylamasna kesilmi uzun omurgalarn arasna bir iki dirseklik tahta paralarn akarlar, tekne meydana ktktan sonra iki borday (geminin her iki d yanna verilen isim) omurgalar zerine enlemesine konulan bir tabanla birletirirler. Yan ksmlar tutmak iin kaburga erisi (geminin omurgasndan yanna doru uzanan eilmi tahtalar) kullanmazlar, bunun yerine ek yerlerine papirsle iyice kalafat (tahtalar arasndaki boluklarn svanmas) yaparlar. Dosdoru omurgann iinden geen tek bir dmen kullanrlar. Yelken direi akasyadan, yelkenler papirsten yaplmtr.

14

Kuvvetli rzgar olmadka bu gemiler rma kmazlar, yedekte ekilirler (bir teknenin baka bir tekne tarafndan ekilmesi). Aknt dorultusunda gittii zaman ise sazdan sallar pruvaya balar ve akntya brakrlar, geminin arkasna balanan bir ta ise dibi tarar ve teknenin akntya kaplp yoldan kmasn nler. Baris ad verilen bu teknelerden oka ina edilmitir ve bunlarn bazlar binlerce talent yk tayabilirler24. Bu teknik, Herodotos Msrda iken yani M.. 5. yzylda kullanlmaktayd, fakat mezar resimleri ve ele geen tekne rnekleri bize bu tekniin bin yl boyunca kullanldn gstermektedir. Msrl gemi ustalarnn kulland teknikler ile ina edilen tekneler ok salam deillerdir, fakat nehir tamacl iin iyi birer rnek olutururlar. Hangi byklkte olursa olsun, teknelere gverte eklenip dayankllklar arttrlyordu. Yk gemilerinde kamaralar k tarafta bir barakadan ibaretti, yolcu teknelerinde ise hasrdan ve geni olarak yaplrlard25. Nehir teknelerinin olduka byk boyutlarda da ina edilmi rnekleri de vard. Yukarda da rneini verdiimiz Keopsun teknesinin 43 metrenin zerinde olduunu biliyoruz. Ayrca firavun iin alan ustalarn para sorunu olmadndan Lbnandan boylar 18 metreyi bulan sedir aalar getirtebiliyorlard. Msrllar yzyllar boyunca uzun ve byk teknelerde bile sadece ksa krekler kullanmlardr. M.. 2500den sonra normal kreklere dnlm ve ksa kreklerin kullanm kk kayklarla snrl kalmtr.

24 25

Herodotos, a.g.e., II 96. Casson, 2002, a.g.e., s.13.

15

Baz kayklar sadece krek ekmeye uygun olarak yaplmaktayken, bazlar ek olarak bir de yelken tamaktayd. Daha nce de belirtildii gibi en erken yelkenler drt keydi ve pruvadaki bir diree yerletirilmekteydi. Ksa sre sonra ise her bir aya geminin iki yanna oturan ift ayakl direkler kullanlmaya baland (Levha IXb). Yelkenin uzun ve dar ekli Nil nehrinin tepeleri yararak vadi oluturduu blgelerdeki st rzgar yakalamak iin idealdi. lgin olarak makara sistemini hi kullanmayan Msrda teknenin ve yelkenin hareketleri tamamyla kas gcyle salanmaktayd. M.. 2200den sonra ift ayakl yelken direinin kullanm son bulmu, direin konumu da deierek geminin ortasna gelmitir. Bunun nedeni olaslkla her adan gelen rzgardan yararlanlabileceinin anlalmasdr26(Levha X). Msrn Akdenize alan erken dnem teknelerine ilikin bilgilerimiz nehir teknelerine oranla daha snrldr. Ancak yaklak M.. 2700 yllarnda Lbnana sedir aac satn almak iin yelken atklarn biliyoruz27. Msrllar denize almak iin nehir teknelerinin zerinde baz deiiklikler yaparak ina ettikleri tekneleri kullanmlardr. Ancak hakl olarak ortaya atlan bir gre gre Msrllar denizde rahat edememiler ve nehir tekneleri ne kadar mkemmel olursa olsun, zellikle ge dnemlerde ak deniz gemilerinin yabanc ustalar tarafndan yada yabanc tersanelerde (Suriye veya Fenike) yapld dnlmektedir28. Ancak erken dnem ak deniz gemilerine baktmzda nehir tekneleriyle olan benzerlikleri bize bunlarn tamamyla Msr yapm olduunu kantlamaktadr.
26 27

Casson, 2002, a.g.e., s.18. Bass, 2000, a.g.e., s.1425. 28 Barnett, a.g.e., s.223.

16

Bu gemilerde, ortaya gerilen bir halat teknenin bel vermesini nlyordu. Tekneler krek ve yelken ile yzdrlyor, uzun ve dar bir yelken yukarda da belirttiimiz gibi ift ayakl bir diree monte ediliyordu. Krek kullanlaca zaman ise yelken ve direk sklyordu. Gemi k taraftaki adet dmen kreiyle idare ediliyordu. Denize alan teknelerin resimlerine ancak M.. 1500de rastlyoruz (Levha X).

17

3. LK TCCARLAR
nceki blmde de bahsedildii gibi neolitik ada Ege denizinde gemicilerin olduu, Melos adasndan Peloponnessosa getirilen obsidyen ve balk kemii rneklerinden anlalmaktadr. Ancak Dou Akdeniz ticaretinin erken safhalarna baktmzda, Ras Shamrann ilk yerleimcilerinin yaklak M.. 6000 ylna tarihlenen Suriye-Kilikya blgesinin neolitik dnem parlak ve siyah cilal seramik geleneini paylatn ve muhtemelen Orta Anadoludan gelen obsidyenden, aletler yaptklarn gryoruz29. Bu erken dnem toplumlarnn ticareti tamamyla tarma dayalyd ve karayollar kullanlmaktayd, sadece ok kk aptaki balklk dnda ticaret yolu olarak denizlere almamlard. Bu alarda deniz ticaretinin tercih edilmemi olmasnn en nemli nedeni hi kukusuz gemi yapm konusundaki teknik bilgi yetersizliidir. nk nehir tamaclnn aksine ak denizde kullanlacak olan gemiler kk sallar eklinde deil dayankl tekneler olmalydlar. Ayrca muhtemelen bronz a ncesinde ki ticaret ok dzenli ve geni apl olmadndan, deniz tamaclna olan ihtiya st dzeyde deildi, ancak elbette uygarlk geliip st dzey bir etkileim ortaya ktka gemi tamaclna duyulacak olan ihtiya zamanla artacakt. Dou Akdenizde kantlanabilir ilk deniz ar ticari iliki olarak kalkolitik an sonlarna doru gelimi ve zengin bir uygarlk kurmu olan Msrn Filistin ve Suriye ile olan balantsn syleyebiliriz.

29

W. Culican, The First Merchant Venturers, (Londra, 1966), s.11-12.

18

Msrn zellikle eksikliini ektii aa ve zift ile ya gibi maddeler iin bu uygarlklarla balant kurduu ve bu ticaretin zellikle bronz ana girite gelitiini grebiliyoruz30. Ancak bronz a ncesinde Biblos ve Ugarit gibi baz Dou Akdeniz merkezlerinde Dou Anadolu kkenli obsidyenin kullanld yaplan analizler sonucu anlalmtr31. Ayrca Mezopotamyann bu nde gelen kentlerinin Neolitik an sonlarna doru Yakndounun hemen hemen her yerinden obsidyen ithal etmeye baladn bylece Dou Akdenizde ilk ticari faaliyetlerin balam olduunu gryoruz. Ancak bu ticaretin ok geni apl ve organize olduunu sylemek doru olmaz. Obsidyen bu dnemde ticareti yaplan tek malzeme deildir fakat dnemin ticaretinin yaylm konusunda, zamannn en ok aranlan mal olduu iin, daha iyi bir rnek bulmak pek mmkn deildir. eitli madenlerin kefi ile obsidyen nemini kaybetmeye balam ve bu aletlerin yerini metal objeler almaya balamtr. Ticaretin bir arz ve talep meselesi olmas dolaysyla obsidyenin yerini alan dier madenler ticaretin ynn zorunlu olarak deimeye itmitir. Bylece yeni ticaretin rotasn maden yataklar belirlemeye balamtr. Kalkolitik an sonlarnda metaller, ta ve kereste gibi malzemeler zellikle ehirli nfusun zorunlu ihtiya maddeleri haline gelmitir. Dou Akdenizin Anadolu kylar tarmsal retim ve kereste ynnden zengin olmas nedeniyle ticaret hayatyla srekli bir etkileim iindedir. Bunun yannda daha i kesimlerdeki maden yataklarnn varl da bu ticareti canl tutmada ok nemli bir etkendi.

30 31

Culican, 1966, a.g.e., s.14. C. Renfrew, Obsidian and Early Cultural Contact in the Near East , PPS say:32, (1966), s.30-72.

19

te ticaretin byle gelime aamasnda olduu bir dnemde dikkate alnmas gereken en nemli sorunlardan biri tamaclk olmalyd. Tun andan nce at ve eek gibi yk hayvanlarnn kullanldna ilikin herhangi bir kant olmad iin Kalkolitik ada tamacln yaya olarak yapld dnlmektedir. Bu adan bakldnda uygarln gelime srecinin balarnda Dou Akdenizde deniz ticaretinin ok daha aktif olduu sylenebilir. nsanolu tarafndan en erken dnemlerden beri kullanlan deniz yolu bylece hizmet edecei bir amaca kavuarak toplumlarn ilerlemesinde nemli bir kilometre ta olmutur. Dou Akdenizin ilk denizar ticari faaliyetlerine baktmzda karmza Kbrsta bulunmu olan ve M.. 6. bin yla tarihlenen Kapadokya kkenli eitli obsidyen aletler kmaktadr32. Dolaysyla Kbrs ve Yakndou arasndaki deniz trafii en erken dnemlerden beri mevcuttu. Yine Kta Yunanistanda st Paleolitik Dnemde Melos Obsidyeninin bulunmas, bu kadar erken tarihte Ege ii bir ilikiyi, en azndan Melosa deniz yolculuu yaparak oradan anakaraya obsidyen ithal edebilecek teknolojik yeterlilii ortaya koymaktadr33. Her ada , her eitte ve her boyuttaki mallarn tanmasnda en ucuz yol, su tamacl olmutur. Bereketli Hilaldeki tm nehirler, evresindeki yerleimleri bollukla beslemitir. Bu blgelerdeki insanlarn, Msr ve Mezopotamyaya hayat veren nehirler zerinde yerel bir tamaclk a kurduklarndan daha nceki blmlerde bahsetmitik.

32 33

C. Renfrew, Further Analysis of Near Eastern Obsidians, PPS say:34, (1968), s.319-331. Renfrew, 1966, a.g.e., s.53.

20

Nehir trafii olduka youn olan Mezopotamya da Eski Babil Dnemine ait yazl tabletler, sadece tahln deil; sr, balk, st, sebze,ya, yn, meyve, ta, kerpi, deri ve hatta insanlarnda tandn gstermektedir34.

34

J.N.Postgate, Early Mesopotamia. Society and Economy at the Dawn of History, (Londra, 1992), s.173-190.

21

4. DOU AKDENZN CORAFYASI VE SYAS TARH

Arkeolojik almalarda corafya ok nemli bir yer tutmaktadr. Bir blgenin ada veya kta olmas, dalk veya ovalk olmas yada deniz kysna olan uzakl, o blgenin hem siyasi, hem de ekonomik politikas hakknda belirleyici bir etkendir. Dolaysyla bir blgenin ekonomik ve ticari faaliyetleri, blgenin corafyas ile yakndan ilikilidir. Bu balamda Dou Akdenizin corafyas gz nne alndnda hem deniz kys oluu hem de corafi olarak kolay ulalr olmas yada dier bir deyile blgeler aras kara balantlarnn mmkn olmas erken dnem Dou Akdeniz ekonomisinde olduka etkili olmutur. Douda Mezopotamya ve Suriye, batda Akdeniz, kuzeyde Anadolu ve gneyde Msr topraklaryla snrl olan ve Levant olarak da adlandrlan Dou Akdeniz kylar (Harita I), byk uygarlklarn ortasnda yer alan konumuyla olduka nemli bir blgedir. Dou ve bat kltrleri kadar kuzey ve gney kltrlerinin de gei salad bir kpr olan Akdeniz, Levant ve Ege arasnda bir engel olmaktan ok, kltr transferinin yapld bir deniz olma zelliindedir. Ksacas erken dnemlerden gnmze kadar dou ve bat her zaman Dou Akdeniz topraklarnda bulumu, birbiriyle atm veya kaynamtr. Ayrca Levantn Msra snr olan gney kylar da olduka nemli bir konumdadr. Bu blge, Akdeniz ile Kzldeniz arasndaki kltrler iin de bir kpr niteliindedir. Dou Akdeniz topraklar genelde ok yksek dalarla kapl bir corafyaya sahip deildir. Daha ok kynn hemen arkasnda ykselen dalar, i kesimlere gei olana tanmaktadr.

22

Bu zelliiyle deniz yoluyla gelen mallarn limanlardan kervanlarla i kesimlere tanmasnn kolaylkla salanmas blgedeki ticaretin geliimine etki eden en nemli faktrlerden biridir. Akdeniz kendine has bir iklime sahip byk bir havzadr. Scak bir iklime sahip olan blgede ok nadir olmakla birlikte kn don olaylar grlebilir. Yllk ya miktar kuzeyden gneye gidildike azalmaktadr. klimin karakteristik bitki rts olan maki nerdeyse tm ky eridini kaplamtr. Bunun yannda asma, buday, zeytin ve eitli meyve aalar da bulunmaktadr. Daha nemli blgelerde ise ceviz ve kavak aalar yer almaktadr. Ayrca blge iin en nemli bitki rts olan sedir ve servi aalar Lbnan Dalarnda yetimektedir35. Bu ormanlar yz yllar boyunca Msr ve Mezopotamya denizciliine yn vermiler ve buna bal olarak blgedeki deniz ticaretinin geliimine direkt bir etki yapmlardr. Dou Akdeniz kylarnda grlen iklimsel uygunluklar zellikle yalar, buralarda tarmsal yaantnn olumasna sebep olmulardr. Yukarda da bahsettiimiz gibi Lbnan Dalar byk ormanlk alanlarla kaplyd ve ormanlar arasndan akan rmaklar tarm iin gereken suyu temin etmekteydi. Ancak bu ormanlar gnmzde tkenmi durumdadr. Dalk bir lke olan Fenikeye baktmzda bu blgede iki trl tarm yapld grlmektedir. Vadilerde ve alvyonlarla kapl ovalarda arpa, buday gibi bitkiler, kayalk yerlerde ise hurma, asma ve zeytin gibi aalar yetitiriliyordu36.

35 36

. Gnaltay, Yaknark III: Suriye ve Filistin, (Ankara, 1947), s.163. Gnaltay, a.g.e., s.197.

23

llerin ve yar-kurak blgelerin varl dnldnde, Dou Akdeniz kylarnn lman iklimi ve bitki rts, ou kez aldatc bir zenginlik ve bolluk izlenimi yaratmaktadr. Ancak gerekte kylarn kaynaklar snrldr. Buday, zm ve zeytinden oluan sadece kendi kendine yeterli olan bir tarm, ancak ky eridinin dar ve para para arazilerinde veya i blgelerin ksmen daha fazla ya alan baz tepelerinde uygulanabilmektedir. Daha nce de bahsettiimiz Lbnan ormanlar blgenin akcierleri konumundadrlar ve zellikle sedir aalar gemi yapmnda olduu kadar bina yapmnda da kullanld iin ok nemli bir gelir kayna konumundadr. Dou Akdeniz kylarndaki mineraller, Kbrs ve Anadoluya gre ok daha azdr. Yine Lbnan Dalarnda ok az deerli metal kalntlar bulunmu ancak bunlarn hibiri zengin cevherler olmad iin faydal olmamlardr. Sonu olarak, rmaklar, dalar ve ller arasnda kalan Dou Akdeniz havzas, belirli yerleim ekilleri, ticaret, yaam ve kltrlerin belirlenmesinde olduka etkili olmutur. Dou Akdenizin siyasi tarihine baktmzda, zellikle Msrn ilk alardan beri blgede srekli sz sahibi olduunu grmekteyiz. Buna karlk Anadoluda Hitit Devletinin kuruluuna kadar kk prensliklerin hkm srd (Harita II) ve Orta Douda da baskn bir Asur egemenlii olduu zellikle ticari kantlara baklarak anlalabilir. zellikle Tun anda dikkatimizi eken, blge siyasetinin Msr, Hitit ve Asur devletleri arasndaki dengeye gre belirlenmesidir.

24

Batda ise Minos ve Miken uygarlklarnn etkisinin hibir zaman blge siyasetine deil ancak blgenin ticari ve ekonomik hayatna etki ettiini grmekteyiz. Bu dnemde Levant ky eridi ise, ok sayda kent devleti tarafndan idare edilmektedir. zellikle bu dnemde Msr ve Hitit devletleri, kendi varlklarn devam ettirmek iin Dou Akdeniz kylarna gzlerini dikmiler ve bu topraklar ele geirebilmek iin uzun yllar mcadele etmilerdir. Dolaysyla Dou Akdeniz siyasi tarihi incelenirken, daha ok Msr ve Hitit yazl kaynaklarndan yaralanmak gerekmektedir. Tun anda Egedeki en byk siyasi glerden biri olan Minos uygarl, yaklak M.. 15. yz yln ikinci yarsndan sonra, denizlerdeki ticari ve siyasi egemenliini kaybetmitir37. Minos uygarlnn blgede sahip olduu bu etkin gc38, M.. 1450 yllarnda deniz egemenliini elinde tutan Mikenliler devralmtr. Minos uygarlndan sonra blgenin deniz hakimiyeti ile beraber Suriye, Filistin ve Msr pazarlarnda da Miken mallar boy gstermeye balamtr39. Aslnda Mikenliler, daha M.. II. bin yln ortalarndan itibaren Dou Akdeniz ve Anadolu kylarnda ticaret kolonileri kurmaya balamlard. Bylece Ege havzasndaki tm Minos kolonilerinin yerini de artk Miken kolonileri alm ve tm ticari mallar Girit yerine Yunanistandan kmaya balamtr. Arkeolojik kaytlara gre, M.. 16. yz ylda Miletosta yerlemi olan ve Homerosta Akhaioi olarak anlan Akhalarn dier bir isimle Mikenlerin izlerine, Bat Anadolu kysndaki birok merkezde rastlanmtr40.

37 38

J. Boardman, The Greeks Overseas:Their Early Colonies and Trade, (1964), s.39. S. Alexiou, Minos Uygarl, (stanbul, 1991), s.71. 39 Boardman, a.g.e., s.39, 47. 40 C. zgnel, Bat Anadolu ve erilerindeki Miken Etkinlikleri, Belleten XLVII/187, (1983), s.697-743.

25

Yzyllardr yaplan kazlar bize Miken ve Levant arasndaki ticari ilikiler hakknda nemli bilgiler vermi, ancak Anadoluyla olan balantlar pek fazla ortaya karlamamtr. 20. yz yln ortalarnda bu konunun zerine giden almalarn balamasyla, ticari ilikilerin bir anlam kazanmas ve konu zerinde fikir yrtme abalar da artmtr41. Egede bu tr geni apl ticari faaliyetler organize edilirken ve hatta Levant kylar kadar uzak noktalarla bile balant salanrken, Anadoludaki kk prenslikler, uluslararas ticarete, en azndan deniz ticaretine, youn olarak katlamamlar; ancak burada burada gl bir devlet kurmay baarmlardr. Bu prenslikler her ne kadar Yakndounun uluslararas deniz ticaretine katlamam olsalar da, en erken dnemlerden beri bildiimiz obsidyen ticareti ve M.. II. bin yln bandan beri youn olarak grdmz Asur ticaret kolonileri ile bu topraklarda gelimi ve Mezopotamya ile balant kurmay baarm bir ticaret sistemi oluturmuladr42. Ege ve Orta Anadolu gibi iki farkl corafyada bu tr farkl kltrlerin olumas, bu topraklarda kurulan uygarlklarn niteliklerini de belirlemi ve devletler bu niteliklerle birebir uyum ierisinde varlklarn srdrmlerdir. Buna bal olarak tamamen karasal zellie sahip kimliiyle karmza kan Hitit Devleti, kurulduu andan itibaren, corafyann kendine ykledii bu nitelii zorlayarak, kendisine deniz ar lkelerle ticaret yapmay salayacak olan topraklara ulamay hedef grm ve bunu elde etmek iin askeri seferlerini bu noktalarda younlatrmtr. Bununla birlikte Hitit Devletinin bu karasal lke olma zelliini sadece corafi adan deerlendirmemiz yanl olur.

41 42

zgnel, a.g.e., s.697. Renfrew, a.g.e., s.50.

26

zellikle taraf denizlerle evrili olan bu topraklarn, deniz ar ticarette sz sahibi olamamasnn belki de en nemli nedeni, corafyadan ok siyasetti. Batda Ahhiyawa ve Arzawa krallklar ile kuzeyde Kaka kavimleri, Hititlerin blgede tam bir kontrol salamasna engel olmutur43. Gneyde Akdenize kys bulunan Kizzuwatna krall ise zaman zaman blgedeki deniz ticaretine katlyor olmakla birlikte, bunu Hitit Devleti adna gerekletiriyor olmalyd. Bu adan, Hitit Devleti kurulu aamasn tamamlar tamamlamaz, ekonomik gcn arttrmak iin zengin blgelere ynelik bir genileme siyaseti izlemeye balamtr. Bu noktada, Tun ann hemen ortalarnda Hititlerin bilinen ilk kral olan I. Hattuiliye ait yazl belgelerden edindiimiz bilgilere gre, bu kraln ilk seferleri Kuzey Suriyeye olmutur44. Bu dnemde Kuzey Suriyedeki siyasi yap genellikle kent devletleri eklindeydi. Bu devletler ticaretle uraan zengin lkelerdi ve zellikle Frat nehriyle Akdeniz arasnda kalan blge tarmsal adan ok verimli ve askeri adan da jeopolitik neme sahip olduundan, yeni kurulmu aktif bir krallk olan Hitit Devleti iin byk bir deere sahipti. zellikle Kuzey Suriyeye yaplan bu byk seferle ele geirilen Alalakh (Bugn Tel Aana), Levant blgesine girite bir kap rol oynamakta ve ticaret yollarnn kesiim noktasnda bulunmaktadr (Harita I). Yani bu kent, Levant ve Mezopotamya ile Anadolu, Msr ve Ege arasndaki kltr alveriinde nemli bir rol oynamaktadr. Hattuilinin bu seferi sayesinde Hitit Devletinin Akdeniz ticaretine katlmas salanm ve devletin ekonomisi olduka gelimitir. Bu dnemlerde Hititler, Frat havzasnn byk blmnde kontrol salamlardr.

43 44

T. Bryce, The Kingdom of the Hittites, (Oxford, 1998). Bryce, a.g.e., s.75.

27

Hitit Devleti snrlarn bu derece geniletirken Msrda i karklklar sz konusuydu. Hiksoslar olarak bilinen bir kavmin saldrlarna urayan Msrllar, bir yz yl boyunca paralanma tehlikesiyle kar karya kalmlar, ancak daha sonra bu tehlikeyi bertaraf etmeyi baarmlardr45. Hititler de M.. XV. Yz yl boyunca i mcadelelerle uramlar ancak onlar da hzl bir ekilde glerini geri kazanmlardr. Msr gleri bundan sonra, baka tehlikelerle karlamamak iin, Hiksos kavminin geli yolu olan Filistin ve Suriye zerine younlamlardr. Corafi konumu sebebiyle Levant, evresindeki devletlerden en gl olannn kontrol altna girmeye veya bu devletlerin rekabet ve atma alan olmaya mahkumdu. Bu blgedeki prenslikler ve kent devletleri, ancak evrelerinde bulunan devletler gl olmadklar veya bu devletlerin gleri arasnda eitlik bulunduu zamanlarda az ok bamszlk kazanabiliyorlard46. Lbnanda kyya dik olarak uzanan dalar, kara yoluyla bir limandan dierine gidilmesinde zorluk yarattndan dolay, kentler arasndaki ulam en ok deniz yoluyla oluyordu. Gerek bu corafi durum, gerekse Levant blgesindeki kentlerin bamszlklarna olan dknlkleri, kk prensliklerin birleerek tek bir devlet kurmalarna imkan vermemitir. Baka bir deyile, her kentin kendi kendine yetecek ekonomisinin olmas, dier byk lkelerin boyunduruu altna girme ihtiyacn ortadan kaldrmaktadr.

45 46

A. nan, Eski Msr Tarih ve Medeniyeti, (Ankara, 1992), s.90, 99. Gnaltay, a.g.e., s.103.

28

Bu durum, erken dnemlerden beri blgedeki siyasi oluumlarn genel bir karakteri olarak dnlebilir. Her ne kadar, nce Sidon, sonra da Tyre gibi gl kentler hegemonya altna alnmlarsa da, bu egemenlik askeri olmaktan ok ticari karakterliydi. Nitekim bu durum, egemenlik altna alnan kentlerin ticaretlerinin gelimesini kolaylatrd iin birok kent bunu isteyerek kabul etmitir47. Bununla birlikte, Msrllar fethettikleri blgelerdeki yneticileri yerlerinde brakmakla beraber, bunlar Msrllatrmay da ihmal etmemilerdir. Buna gre, bu yneticilerin ocuklar Msra gtrlerek, Msr tarznda eitim alrlar ve Suriye yada Filistindeki krallardan biri ld zaman, bu ocuklardan biri lenin yerine tayin edilirdi48. lke iinde dzenin salanmas, ticaret kervanlarnn saldrlardan korunmas ve lden gelen aknlarn nlenmesi, bu yerli hkmdarlara ait grevlerdendir. Bu adan, bu derebeyler, ekonomik gleri orannda bir orduya sahiptiler. Firavunlar, Suriye ve Filistindeki bu krallarla imparatorluk valilerinin grevlerini ve durumlarn denetlemek zere buralara baz bakanlar gnderirlerdi. Msrllarn Suriye ve Filistinde izledikleri siyaset, askeri ve mali konular sk bir kontrol altnda bulundurmak artyla dier konularda yerel ynetime tam bir serbestlik vermek temeli zerine kurulmutur. Siyasi ynetim, her kentin ve lkenin adet ve geleneklerini korumu, Msrllar tarafndan bunlara mdahale edilmemitir. Hatta dini konularda bile, hibir zorlama sz konusu deildir. Msrllar daha ok, barn ve ticaretin korunmasna nem vermi ve bunlar daima gz nnde tutmulardr.

47 48

Gnaltay, a.g.e., s.164. Gnaltay, a.g.e., s.93.

29

Bu dnemde Msrn Filistindeki yerel prenslikleri ekonomik adan smrge altna aldn, Msrdan ele geen mektuplardan anlamaktayz. zellikle askeri birliklerin, et, tahl ve ya ihtiyac sz konusu bu yerel prensliklerden karlanmtr. Ancak muhtemelen, yerel prensliklerin bu duruma tepki gsterdii karmnda bulunabiliriz. Msrda Tun ann ortalarndan itibaren Suriye ve Filistin zerinden gelebilecek tehlikelere kar nlemler alnmaya balanmtr. Suriye-Filistin topraklarna yaplan en youn seferler III. Tutmosis dneminde (M.. 1483-1450) gereklemitir49. Bu dnemde Yakndounun en gl devleti, Kuzey Suriyeye kadar sokulmu olan Mitanni Devleti idi. Suriye ve Filistin blgesinde, bu dnemde, Msrn brakt yaylmaclk izleri grlmektedir. Levant dnyasnn Msra kar gsterdii bu uzun direni, blgedeki siyasi tablonun deikenlii ve kolayca kurulup bozulan ittifaklarn varlyla

aklanabilir. Bu dnemlerde Mitanniler frsat bulduka Suriye yerlilerini isyana srklemi ve zaman zaman Filistine aknlar yapmlardr. Bu yzden Msrllar byk ordularla sk sk Suriyeye gelmek zorunda kalyordu. Bu dnemde blgenin byk ksm ele geirilmi ve Kade zaptedilmitir. Bu III. Tutmosisin en byk baarlarndan biridir50. Bu fetihlerden sonra, Msr, blgeyi elinde tutmak iin yeni bir sistem kurmutur. Buna gre, bu lkeler firavuna vergi veren ve onun egemenliini tanyan prensler veya Msrdan gnderilen valiler tarafndan idare ediliyordu. lkenin her tarafna kaleler yaplm, iine de Msrl subaylarn idaresi altnda askerler konulmutur. Firavunu temsil eden kii, asayi ve dzeni salamak, yllk vergiyi toplamak, karklklar bastrmak ve cezalandrmak ile grevliydi.

49 50

nan, a.g.e., s.100-103. Gnaltay, a.g.e., s.78-79.

30

Msrn Suriye ve Filistine hakim olmak iin yirmi yl boyunca srdrd mcadele, blgede kesin olarak asayii salayamam, Msr hegemonyasn tam anlamyla yerletirememitir. Bununla beraber blgedeki hakim glerden olan Mitanniler, yenilgiyi kabul etmi grnmekteydi. Ancak olduka karm ve sava kabilelerle dolu olan Suriye ve Filistinde, i arpmalar ve basknlar devam etmekteydi. Bu dnemdeki gcne ramen Msrllar, Gney Suriyeyi snrlar iine almay baaramamtr. Dou Akdenizde M.. 14. yzylda olduka nemli gelimeler yaanmtr. O srada Msr tahtnda bulunan IV. Amenophis (M.. 1370-1352), baa getikten sonra bakenti Tebden alp yeni kurduu baka bir ehre tam ve Amon-Ra yerine Gne Tanrs Atonu ba tanr yapm, hatta tek tanr ilan edecek kadar ileri gitmitir. Bu yenilik yznden, Msrn Suriye ve Filistin zerindeki hegemonyas sarslmtr. Anadoluda gittike glenen ve Mitannileri ypratan Hititlerin baarlar ise Msrn zayfln fark eden Suriye-Filistin derebeylerinin gzlerini Hattuaya evirmitir. Bu prensler, gc gittike azalan Msr boyunduruundan kurtulmak iin frsat kollamaya balamlardr. Msrn otoritesi zayflaynca, bu yerli prensler arasnda atmalar yeniden balam, bu yzden yerleik dzen ve ticaret hayat bozulmu, derebeyler mttefik aray iinde Msrn dmanlaryla anlamak zorunda kalmlardr. Bunun sonucunda da Mitannileri saf d eden Hititler, Suriyenin bir ksmn ele geirmilerdir.

31

Amarna mektuplarndan, Msrn Filistindeki otoritesini bu dnemde kaybetmi olduunu, gerek yerli prenslerin ve gerekse Msrl valilerin, Hititlerin artan saldrlarna kar koyamadklarn ve Hititlerin Kenan lkesinin yerli prensleri arasnda isyan karmaya altklarn renmekteyiz. Dolaysyla Hititler, Suriyeyi nfuzlar altna alarak Kuzey Filistine dek dayanmlardr. Yerli prenslerin bir ksm Hitit saldrlarna kar varlklarn srdrmek iin Hititlerle birleme yoluna gitmiler, bir sre sonra da Hititlerin hegemonyas altna girmilerdir51. O srada Hitit Devletinin banda bulunan uppiluliuma (M.. 1344-1322), tahta kt zaman ilk nce Anadolu iindeki kargaann yatmas ile uramak zorunda kalm, hemen sonra da Mitanniler ile mcadeleye balamtr52. Bu srada Mitanni lkesindeki taht ekimeleri de Hitit Devletine bir avantaj salamtr. Dier yandan Hititler, Mitanni etkisinden korunmaya alan Asur ile de iyi ilikiler gelitirmilerdir. Babil krallnn da zellikle doudaki Mitanni vassallar ile ekimesi sz konusudur. Bylece kanlmaz olarak Mitannilere kar oluan Hitit-Asur-Babil ittifak bu devletin kn hazrlayacaktr. Nitekim Hititler, Kuzey Suriye blgesine ynelmi, Kade kenti ve Amurru blgesini ele geirmilerdir. Ayrca ky kesiminden ierilere kadar girerek, Hurri egemenliinde bulunan Kargam kentini de kuatmtr53. Sonunda Hititler, M.. 1350 yllarnda Asur aknlar yznden birliini kaybetmi olan Mitannilere son darbeyi indirerek Kadee kadar tm Kuzey Suriyeyi igal etmitir.

51 52

Gnaltay, a.g.e.,s. 94-96. A. Dinol, Hititler, Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi 1, (1982), s. 37. 53 Dinol, a.g.e., s. 38.

32

Filistine kadar hibir Msr mdahalesi ile karlalmamtr. Bylece, tm Asi (Orontes) nehri vadisi Hitit hegemonyas altna girmi olmaldr54. Bu dnemde n asyadaki en nemli g Hititler idi. Hitit egemenliine kar kacak herhangi bir g yoktu. Blgedeki dier hakim glere baktmzda, karada Hititler dnda Msrda dzenin saland ve olduka glendii grlmektedir. Bunun dnda deniz egemenliinin Miken uygarlnn elinde olduunu bilmekteyiz55. M.. 14. yzyln sonlarna doru Msr, nasyada kaybetmi olduu topraklar geri almaya karar verdii iin, nce Gney Filistin, sonra da Lbnana seferler dzenlemitir. Fenike kylarna hakim olmular, bylece Msra deniz yolunu amlardr. Bundan sonra da tm glerini kuzeye ynlendirmilerdir. Tm Suriyeyi geerek Asi Vadisindeki Hitit snrlarna dayanmlardr. M.. 1318 ylnda Kade nnde kar karya gelen iki devlet arasndaki savan galibinin kim olduu hala bilinememekle beraber, iki taraf arasnda bir tampon blge oluturan Amurrunun, bu savatan sonra Hitit Devlet arivlerinde adnn gememesi Hititlerin bu blgeyi kaybettiinin bir kantdr. Fakat daha sonra Kade blgesinin Hititler tarafndan geri alnmas bize buradaki Msr hakimiyetinin uzun srmediini gsterir. Sonu olarak ksa bir sre iin de olsa Hititlerin Asi nehrinin gneyine yaylmalar durdurulmu, Gney Fenike kylaryla Filistinde Msr kontrol yeniden salanmtr56.

54 55

Gnaltay, a.g.e., s. 99-100. nan, a.g.e., s.111. 56 nan, a.g.e., s. 114-115.

33

Bu tarihten sonra Msr tahtna geen II. Ramses, blgedeki beylikler zerinde hakimiyet kurmaya almtr. Ancak Hititlerle yine Kadete karlamalarndan Hitit Devletinin avantajl bir konumda kt ve daha sonra iki taraf arasnda Hitit Devletinin kne kadar srecek bir bar yapld bilinmektedir57. II. Ramsesin lmnden sonra Msr siyasetinde bir gerilim ve durgunluk yaanmaya balanmtr. Bu dnemde, Libya snrndan gelen Deniz Kavimlerinin saldrlar ne kadar ykamamsa da, Msr olduka zayflatmtr58. Tun ann sonunu getiren olay yaklak M.. 1200 yllarna tarihlenen byk Deniz Kavimlerinin G ya da istilasdr. Bu olayn kuzeyden balad ve btn bir a bitirip karanlk a balatt bilinmektedir. Baz bilim adamlar Msr yazl kaynaklarnda geen Adalardan Gelen Halklar tanmndan yola karak bu halklarn bir ksmnn Giritten geldiklerini nerseler de, bazlar yaztlarda ad geen Lukka ve Ahhiyawa ile balantl olduunu dnerek bu halklarn Bat Anadolu veya Ege Blgesinden geldiini ileri srmektedir59. Bununla birlikte talya, Yunanistan, Anadolu, Kbrs ve Suriyedeki baz yerleim yerlerinin bu dneme tarihlenen tabaklarndaki yangn izleri bir g veya istila hareketini dorulamaktadr. Ancak Msr kaynaklarndan, bu glerin birdenbire ortaya kmad M.. 13. yzylda balad ve M.. 12. yzylda en youn dnemini yaad anlalmaktadr.

57 58

nan, a.g.e., s. 116. nan, a.g.e., s. 118. 59 R. D. Barnett, The Sea Peoples, CAH II/1, (Cambridge, 1969).

34

Gneye doru ilerleyen Deniz Halklar Anadoluya geldiklerinde bu topraklarda Hitit Devleti sz sahibi idi. Ancak bir sre sonra Hitit Devletinin yklmasndan sonra, bu ykmda blgeye gelen Deniz Halklarnn etkili olduu ileri srlmtr. Kilikyadaki saraylar da ykan bu insanlar daha sonra Kargama ilerleyerek bu kenti de yakp ykmlardr. Bundan sonra dnemin en zengin kentlerinden biri olan Ugariti yerle bir etmilerdir60. Msra kadar inen bu halklar, Msr firavunlarna olduka zorluk karmlar ve nihayet III. Ramses dneminde bunlarn bir ksm geri pskrtlmtr (Levha XIII). Deniz Kavimleri, kuzeyden balayarak Anadolunun byk bir ksm dahil olmak zere Ege, Suriye Filistin kylar, Kbrs ve nihayet Msra kadar olan tm topraklar etkileyerek, buralarda karanlk an balamasna sebep olmulardr. Olaslkla kuzeyden gelen bu yeni halklar, sz konusu tarihten itibaren tm bu topraklarda yeni bir an balamasna da sebep olmulardr. Bir ok yerleim yeri bir veya birden fazla kez yklm, bazlar ksa srede yeniden ina edilmitir. Bazlar ise bir sre terk edildikten sonra tekrar yerleilmitir. Alalakh ve Ugarit gibi yerleimler ise bir daha yerleilemeyecek kadar tahrip olmulardr. Genel olarak Msrn Suriye ve Filistin topraklar zerindeki etkisine bakacak olursak, Msr, siyasi bakmdan bu lkelerde hibir zaman tam anlamyla gl bir ynetim kuramamtr. Bu lkeler zerinde yzyllardan beri devam eden Mezopotamya etkisini yok edecek veya onun yerini tutacak gl bir egemenlik oluturamamtr. Suriye ve Filistin, Msrn bir eyaleti olduklar zaman bile Babil kltrnn etkisi devam etmitir61.

60 61

Barnett 1969, a.g.e., s.14. Gnaltay, a.g.e., s.98.

35

5. BRONZ AINDA DOU AKDENZ

5.1. GEMCLK ve TCARET

nceki blmlerde Msrda zellikle mezar buluntusu olarak ortaya karlan teknelerin bizi ilk bronz andaki gemi yapm teknikleri konusunda bilgilendirdiini sylemitik. Elimizdeki ikinci kaynak ise 20. yzyl ortalarndan balayarak artk gnmzde bir bilim dal haline gelmi olan sualt arkeolojisi ve bununla balantl olarak yaplan batk dallardr. Bu yeni bilim ile ortaya karlan teknelerin kullanmda olduklar kesin olduu iin bize verdikleri bilgilerin doruluu tartlmaz niteliktedir. Buna gre ahap tekne ina etmek iin balca iki temel yntem vardr: Bunlardan biri omurga ve kaburgalarn iskeleti oluturduu ve bunun stne gvdeyi oluturmak iin kalaslar yerletirilen tekniktir (Levha IXa). Burada kalaslar birbirlerine bir eit ip ile balanr, ancak daha sonraki dnemlerde zellikle Grek ve Fenikeli ustalarn yapt gibi ip yerine iviler ve zvanalar kullanlmtr. Daha nce de bahsettiimiz gibi teknelerini yelkenle donatan ilk uygarlk Msrllar olmutur. Bu ekilde ina edilmi olan ilk tekneler kadrgalard, bu teknelerde yelkenler krekilerin iini hafifletmeye yaryordu. Bir sre sonra bu gemiciler yelkenin tek bana da kullanlabileceini kefettiler. M.. 2000lerde dar ve uzun yelkenlerin yerini ksa ve geni olanlar almaya balad (Levha X). Bu sayede gl rzgarlarda gemiyi idare etmek ok daha kolay oluyordu. Bu deiimin nedenini Msrllarn tm Dou Akdeniz ve Kuzey Afrikaya yaylan ticaretine balamak yanl olmaz.

36

Bu tekneler, iskelete yaplan bir takviye dnda genellikle nehirde kullanlanlarla ayn yapdaydlar. Yine M.. 2. bin yldan itibaren gemi yapm gelitirilmi ve talep dorultusunda uzak mesafelere daha fazla yk tayabilmek amacyla gemiler bytlm olmaldr. Bununla birlikte gemilerin akta demirliyor olmalar da muhtemeldir. Uluburun batndan ve dier baz kazlardan ele geirilen arlklar yaklak yarm tonu bulan ta apalar dnemdeki bir geminin en az 200 ton tayabilecei ve yaklak uzunluklarnn 20 metre civarnda olduunu dndrmektedir. Yine Msr gemilerine baktmzda bunlarn ksa ktklerle ina edildikleri grlmektedir. Nil vadisinde uzun keresteler bulunmadndan dolay Msr gemilerinin inasndaki en karakteristik zellik bu tr birbirine eklenmi kk boydaki kerestelerin kullanlm olmasdr62. Msr Yeni Krallk Dnemi kaynaklarnda deniz ve nehir trafii ile ilgili bilgiler olduka iyi kaydedilmitir. Byk deniz ar gemileri ise, Dair el Bahrideki tapnak resimlerinden zebiliyoruz (Levha X). Kralie Hatepsutun Punt seferine gnderdii filoyu tasvir eden bu bezemelerde abanoz ve tts aalar, fildii, altn ve dier deerli mallar, gemi ykleme ve boaltma iileri tarafndan demir atm geminin iskelesine tanmaktadr, dier kk tekneler ise krek ekerek bu gemiye yanamaktadrlar. Yeni Krallk Dneminin balangcndan itibaren Msrl tccarlar, nceki blmlerde de bahsedildii gibi yanlardan iki direkle desteklenen ortadan direkli gemilerde resmedilmilerdir.

62

Bass 1972, a.g.e., s.30.

37

Dou Akdeniz gemileri genellikle byk boyutta ve olduka fazla sayda yaplmtr. Bu gemilerin inas iin Karadeniz Dalar, Toroslar ve Lbnan Dalarn kaplayan ormanlar kullanlmtr. Antik ada tahrip edilen ormanlarn olduu alanlarda, says bilinmeyen, fakat muhtemelen irili ufakl yz binlerce geminin ina edilmi olabileceini tahmin etmek mmkndr. Bu sayede Dou Akdenizde yzyllardr sregelen gemi ina faaliyetleri, tahmin edildii gibi karayollar ile gelen mallar, deniz yolu ile baka limanlara tamak amacn gtmekteydi. Kara ticaretinin bu denizden nakil ksmnn byk apl olanlarn genellikle Fenike, Msr ve Grek tccarlar kontrol etmilerdi. Msra bakr getiren Kenan gemilerinin varl bilinse de bununla ilgili gnmze ulaan tasvirler olduka ypranmtr. Bu tasvirlerden en iyi korunan Thebesde M.. 14. yzyla tarihlenen Kenamun mezarndaki Kenan gemilerinin betimlemeleridir(Levha XIIa-b). Tun ann ortalarnda Ege denizciliinin hakimi olan Minoslular, Msra kadar ulamay baarmlardr. Bu dnemde Minoslular iin Keftiu topraklar ve Keftiu gemileri (Levha XIV) gibi tanmlar Msr yazl kaynaklarnda sklkla kullanlmtr. M.. 1400lerde Knossosun yklndan sonra Miken varl kesin olarak belirmi ve tm Msr, Suriye ve Filistin kylar ve hatta batda Sicilyaya kadar ulamlardr63. Tun anda, Dou Akdeniz ticaretine baktmzda, deniz ticaretinin kara ticaretinden daha youn olduu gzlenmektedir. Dolaysyla Tun a ticareti hakknda ilk sylenmesi ve ele alnmas gereken konu deniz ticaretidir.

63

Bass 1972, a.g.e., s. 22.

38

Tun anda, devletler aras ilikiler artmaya balam ve uzak lkelerle deniz ar ilikilerin kurulmasna balanmtr. Buna bal olarak kara ticareti, deniz ar ticaretin ikinci bir evresini oluturmu ve uzak lkelerden gelen mallarn ky blgelerinden i blgelere ulatrlmas iin kullanlmtr. zellikle ky blgelerindeki kara ulam ve liman kentlerinin birbirleriyle olan kara balants, denizden yaplan ulama gre daha zordu. Bu yzden bu liman kentleri arasndaki balant, denizden, daha kolay kuruluyordu. rnein; Nil vadisinden Fenikeye yaplan bir kara yolculuu 2-3 ay srm olmalyd. Bu yolculuk, belki de dman blgelerinden gemekte ve tamaclk ok g artlarda olmaktayd. Bununla beraber denizde yaplan bu tr yolculuklar yabanc blgeleri gemeden, hibir g harcanmadan eitli arlktaki yklerin rzgar gcyle tanmasyla birka gnde tamamlanabiliyordu. Bu balamda Dou Akdeniz ve Girit arasndaki uzaklk, bu blge lkelerinin herhangi bir blgeler aras kara balantsndan daha ksa olmaldr64. Hatta M.. 3. bin ylda Msr Eski Krallk Dneminde bile askerlerin Filistine deniz yolu ile tand bilinmektedir65. nsanlarn toplayclktan retici duruma gemeleri ile birlikte yeni gelimeler ortaya kmaya balamtr. Bu sayede yeni zanaatlar domu ve zellikle erken dnemlerde mlekilik sanat ilk sray almtr. Ayn tr eserlerin hemen hemen ada yerlerinde bulunmalar, bunlarn belirli retim merkezlerinde imal edildikten sonra pazarlandklar, dier bir deyile ticaretin veya dei-tokuun yaplm olduu grnm vermektedir.

64 65

A.Raban,Minoan and Canaanite Harbours, Aegeum 7, (ed.L.Basch), (1991), s.144. C.G.Starr, Antik ada Deniz Gc, (stanbul, 2000), s.9.

39

Seramik buluntular ithal mallarn en iyi

gstergesi olduundan, Tun

andaki kltrlerin ticari yapsn anlamamz asndan ilk sray almaktadr. M.. 3000lerde bakr, tun, kereste ve ta ehirli nfusun zorunlu ihtiya maddeleri haline gelmitir. Byk lde tanrlar iin altn, gm, kurun ve dier kymetli maddeler de zorunlu ihtiya maddeleri olarak grlyordu. Yani, gnlk yaam ile dini gereklilikler ayn dzeyde nemsenmekteydi. Bakr daha ok Basra krfezindeki Ummandan, ayn zamanda doudaki dalardan da getiriliyordu. Kalay, randan, Suriyeden, Anadoludan ve hatta Avrupadan salanm olmalyd. M.. 2. bin yln ilk yarsnda Hititlerin kuruluu ve buna bal olarak siyasi ekimelerin ve savalarn balamas ile, bu dnemden itibaren Anadolulular ihtiyalar olan hammaddenin ve metalin peine dmler ve yaklak be yzyl srecek olan Suriye maceralarna balamlardr66. Hititler dnemine ait elimizde olduka fazla sayda yazl belge varsa da, ticaret hayatnn ayrntlar hakknda ok fazla bir ey bilmiyoruz. Bununla birlikte ticaret hayatnn devletin tekelinde olduu ve bu ticareti devlet politikasnn ynlendirdii bir gerektir. Anadolunun, ticaret hayat ile bu denli i ie olmas, onun hem kereste asndan zengin kaynaklara sahip olmasndan, hem de bu topraklarda her tr tarmsal retimin yapla bilmesinden kaynaklanmaktadr. Bunun dnda

Anadoludaki dalar maden kaynaklar asndan da olduka zengindi ve Orta Dounun siyasi ve ekonomik tarihinde bu kaynaklar olduka byk nem tamtr.

66

Dinol, a.g.e., s.29.

40

Tun anda Dou Akdeniz dnyasnda ticaretin gelimesini salayan ve bu dnyay bir ticaret merkezi haline getiren en nemli sebeplerden biri, belki de deniz ar lkelerin birbirleriyle balant kurabilmesini salayan deniz trafiinin gelimi olmasdr. Ancak bu a kimlerin kurmu olduu hala kesin olarak bilinmemekte ve bilim adamlar arasnda farkl grlerin olumasna sebep olmaktadr. Baz bilim adamlar, sz konusu dnem ticaretinde Ege dnyasnn etkili olduunu dnmektedir. Onlara gre, M.. 15. yzyln ikinci yarsna kadar olan dnemde Akdenizde nce bir Minos stnl, M.. 1450de Knossosun yklndan sonra ise bir Miken stnl sz konusudur67. Baz bilim adamlar ise, merkezi bir konumda bulunmasndan dolay Kbrsn etkili olduunu ve sz konusu ticareti onlarn ynlendirdiini savunmaktadr. Dier yandan baz bilim adamlar ise bu ticarette Suriyeli tccarlarn etkin rol oynadn ve ticareti onlarn organize edip ynlendirdiini ne srmlerdir. Buna bal olarak, Dou Akdeniz kylarndaki ticari hareketlenmenin M.. 9. ve 8.yzyllarda, nceleri Kenaan olarak adlandrlan Fenikelilerle birlikte gelitii ve daha sonra bu ilikilerin arttrlarak Bat Akdeniz kylarna kadar ulat ve buralarda ticaret kolonilerinin kurulduu bilinmektedir. Bylece gerek bir ak pazar sistemine dntrlen Dou Akdeniz ticareti doruk noktasna ulamtr. Dou Akdeniz deniz ticaretinde gemilerin izledii bir gzergah olup olmad ya da eer bir gzergah varsa bunu belirlemede hangi etkenlerin rol oynad kesin olarak bilinmemektedir. Baz bilim adamlar, eski denizcilerin asla ak denizlere gitmediini, mevsim d yolculuk ve gece yolculuu yapmadklarn savunurlar. Denizciler her
67

G.Bass, Sailing Between the Aegeanand the Orient in the Second Millenium, Aegeum 18,1998, s.184.

41

zaman umulmadk olaylara hazr olmak zorundaydlar yolculuklar direkt olmak zorunda deildi ve mallar, geilen dier blgelerden de yklenebililirdi68. Egede denize alma dnemleri ok uzun deildi. Olaslkla ya yaz banda Nisan ortalarndan Haziran ortalarna kadar olan dnemde, ya da sonbahar banda Eyll ortalarndan Ekim ortalarna kadar olan dnemde denize almak mmknd. Bununla birlikte bu snrl dnemler de tamamen tehlikesiz deildi ve ani frtnalarla yzyze kalma olasl vard69. Bu yzden eski denizciler k aylarndaki sert koullarda ve tehlikeli frtnalardan korunmak iin zellikle yaz aylarnda seyahat etmilerdir70. Tun andaki deniz ticaretinde, gidilecek olan yerlerle ilgili gzergah belirleme almalarnda balca iki seenek vard. Birincisi, deniz yolculuunu belirleyen fiziksel olaslklardr. Bunlar yzey akntlar, rzgarlar ve kullanlan geminin yapld malzeme ve tryle ilgilidir. Bir geminin ak deniz yolculuu yapabilmesi iin sadece yapsal olarak uygunluk gstermesi yeterli deildir. Ayn zamanda snak, yiyecek ve su gibi mrettebatn hayatn devam ettirecek eylere de ihtiyac vardr. Bununla birlikte ok byk olmasa da baz kk olaylara kar koyabilmeli ve rzgarn yol at umulmadk yer deitirmelere hazrlkl olmaldr. kincisi, oluturulan gzergah, farkl kurumlar tarafndan gelitirilen ticari mekanizmann belirlenmesine de yardmc olmaktadr. Dier bir deyile, ticaret

68

H. Frost, Harbours and Proto-Harbours, Proceedings of the nternationals Symposium (ed. V. Karageorghis), (Kbrs 1995), s.1. 69 Raban, a.g.e., s.130 70 S., Wachsmann, Seagoing Ships and Seamanshps in the Bronze Age Levant, Londra (1998).s.295.

42

organizasyonuyla ilgili olarak kural koyan kiiler, iliki kurulacak olan lkeyi, kentleri veya insanlar belirlemektedir. Akdeniz ticareti zerine aratrma yapan baz bilim adamlar Tun a Dou Akdeniz deniz ticaretinin gzergahyla ilgili baz nerilerde bulunmu ve ou bu ticaretin saatin ters ynnde olduu noktasnda birlemilerdir71. Buna gre Msrdan yola kan bir gemi kuzeye doru ilerlemekte ve Levant kysndaki limanlara geerek batya ynelmektedir. Msr ve Levant arasndaki deniz yolunun kullanldna dair yazl kaynaklar bilgi vermektedir. Amarna mektuplarnda, Msrdaki Levant gemilerinden bahsedilmektedir. Bu da bize sz konusu dnemde Levant gemilerinin Msra ulatn gstermesi asndan nemlidir72. Ugarit, Biblos, Beyrut, Sidon, Tyre, Akko ve Gazze gibi Levant kylarnda bulunan limanlar izleyen gemiler, yol boyunca gerekli olduundan bu limanlara uramaktaydlar. Gemilerin limanlara uramasna sebep olan en nemli etkenler, ya frtnadan korunmak, ya su ve yiyecek gibi ihtiyalar karlamak, yada maln yklemek veya boaltmak gibi durumlardr. Levant kylarndan sonra batya ynelen gzergah olaslkla Anadolunun gney kylarn gemektedir. Gzergahn Kilikyadan geerek devam ettiini gsteren en nemli kant ise Ugaritin Ge Tun Tun anda Hititlerle Akdeniz kylarnda yapm olduu ticarettir. Bu aamada Kbrsn da Dou Akdeniz ticari gzergahlar iinde yer alan nemli bir ada olduunu belirtmemiz gerekmektedir (Harita III). Kbrs mallarnn hem Uluburun batnda hemde Msr, Levant, Anadolu, Girit ve Yunanistanda ele

71 72

Bass., a.g.e. s.190. Wachsmann, a.g.e. s.295.

43

gemi olmas adann gzergah zerindeki ok nemli bir urak nokta olduunu kantlamaktadr. Kbrs kltr ile ilgili herey adann Dou akdeniz kltrleri iin bir gei noktas olduunu gstermektedir. zellikle Enkomi ve Hala Sultan Tekke gibi yerleim yerlerinden gelen kantlar bu blgelerle kurulan ilikileri net bir ekilde ortaya koymaktadr. Sz konusu yerleim yerlerinde Miken seramii, Giritin zengi kulplu kaplar, Suriye-Filistinin Kenan kaplar eitli Msr kkenli objeler ve Anadoludaki Troyadan gelmi gri seramik ele geirilmitir73. Buna bal olarak Kbrs, Dou Akdeniz ticaretinde olaslkla merkezi bir rol oynamakta ve olas deniz gzergahlarnnda ortasnda bulunmaktadr. Ancak akla gelen ilk soru ada ile nasl balant kurulduudur. Yani gemilerin Kbrsa nasl ulat ve nasl ayrld en nemli sorudur. Olaslkla adayla kurulan en erken ilikiler kk sallarla veya kanolarla salanyordu. Ancak zamanla rzgar gcnn kullanld daha byk tekneler kullanlmaya balanmtr. Bir yazl kaynakta yazar Lucian, Msrdan talyaya giden bir skenderiyeli tahl gemisinden bahsetmektedir. Yolculuun yedinci gnnde Kbrs grndnde gl bir bat rzgar gemiyi Sidona tamtr. Daha sonra gemi Kbrsn kuzeyinden devam ederek Likya kylarna gemitir74. Dolaysyla, Msrdan yola kan bir gemi, Levant kylarndan Kbrsa ve buradan da gneybat Anadolu kylarna gemi olmaldr. Ayrca bir Amarna mektubunda Ugarit ve Kbrs arasnda deniz yolculuunun yapldndan bahsedilmi olmas, o dnemde ak deniz yolculuunun yaplm olabilecei

73

P.Astrm, Cannanite Jars from Hala Sultan Tekke Bronze Age Trade in the Mediterranean Vol.XC (ed.N.Gale), Jonsered 1991 s.149. 74 W.M. Murray, Ancient Sailing Winds in the Eastern Mediterranean, Proceedings of the International Symposium. Cyprus and The Sea, (ed.V. Karageorghis) Kbrs, 1995 s.39.

44

nermesine sebep olmutur75. Bununla birlikte Ugaritin Egeyle olan balants sadece yazl kaynaklardan deil ayn zamanda arkeolojik olarak da saptanmtr. Ugaritde gerekletirilen kazlar sonucunda ortaya karlan Kbrs ve Miken seramikleri, bu yerleim sz konusu dnemde deniz ticaretinde yer aldn ve Egeyle balant kurduunu gstermektedir. Ayrca Ugarit dnda Tyreden ele geen seramikler de bu kentin deniz ilikilerini aklamakta ve youn olarak Kbrs seramiinin varln ortaya koymaktadr. Sonu olarak Nil deltasndan Fenike kylarna yaplan bir yaz yolculuunda, Kbrs ve buradan da Kilikyaya bir veya iki hafta iinde ulalabilirdi. Uzun ky eridinin izlenmesi daha fazla zaman almasna ramen, geceleri snaklarn bulunmas; suyun, yiyecein ve dei-toku mallarnn bulunmas gibi ihtiyalarn karlanmasn mmkn klmaktadr76. Ayrca Kilikyadan sonra Anadolunun gney kylar takip edilerek olaslkla Rodos ve Kiklad Adalar zerinden Kta Yunanistana ulalmaktadr (Harita III). Dou Akdeniz ticaretindeki deniz gzergah zerinde bulunan bir dier nemli ada ise Girittir. Girit ve Levant arasnda balant olduuna dair en erken bilgiler Mariden gelmektedir. M.. 18. yz yla tarihlenen yaztlarda Minoslulardan bahsedilmektedir77. Giritin Levant dnda Msrla da balants olduu bilinmektedir. Ancak Minoslularn bu blgeye hangi yolla ulatklar bilkinmemektedir. Baz bilim adamlar Minoslularn Msra Anadolu ve Levant kylarn izleyerek saat ynnde
75 76

Wachsmann, a.g.e., s.295. Raban, a.g.e., s.131. 77 Wachsmann, a.g.e., s. 296.

45

bir gzergahla ulatklarn ileri srmlerdir. Bu gr izleyen tm bilim adamlar, buna bal olarak Girit ile Msr arasnda hibir zaman direkt bir balant olmadn savunmulardr. Dier yandan baz bilim adamlar ise, Girit ve Msr arasnda direkt ilikilerin olduunu ve hatta Msrn yaztlarda Giriti bir bat lkesi olarak tanmladn ileri srmlerdir. Onlara gre, eer Girit ve Msr arasnda Dou Akdeniz kylar araclyla endirekt bir balant olsayd, Msr Giriti yaztlarnda bir bat deil kuzey lkesi olarak tanmlard78. Gerekten de bu iki blge arasnda direkt bir ticaret balats olmadn savunmak hatal olacaktr. Ancak blgeler arasnda urak noktalar olduunu dnmek yanl olmayacaktr. Douyla Ege arasndaki deniz balants Levant kylar ve adalar vastasyla batya doru olsa da, Egeden yola kan bir gemi iin ayn gzergah sz konusu deildir. Deniz akntlarnn yn ve rzgarlar Egeden ayrlan bir geminin dorudan ak deniz yoluyla dou ynne hareketini mmkn klmaz79. Douya doru ilerleyebilmenin balca yolu anadolunun gney kylarn izleyerek Levant kylarna ve buradan da Msra inen yoldur. Ancak Egenin Msrla olan balantsnda her zaman bu gzergahn izlenmesi zorunlu deildir. Egeden yola kan bir geminin gneye doru inerek Giritten Msra ulap daha sonra Msrdan Dou Akdeniz kylarna doru gitmesi de mmkndr80. Egeden Msra giden bir gemi olaslkla Dou Giritin dalk burunlarn da gemi olmaldr81. Tun anda, kuzey ve kuzeybat rzgarlar Giritten Msra

78 79

Wachsmann, a.g.e., s. 297. Wachsmann, a.g.e., s. 297-298. 80 Wachsmann, a.g.e., s. 296. 81 Strabon, 10.4.5.

46

seyahat etmek iin olduka uygundur. Bu yolculukta gemi, rzgar arkasna almaktadr. Bu yzden Giritten Msra yaplan yaz yolculuunda kuzey ve kuzeybat rzgarlar kesinlikle uygun olmaldr. Homerosun nl destan Odysseiada, Troiadan Libyaya giden bir geminin Msra ve daha sonra Fenikeye getiinden bahsedilir82. Burada kuzey rzgarlarnn etkili olduundan ve rzgar ynnde merkezi bir yol izleyerek Girite ulalabildiinden szedilir.bu yolculuun ilk ksm Giritin gney kylarna kadar ak denizi gemek, ikinci ksm ise Giritin gneyinden yine ak deniz yoluyla Libyaya inmektir. Odysseiada yazlana gre bu gzergah merkeziyoldur ve alternatif baka bir gzergah daha olmaldr. Bunlardan biri Levanttan ky boyunca gneye Nil blgesine ve daha sonra Bat Afrikaya ulaan yol, dieri ise kuzeye doru yaplan bir ky yolculuu ve sonrasnda batya dnerek Anadolu ile Adalar aras yolla Girite ulaan gzergahtr83. Msrdan Girite dorudan yaplan bir yolculuk ise olduka farkldr. Kuzeye doru yaplan yolculuklarda gney ve gneydou rzgarlar uygun olsa da, bu durum yolculuun tamam iin geerli deildir ve hatta olumsuz etkiler de yapmaktadr. Bunun en nemli sebebi bu rzgarlarn daha ok k aylarnda gl esmesidir. Bu durum hem antik dnemde, hem de gnmzde denizcilere tehlike oluturmaktadr. nk Girite ulaabilmeyi salayan tek rzgarlar olan bu rzgarlarn gc belki de yetersiz olacaktr.

82 83

Odysseia, 14., 200-290. S. McGrail, Bronze Age Seafaring in the Mediterranean, Bronze Age Trade in the Mediterranean, Vol.XC (ed.N.Gale), Jonsered, 1991, s.88.

47

Ayrca Akdenizdeki yzey akntlarnn yaz aylarnda Girite ters olmas da dier bir olumsuz kouldur. Bu noktada Giritten Msra olan uzaklk, Msrdan Girite olan uzaklktan 5-10 kat daha ksa olmaldr. Ayn zellikler direkt ticari ilikiler iinde bulunan Tyre ve Kbrs iin de geerli olmaldr84. Msr veya Dou Akdenizden Kbrsa gitmek iin yaz mevsimi en kt dnemdir, nk gneyden veya doudan asla rzgar esmez85. Bu koullar, Msrdan Girite yolculuk yapan denizciler iin olduka problem yaratmtr. Ayrca Tun a denizcilerinin Fenikelilerden nce gkyzne bakarak yn belirlemeyi bilmediklerini de hesaba katarsak, bu yolculuun ne denli zor olduunu anlamamz mmkn olur86. Dou Akdenizde yolculuk yapan gemilerin deniz yolculuu srasnda karlat tehlikeler, sadece bu bahsettiimiz sorunlaradn olumuyordu. zellikle Msrn Akdeniz kys dz, korunmasz bir yapya sahipti ve Tun a boyunca burada gvenli bir liman yoktu. Bununla birlikte Nil nehrinin s suyu ve korumasz sahil eridi nedeniyle Eski Msr limanlar, nehrin yukarlarna kadar uzanrd. Bu yzden ok yklenmi, ak deniz ticaret gemileri zorluklarla ulalan lagnlerde yk boaltmak istemidii iin mmkn olduu kadar i kesimlerde yk boaltm yapmlard. Dier yandan durgun olmas nedeniyle Nilin balca kollar birok kmaz kanaldan ayrt edilemez nitelikteydi87. Eer bir kaptan gemisini gvenli bir ekilde Nilin kollarndan birine getirmeyi baarm olsa bile, hala tehlikeden kurtulmu saylmaz ve dier bir nemli tehlike olan korsanlarla karlaabilirdi.
E. H. Cline, Sailing the Wine-Dark Sea, BAR nternational Series 591. Oxford, 1994, b:XVII. Raban, a.g.e., s.131. 86 C. Lambrou-Phillipson, Seafaring in the Bronze Age Mediterranean, Aegeum 7, (ed.L.Basch), (1991), s.13. 87 A. Altman, Trade Between the Aegean and the Levant in the Late Bronze Age, Proceedings of the nternational Symposium, ed. M. Heltzer ve E. Lipinski, (Leuven, 1988), s. 231-232.
85 84

48

Suriye kylarnda da olduka byk tehlikeler vard. Bu kylardaki ani rzgar deiimleri gemileri kayalara arpabilirdi. Bu tehlike, Tyrenin gneyinden Nil deltasna kadar olan limanlara baktmzda daha ak anlalmaktadr. Buradaki limanlarda yokluk ve malzeme ktl sz konusudur. Buna bal olarak eer bir gemi burada kayalara arptysa veya kyya oturduysa, geminin yk ve tayfalar yerel halk tarafndan yama edilirdi. Bunun gibi bir ok olay, gemilerin iindeki eyalarn yamalanmasyla ve mrettebatn ldrlmesiyle sonulanmtr. Buna ilikin bir kant, Tyre kralnn Ugarit kralna yazd bir mektupta bulunmutur. Buna gre, Tyre kral kendi kylarnda kazaya urayan bir Ugarit gemisinin yamalanmasn nlemitir88. Dou Akdeniz kylarndaki korsanlk olduka ciddi boyutlarda olmutur. Bu blgedeki korsanlk faaliyetlerine ek olarak, deniz yollar stnde egemelik kurulmas ynnde yabanc tccarlara kar da olduka sk biimde mcadele edilmitir. Buna karlk baz ky kentlerinin bu tip tehlikelere kar eitli anlamalar yaptklar ve ittifaklar kurduklar bildirilmektedir89.

5.2. LMAN TEKNOLOJS

Akdenizdeki gemiciliin erken dnemlerinde insanlar herhangi bir liman yaps ina etmeye ihtiya duymamlardr. Kullanlmakta olan botlar olduka kkt ve yklemek yada boaltmak iin kyya srlmekteydi, bu botlar frtnadan korumak iin de sahilin ilerine doru ekerlerdi. Bu dnemlerde liman olarak dnebileceimiz tek materyal muhtemelen bir grup bir araya getirilmi ta, bir ktk veya en iyi ihtimalle bir kulbe olmalyd. Deniz kysnda, ticaretin
88 89

Altman, a.g.e., s.232. Altman, a.g.e., s.234.

49

geliimine veya bir limana girecek lde geliim gsterip bym olan bir ticaret gemisinin ortaya kna kadar herhangi bir liman yaps yaplmamtr. Dou Akdenizde bu geliim iin de muhtemelen M.. 2. bin yl gstermek yanl olmaz ki bu dnemde dahi ticaret gemisinden daha kk botlar ve sava gemileri hala kyya insan gcyle ekilmekteydi90. Bu tarihlerde yaplm liman yaplarna rastlanmam olmasna ramen bunlarn varlndan pek az kuku duyulmaktadr (Levha XV). zellikle bu kadar erkene tarihlenen liman yaplarnn Mezopotamya nehirlerinde bulunmu olmas, bu blgedeki gemiciliin geliimi gz nne alndnda artc deildir. Ancak bu limanlarn en byk sorunu nehir takn sonucunda oluan tahribattr. Bu durum denizlerdeki az korunan sahil yaplar iin de geerlidir. Dou Akdeniz uygarlklarnn deniz faaliyetlerinden birok yazl kaynak bahsetmektedir. Ancak hibir kaynak tam olarak bir limann mevkisini veya fonksiyonunu belirtmemitir. Baz kaynaklar iskelelerden ve yklenen mallardan bahsediyorsa da kesin bir bilgi yoktur. Elimizdeki en nemli kaynak olan Msrda baz liman tasvirleri varsa da, bunlar daha ok ematik bilgilerdir. III. Tutmosisin 34. krallk ylnda Kuzey Suriyede yapt faaliyetleri anlatan bir metinde Suriyedeki limanlar iin yeni bir kelime kullanlmtr. mrj.t olarak yazlan bu kelime menit olarak okunmu ve Yunan terminolojisindeki limen kelimesine kken tekil ettii ortaya atlmtr91. Dou Akdeniz ticaretinin ok canl olmas, gemi yapmna yansd gibi, liman inasnda da etkili olmutur. Blge insanlar iin ok nemli olan limanlarn

90 91

D.J.Blackmann,Ancient Harbours in the Mediterranean, JNA. (Cambridge, 1982), s.90. A.Raban,a.g.e., s.34.

50

ina edildii yerler, yzyllar boyunca ticaret merkezlerinin belirlenmesinde nemli rol oynamtr. Mesela Mezopotamya kylarnda M.. 3. ve 2. bin yllarda rhtmlarn ve amurdan tulalar kullanlarak yaplan nehir kenar depolarnn ina edilmi olduu sylenmektedir92. Elbetteki bu fikir akla yatkndr. nk zellikle Tun a balarnda bu blgede varl bilinen nehir tamaclnda teknelerin snacak barnaklara ihtiya duymu olduunu dnmek yanl olmaz.

Msrda nemli byklklerdeki gemilerin tasvir edildii baz kabartma ve duvar resimlerinde, salam olarak ina edilmi nehir kenarndaki setlerin de rhtm zellii gsterdii dnlmektedir. Baz kaynaklar bize bu kk limanlarn zaman zaman tapnak olarak da kullanldndan bahsetmektedir. Ancak bu gr destekleyen pek fazla kant yoktur. Bu dnemdeki en byk yenilik muhtemelen limanlarn, nehir kenarlarna bir havza kazlarak yaplmas olmaldr (Levha XVIa). Bronz ann sonlarna doru Dou Akdenizde kullanlmaya balanan en nemli liman yaplarnn kaya kesme rnekler olduunu gryoruz (Levha XVIb). Bu tip liman yaplarnn en erken rneinin skenderiye liman olduu tahmin edilir (XVIIa), ancak Kbrstaki baz limanlarnda ok erkene tarihlenebilecei sylenmektedir. M.. 1. bin yla gelindiinde Dou Akdenizde Fenikelilerin gemicilikte hakim g olmasyla liman teknolojisinde zellikle yukarda bahsettiimiz su basknlar nedeniyle oluan hasar nlemek iin dalgakranlar kullanlmaya balanm ve ayrca liman temelleri su altna kadar inerek yaplmlardr.
92

Blackman, a.g.e., s.92.

51

5.3. ULUBURUN BATII IIINDA TCARET Bakrla kalayn hem yeni hem ikisinden de gl bir alam, yani tun retmek iin kartrlabileceinin kefi, insanlk tarihinin seyrini arpc biimde deitirmitir. Yaklak M.. 3000den itibaren, bu mthi alamdan yaplm olan aletlerin ve silahlarn tatan, ahaptan, kemikten ve bakrdan yaplm olan ilkel ve kaba gerelerin yerini almaya balad biliniyor. iftilerin topra ilemesi bir zamanlar gnler srerken, bu i iin artk saatler yeterli oluyordu. Tun aletler kullanan gemi ina ustalar, bu sayede grece artan hzlaryla, byk miktardaki yk, uzun mesafelerde ve yalnzca rzgar gcyle tayabilecek tekneler ina edebiliyorlard. te bu gibi ilerlemeler Dou Akdenizde ticaretin geliip yaylmasn saladlar. Uluburun gemisinin M.. 14. yzylda batt sralarda, merkezi Akdeniz olan ve Afrikadan Ortadouya, oradan da Kuzey Avrupaya dek uzanan blgedeki farkl etnik ve dil gruplar arasnda usuz bucaksz bir ticaret a kurulmutu. Batan geminin ne kadar nemli bir kayp olduu, mallarn gemiye yklenmeden nce karada ve denizde ald yolun uzunluundan anlalyor. Gemideki bakr klelerini elde etmek iin gereken cevher byk olaslkla, antik Alasia olduu dnlen Kbrs (Harita II) adasndan karlmt. Ancak klelerin kendine zg drt bacakl yada tutamakl biimleri belki de Ortadou etkisinin bir sonucuydu (Levha XVIII). Bu biimdeki kleleri dkmekte kullanlan bilinen yegane kalp rnekleri, Suriye kysndaki eski Ugarit kenti yaknlarnda bulunmutur. Benzer klelere, Sardinya kadar uzak batda da rastlanmtr.

52

Her ne kadar bu klelerin yerel maden cevherlerinden yapldna inanlyorsa da, biimleri Ge Tun anda Akdenizin batsnda Ortadoulular olduunu dndryor93. Klelerin saltanat hazinesinde istifleniini yada firavuna yollanan vergileri tayan Suriyeli hamallar betimleyen Msr mezar resimleri, ok sayda benzer klenin Msra da getirildiini kantlyor. Uluburun batnda bulunan kalayn zengin madenlere sahip Bat Avrupa yada Uzak Dou deil de yerel bir maden yatandan karlm olmas ok daha mmkn gzkmektedir. Batktaki kplerin ou Dou Akdeniz kylarndaki Tun a kltrne verilen isimle Kenan ii. Daha egzotik saylabilecek ticari mallar arasnda, Afrikada, Msrn gneyinde yetien abanoz benzeri aa saylabilir. Dier buluntular arasnda, bulunduktan sonra Kuzey Avrupa kkenli olduu anlalan ve Baltk kehribar diye bilinen bir madde de vardr. Batkta byk olaslkla kkenleri Suriye-Filistin kylar olan fil ve suaygr dilerinin yan sra, deve kuu yumurtalar da yer alyordu. Tm bu mallarn Tun anda geni bir alana datld kesinlikle biliniyor. Mikenlilere, yani Yunanistann Tun andaki halkna zg mlekler, Kbrstan Nil vadisine ve Suriyeden en batda Sardinya Adasna uzanan tm lkelerde grlyor. Kenan amphoralar hem Msrda hem de Mikende bulunurken, Kbrs mleklerine Giritteki Kommosta ve Msrn eitli blgelerinde rastland. Uluburundaki gibi Tun a gemilerinin Akdenizde dairesel bir rota izledii grlyor. Suriye-Filistin kysndan Kbrsa, oradan Egeye gidiyor, bazen Sardinyaya uruyor, sonra rotalarn Kuzey Afrika ve Msra eviriyorlard.

93

G. Bass, Tun ann htiam, NG, no:7 (stanbul, 2001), s. 85.

53

Uluburun batndan karlan tun silahlar ve aletler farkl kltrlere ait; yani Miken, Kenan ve Msr tasarmlar (Levha XVIII), taklar ise genellikle Kenan ii gibi grnmektedir. Gemiden karlan Mezopotamya silidir mhrleri, Kbrs ve Yunanistanda da bulunmutu. Bunlarn firavunlara armaan olarak yolland bilinmektedir. Son olarak da, imdiye kadar batktan karlan 16 adet ta apann benzerleri, Kbrs, Msr ve Suriyede de bulunmutu. Yani Uluburun bat , 3000 yl akn bir sre nce Akdenizdeki yk gemilerine ve ticaret yollarna dair ayrntl ve renkli bir haritay gzler nne seriyor. Uluburunda kazs yaplan gemi, Ge Tun ann en parlak dneminde94 (yaklak M.. 1600 ile M.. 1050 aras), bronz yerine demirin tercih edilmeye baland dnemde batmt. Gemi iinde, Mikenliler, Kenanllar, Kbrsllar, Msrllar, Kassitler, Asurlular ve Nbyeliler gibi en az yedi kltrn zelliklerini barndryordu. Bu farkl rnler, gnmzde ou zaman ayr corafi birimler olarak ele alnan Tun a devletleri arasnda kurulmu ekonomik balarn altn iziyor. Uluburun gemisinin byk olaslkla yelken at M.. 14. yzyl boyunca, bugnk Yunanistan topraklarnda yaayan Mikenliler, adlarn aldklar

Mikendeki byk saraylarn ina etmekle urayorlard. O sralarda ileri ticaret karakollar kurup Ege denizini ve Anadoludan talyann gneyine dek uzanan tm adalar ve kylar da kolonize ettiler. Bundan yaklak bir yzyl sonrasn anlatan Homerosun lyadas kukusuz o dnemde Egenin en byk deniz gcne sahip olduu anlalan bu halklarna yknerek yazlmtr.
94

C. Pulak, htiyar Akdeniz, ArkeoAtlas, say:3, (stanbul, 2004), s. 89.

54

Aslnda Mikenliler, M.. 14. yzylda, fetihten ok ticaret iin yelken amlard. Seramikleri, Dou Akdenizdeki hemen her kente ve batda Sardinya kadar uzak yerlere ulamt. Ancak Miken deniz ticaretinin nasl bir yaps olduu bilinmiyor. O an Msr sanatnda, Miken gemilerine yada denizcilerine dair bilinen tek bir betimleme bile yok; dahas, Miken dilinde tacire karlk gelen bir szce de rastlanm deil. Belki de Miken mallar ou zaman yabanc gemilerle tanyordu. Mikenlilerin, Bat Anadolu kylarnda kolonileri bulunmasna karn, onlarnkiyle akraba bir dil konuan ve Anadolunun daha ilerinin byk blmne hakim olan Hititlerle ok az ilikileri varm gibi grnyor. En az Mikenlilerinkiler kadar heybetli kalelerde oturan ve bir kara halk olan Hititler, daha o dnemde demir ilemenin srrna erimilerdi. Hitit krallar ile Msr firavunlar, Kenanllarn yaad topraklar iin ekiiyorlard. Kenanl terimi, Suriye-Filistin kysnn M.. 2. bin yldaki sakinleri iin kullanlr. Bu ky eridi Msr, Mezopotamya ve Hitit devletini balayan ticaret yollarna hakimdi; limanlar ise Kbrs, Girit ve daha uzak diyarlarla yaplan deniz ticaretine egemendi. Ak denizlerde seyreden Kenan gemileri, M.. 14. yzyln Msr sanatnda betimlenir. Daha douda, Babilde, arkalarnda ok az iz brakan ve haklarnda ok az ey bildiimiz Kassitler hkm sryordu. Kbrsta bulunan, M.. 12 yzyln balarnda yaplm ve drt tutamakl bir bakr kle kaideye oturan tun sava figr (Levha XIX), belki de adann bakr yataklarn koruyan bir tanry temsil ediyordu. Ancak bu figr, Tun a Kbrsnn en az kendisi kadar muammadr.

55

Uzmanlar, Msrllardan, Hititlerden, Kenanllardan ve Mikenlilerden kalan belgeleri okuyabilmelerine ramen Tun anda Kbrsta konuulan ve yazlan dilin ancak birka szcn zebildiler. Bu ada Hititlerin, Kenanllarn, Msrllarn, Mikenlilerin ve Nbyelilerin giyim tarzlar hakknda bilgimiz var, ancak Tun a Kbrsllarnn ayrntl betimlerinden yoksunuz. M.. 14. yzylda Nefertitinin (Levha XI) kocas olan Akhenatonun hkm altndaki Msrn, kendi snrlar dndaki etkisi yani ticari ve kltrel alandaki yaylm snmeye yz tutmutu. Daha sonra tahta kan Tutankhamonun da gen yata lmesi ile M.. 14. yzyldaki uluslararas ticaretin gerek doas tam olarak anlalamamtr. Birok maln fiyatn listeleyen kil tabletler, zel giriimin varln

dndrmektedir. Ticaret ayn zamanda saltanat armaanlarnn dei tokuu eklinde de sryordu. Tell-el Amarnada bulunan kil tabletlerde bu trden pek ok dei toku kaytldr. Bu tabletlerin ounluunu Suriye ve Filistindeki Msr tebaasndan gelen resmi evrak olutursa da, aralarnda Kbrs, Hitit, Asur, Kassit hkmdarlarnn ve daha baka hkmdarlarn Msr krallarna gnderdii belgelerde var. Bylesi sk ilikilerle rlm bu dnya ksa sre sonra dalmaya balayacakt. lk olarak M.. 1200 civarnda Miken uygarl iddet kullanlarak sona erdirilmiti ki bunun kimlerin eliyle yapld halen gizemini korumaktadr. Hitit mparatorluu da benzer biimde, barbar kabileler tarafndan saldrya urad. Ardndan Kbrsta ve Kenan lkesinde toplu bir ykm yaand. Bu saldrlar yalnzca Msr pskrtebilmiti.

56

Tun ann neden bylesine bir iddetle son bulduunu hala kesin olarak bilmiyoruz, ancak Uluburun bat bu parlak dnemin bitmeden nceki halinin byleyici bir tablosunu iziyor.

57

6. DEMR AINDA DOU AKDENZ TCARETNN GELM

6.1. FENKEL TCCARLAR

Fenikelilerin kendilerine verdikleri isim tam olarak bilinmese de Akad dilinde Kinahna denilen Kenaani adn kullandklar dnlmektedir. Kenaani szc branicede tccar anlamna gelmektedir ve bu da Fenikelileri ok iyi tanmlayan bir ifadedir. Samilerin yaam alan, Kilikyadan Kzldenize, Akdenizden Suriye bozkrlarna kadar uzanyordu. nsanlarla uygarlklarn birbiri iinde eridii bir pota olarak nitelendirilebilecek bu topraklara M.. 3. bin yln sonlarnda yerlemi olan Samiler, Kenann yani Fenikenin ilk halk saylabilir. Kenanllar, snrlar Asi ve rdn rmaklaryla Akdeniz tarafndan izilen bir blgede, deniz kysna yakn yayorlard. O srada Kuzey Suriyede Amurru olarak adlandrlan bir halk yaamaktayd. Gebe Sami rkndan gelen Aramiler M.. 1200den balayarak blgeye szd. Bunu Egeden saldran denizci halklarn youn ve iddetli aknlar izledi. Bir sonraki yzylda geriye kalan Kenanllar ky eridine yerleti; bunlar Fenikelilerdi. Fenikelilerin balca kentleri Byblos, Sidon ve Tyre idi. Gneylerinde deniz kavimlerinin bir kolu olan Filistiler yerletikleri bu blgeye Filisti lkesi anlamna gelen Filistin adn vermilerdi.

58

Bu blgede yaayan dier halklar braniler ve Yahudilerdi. Aramiler ise douda Lbnan dalarna kadar olan blgede kk krallklar kurmulard95. Kenan lkesi dnemin byk gleri arasnda stratejik bir neme sahipti. Burada kurulan kentlerden Ugarit (Harita II), zel konumu sayesinde kozmopolit ve zengin bir kent, bir anlamda Dou Akdeniz ticaretinin merkezi durumuna gelmiti. Ugaritin yeniden kefedilmesi 20. yzylda gerekleti. Arkeologlar, 1929da Suriyenin kuzey kysnda bulunan Ras amrada o zamana dein bilinmeyen bu kenti gn na karmaya balamlard. ok byk bir araziyi kaplayan Ugaritte, M.. 8. bin ylda kk kylerle balayan yerleim, M.. 3.bin yla gelindiinde kent nitelii kazanmt. En parlak dnemini Bronz ann sonlarnda yaayan bu kent hibir uygarln egemenlii altnda olmayan bir ticaret merkeziydi. Kenan uygarlnn M.. 12. yzylda Dou Akdenizde yaylmaya balad srada Ugarit yok olmu, Filistinliler de daha gneye yerlemilerdi. Bu dnemde Girit ve Miken uygarlklarnn deniz gcnn yok olmas, Fenikelilerin yaylmalarn kolaylatrd. Deniz halklarnn Bronz an bitiren istilasndan sonra Dou Akdeniz ehir devletlerinin tekrar ortaya k Fenike kltrnn temelini oluturur. Yani bu Deniz Halklaryla, yerli halkn karm Fenike uygarlnn balangcn oluturmutur. Fenikeliler denizlere ald ve 8. yzylda Yunan seferlerinin balamasna kadar rakipsiz kaldlar. Atlas Okyanusuna kadar ulaan bu seferler, ticaret amacyla yaplyordu. Bylelikle bat kefedilmi, urak ticaret limanlar kurulmu, ileride bamszlaacak yeni siteler domutu. Fenikeliler iin ticaret ve keif neredeyse ayn anlama geliyordu.

95

G. Tok, Fenikeliler, Bilim ve Teknik, cilt:34, say:399, (Ankara, 2001), s. 91.

59

Kefettikleri her blge, gittikleri her yer, kurduklar her yerleim birimi aslnda tm Akdenizi kapsayan ticaret ann bir halkasyd. Adalara ve yerleimlere verdikleri isimler bize bu blgelerin ne tip kaynak potansiyeline sahip olduunu gstermekteydi. Mesela bakr adas dedikleri Kbrstan bakr getirtiyorlar, Malakit adn verdikleri Sina yarmadasndan yine malakit adn tayan yeil bir bakr ta kartyorlar ve Gm Da dedikleri Toroslardan gm alyorlard. Kefedilen her blge, bulunan her maden, beraberinde yenilikleri de getiriyordu. Maden filizleri eritilerek baltaya dntrlyor, baltayla gemi yaplyor, gemilerle denize alarak bilinmeyen lkelere gidiliyordu. Fenikeliler, Lbnan Dalarnn eteklerindeki sedir aalarn kesiyor, gemi ustalar baltayla aa gvdelerini yontuyordu. Aa gvdesinden kesilen uzunca bir kiri, gerilen ipe gre tesviye edildikten sonra bu kirie, tahtalar yerletirilirdi. En ste de kaburgalar balamak iin bir gverte denirdi. geminin arka ksm balk kuyruu, burun ksm da ku ba eklinde yaplrd. Fenikelilerin ticaretini yapt, sadece kap-kacak, kle yada kuma deildi. Blgedeki uygarlklar arasnda kltr alverii de sz konusuydu. Buna bal olarak hiyeroglif, Msrdan Fenikeye, Fenikeden de Yunanistana geerken deiiklie uram, harflere dnmt. Yaz, Fenikeliler iin ok byk bir neme sahipti. yle ki, her Fenike gemisinde bir katip bulunur ve hesap tutma, not alma gibi ileri bu katip hallederdi.

60

Fenikelilerin tm Akdeniz ticaretine hakim olmasyla alfabeleri de bilinen dnyann tmne yaylm ve yzyllar boyunca blge kltrne etki etmitir96. Ticaret kelimesi Fenikelileri akla getirmekte ve pazarlamann bir paras olan ticaret, Fenike sanatn kesin olarak aklar. Fenike sanat eserlerinin ou, yabanc pazarlarda grlmtr. Bu fenike mallarnn byk bir carafyaya yayldn gstermektedir. Batda spanyadan Fasa, douda Rusya ve Mezopotamyaya kadar Fenike mallar grmek mmkn olmutur. Gerekte Fenike sanat tanmmz, kolonilerinde ve Fenike tccarlarnn uzak pazarlar olarak oluturduu d blgelerde bulunan eserlerle temellendirilir. D blgelerde Fenike mallar olmas kuvvetli bir ekonomik gerei yanstr. Bu da yabanc pazarlarn Fenike sanatlar ve deniz tccarlarna odaklanm olmasdr. Fenikelilerde sanatlk ve deniz ticareti birbiri ile ilgiliydi. Tarihi Philoya gre Fenikelilerin sanatkar tanrs Chousor, teknenin kaifi ve denize alan ilk kiidir97. Tccar olarak Fenikeliler ihracat pazarnn ekonomik potansiyelinden ok memnun bir hale gelmilerdir. Doal kaynaklar, zellikle kereste, bakmndan yetersiz olan lkeler iin, bu ilenen mallarn gereklilii ticarette nemli bir rol oynar. Gerekte Fenike ekonomisi ithal edilen malzemelerden ve hammaddelerden ilenen rnleri satmaya dayalyd. Tevratta ad geen Ezekiel peygamber, bu mallarn listesini vermitir. lk retilen mallarda, zellikle kaplama ve pimi toprak eserlerde, Msr sanat rnek alnmtr.

96 97

G. Tok, a.g.e., s. 91. G. Markoe, A Nation of Artisans, Archaeology, vol:43 no. 2, (1990). s.32.

61

Zengin ve nemli kiilerin Fenike mallarna hayran olduu dnlmektedir. Buna en iyi rnek olarak Asur kralnn Nemruddaki saraynn deposunda bulunan fildii eserlerdir. Bu nesnelerde de Msr mitolojisinin etkisi grlr. Fenikeli ustalarn ortaya kard en bol bulunan ve pazarlanabilir iki mal tekstil ve ahap oyma eserlerdir. Fenike sanatnn dier bir nemli eseri de fildiidir. Fenike hakimiyetindeki Dou Akdenizin zellikle i blgelerinde bulunan ve ticareti yaplan fildii eserler olduka deerli maddelerdir98. Elbette Fenikeliler gibi denizci bir halk iin en nemli madde kereste idi. nk zellikle bulunduklar blgede uygun aalarn sadece baz belirli blgelerde bulunmas hammadde olarak keresteyi deerli klmtr. Keresteye ek olarak, Fenikede cam yapmak iin gerekli olan temiz kum olduka boldu. Ayrca kyafet boyas olarak kullanlan istiridyeler de bol bulunan ve nemli ticaret mallarndand. Bylece Fenikeliler, zenginliklerini, tahta, cam ve mor kyafet boyalarnn ticareti zerine kurmulard. Dier mallar ise ticaret yoluyla ellerine gemitir. Antik kaynaklardan rendiimiz kadaryla altn, gm, demir, kalay, kurun ve bronz da fildii, atlar, abanoz, mercan, deerli talar ve baharat gibi maddeler kadar ticareti yaplan mallard. Sonu olarak, Grekler karanlk ada ve Msr politik karklk iinde iken Fenike gelimiti. Bu dneme ait ok az belgeye sahibi, ancak bunlardan bir tanesi sahildeki ehir devletlerinin ne kadar gl ve bamsz olduunu gsterir. M.. 1100 civarnda Wen-Amon adndaki ufak bir Msr memurunun Biblosa gidip sedir tohumu aldndan bahsedilir. Grnen o ki Fenikeliler, deniz ar ticareti direkt olarak balantlandrmtr.

98

Markoe, a.g.e., s. 32.

62

Ancak tek gemi veya filolarn dzensiz aralklarla gidecekleri yerlere varmalar mal ihtiyalar ile uyumamaktayd. Bylece zaman iinde Akdenizin eitli stratejik noktalarnda kalc olarak yerlemi koloniler sat temsilcilii grevini stlenmilerdir99. Bunlar, gelen mallar alan ve bunlar depolayan ve ayrca hammadde satn alarak bir filo gelene kadar bunlar bekleten kiilerdi. Bu durum Dou Akdeniz ticaretinde sabit bir mal sirklasyonu salamtr. Bu ticaret sebebi ile Tyre, zengin ve nl bir kent konumuna gelmitir ve burada greceli olarak ok az sava olmutur. Bundan dolay kontrolsz bir nfus art olmu, insanlara etki eden muhtemel bir felaket ise lkeyi fakirletirmitir. M.. 9. yzyldan nce kurulmu olan Cition (Kbrs) Fenikelilerin ilk kolonisi idi. Bir ka yzyl iinde tm Akdeniz havzas Fenike kolonileri ile evrilmitir. Bu kolonilerin en nemlisi Greklere ve daha sonra Romaya kafa tutan Kartaca olmutur. Ticaret ebekesi Cebelitarkn kuzey ve gney civarnda, Atlantik kysna kadar yaylmtr. Kbrs ve Giritteki erken Fenike varlnn kantlar ise yok denilecek kadar azdr. Mezopotomya krallar zellikle Asurlar gemiler yaparak Fenikelilerle savam ve Akdenize hakim olmay amalamlardr. Fenike gemilerine tipte toplayabiliriz. Bunlardan biri Hippoi (Levha XXb) dir (Yunanca = at). Bu tanmn sebebi teknenin nnde at ba olmasdr. Bununla beraber bu genelleme hepsi iin geerli deildir. Bu gemilerin alt dzdr ve yukar doru kvrlan pruvas genellikle hayvan kafas (Levha XXa) ile sslenir. Bunlar genelde sahil tamacl iin kullanlan teknelerdir.
99

P. M. Bikai, The Phoenicians, Archaeology, vol:43 no. 2, (1990), s.30.

63

Bununla beraber baz farkllklar vardr. Bu tekneler alak olduu iin byk ihtimalle sahil tekneleri olduklar dnlr ve adalar ile anakara arasnda dzenli seferler yaptklarna inanlmaktadr. Dier bir tekne tipi sava gemileridir (Levha XXII), ancak konunun dna kt iin bu gemilerden bahsedilmeyecektir. nc tip olan ticaret kadrgalar iki kategoriye ayrlr. Birincisi mkemmel bir simetriye sahip krekli gemi, dieri ise asimetrik tipte, bir ko ba tayan, krek ve yelkenle giden gemidir (Levha XXIa). Simetrik gemiler, yuvarlak bir gvdeye ve simetrik ekilde yukar doru kvrlan ayn hizada ba ve k kenarlklarna sahiptir. Bu kenarlklarn st ksm yataydr ve bunlarn dekoratif karakteristiine ek olarak bazlar gaga eklini alr. styap kalkanlarn asld yksek kpeteli bir gverte idi. Bu kalkanlarn gerek olduunu dnebiliriz (Levha XXa), nk bu gemilerde mzrakl askerler tanmakta ve st gvertede yer almakta idiler. Gverte, alt ve stteki glendirme elemanlar ile takviye edilmitir ve bazen karlan puntellerle (gvertenin kenarna ekilen korkuluk tellerinin gemesi iin dikilmi ubuklardan her biri) desteklenmitir. Bu punteller takl olduu zaman genellikle krekiler arasna yerletirilirdi. Kpetede drt ya da be krekinin grnd dnlmektedir. Bunlarn altnda ise bir baka drtl kreki sras yer almaktayd ve muhtemelen bunlar sttekilerin yedei durumundaydlar. Sava gemilerine uzun gemiler, ticaret gemilerine ise yuvarlak gemiler denilirdi. Bu ticaret gemilerine yuvarlak gemi denmesinin nedeni gvdelerinin dairesel bir yapya sahip olmasyd. Fenike tekneleri genelde yelkensiz, Yunan tekneleri ise sadece yelkenli idi.

64

Ayrca bu teknelerin styapsnn tipi, bir kargo arac olarak olduka kullanszd. Bu yzden szkonusu teknelerin kargo gemisi yerine yolcu gemisi olduklar dnlr. zet olarak bu tekneler, Yunan ticaret gemileri ile ok az ortak zelliie sahipti ve Suriye ticaret gemilerine de pek benzemezdi100.

6.2. GREK KAFLER

M.. 8. yzyln sonlarna doru, yzyllar nceki Mikenlerin torunlar olan Grekler Dou Akdenizde grlmeye balamtr. Greklerin Dou Akdenizdeki faaliyetleri konusunda yazl kaynaklardaki bilgiler kstldr. Asur kaytlarnda M.. 8. yzyln sonlarna doru onyallarn denizde Asur glerine yenildiinden sz edilmektedir. yle anlalyor ki onyallar Dou Akdenize bu tarihten nce gelmi olmaldrlar. M.. 9. yzyln sonunda Kbrs ve Suriye ile ilk konta kuran Grekler olan Euboiallar, ayn zamanda Akdeniz blgesinde ticaretin yannda kltrlerinde kaynamasna yardmc olmulardr101. Greklerin yaantsnn denizle iie olduunu sylemek yanl olmaz. Yerleim yerlerinin ounu genellikle yaknda gemilerin demirlemesine uygun bir ky olduu iin semilerdi. Mal alveriinin byk blm deniz yoluyla gerekletiriliyordu, nk karayolu tamacl yava ve pahal idi. Atinallarn M.. 5. yzyln byk blmnde blgeye hakim olmalarn ve ortak savunma anlamas imzalad eitli topluluklar, Atina mparatorluunun ynetimi altna almalarn salayan ey Egedeki stn deniz gleriydi.

100 101

M. C. De Graeve, The Ships of the Ancient Near East, (Leuven, 1981), s.123-131. N. Arslan, Kilikya Blgesindeki Grek Kolonizasyonu, OLBA IV, (Mersin, 2001), s.3.

65

Bu stnlk Atinallarn korunakl deniz tamacl yapmalarna ve bir ok yerden byk miktarda tahl almalarna olanak veriyordu. Bu, Spartallarn karayolu balantsn kestii ve blgedeki ekinleri yakt Peloponnesos Sava srasnda zellikle nem kazanmt. Sava bittikten sonra da bu deniz ticareti yaamsal nemini srdrd. Deniz ile iie olmann kanlmaz biimde teknoloji ile ilgili nemli sonular da vard. Bir ehir devletinin egemenliini korumas iin gemilerinin yalnz sayca deil, ayn zamanda tasarm ve ileyi bakmndan da stn olmas gerekiyordu. Gnmzde ou ahap tekne gvdesi, bindirme ya da bindirme kaplamas olarak adlandrlan bir yntemle yaplmaktadr. nce, st ksmnda ar bir kalas (i omurga) bulunan gemi omurgas ina edilir. Pruva ve k taraftaki direkler bu omurgann iine yerletirilir. Daha sonra, gvdenin son biimini belirleyen dikey ereveler belli arallarla sabitlenir. omurgann bir yanndan balayarak kaplama tahtalar yerletirilir. Bu tahtalardan her biri dierinin biraz altna girer. st ste binen tahtalar sk bir biimde balamak iin kalaslarn teknenin btn uzunluu boyunca tek para ve uygun esneklikte olmas gerekir. Bu yntem Kuzey Avrupaya, zellikle de skandinavyaya zgdr. Ancak ortaya k zaman ve tam yeri belirsizdir. Yunanllar tarafndan kullanlan, Dou Akdenize ait (byk ihtimalle Msrda ortaya km) karavela olarak bilinen daha eski bir yntem de vardr. Bu yntemde d iskeletin kalaslar st ste bindirilerek deil, kenarlar yan yana gelecek biimde birletirilir (Levha IXa). ok eskiden bu kalaslar, zerlerine alan deliklerden geen halatlar ya da iplerle bir arada tutuluyordu. Yani Greklerin ifadesi ile birbirlerine dikiliyordu.

66

Teknenin grecei ie bal olarak gvdenin ekli ve boyutlar byk lde deiiyordu. Deik tekne trleri iin kullanlan ok sayda terim biraz gelii gzel ve tutarsz grnmektedir. Bir nceki blmde de bahsettiimiz gibi iki temel gvde eidi vardr. Bunlar uzun gemi ve yuvarlak gemidir. Uzun gemiler genellikle krekli sava gemileri ya da korsan gemileri idi. Bu teknelerin zellikleri, hzlar ve manevra kabiliyetleriydi. Yuvarlak gemi ise, nehirlerde ya da limanlarda krekle hareket eden en kk eitleri dnda yalnzca yelken kullanan ticaret tekneleriydi. Boyu eninin yaklak drt kat olan yuvarlak gemiler olduka geniti. Genellikle rzgar gc kullandndan ve sava manevralarna katlmadndan mahmuzu yoktu. Tama kapasitesini arttrmak amacyla pruva ve k taraf geni ve yuvarlakt. Taban neredeyse tamamen dzd. Suda giderken byle bir gvde zerine etki eden diren ok daha fazlayd, ancak ulamak istedikleri hz gznne alndnda, bu ok nemli bir sorun yaratmyordu. Ticaret gemileri ile ilgili kantlar genellikle yazl kaynaklara dayanr, son zamanlarda bulunan baz batklar da bu kantlar desteklemektedir. Eskiaa ait pek fazla izim yoktur, ancak bir ok ynden en ilgin dnem olan M.. 5. yzyla ait hi izim yoktur. Bu nedenle, gemi tasarmnn pek deimediine inanmak zorundayz. Daha nce de belirttiimiz gibi btn antik a kargo gemileri yelkenliydi. Yalnzca akta demirleyen teknelerin ykn boaltan liman botlar ve nehirlerde kullanlan kk tekneler krekliydi.

67

Eski bir Yunan yelkenlisi ile gnmzn yelkenlileri arasndaki en arpc fark yelkenin kendisidir. izimlerden anladmz kadaryla nerede ise btn Yunan tekneleri, gnmzn deimez dzenlemesi olan teknenin omurgas ile ayn izgide uzunlamasna yerletirilmi yelkenler ve yelken direkleri yerine, gvdeye enlemesine yerletirilmi kare biimli bir yelken takmna sahiplerdi (Levha XXIIIa). Gemi direi, gemiyle ayn ynde esen gl bir rzgara kar prasyalar yani seren direine balanan halatlar tarafndan destekleniyordu. Gemi direinin alt ucu omurgadaki bir eit yuvann iinde duruyordu. Direk yerine yerletirildiinde ve halatlar gerildiinde, yelkenin asld yatay seren, zerinde yelken sarl olarak orta noktasndan yukar kaldrlyordu. Makara sistemi ancak M.. 5. yzylda kullanlmaya balanm olmaldr. Gnmze ulaan makara dzenei kalntlar ok sonraki zamanlara aittir. Bu yzden kesin bir bilgiye sahip deiliz. Yelkeni amak ya da toplamak iin bir grup ince halat yani istinga halatlar kullanlyordu. Akdeniz ve bu blgenin iklimi denizcilik ile ilgili her trl faaliyeti, zellikle de yelkenli gemilerin kullanmn ciddi bir biimde kstlyordu. Manyetik pusulalar olmayan Grek gemiciler geceleri yldzlar yardmyla, gndzleri de kerteriz alarak yolculuk yapyorlard. Bu nedenle grn iyi olmad zamanlarda zellikle kn tehlikeler olduka fazlayd. Bu yzden ylda be ay boyunca ticari limanlarn pek etkinlii olmuyordu. Daha sonra gelitirilen ticari gemilerde iki ya da daha fazla yardmc yelkenin olduu grlmektedir. Yardmc yelkenleri olan bir teknenin eitli rzgar koullarndaki ileyii hep tartma konusu olmutur. Rzgar arkalarna alan Grek yelkenlilerinin drt ya da be deniz millik hzlara ulaabildii kabul edilir.

68

Kk bir tekne bakm iin kyya ekilebildii halde, daha byk ticaret gemileri bir kez suya indirildi mi hep suda kalmak zorundayd. Bu, bakmla ilgili ciddi sorunlara yol ayordu. Gemi gvdeleri yalnzca suyu emerek arlap atlamyor ayn zamanda ahap gemilere delikler aan bceklerden de zarar gryordu. Sradan Grek ticaret gemilerinin tama kapasitesi ile ilgili eitli kaynaklar vardr ve bunlarn dikkatli bir biimde yorumlanmas gerekmektedir. Gnmze dek ulaan baz liman kurallarndan, 70 80 tondan daha dk tama kapasitesi olan gemilerin bu limanlardaki rhtmlara yanamalarna ve olanaklarndan yararlanmalarna izin verilmedii anlalmaktadr. Sradan, kke bir ticaret gemisi muhtemelen 120 150 tonluk bir tama kapasitesine sahipti. Kaba bir tahminle uzunluu 18,3 metre, genilii ise 6 7 metere idi. Orta byklkte bir gemi 400 500 tonaj idi. 1000 tonun zerinde olan gemilere antik kaynaklarda zellikle deinilmesi, saylarnn az olduunu gsterir102. Antika Grek ticaret gemilerine ilikin bilgilerimiz ok fazla deildir. Ancak Fenike gemilerinden ok da farkl olmad ve Miken teknelerinin baz zelliklerini de tadn syleyebiliriz. Elbette Grekler, ticarette de bu dnemin nemli uluslar arasnda yer almaktayd. Buradan da zellikle kendi yurtlarnda az bulunan rnleri ithal ettiklerini bunun karlnda zeytin ve zm gibi Ege rnlerinin ihracatn yaptklarn karmak yanl olmaz.

102

J. G. Landels, Eski Yunan ve Romada Mhendislik, (Ankara, 1998), s. 145-182.

69

7. DEERLENDRME ve SONU
Dou Akdeniz ticaret ve gemiciliinin paralel olarak anlatlp ele alnd bu almada, zellikle dikkatimizi eken gelime, ilk alarda nemli teknolojik ve ticari aamalar kaydeden Mezopotamyann, daha sonraki dnemlerde bu stnln Ege ve Levant denizcilerine brakm olmasdr. Bunun en nemli nedenleri kanlmaz olarak Mezopotamyann daha i ksmda kalan konumu ve doal kaynaklar asndan pek fazla zengin olamamasdr. Bununla beraber zellikle Demir anda Fenike uygarlnn ortaya k ile Dou Akdeniz, deniz ticareti konusunda tam bir ana s konumuna ykselmitir. Bu ticaret elbette ki sadece blge kentlerinin katld bir organizasyon deildi. zellikle batdan gelen Minos, Miken ve daha sonra da Grek ticaret gemileri blgenin geliimine katkda bulunmakla kalmam, ayn zamanda yzyllar boyunca iki kta arasnda neredeyse hi kesilmeyecek bir balantnn devamlln salamlardr. Gerektende deniz, Levant kylarnda dou ile batnn bulumasn salayan en nemli unsurdur. Erken dnemlerden itibaren kullanlan deniz, Tun anda gemi teknolojisinin gelimeye balamas ile birlikte youn kullanm grmeye balam ve dnemin en ucuz, ayn zamanda da en hzl tamaclk ekli haline gelmitir. Her ne kadar deniz yolculuunda rzgar, akntlar ve korsanlk gibi tehlikeler olsa da, deniz tamacl tm alar boyunca nemini korumutur. Dou Akdeniz kylarndaki ticarete baktmzda, sz konusu ticaretin sadece bu kylarla deil, ayn zamanda Bat Akdenize kadar ulat gzlenmektedir.

70

Dolaysyla sz konusu dnem iin bir deniz gzergah oluturulmak isteniyorsa, bu gzergah sadece Dou Akdeniz kylaryla snrl deil, ayn zamanda Bat Akdenizi de iine alan tm blge iin oluturulmaldr. Sz konusu gzergah Msrdan balayp kuzeye doru ilerleyerek Levant kylarn gemekte ve Anadolunun gney kylarndan Egeye ulamaktadr. Bu arada Kbrsn da bu gzergah zerinde bulunan urak bir liman olduu bilinmelidir. Ancak batdan zellikle de Egeden yaplacak dn yolculuu iin ayn gzergah izlemek deniz akntlar ve ters rzgarlar nedeniyle pek mmkn olmamtr. Buradan izlenen rota ise gneye doru inilip Girit Adas geilerek Msra ulamak olmaldr. Giritten Msra ulamak olduka kolay iken Msrdan Girite gitmek ok zordur. Bunun en byk sebebi deniz akntlarnn ters ynde olmas ve gney rzgarlarnn Msrdan yola kan bir gemiyi Girite ulatrmakta yetersiz kalmasdr. Yani antik denizcilikte en nemli olan ey gzergah tanmak ve zellikle tehlikeli blgelerden kanmaktr. Ynn yldzlara bakarak tayin eden, antika denizcileri iin elbetteki en byk sorun ani frtnalar idi. Bu yzden zellikle geceleri yolculuk etmek ve frtnalarn youn yaand k mevsiminde demir almak pek akllca olmasa gerektir. Ancak Dou Akdeniz ticaret rotalar gz nne alndnda, ortalama bir yolculuun bir hafta kadar srd ve buna bal olarak da gece yolculuunun kanlmaz olduu sylenebilir. Bununla beraber, bu denizciler,

kyya yakn bir rota izleyerek bu tip sorunlar en aza indirgemilerdir. Elbette tehlikelerden tamamen kurtulamamlar, kayalklara arpma sorununu halletmek iin de ustalklarna gvenmilerdir.

71

Sonu olarak antika Levant denizcileri ticaret yapmann kolay yolu olan gemicilii alar boyunca gelitirerek sosyal hayat da kolaylatrmlar, ayn zamanda byk donanmalar ina edip askeri glerini de pekitirmilerdir. Bylece insanlarn nnde yeni ufuklar alm, zellikle Fenikelilerin youn olarak kurduu koloniler ile de halklar birbiriyle kararak bilinen dnyann daha kk bir yer haline gelmesine ve iletiimin artarak refah dzeyinin ykselmesine neden olmulardr.

72

KAYNAKA
Alexiou, S., Minos Uygarl, (stanbul, 1991). Altman, Trade Between the Aegean and the Levant in the Late Bronze Age, Proceedings of the nternational Symposium, (ed. M. Heltzer ve E. Lipinski), (Leuven, 1988). Arslan, N., Kilikya Blgesindeki Grek Kolonizasyonu, OLBA IV, (Mersin, 2001). Astrm, P., Cannanite Jars from Hala Sultan Tekke Studies in Mediterranean Archaeology Vol.XC (ed.N.Gale), (Jonsered 1991). Barnett, R.D., Early Shipping in the Near East. Antiquity, vol.32, (London, 1958). Barnett, R. D., The Sea Peoples, CAH II/1, (Cambridge, 1969). Bass, G., A History of Seafaring, (London, 1972). Bass,G., Sailing Between the Aegeanand the Orient in the Second Millenium, Aegeum 18,(1998), s.183-191. Bass, G., Sea and River Craft in the Ancient Near East, (ed. Jack M. Sasson), Civilizations of the Ancient Near East, (Newyork, 2000). Bass, G., Tun ann htiam, NG, no:7 (stanbul, 2001). Bikai, P.M., The Phoenicians, Archaeology, vol:43 no. 2, (1990). Blackmann, D.J.,Ancient Harbours in the Mediterranean, JNA, (Cambridge, 1982). Boardman, J., The Greeks Overseas:Their Early Colonies and Trade, (1964). Bryce, T., Kingdom of the Hittites, (Oxford, 1998). Caesar, Bell. Civ.

73

Casson, L., Antikada Denizcilik ve Gemiler, (stanbul, 2002). Casson, L., Ships and Seamanship in the Ancient World, (Princeton, 1971). Cline, E. H., Sailing the Wine-Dark Sea, BAR nternational Series 591. (Oxford, 1994). Culican, W., The First Merchant Venturers, (Londra, 1966). De Graeve, M.C., The Ships of the Ancient Near East, (Leuven, 1981). Dinol, A., Hititler, Grsel Anadolu Tarihi Ansiklopedisi 1, (1982). Frost, H., Harbours and Proto-Harbours, Proceedings of the nternationals Symposium (ed. V. Karageorghis), (Kbrs 1995). Gnaltay, ., Yaknark III: Suriye ve Filistin, (Ankara, 1947). Homeros, Odysseia, (ev. A. Erhat-A. Kadir), (stanbul, 1992). Herodotos, Herodot Tarihi, (ev. Mntekim kmen), (stanbul, 1991). nan, A., Eski Msr Tarih ve Medeniyeti, (Ankara, 1992). Lambrou-Phillipson, C., Seafaring in the Bronze Age Mediterranean, Aegeum 7, (ed.L.Basch), (1991). Landels, J. G., Eski Yunan ve Romada Mhendislik, (Ankara, 1998). Landstrm, B., Ships of the Pharaoh, (London, 1970). Markoe, G., A Nation of Artisans, Archaeology, vol:43 no. 2, (1990). Murray, W.M,. Ancient Sailing Winds in the Eastern Mediterranean, Proceedings of the International Symposium. Cyprus and The Sea, (ed.V. Karageorghis), (Kbrs1995). zgnel, C., Bat Anadolu ve erilerindeki Miken Etkinlikleri, Belleten XLVII/187, (1983).

74

Postgate, J. N., Early Mesopotamia. Society and Economy at the Dawn of History, (Londra, 1992). Pulak, htiyar Akdeniz, ArkeoAtlas, say:3, (stanbul, 2004). Raban, A., Minoan and Canaanite Harbours, ed.L.Basch, Aegeum 7, (1991). Renfrew, C., Obsidian and Early Cultural Contact in the Near East , PPS say:32, (1966). Renfrew, C., Further Analysis of Near Eastern Obsidians, PPS say:34, (1968). Saville, L. H., Ancient Harbours, Antiquity, Vol:XV, no:59, (London, 1941). Starr, C.G., Antik ada Deniz Gc, (stanbul, 2000). Tok, G., Fenikeliler, Bilim ve Teknik, cilt:34, say:399, (Ankara, 2001). Wachsmann, S., Seagoing Ships and Seamanshps in the Bronze Age Levant, (London, 1998).

75