DNYANIN EKL VE HAREKETLER

TANER ARSLAN

DNYANIN EKL VE HAREKETLER

YERKRENN EKL VE BOYUTLARI Dnya, kutuplardan hafife bask, Ekvatordan hafife ikin bir ekle sahiptir. Dnyann kendine has bu ekline geoit denir. Ekvator evresi: 40.076 km Kutuplar evresi: 40.009km Ekvator yarap: 6378 km Kutuplar yarap: 6357 km NOT: Dnyann geoit ekli, kendi ekseni etrafnda dn srasnda oluan, merkez ka kuvvetiyle savrulmas sonucu meydana gelmitir. Sadece Geoit eklin Sonular: Ekvatorun uzunluu tam bir meridyen dairesinin uzunluundan fazladr Yerekimi kutuplara doru artar Kutup ve Ekvator yaraplarnn farkldr. Dnyann Kresel eklinin Sonular: 1. Gne nlarnn yeryzne dme as ekvatordan kutuplara doru daralr. Buna Bal Olarak Ekvatordan Kutuplara Gidildike: Scaklk azalr Tarm, orman, yerleme, kalc kar snr azalr.

Denizlerin tuzluluk oran azalr klim ve bitki kuaklar oluur

YERKRE (DNYA)NiN HAREKETLER Yerkrenin iki trl hareketi vardr: 1) Gnlk hareket (kendi ekseni etrafndaki hareketi) 2) Yllk hareket (gne etrafndaki hareketi) Cisimlerin glge boyu 1)Dnyann Gnlk Hareketi Dnya kendi ekseni etrafndaki dnn, batdan douya doru 24 saatte tamamlar. Buna 1 gn denir. Eksen: ki kutup noktasn birletirdii varsaylan izgidir Dnyann Gnlk Hareketinin Sonular: 1. Gece-gndz birbirini izler(ardalanr) 2. Gne nlarnn yere dme as gn boyunca deiir.

uzar Gne nlarnn atmosferde ald yol uzar Gne nlarnn tutulma oran artar 2.Paralellerin boyu ekvatordan kutuplara gidildike ksalr 3.Meridyenlerin boylar eittir 4.Kutuplara doru meridyenlerin arasndaki mesafe azalr

5. izgisel hz ekvatordan kutuplara doru azalr 6. Haritalarda bozulmalar olur. 7. Alacakaranlk (tangrup vakitleri) sresi ekvatordan kutuplara doru uzar. 8. Gnein ufukta kalma sresi ekvatordan kutuplara doru uzar. 9. Gece ile gndz arasndaki zaman fark ekvatordan kutuplara doru gidildike artar. Buna bal olarak: a. Gnlk scaklk farklar meydana gelir. Bunun sonucunda; Fiziksel zlme oluur. Gnlk basn farklar oluur. -Meltem rzgrlar oluur. b. Glge boyu ve yn gn iinde deiir. 3. Yerel saat farklar meydana gelir. 4. Gne douda erken doar, batar ve batda ge doar,batar.

DNYANIN EKL VE HAREKETLER

TANER ARSLAN
5. Dinamik basn kuaklar meydana gelir. 6. Srekli rzgrlarn ynlerinde sapmalar meydana gelir. 7. Okyanus akntlar halkalar oluturur ve ynlerinde sapmalar olur. 2) Dnyann Yllk Hareketi Dnya, Gne etrafndaki dnn elips eklindeki bir yrnge zerinde 365 gn 6 saatte tamamlar. Buna 1 yl denir. Dnya, 939 milyon km.lik yrngesi zerinde saatte 108 bin km. hzla hareket eder. Yrnge: Dnyann Gne evresinde izledii yoldur. Ekliptik: Dnyann Gne evresinde izledii yrnge dzlemidir. Aydnlanma emberi: Gece-gndz ayran snr. Dnyann Yrngesinin Elips Olmasnn Sonular 1. Dnyann Gnee olan uzakl deiir. 2. Dnyann Gnee en yakn olduu 3 Ocak tarihine Perihel (Gnberi) denir. 3. Dnyann Gneten en uzak olduu 4 Temmuz tarihine ise Afel (Gnte) denir. 4. Gnein Dnya zerindeki ekim etkisi deiir 5. Dnyann Gne evresindeki dn hz deiir. Buna gre: Temmuz Austos aylar 31 gn srer ubat ay 28 gn srer Eyll ekinoksu iki gn gecikerek 23 Eyllde balar KYK de yaz mevsimi, GYK de k mevsimi daha uzun olur NOT: Dnyann Gne evresinde dnnn sonular, eksen eiklii ile birlikte ortaya kar Eksen Eiklii ve Yllk Hareketin Sonular: Gne nlarnn bir noktaya dme as yl boyunca deiir. 2. Mevsimler ve Yllk scaklk farklar oluur 3. Gece - gndz uzunluklar deiir. NOT: Ekvator izgisi zerinde yl boyunca gece ve gndz sreleri deimez. 1.

4. 5. 6.

Aydnlanma emberi yl boyunca yer deitirir. Gnein doup batt yer ile doma-batma saatleri yl boyunca deiir Cisimlerin glge boyu deiir.

Eksen Eiklii
Dnyann elips eklindeki yrngesinden geen dzleme Ekliptik dzlemi, Ekvatordan geen dzleme ise Ekvator dzlemi denir. Dnya ekseni ile Ekliptik dzlemi arasnda 66 33', Ekvator dzlemi ile Ekliptik dzlemi arasnda 23 27' lk bir a vardr.

7. Dnencelerin, kutup dairelerinin ve matematik iklim kuaklarnn snrlar oluur.

DNYANIN EKL VE HAREKETLER

TANER ARSLAN
8. Muson rzgrlar oluur ve yl ierisinde yn deitirir. Soltist (Gndnm) 21 Haziran-21 Aralk Gne nlarnn dnencelere dik gelmesi durumudur. 21 Haziran ve 21 Aralk tarihlerinde gerekleir. 21 ARALIK (KI SOLTST KI GNDNM) Kuzey Yarm Kre Gney Yarm Kre

Gne nlar Olak Dnencesine dik der K mevsiminin balangcdr. En uzun gece, en ksa gndz yaanr 9. Gne nlar ylda birer kez dnencelere dik der. 10. Gne nlar ylda iki kez dnenceler arasna dik der. 21 HAZRAN (YAZ SOLTST YAZ GNDNM) Kuzey Yarm Kre Gney Yarm Kre Kuzeye gidildike gece sresi uzar, gndz sresi ksalr. Bu tarihten itibaren geceler ksalmaya, gndzler uzamaya balar. KKD de 24 saat gece yaanr Yaz mevsiminin balangcdr. En uzun gndz, en ksa gece yaanr. Gneye gidildike gndz sresi uzar, gece sresi ksalr. Bu tarihten itibaren gndzler ksalmaya geceler uzamaya balar. GKD de 24 saat gndz yaanr

Gne nlar Yenge Dnencesine dik der Yaz mevsiminin balangcdr. En uzun gndz, en ksa gece yaanr Kuzeye gidildike gndz sresi uzar, gece sresi ksalr. Bu tarihten itibaren gndzler ksalmaya, geceler uzamaya balar. KKD de 24 saat gndz yaanr K mevsiminin balangcdr. En uzun gece, en ksa gndz yaanr. Gneye gidildike gece sresi uzar, gndz sresi ksalr. Bu tarihten itibaren geceler ksalmaya, gndzler uzamaya balar. GKD de 24 saat gece yaanr

Aydnlanma emberi Kutup Dairelerine teet geer.

EKNOKSLAR (GECE GNDZ ETL) 21 MART 23 EYLL

11. Mevsimler oluur.

MEVSMLER VE OLUUMU Dnyann Gne etrafnda dnmesi ve eksen eikliine bal olarak drt nemli gn ortaya kar. Bu gnler ayn zamanda mevsimlerin balangcdr. Ekinoks: Gne nlarnn ekvatora dik dmesi sonucunda aydnlanma emberinin kutuplardan getii an, gndz ile gecenin eit olmas durumudur. 21 Mart ve 23 Eyll tarihlerinde olmak zere ylda iki kez tekrarlanr. Soltist (Gndnm): Gne nlarnn dnencelere dik gelmesi durumudur. 21 Aralk ve 21 Haziran tarihlerinde gerekleir.

Gne nlar le vakti Ekvatora dik der. Dnyada gece ve gndz sreleri birbirine eit olur. Aydnlanma emberi Kutup Noktalarndan geer. Ayn anda saat 12:00de Gne her iki kutup noktasnda da grlr. Aydnlanma emberi kutup noktalarna teet geer. KYK de lkbahar, GYK de Sonbahar balangcdr. KKN da 6 aylk gndzn, GKN da 6 aylk gecenin balangcdr Bu tarihten itibaren KYK de gndzler, gecelerden uzun olmaya balar. GYK de lkbahar, KYK de Sonbahar balangcdr. GKN da 6 aylk gndzn, KKN da 6 aylk gecenin balangcdr Bu tarihten itibaren GYK de gndzler, gecelerden uzun olmaya balar.

Aydnlanma emberi Kutup Dairelerine teet geer.

DNYANIN EKL VE HAREKETLER

TANER ARSLAN
KLM KUAKLARI MATEMATK KLM KUAKLARI Dnyann ekli ve Eksen eikliine gre belirlenmitir

Trkiyenin zel Konumu Avrupa, Asya ve Afrika ktalarnn birbirine en ok yaklat noktada yer alr taraf denizlerle evrili bir yarmadadr.

2. MATEMATK KONUM Bir yerin ekvatora ve balang meridyenine gre konumuna denir. PRATK: Bir durum veya olay srf o yerin; Ekvatorun kuzeyinde veya gneyinde, Daha kuzeyde veya daha gneyde, Daha douda veya daha batda olmasndan dolay yaanyor ise bu kesinlikle matematik konumla ilgilidir. PARALEL VE MERDYENLER

SICAKLIK KUAKLARI Enlem, Kara ve deniz dal Su akntlar, Genel hava dolam

CORAF KONUM VE KOORDNAT SSTEMLER 1. ZEL KONUM : zel Konum bir yerin;
Ktalara Okyanuslara Denizlere Akarsulara Gllere Dalara Ovalara vs olan uzakl
Ykseltisi Eimi O yerin zel konumunu verir

zel Konum, iklimi, bitki rtsn, tarm, ticareti, ulam, ulam v.brini etkiler.

Ortalama ykseltisi 1132 m.dir. Yer ekilleri ok eitli olduundan, eitli iklimler grlr ve ayn anda farkl mevsim zellikleri yaanr. Petrol bakmndan zengin lkelere komudur. Bu nedenle dou ile bat arasnda enerji koridoru olma yolunda almalar srmektedir. Gerek alan 814 578 km, izdm alan 779 452 kmdir. Bu farkn fazlal lkemizin engebeli bir lke olduunu gsterir. NATO, Karadeniz Ekonomik birlii Tekilat, Avrupa Konseyi, slam Konferans rgt gibi uluslar aras kurululara ye olmas zel konumuyla ilgilidir. stanbul ve anakkale boazlarna sahiptir. Bu sayede; Uluslar aras arenada stratejik nemi fazladr. Boazlardaki geiten alnan cret nedeniyle ekonomik girdi elde edilir. zellikle stanbul boaznn ehre katt gzellik sayesinde stanbul turistik adan da ilgi odadr. En uzun kara snr Suriye ile en ksa kara snr Azerbaycan ( Nahcivan) iledir. Dalar genellikle dou-bat ynnde uzanr. Bu da akarsularn ynnn genel olarak bu ynde olmasna yol aar.

Ekvatordan kutuplara doru izildii varsaylan hayali emberlere Paralel denir.

Paralellerin zellikleri: Balang paraleli Ekvatordur ve en byk paralel dairesidir. Ekvatordan kutuplara doru gidildike paralellerin boylar ksalr. 90 tane KYK da, 90 tanede GYK de olmak zere toplam 180 paralel vardr. Paraleller birer derece aralklarla geirilir ve aralarndaki uzaklk 111 kmdir.(Not:Paralellerin arasndaki uzakln sabit olmas nedeniyle uzaklk hesaplamalar yapabiliriz) Ekvatordan kutuplara doru gidildike paralellerin enlem dereceleri byr.

DNYANIN EKL VE HAREKETLER

TANER ARSLAN Ekvatora yakn enlemlere alak enlemler, Ekvatora uzak enlemlere yksek enlemler, ikisi arasnda kalan enlemlere ise orta enlemler denir. Baz paralellerin zel isimleri vardr.
Dnyann ekline bal olarak Ekvatordan kutuplara doru gidildike gne nlarnn dme as klr.Dolaysyla Ekvatordan kutuplara gidildike scaklk azalr.Buna scaklkenlem ilikisi denir. Scaklk enlem ilikisine gre B noktas A noktasna gre gne nlarn daha byk ayla ald iin daha scak olmal, AYNI ENLEM ZERNDEK NOKTALARIN ZELLKLER

Enlemin Etkileri Enlem; Gne nlarnn dme asn Cisimlerin glge boyunu Scaklk daln klim ve bitki rtsn Tarmsal faaliyetleri Hayvanlarn daln Toprak eidini Denizlerin scakln ve tuzluluk oranlarn Kalc kar alt snrn Tarm, yerleme ve orman st snrn Akarsularn donma sresini Nfus ve yerlemeyi izgisel hz etkiler.

Ayn Enlem zerindeki Noktalarn; Ekvatora ve kutuplara olan uzakl Gece-gndz sresi Matematik iklim kua Yerekimi izgisel hz Gne nlarnn atmosferde kat ettii yol le vakti gne nlarnn dme as Bir cismin le vakti glge boyu Bir cismin le vakti glge yn Yaanlan mevsimleri ayndr. Bir kutupta balayp dier kutupta sona eren, Ekvatoru ve dier paralelleri dik olarak kesen hayali yaylara Merdyen denir.

C ve D noktalar ise gne nlarn ayn a ile aldklar iin scaklklar benzer olmal.Byle bir durum sz konusu ise scaklk zerinde enlem etkilidir.Eer bunun tersi gzleniyorsa scaklk enlem ilikisine ters bir durum vardr. O halde scaklk zerinde zel konum artlar etkilidir. PRATK: Bir yerden baka bir yere gidildiinde scaklk deitiyse bunun en nemli 3 nedeni olabilir. A) Enlem B) Ykselti C) Karasallk-denizellik Gidilen yerde bu faktrlerden hangisi deitiyse scakln deimesine o etki etmitir. Deimeyen ey sebep olamaz.

DNYANIN EKL VE HAREKETLER

TANER ARSLAN MERDYENLERN ZELLKLER: Balang meridyeni Greenwich tir. Derecesi 0 dr. Birer derece aralklarla izilirler. Balang meridyeninin 180 tane dousunda,180 tanede batsnda olmak zere toplam 360 tane meridyen yay vardr. Balang meridyeninden douya ve batya doru gidildike meridyen dereceleri byr. Meridyenlerin boylar ayndr. Bir meridyen zerindeki tm noktalarn yerel saatleri ayndr. Ardk iki meridyen arasnda 4 dakikalk zaman fark vardr. A VE B MERKEZLERNN ZDM ALANLARI ET MDR?
Dnya batdan douya doru dnd iin meridyenler Gnein karsndan farkl zamanlarda geerler. Bu nedenle her meridyenin yerel saati farkldr. Dnya batdan douya doru dnd iin bir meridyenin dousunda bulunan meridyenlerde yerel saat ileri, batsnda bulunan meridyenlerde ise yerel saat geri dir.

Ayn enlem ve boylam aralna sahip noktalar ayn yada farkl yarmkrede olduklarnda izdm alanlarnn eit olabilmesi iin Ekvatora uzaklklarnn ayn olmas yani ayn enlem dereceleri ierisinde olmas gerekmektedir. rnein; A ve B merkezi 700K-800K enlemleri arasnda yada A merkezi 700K800K, B merkezi 700G-800G enlemleri arasnda bulunursa izdm alanlar eit olur)

ORTAK (ULUSAL-MLL) SAAT

Bir lkede herhangi bir meridyenin yerel saatinin lke snrlar iinde geerli hale getirilmesiyle oluturulan saate ortak saat denir. Trkiyede sonbahar ve k mevsiminde 300 Dou boylamnn (zmit), ilkbahar ve yaz mevsiminde 450 Dou boylamnn (Idr) yerel saati ortak saat olarak kullanlr.

ki meridyen arasndaki uzaklk Ekvatorda 111 kmdir.Ekvatordan kutuplara doru gidildike bu mesafe ksalr ve kutuplarda meridyenler birleir. Meridyenler bir paralel zerinde birbirine eit uzaklktadr.

YEREL SAAT Herhangi bir yerde Gnein tam tepede olduu an (Gne nlarnn en byk ayla geldii an ya da gle boyunun en ksa olduu an ) le vaktidir ve saat 12.00 kabul edilir. Saatin 12.00 olarak kabul edildii zamana gre ayarlanan saate de YEREL SAAT denir.

DNYANIN EKL VE HAREKETLER

TANER ARSLAN
Trkiye geri saat uygulamas dneminde (k saati) 300 Dou meridyenini ortak saat olarak kulland iin 2.SAAT DLMNDE (+2), ileri saat uygulamas dneminde (yaz saati) 450 Dou meridyenini ortak saat olarak kulland iin 3.SAAT DLMNDE (+3) yer alr. YEREL SAAT HESAPLAMALARI Verilen iki meridyen arasndaki zaman farkn bulmak iin u ematik forml kullanlr. 1. ki merkez arasndaki meridyen fark bulunur. Ayn yarm kredeyseler byk deerden k karlr. Farkl yarm kredeyseler iki deer toplanr. 2. Bulunan meridyen fark yerel saat fark olan 4 ile arplr. 3. Doudaki bir noktann yerel saati verilip, batdaki bir noktann yerel saati istenirse aradaki zaman fark bulunur, dounun saatinden karlr. rnek: 42 D boylamndaki Siirtte yerel saat 11:10 iken, 29 D boylamndaki stanbulda yerel saat ka olur? (42-29) X 4 => 13 X 4 = 52 11:10 00:52 = 10:18 stanbulda saat 10:18 olur. 4. Batdaki bir noktann yerel saati verilip, doudaki bir noktann yerel saati istenirse, aradaki zaman fark bulunup batnn saati ile toplanr. rnek: 30 D boylamndaki zmitte yerel saat 09:20 iken 44 D boylamndaki Idrda yerel saat katr? (44-30) X 4 => 14 X 4 = 56 09:20 + 00:56 = 10:16 Idrda saat 10:16 olur. Gne problemlerini zmek iin u yol takip edilir. 1.Verilen iki nokta arasndaki meridyen fark bulunarak sabit yerel saat fark olan 4 ile arplr. 2 .Dnya batdan douya doru dnd iin,douda Gne erken doar erken batar, batda Gne ge doar ge batar. 3. Doudaki bir noktada Gnein dou saati verilip, batdaki bir noktada Gnein dou saati istenirse aradaki zaman fark bulunur, dounun saati ile toplanr. rnek: 42 D boylamndaki Siirtte 05:30da doan Gne, ayn enlem ve 29 D boylamndaki Denizlide kata doar? (42-29) X 4 => 13 X 4 = 52 05:30 + 0:52 = 06:22 Gne Denizlide 06:22de doar. 4. Batdaki bir noktada Gnein dou saati verilip, doudaki bir noktada Gnein dou saati istenirse, aradaki zaman fark bulunup batnn saatinden karlr. rnek: 33 D boylamndaki Ankarada 17:30da batan ayn enlem ve 42 D boylamndaki Erzurumda kata batar? (42-33) X 4 => 9 X 4 = 36 17:30 - 00:36 = 16:54 Erzurumda Gne 16:54te batar. Not: Gnein dou saati verilip bat saati veya bat saati verilip dou saati istenirse, gndz uzunluunu ifade eden ipularnn mutlaka bulunmas gereklidir. rnein, Ekinoks tarihi, 21 Mart, 23 Eyll, Aydnlanma dairesinin Kutup noktalarndan getii gn, Gne nlarnn Ekvatora dik dt gn vs

TARH DETRME ZGS

Dnyann dou yarm kresi ile bat yarm kresi arasndaki bir gnlk farktan dolay 180 meridyeni tarih deitirme izgisi olarak kabul edilmitir.

GNE PROBLEMLER:

TRKYENN MATEMATK KONUMU VE SONULARI

Balang meridyeninin kart olan 180 meridyeni hem dou hem de bat meridyenidir ve 12. saat dilimi ierisinde yer alr. Yani balang meridyeni ile aralarnda 12 saat fark vardr. Balang meridyeninden, 180 meridyenine dou-dan gidilirse 12 saat ileri; batdan gidilirse 12 saat geri olur. 180 meridyeninin hem dousu ve hem batsndaki iki noktada saatler ayn ancak gnler farkldr. 180 meridyeni geilerek, Dou Yarmkreden Bat Yarmkreye geilirse, tarihler bir gn geri alnr; Bat Yarmkreden Dou Yarmkreye geilirse tarihler bir gn ileri alnr. 26 -45 dou meridyenleri, 36 -42 kuzey paralelleri arasnda yer alr. En gney ucu Hatayn Beysun Kydr.(36 kuzey paraleli) En kuzey ucu Sinop nceburun dur.(42 kuzey paraleli)

DNYANIN EKL VE HAREKETLER

TANER ARSLAN
En bat ucu Gkeada Avlaka Burnudur.(26 dou meridyeni) En dou ucu Trkiye Nahvan snrdr.(45 dou meridyeni) En dousu ile en bats arasnda 45-26= 19 boylam vardr. ki boylam aras 4 dakika olduundan en dousu ile en bats arasnda 19 x 4 = 76 dakikalk zaman fark vardr. En kuzeyi ile en gneyi arasnda 42-36= 6 enlem vardr. ki enlem aras mesafe 111 km olduundan en kuzeyi ile en gneyi arasnda 6 x 111 = 666 km mesafe vardr. Yerel saati balang meridyeninin yerel saatinden ileridir. kinci ve nc saat dilimlerini kullanr. Trkiye kuzey yarmkrededir. Bundan dolay; gneyden esen rzgrlar scakl ykseltirken kuzeyden esen rzgrlar scakl drr. En uzun gndz 21 Haziranda yaanr. En uzun gece 21 Aralkta yaanr. 21 Mart ilkbahar balangcdr. 23 Eyll sonbahar balangcdr. Trkiye dnencelerin dndadr. Bundan dolay; Gne nlarn hibir zaman tam dik a ile alamaz. Glge boyu hibir zaman sfrlanmaz. Trkiye orta kuaktadr. Bundan dolay; Drt mevsim belirgin olarak yaanr. Genel olarak cephe yalar grlr Bat rzgrlar etkilidir Ar scak ve souk iklim artlar yaanmaz. Buzullar deniz seviyesine kadar etkili olamaz.