Inny wiat - streszczenie szczegowe

Cz pierwsza Witebsk Leningrad Woogda W Witebsku zblia si koniec lata. Na podwrzu wiziennym sycha byo kroki winiw, zmierzajcych w stron ani i komendy, wypowiadane po rosyjsku. Dyurny na korytarzu spoglda przez judasz i trzykrotnie uderza butem w drzwi. By to sygna, e jecy musz przygotowa si do kolacji. W ten sposb koczya si ich popoudniowa drzemka. Pnadzy podnosili si z cementowej podogi i brali gliniane miski. ycie upywao im monotonnie. Poranne koatanie do drzwi zwiastowao pobudk. Po chwili do celi wjeda kocio z odwarem z ziela i kosz z chlebem. Winiowie zaczynali rozmowy, trwajce do poudnia, przerywane uderzeniami buta w drzwi. Wtedy wszyscy ruszali do kota na korytarzu. Pewnego dnia Jewriej z Grodna przynis wiadomo, e Niemcy zajli Pary. Od tej pory nie rozmawiano ju na tematy polityczne. Przed wieczornym apelem zapalano wiato. Przed upadkiem Parya na odcinku ulicy, widocznym z okna celi, pojawiaa si kobieta i przystanwszy pod latarni, zapalaa papierosa. Kilka razy zdarzyo si tak, e podnosia ponc zapak do gry, a dla winiw by to znak Nadziei. Po upadku miasta znikna na dwa miesice. W drugiej poowie sierpnia pojawia si ponownie i zgasia zapak zygzakowatym ruchem rki. Winiowie uznali, e oznaczao to Transport. Dopiero pod koniec padziernika wywoano pidziesiciu winiw na odczytanie wyrokw. Wrd nich by take Gustaw. Szed do kancelarii z obojtnoci, poniewa ledztwo w jego sprawie zakoczyo si, kiedy przebywa w wizieniu grodzieskim. Na pytania odpowiada krtko i wprost. Oskarenie opierao si na dwch dowodach rzeczowych. Pierwszym byy wysokie buty z cholewami, w ktrych modsza siostra wyprawia go po klsce wrzeniowej w wiat. Miay wiadczy, e wizie by majorem wojsk polskich. Natomiast pierwszy czon nazwiska kojarzy go z pewnym marszakiem lotnictwa niemieckiego. Z takiego poczenia wycignito wniosek, e by on oficerem polskim na usugach niemieckiego wywiadu. Szybko jednak obalono ten zarzut. Oskarono go wic, e usiowa przekroczy granic pastwow Zwizku Radzieckiego i Litwy. Ostatecznie w akcie wpisano, e Gustaw [c]zamierza przekroczy granic sowieckolitewsk, aby prowadzi walk ze Zwizkiem Sowieckim[/c] i skazano go na pi lat wizienia. W celi, do ktrej go skierowano, po raz pierwszy zetkn si z winiami rosyjskimi. Zajmowali j chopcy w wieku czternastu szesnastu lat. Maoletni przestpcy byli wwczas plag wizie sowieckich. Oddawali si dwm namitnociom: kradziey i onanizmowi. Na wolnoci prowadzili ycie bezdomnych, jedc na gap pocigami i yjc z kradziey towarw ze skadw pastwowych. Gustaw szybko przekona si, e biezprizorni tworzyli obok przestpcw najgroniejsz plegaln mafi w Rosji, a wadze sowieckie uwaay ich za mas plastyczn, z ktrej mona jeszcze co uksztatowa. Maoletni traktowali wizienie jak kolonie letnie i korzystali z chwili odpoczynku od ycia na wolnoci. Czasami w celi zjawia si wospitatiel i wzywa ich na kursy, ktre cakowicie zmieniay ich wiatopogld. Pod oknem w celi siedzia may mczyzna, ujcy nieustannie skrki od chleba. By jedynym czowiekiem w pomieszczeniu, do ktrego Gustaw chcia si odezwa. Pewnego dnia wizie zapyta go, czy jest Polakiem i czy w Polsce jego syn, kapitan w rosyjskim lotnictwie, mgby tak awansowa. Po wieczornym apelu opowiedzia swoj histori.

Mczyzna by ydem, szewcem w Witebsku. Zosta skazany za to, e sprzeciwi si uywaniu skrawkw skry do zelowania nowych butw. Zdoa wyksztaci syna i to stanowio powd zawici innych szewcw ze zwizku. W podszewce marynarki chowa zdjcie syna. W par minut pniej jeden z chopcw poprosi dyurnego o papierosa. Kiedy stranik odmwi, chopak owiadczy, e ma dla niego informacj i wyszed na korytarz. Po chwili wrci z papierosem. Po kwadransie drzwi otworzyy si ponownie i do celi wszed dowdca bloku. Nastpia rewizja. Z worka starego yda wycignito fotografi i oznajmiono mu, e jako szkodnik sowieckiego rzemiosa nie ma prawa przechowywa w celi zdjcia oficera Armii Czerwonej. Kiedy Gustaw wychodzi z celi stary szewc siedzia na swej pryczy i kiwa si, ujc skrki chleba. Na dworzec winiw prowadzono pno w nocy przez opustoszae miasto. Dopiero na gwnej ulicy spotykali grupki ludzi, ktrzy mijali ich w milczeniu, ze wzrokiem wbitym w ziemi. Od chwili, kiedy Gustaw szed do wizienia, mino pi miesicy. W Leningradzie grup winiw podzielono na dziesicioosobowe partie, ktre przewoono z dworca czarnymi karetkami wiziennymi do Pieriesyki. By listopad 1940 roku, spad pierwszy nieg. Starzy winiowie opowiadali, e w tym czasie w Leningradzie siedziao okoo czterdziestu tysicy ludzi. W celi 37., w ktrej mogo pomieci si najwyej dwadziecia osb, przebywao siedemdziesiciu winiw. W kadej celi mona spotka byo przynajmniej jednego obserwatora, ktry dniem i noc rekonstruowa ycie wizienne oraz prowadzi statystyki. W Leningradzie Gustaw po raz pierwszy usysza hipotez na temat winiw, zesacw i biaych niewolnikw w Zwizku Sowieckim. Miao by ich od 18 do 25 milionw. Grupa Gustawa spotkaa na korytarzu wiziennym skazacw, idcych w stron drzwi wyjciowych. Stanli naprzeciw siebie w milczeniu, z opuszczonymi gowami, zdjci lkiem. Po chwili nowo przybyli zostali wprowadzeni na korytarz oddziau. Pawilon by luksusowy, czysty i mieci si w najadniejszym skrzydle Pieriesyki. W pustych celach stay posane ka, nocne stoliki oraz stoy, na ktrych leay ksiki i gazety. W gbi korytarza miecia si wsplna jadalnia. Na cianach wisiay portrety Stalina, co zaskoczyo Gustawa. W Rosji winiowie byli cakowicie wyobcowani z ycia politycznego. Gustaw zamieni kilka sw z jedynym winiem w pawilonie, ktry peni funkcj porzdkowego. Mczyzna wyjani, e odbywaj tu kary penoprawni obywatele Zwizku Socjalistycznego, ktrych wyroki nie przekraczaj osiemnastu miesicy, skazani za drobne kradziee, spnienia do pracy i dziaania przeciwko dyscyplinie fabrycznej. Przez cay dzie pracowali oni w warsztatach mechanicznych, otrzymywali wynagrodzenie i dwa razy w tygodniu mogli przyjmowa na widzeniach krewnych. Wizie nie skary si na brak wolnoci, byo mu to dobrze i wygodnie. Nazwa swj blok Paacem Zimowym. Wiedzia te, jak yj winiowie polityczni, lecz nie przejmowa si tym. W wizieniach mona byo take spotka drobnych, pospolitych przestpcw, skazanych na przeszo dwa lata, zajmujcych wyjtkow pozycj w obozowej hierarchii. Przestpca pospolity po kilkunastokrotnej recydywie stawa si urk. Wwczas nie mia prawa opuszcza wizienia, a w obozie by najwaniejszym funkcjonariuszem po dowdcy warty. Urka decydowa o wartoci robotnikw w brygadzie, obejmowa odpowiedzialne stanowiska, a o wolnoci myla z obrzydzeniem. W celi 37. Gustaw znalaz si przez przypadek. Podczas segregowania grupy okazao si, e na licie nie ma jego nazwiska. Wizie usysza z celi na kocu korytarza sowa egzotycznej piosenki i odpowiedzia stranikowi, e zosta skierowany do celi numer trzydzieci siedem.

W pomieszczeniu byo prawie pusto. Jedynie zawinitka pod stoem i rozrzucone na barogach ubrania wiadczyy, e tu kto jednak mieszka. Na sienniku w pobliu drzwi lea olbrzymi brodacz o wschodnich rysach twarzy, ubrany w mundur wojskowy bez dystynkcji. W drugim kcie sali lea mczyzna czterdziestokilkuletni i czyta ksik. Naprzeciwko brodacza siedzia yd w mundurze wojskowym i piewa piosenk. Obok niego sta atleta w marynarskiej czapce i gra na gitarze. Tu przed obiadem do celi wkroczyli winiowie, wracajcy za spaceru. Wrd nich przewaali starzejcy si mczyni w mundurach bez dystynkcji. W czasie posiku Gustaw zaznajomi si z wysokim, przystojnym skazacem Szkowskim, ktry by potomkiem zesacw z roku 1863. Aresztowano go za to, e jako pukownik i z pochodzenia Polak nie interesowa si zanadto wychowaniem politycznym onierzy. Obok niego siedzia pukownik Pawe Iwanowicz. Przed aresztowaniem pracowa w wywiadzie na pograniczu polskosowieckim i zacz wypytywa Gustawa o udzia ludzi, ktrych ledzi, w kampanii wrzeniowej. Gustaw szybko zaprzyjani si z Iwanowiczem. Pewnego wieczoru zaczli rozmawia o mieszkacach celi 37. Pukownik wskazywa kolejno winiw i opowiada krtkie historie ich aresztowa. Wszyscy zostali oskareni w 1937 roku o szpiegostwo, a dowody przeciwko nim zostay podsunite przez niemiecki wywiad. Wybuch II wojny wiatowej uchroni ich przed wyrokami mierci. Od tamtej pory oczekiwali na zwolnienie i przywrcenie stopni wojskowych. Wrd skazacw rozpowszechnione byo przekonanie o zwycistwie Rosji w wojnie niemiecko-rosyjskiej. Po wieczornym apelu Pawe Iwanowicz czyta na gos informacje z frontu zamieszczone w gazetach. Bya to jedyna chwila w cigu dnia, kiedy generaowie oywiali si, dyskutujc o szansach obu stron. Sygnaem do kolacji bya gimnastyka generaa Artamjana, brodatego Ormianina. Kiedy Gustaw pojawi si w celi 37, trafi na trzeci dzie godwki generaa. Po dziesiciu dniach jego pobytu w Pieriesyce, mczyzna wci godowa, dajc zwolnienia i rehabilitacji. Proponowano mu prac w leningradzkiej fabryce i osobn cel. Co trzy dni dozorca przynosi mu paczk od ony, ktra prawdopodobnie rwnie ya na zesaniu. Genera wrzuca ca zawarto przesyki do sedesu. Gustaw spa na ziemi tu obok jego pryczy, lecz Ormianin ani razu nie odezwa si do niego. Ostatniej nocy przed przewiezieniem do innego wizienia, Artamjan uj bez sowa rk Gustawa i wsun j pod swj koc. Po pnocy rozpoczo si wyczytywanie nazwisk. Szkowski i Gustaw wyszli na korytarz i wraz z innymi zostali przeprowadzeni do pocigu. Obaj znaleli si w jednym przedziale z urkami, ktrzy zaczli gra w karty. Jeden z nich zosta skazany na pitnacie lat za zarbanie siekier kucharza, ktry odmwi mu dodatkowej porcji kaszy. Pno w nocy skazaniec nieoczekiwanie stan przed Szkowskim i zada, aby odda mu swj paszcz, ktry przegra w karty. Zaskoczony mczyzna speni jego rozkaz. Dopiero w obozie Gustaw zrozumia, e gra o cudze rzeczy naleaa do ulubionych rozrywek urkw. W Woogdzie Gustaw zosta zabrany jako jedyny z przedziau. Poegna si ze Szkowskim, ktry yczy mu powrotu do Polski. W woogodzkim wizieniu spdzi jedn noc, a nastpnego dnia zosta przewieziony z kolejnym etapem na stacj Jercewo pod Archangielskiem, gdzie czeka ju na nich konwj. Nocne owy Proizwo oznacza rzdy winiw w zadrutowanej strefie obozowej od pnego wieczoru do witu. Sowieckie obozy pracy powstaway w latach 1937-40. Pierwszymi towarzyszami

obozowymi Gustawa byli Polenko inynier rolnik oraz Karboski, skazany za korespondencj z krewnymi z Polski. Obaj odbywali wyroki od 1937 roku . Z ich relacji wynikao, e obz kargopolski, do ktrego zosta przewieziony Gustaw, zaoyo przed czterema laty szeciuset winiw, wysadzonych w lesie archangielskim. Pracowali w cikich warunkach, nocujc w szaasach z gazi. Podczas budowy obozu wzrosa miertelno. Jako pierwsi zaczli umiera komunici polscy i niemieccy, pniej Ukraicy i mieszkacy rodkowej Azji. Najduej yli rdzenni Rosjanie, Batowie i Finowie, dlatego te o nich dbano najlepiej i zwikszano im racje ywnociowe. W 1940 roku Jercewo byo duym centrum kargopolskiego orodka przemysowego, a wszystko zostao wybudowane rkoma winiw. Z tych czasw wywodzia si tradycja proizwou. Po zmierzchu rzdy w obozie przejmowali urkowie, ktrzy przybyli tu w 1938 roku. Stworzyli oni swoist republik winiw, z wasnymi sdami kapturowymi. Winiowie polityczni, osdzani i mordowani przez urkw, stworzyli oddziay samoobrony. Taki stan rzeczy trwa do roku 1939, a pniej NKWD zdoaa przej inicjatyw w obozie. Zaoono wwczas pierwszy barak kobiecy, a urkowie rozpoczli nocne owy na kobiety. Po przyjedzie do obozu Gustaw przespa cay dzie w opuszczonym baraku. Wieczorem, ze wzgldu na gorczk, uda si do azarieta, ktry mieci si niedaleko baraku kobiecego. Wrd czekajcych na przyjcie do lekarza przewaali nacmeni, ktrych powszechnie uwaano za symulantw. Umierali oni z tsknoty za rodzinnym krajem. Gustaw dosta skierowanie do szpitala. Kolejn noc spdzi na korytarzu szpitalnym, a nastpne dwa tygodnie przelea w czystym ku, uwaajc te dni za jeden z najpikniejszych okresw w swoim yciu. Obok niego lea chory na pyagr, leczony margaryn i biaym chlebem. Pyagrycy nigdy nie wracali do zdrowia po wypisaniu ze szpitala, byli przenoszeni do baraku dla niepracujcych, ktry nazywano Trupiarni. Gustaw zaprzyjani si z siostr Tamar, ktra na poegnanie podarowaa mu trzy ksiki. Po powrocie do baraku dosta jeszcze trzy dni wolnego, ktre spdzi rozmylajc nad swoj przyszoci. Przypuszcza, e mog przydzieli go do pracy w lesie lub odel do innego agpunktu. Z opowiada winiw dowiedzia si, e Jercewo byo najlepsz czci obozu kargopolskiego. Do innych Polacy byli wysyani na powolne konanie. Korzystajc z rady Dimki, dyurnego baraku, sprzeda swoje buty oficerskie urce z brygady tragarzy i wieczorem dowiedzia si, e zosta przydzielony do brygady 42. Lec na pryczy, przyglda si swojej brygadzie. Przywdztwo naleao do omiu urkw, na ktrych czele sta Kowal. Przed pnoc Kowal zerwa si z pryczy i obudzi swych towarzyszy. Po chwili ruszyli ku wyjciu, a Gustaw zacz ich obserwowa przez szyb. Dostrzeg, e od strony szpitala zblia si dziewczyna. W obozie rozpoczy si nocne owy. Urkowie pochwycili j, rzucili na awk i zaczli kolejno gwaci. Wystraszeni przez stranika, zawlekli j do pobliskiej latryny. Po godzinie siedmiu z nich wrcio do baraku, a Kowal odprowadzi dziewczyn do baraku. Nastpnego dnia Marusia przysza do ich baraku. Usiada na pryczy Kowala, przytulia si do niego i zacza caowa. Pniej zostaa na noc. Od tamtej pory przychodzia codziennie. Polubili j wszyscy, a ona zacza peni funkcj wodowozy. Tymczasem w brygadzie nastpi rozam. Kowal chodzi do pracy zmczony, a pozostali urkowie patrzyli na niego z pogard. Pewnego wieczoru jeden z urkw odezwa si do dziewczyny. Spojrzaa na niego z nienawici i spluna mu w twarz. Mczyzna zamierzy si, aby j uderzy, lecz w tym momencie rzuci si na niego Kowal. Kiedy rozdzielono ich, urkowie popatrzyli na

przywdc z niechci. Kowal rozkaza, aby Marusia rozebraa si i kaza jej by uleg wobec jego towarzyszy. Dziewczyna przyja to bez protestu. Potem w milczeniu opucia barak. Po trzech dniach opucia obz, wyjedajc na wasne yczenie z etapem winiw do Ostrownoje, a wrd urkw z brygady 42 zapanowaa przyja. Praca Dzie po dniu Winiw budzono kadego dnia o wp do szstej rano. Po pobudce wzdu prycz przechodzi dniewalny, agodnym gosem zmuszajc skazacw do wstania z ek. Mieszkacy barakw przez par minut wypowiadali sowa skargi, ktre Gustaw uwaa za swoist modlitw. aden z winiw sowieckich nie mia prawa wiedzie, kiedy koczy mu si wyrok. Milczenie na temat wyrokw oznaczao nadziej na odzyskanie wolnoci. W lipcu 1941 roku Gustaw by wiadkiem jak Ponomarenko, ktry przesiedzia w sowieckich wizieniach dziesi lat, w dniu ukoczenia wyroku usysza, e przeduono mu kar. Mczyzna zmar na swojej pryczy na zawa serca. Kwadrans przed szst na pryczach leeli wycznie ci, ktrzy poprzedniego dnia otrzymali zwolnienia od lekarza. Pozostali ubierali si w zniszczone ubrania. W zonie byo jeszcze ciemno, kiedy rozpoczyna si poranny apel. Winiowie szli nastpnie do kuchni, przed ktr ustawiay si trzy kolejki. Przed oknem z napisem trzeci kocio stawali stachanowcy, ktrych dzienna norma przekraczaa 125%. Przed drugim kotem gromadzili si ci, ktrych dzienna norma wynosia 100%. Przy ostatnim kotle stawali winiowie w podartych achmanach, wychudzeni i saniajcy si na nogach. Przed szst niadanie otrzymywali wycznie winiowie rozkonwojowani, ktrzy mieli prawo wychodzi z obozu bez przepustek. Zatrudnieni byli w domach urzdnikw obozowych w Jercewie. Jedli z kota iteerowskiego. O w p do sidmej brygady wyruszay do pracy. Jako pierwsze wychodziy brygady lesorubw (brygada winiw pracujcych w lesie), ktrzy musieli przemaszerowa od 5 do 7 kilometrw. Koczyli oni prac o pitej. Za bram obozu czeka na nich oddzia uzbrojonej ochrony. Za lesorubami wyruszay kolejne grupy. Droga bya wyczerpujca, lecz winiowie znajdywali przyjemno w obserwowaniu przyrody. Pierwsze godziny byy najcisze. Ludzie, obolali i zmczeni, musieli wdraa si w rytm pracy. Podczas przerwy obiadowej jedynie stachanowcy otrzymywali posiek. Pozostali siedzieli przy ognisku, palc wsplnego papierosa. Dopiero na dwie godziny przed kocem pracy, winiowie oywiali si, mylc o wydawanych porcjach chleba i odpoczynku. Nadzieja sprawiaa, e na krtko przed powrotem do zony winiowie miali si i rozmawiali jak ludzie wolni, lecz pniej kadli si na pryczach ogarnici rozpacz. Brygady lene podzielone byy na kilka mniejszych zespow. Najwaniejsz funkcj peni dziesitnik, ktry mierzy drzewo i stemplowa je znakiem obozowym. Przekroczenie normy wydajnoci w lesie byo trudne do osignicia i winiowie posugiwali si tuft oszustwem. Praca w lesie naleaa do najciszych ze wzgldu na warunki. Winiowie po dugim marszu pracowali przez cae dnie, zanurzeni w niegu, przemoknici, godni i zmczeni. Ju po roku musieli przechodzi do innych brygad, a nastpnie do Trupiarni. Do brygady lesorubw brano modych i najsilniejszych winiw z nowych etapw. Czas pracy wynosi dwanacie godzin. W brygadzie tragarzy, w ktrej znalaz si Gustaw, nie przestrzegano jednak tej zasady. Dziki nadgodzinom norma tragarzy wynosia od 150 do 200%. Pomimo tego rwnie i tu zdarzay si przypadki tufty. Przydzia do tej brygady uwaany by w obozie za swoisty

awans spoeczny. Pracujc przy rozadunku winiowie mieli okazj do zdobycia dodatkowego poywienia, a take rozmw z ludmi wolnymi. Po powrocie do obozu, brygadzista wypenia formularz wydajnoci pracy i zanosi go do biura rachmistrzw obozowych. Nastpnie dane szy do biura zaopatrzenia, gdzie przeliczane byy na koty oraz do sekcji finansowej obozu, ktra wypeniaa osobiste karty winiw. Podczas pobytu Gustawa w Jercewie pojawi si tylko raz patnik obozowy. Wizie dowiedzia si, e jego zarobki w cigu p roku wystarczyy na pokrycie kosztw utrzymania w obozie. Przed ukoczeniem pracy winiowie odnosili narzdzia i siadali przy ognisku, ogrzewajc zniszczone donie. Okoo szstej ruszali w drog powrotn. Przy bramie nastpowaa rewizja, a jeli przy kim znaleziono jaki skradziony przedmiot, caa brygada bya odsuwana i winiowie musieli rozbiera si do naga, stojc na niegu. Dopiero za bram nastpowa koniec dnia pracy. Skazacy powoli ruszali w stron kuchni. Ochap W miesic po przyjedzie Gustawa do Jercewa przyby nowy etap winiw. Winiowie polityczni, oprcz jednego, Gorcewa, zostali rozesani do innych agpunktw. Gorcewa natychmiast skierowano na lesopowa. Nowy wizie nic nie mwi o swojej przeszoci, a pozostali podejrzewali, e przed aresztowaniem by enkawudzist. Gustaw stara si zaprzyjani z mczyzn, lecz ten unika jakichkolwiek bliszych kontaktw. Pewnego dnia Gorcew pokci si z grup nacmenw o jaki drobiazg i w ataku zoci chwyci jednego Uzbeka, mwic, e takich jak on zabija tuzinami. Przeciwnik splun mu w twarz. Wszyscy domylili si, e wizie tumi powstanie basmaczw w rodkowej Azji, gdzie posyano elit partyjn. Przed Boym Narodzeniem w Jercewie pojawi si kolejny etap z Kruglicy, ktry by przewoony do obozw peczorskich. Jeden z przybyszw rozpozna Gorcewa i zaatakowa go, wykrzykujc, e by torturowany przez winia. Gorcew zdoa si wyswobodzi, stara si wybiec z baraku, lecz drog zastpili mu nacmenowie. Winiowie zaczli bi go. W kocu upad na ziemi i lea bez ruchu. Ten, ktry go zdemaskowa, wyjani, e Gorcew pracowa w charkowskim wizieniu, gdzie katowa ludzi. Nastpnego dnia Gorcew poszed do ambulatorium i dosta jeden dzie wolnego. Pniej uda si na skarg, lecz nikt z dowdcw obozu nie zareagowa. Dla winiw byo jasne, e zacza si gra, w ktrej przeladowcy zawarli milczce porozumienie z przeladowanymi i ofiarowali im jednego ze swych dawnych ludzi. Gorcew zosta skierowany do najciszej pracy w lesie. Nikt go nie zmienia i z kadym dniem traci siy. Pozostali winiowie przygldali si jego udrce z przyjemnoci. Gorcew prbowa walczy, stara si otrzyma zwolnienie, lecz nie zosta nawet zapisany na list. Odmwi pjcia do pracy i zosta zamknity na dwa dni w izolatorze. Do lasu szed zawsze na kocu, traci siy, paka jak dziecko. Aby przeduy jego mczarnie, pozwolono mu jada z trzeciego kota. Pod koniec stycznia straci przytomno w lesie i zosta zawieziony do obozu na saniach. Przy bramie okazao si, e podczas drogi musia spa z sa. Po kolacji wyruszya ekipa ratunkowa na poszukiwanie Gorcewa. Po pnocy ciao winia zawieziono do kostnicy. Po jego mierci dugo jeszcze wspominano odwet, ktry pozwoli odczu, e rewolucja zmienia stary porzdek rzeczy i rzucia lwa na poarcie niewolnikom. Zabjca Stalina Chorob, na ktr zapadali najczciej winiowie w obozach na Pnocy, bya kurza lepota. Chory przestawa widzie dopiero po zmierzchu. Kadego dnia winiowie pracujcy w lesie pod koniec dnia, ogarnici przeraeniem, chcieli wraca jak najszybciej do

obozu. Widok kurzych lepcw, chodzcych rano i wieczorem po zonie z wycignitymi rkoma, by czym zupenie naturalnym. W brygadzie tragarzy nigdy nie pracowali chorzy na kurz lepot. Pewnego dnia do brygady Gustawa trafi nowy wizie, skazany na dziesi lat za strzelanie do portretu Stalina. Po kilku miesicach od tego zdarzenia zosta zdradzony przez przyjaciela, z ktrym si pokci. Pocztkowo pracowa wsplnie z innymi, lecz kiedy zapad zmierzch, zacz unika swojej kolejki i coraz czciej odchodzi na stron. Po dugim czasie wrci z latryny i Gustaw ostrzeg go, aby pracowa. Wizie stara si zej z workiem na plecach z kadki, lecz w pewnej chwili run na zanieone szyny. Wyjani, e to kurza lepota. Gustaw, noszc worki, obserwowa go, jak siedzi i zbiera mk. Nastpnego dnia zabjca Stalina zosta skierowany do pracy w lesie. Umar z wycieczenia po kilku miesicach. Gustaw spotka go na kilka dni przed mierci. By ju wwczas schorowany i na skraju zaamania nerwowego. Nie rozpozna Gustawa, proszc go o troch zupy. Gustaw wla mu swoj porcj, patrzc jak apczywie pije gorc ciecz. Pniej stan przy oknie kuchni, wpatrujc si w kocio z zup. Gustaw chcia zaprowadzi go do baraku, lecz mczyzna nazwa wszystkich bandytami i uciek. Nagle odwrci si i zacz krzycze, e zabi Stalina. Tu przed mierci wzi na siebie win, za ktr zosta skazany i cierpia przez wiele lat. Drei Kameraden Wieczorami, kiedy Gustaw by pewien, e jego brygada nie zostanie wezwana na baz, chodzi do maego baraku, zwanego pieriesylnym. Mona tam byo spotka winiw, czekajcych na kolejny etap. Jercewo byo punktem przerzutowym do innych obozw, w ktrych warunki byy znacznie gorsze. W baraku tranzytowym mona byo pozna nowych ludzi, wymieni informacje o yciu w innych obozach, kupi szczypt machorki i wyali si na swj los. W Jercewie pieresylny spenia rwnie rol Instytutu Badania Koniunktur Politycznych. W roku 1940 do wizie napywali Polacy, Ukraicy, Biaorusini i ydzi oraz mieszkacy Rusi Zakarpackiej. W roku 1941 pojawiy si pierwsze transporty Finw i krasnoarmiejcw. W pierwszych miesicach po wybuchu wojny rosyjsko-niemieckiej w pieriesylnym czekali na transport zruszczeni Niemcy i grupki Ukraicw oraz Biaorusinw, zbiegych w gb Rosji przed frontem. Polakw nazywano antigitlerowskimi faszystami. W lutym 1941 roku Gustaw spotka w baraku trzech Niemcw, ktrzy wyrniali si z grupy zachowaniem i przyzwoitym ubraniem. Przy bliszej znajomoci dowiedzia si, e najmodszy, Stefan, studiowa na uniwersytecie, a pozostali dwaj Hans i Otto, pracowali w warsztatach mechanicznych. Wszyscy naleeli do niemieckiej partii komunistycznej. Po poarze Reichstagu partia wysaa ich za granic. Otto i Hans poznali si w 1936 roku w charkowskiej fabryce maszyn, natomiast Stefan w tym czasie stara si o przyjcie na studia w Kijowie. Hans w poowie tego roku polubi mod Ukraink. W nastpnym roku rozpocza si Wielka Czystka i jako pierwsi zostali zabrani cudzoziemcy. Ottona zabrano z fabryki, Hansa z domu, a Stefana z uniwersytetu. ledztwo pod zarzutem szpiegostwa trwao kilka miesicy. W 1939 roku komunistw niemieckich umieszczono w osobnym skrzydle moskiewskiego wizienia i tam Hans i Otto zaopiekowali si Stefanem. W pierwszej poowie wrzenia, na wie o pakcie sowiecko-niemieckim, winiowie zaczli godwk, dajc wizyty ambasadora. Przed zakoczeniem protestu delegacja komunistw niemieckich spotkaa si z wysannikiem Schulenburga. Mieli tylko jeden warunek: e nie bd ukarani za komunizm i nielegaln ucieczk z kraju. Przez miesice rokowa rosyjsko-niemieckich winiowie cieszyli si rnorakimi przywilejami. Rosjanie w kocu wyrazili zgod na repatriacj byych komunistw niemieckich, zastrzegajc sobie prawo do zatrzymania kilkudziesiciu z nich w Rosji. W

grupie zatrzymanych znaleli si Stefan, Otto i Hans. W styczniu 1940 roku zostali skazani na dziesi lat, a w lutym wysano ich z etapem do Jercewa. Gustaw zapyta ich, czy uwaaj, e niemieckie obozy koncentracyjne s lepsze od sowieckich obozw pracy. Jedynie Stefan prbowa podj dyskusj, lecz Otto przerwa mu, mwic, e nie powinni filozofowa. Nastpnego dnia trzej Niemcy poszli do Niandomy. Gustaw do roku 1947 by przekonany, e historia o strajku komunistw niemieckich jest prawd. Dopiero w Londynie od jednego z uczestnikw godwki, pana C., usysza zakoczenie opowieci Hansa. W 1940 roku przez most w Brzeciu przesza gromada komunistw niemieckich, ktrzy odbywali drog powrotn do ojczyzny. Opierajcych si ydw NKWD oddawao si w rce Gestapo. Pan C. zdoa zbiec i przez ca wojn ukrywa si w Polsce. Rka w ogniu System pracy przymusowej w Rosji nastawiony by przede wszystkim na gospodarcze wyeksploatowanie i cakowite przeobraenie winia. Tortury na ledztwie stosowane byy gwnie jako rodek pomocniczy, zmierzajcy do cakowitej dezintegracji osobowoci przesuchiwanego. Czowiek udrczony nocnymi pobudkami, olepiony arwk, draniony widokiem papierosw i kawy, by zdecydowany podpisa dosownie wszystko. Do podpisania aktu oskarenia by gotw wtedy, gdy jego osobowo rozpadaa si na drobne czci skadowe. Zaczyna wierzy w to, co dawniej wydawao mu si absurdem. Sdzia ledczy, wyczuwajc odpowiedni moment do decydujcego ataku, wyciga ostateczny dowd, a oskarony mwi, e do tej pory bdzi przez cae ycie. Okres pomidzy zakoczeniem ledztwa a wyrokiem zaocznym, po ktrym nastpowa wyjazd do obozu, mija oskaronemu na przystosowaniu si do nowej sytuacji. Mia zakaz rozmawiania z przesuchiwanymi wspwiniami, czasami jego rozmylania koczyy si waleniem w drzwi i krzyczeniem, e skama i jest niewinny. Jeli unikn tej chwili, lea obojtnie caymi dniami na pryczy i zaczyna marzy o obozie, ktry udzi go wizj swobodnego ycia i spotykania z ludmi, ktrzy jeszcze nie zapomnieli o przeszoci. Od tej pory liczy wycznie na dwie rzeczy: na prac i na lito nie na lito dla siebie, lecz dla wsptowarzyszy, ktra wiadczya, e nie przesta by czowiekiem. Obz uczy go jednak, e mona y bez litoci. Na pocztku dzieli si kromk chleba z wygodzonymi winiami, pomaga chorym na kurz lepot, zanosi resztki zupy do trupiarni. Po kilku tygodniach prbowa ratowa najpierw siebie, a dopiero pniej innych. Obz uczy go obojtnoci i wstrtu do wspwiniw. Wwczas pkaa ostatnia ni, czca go z czowieczestwem i wychowanie byo ukoczone. Pozostawaa ju tylko eksploatacja taniej siy roboczej i jeli wizie zdoa przey osiem lub dziesi lat takiej katorgi, to mona byo posadzi go za stoem sdziowskim naprzeciwko przyszego oskaronego, ktry zajmie kiedy jego miejsce. Byli rwnie tacy, ktrzy w ostatniej chwili budzili si z odrtwienia i zaczynali rozumie, e ich oszukano. Zniszczono przede wszystkim ich jako ludzi, zabijajc wszelkie ludzkie uczucia. Pewnego dnia do brygady Gustawa przydzielono Michaia Aleksiejewicza Kostylewa, nowego winia, ktry przyby z agpunktu w Mostowicy. Kostylew obudzi si ze swego dwuletniego odrtwienia i uwiadomi sobie dwie rzeczy: e go oszukano i w jaki sposb to zrobiono. Przeledzi wszystkie szczegy swojego uwizienia, ledztwa oraz ycia w obozie i nauczy si o nich mwi ze spokojem i znawstwem. Gustaw zapyta go, do czego zmierza, opalajc co kilka dni praw rk w ogniu. Kostylew mia dwadziecia cztery lata, kiedy z polecenia partii wstpi do Akademii Morskiej we Wadywostoku. Po mierci ojca musia

utrzymywa matk, ktra kochaa go bezgranicznie. Wychowany w lepej wierze w komunizm przez ojca, a pniej przez matk, nie przypuszcza, e moe istnie co innego. Na studiach zapozna si z klasykami marksizmu, przestudiowa dokadnie Lenina i Stalina, bra udzia w zebraniach partyjnych. Dowiedzia si, e prawdziwe cierpienie istnieje na Zachodzie i zacz myle o rewolucji wiatowej. Siebie postrzega jako misjonarza nowej cywilizacji technicznej i chcia walczy o wolno uciemionych Europejczykw w imi mioci do Zachodu. Zacz uczszcza na wieczorowe kursy jzyka francuskiego, ktry opanowa w cigu czterech lat. Na drugim roku studiw znalaz przypadkowo prywatn wypoyczalni i zacz czyta ksiki Balzaca, Stendhala, Flauberta, Musseta i Constanta. Dziki nim pozna wiat, ktry wydawa mu si podobnym do bajki. Modzieniec zaniedba si w nauce, opuszcza spotkania partyjne i odsun si od przyjaci. Odczuwa gbok tsknot za czym nieokrelonym, a dziki powieciom z literatury francuskiej pozna, co oznacza sowo wolno. Uroi sobie, e ukrywano przed nim ca prawd. Odsun si cakowicie od partii, win zacz obarcza rwnie matk. Pewnego dnia zapomnia si tak bardzo, e w dyskusji z kolegami wykrzykn, e naley wyzwoli Zachd od ycia, jakiego oni nigdy nie widzieli. W roku 1937 zosta aresztowany waciciel prywatnej wypoyczalni i w kilka tygodni pniej pocign za sob Kostylewa. Katowany student nie przyznawa si do winy, nie chcia potwierdzi, e by szpiegiem. Przez par dni przebywa w szpitalu, a kolejne przesuchanie polegao na rozmowie na temat jego pogldw politycznych. Zrezygnowano z oskarenia go o szpiegostwo i oddano w rce innego ledczego. Przesuchania trway prawie rok, lecz nie uderzono go ani razu. Kiedy okazao si, e Kostylew jest nieugity, zaczto torturowa go psychicznie. Postanowi wic przyzna si do abstrakcyjnej winy i zacz wymyla nazwiska i fakty. Po trzech miesicach otrzyma do podpisania dokument, e jego agitacja w Szkole Morskiej nigdy nie przybraa form organizacyjnych. W trzecim etapie ledztwa wzywano go raz na tydzie na wieczorne przesuchania, podczas ktrych odbyway si rozmowy o rzeczywistym obrazie ycia w Europie Zachodniej. Kostylew da si przekona swemu przeladowcy i wierzy w kade jego sowo. Pewnego dnia podsunito mu do podpisania akt oskarenia, w ktrym wszystkie jego winy zostay sprowadzone do jednego e chcia z pomoc obcych mocarstw obali ustrj Zwizku Sowieckiego. Pokazano mu zeznania trzech uczniw Szkoy Morskiej. W jednym podkrelono czerwonym owkiem zdanie, ktre nieopacznie wypowiedzia w dyskusji z kolegami. Oszoomiony, podpisa oskarenie. Po zakoczonym ledztwie zosta przeniesiony do celi zbiorowej, gdzie cieszy si z bliskiego wyjazdu do obozu. W styczniu 1939 roku zosta skazany na dziesi lat i przewieziono go do obozu kargopolskiego, a po kilku dniach pobytu w Jercewie, odesano go do Mostowicy. Tam zosta uznany za witego , a jego nazwisko wymawiano z czci. Jako inynier otrzyma lejsz prac, rozdawa godnym swj chleb, pomaga chorym i oblicza winiom wysze normy. Jeden z brygadzistw zoy na niego donos i Kostylewa skierowano do brygady lenej. Fizyczna praca zamaa go, szybko zapomnia o litoci dla innych. Znienawidzi wspwiniw i uwaa ich za swoich wrogw. Przed ostatecznym upadkiem uchronia go ksika, ktr niegdy czyta na wolnoci i czytajc j ponownie, zrozumia, e zosta oszukany. W marcu 1941 roku zosta przeniesiony do Jercewa. Mia praw rk na temblaku i dosta si do brygady tragarzy. By to czas, kiedy Gustaw nie mg jeszcze podoa cikiej pracy fizycznej. Nie potrafi przespa caej nocy, budzi si najczciej po dwch godzinach i rozmyla o kolejnym dniu pracy. Wanie dziki bezsennoci pozna tajemnic zabandaowanej rki Kostylewa. Zauway go siedzcego obok pieca.

Poprzedniego dnia poinformowano ich, e nowy wizie doczy do brygady, kiedy po wygojeniu rki skoczy mu si zwolnienie. W pewnej chwili Kostylew odoy czytan ksik i zacz odwija banda, po czym wsun do do pieca. Gustaw usiad przy stole i chcia mu pomc przy bandaowaniu. Obieca mczynie, e nie zdradzi jego tajemnicy i wkrtce zyska jego przyja. W miesic pniej, 15 kwietnia, wywieziono zwoki Kostylewa za zon. Kostylew przez ten czas figurowa na licie chorych i przed kad wizyt w ambulatorium trzyma rk nad ogniem. Na pomys samoudrczenia, ktre zwalniao go od pracy, wpad podczas pracy w lesie, kiedy do ogniska wypad mu kawaek chleba. Bez wahania wsun wwczas rk w pomienie i otrzyma siedem dni zwolnienia. Dziki temu mg zosta w baraku, gdzie czyta przez cay czas ksiki. W pierwszych dniach maja miaa odwiedzi go matka. Misza y w euforii, cieszc si z tego i nie sucha ostrzee Gustawa, ktry radzi mu, aby cho kilka razy poszed na baz. W pierwszych dniach kwietnia wrd winiw zacza kry wiadomo, e przygotowuj etap na Koym. Do obozu tego wybierano wycznie winiw z wysokoprocentow utrat zdrowia i posyano ich do pracy wymagajcej ogromnej siy fizycznej. Wszyscy winiowie zamarli z przeraenia i jedynie Kostylew regularnie odwiedza ambulatorium. W kilka dni pniej zosta poinformowany, e znalaz si na licie koymskiej. Zaskoczony, z rozpacz stwierdzi, e nie zobaczy matki. Tego wieczoru Gustaw uda si do naczelnika obozu, gdzie ofiarowa si na etap zamiast Miszy. Naczelnik odesa go do baraku. Nastpnego dnia Dimka poinformowa Gustawa, e Kostylew obla si w ani wrztkiem i ley w szpitalu. Student Szkoy Morskiej umiera w strasznych mczarniach, nie odzyskujc przytomnoci. W pierwszych dniach maja do obozu przyjechaa jego matka, ktrej nie powiadomiono o mierci syna. Staa w wartowni i paczc, odbieraa pamitki po Miszy. Dom Swidanij Obok wartowni wybudowano nowe skrzydo baraku, nazywane domem swidanij. Winiowie mogli w nim spdza do trzech dni z krewnymi, ktrzy przyjedali na widzenia z rnych stron Rosji. Spotkanie z rodzin poczone byo z zawi procedur i byo dozwolone raz w roku. W praktyce winiowie starali si o nie przez kilka lat, skadajc odpowiednie podania i zaczniki. O widzenia mogli stara si wycznie skazacy, wyrabiajcy sto procent normy. Wyraenie zgody naleao do NKWD. Prawo do widzenia uzyskiwa wycznie ten, kto mg wykaza si nienagann przeszoci polityczn. W chwili, kiedy krewny zjawia si w siedzibie Trzeciego Oddziau, musia podpisa zobowizanie, e po powrocie do domu nie zdradzi tego, co widzia. Podobn deklaracj podpisywa wizie, zobowizujc si do milczenia na temat ycia w obozie. Do domu swidanij wkraczali winiowie, ubrani w czyste ubrania. Czsto sycha byo stamtd odgosy paczu, ktry wyraa wszystko, czego nie mogli powiedzie gono. W przeddzie widzenia wizie zobowizany by do wizyty w ani i u fryzjera. Otrzymywa rwnie na te dni nowe ubranie. Wydawano mu chleb i talony na zup. Po skoczeniu widzenia oddawa na wartowni do rewizji to, co dosta od krewnych i odzyskiwa stare achmany. Dom Swidanij robi przyjemne wraenie na przyjedajcych z miasta. Zbudowany by z sosnowych belek, pokryty adn dachwk, a w oknach wisiay firanki. Kademu winiowi przysugiwa w trakcie widzenia jeden pokj z czystymi kami. Krewny mg w kadej chwili opuci barak i uda si do miasta, natomiast wizie musia pozosta w wyznaczonym pomieszczeniu. Sytuacja rodziny, ktra zdoaa pokona szereg procedur, bya

trudna. Na wasne oczy przekonywali si, w jakich warunkach yj winiowie, a urzdnicy obozowi traktowali ich z pogard jako krewnych wrogw ludu. W miecie omijano ich z daleka i traktowano bardzo nieufnie. Kada wizyta bya wanym wydarzeniem w obozie. Winiowie czekali na widzenia z nadziej i niepokojem, piszc podania do Moskwy i odmierzajc czas swego wyroku krtkimi spotkaniami z krewnymi. W najgorszej sytuacji byli samotni winiowie i cudzoziemcy, ale i oni potrafili czerpa rado ze szczcia wsptowarzyszy. Gustaw pamita dzie, kiedy wszyscy cieszyli si z listu, ktry otrzyma jeden z winiw o narodzinach dziecka, pocztego w trakcie widzenia. Zmartwychwstanie Szpital traktowany by w obozie jako przysta i kady wizie marzy, by cho na dwa lub trzy tygodnie trafi do tego budynku. Czas, spdzony w czystym ku, na odpoczynku, przywraca kademu poczucie wasnej godnoci. Cena, jak winiowie pacili za te dni normalnoci, bya ogromna. ycie w obozie byo moliwe wwczas, jeli we wspomnieniach i umyle skazaca zataro si porwnywanie do czasw, kiedy przebywa na wolnoci. Szpital by ucieczk dla tych, ktrzy wbrew instynktowi samozachowawczemu, nie potrafili zapomnie. Mieci si w baraku obok Domu Swidanij i w salach panowaa wzorowa czysto. Na korytarzach czekali chorzy na zwolnienie si ka. Kierownikiem szpitala by wolny lekarz z Jercewa, ktry co drugi dzie przychodzi na przegld chorych i ambulatorium. Podlegali mu trzej lekarze obozowi Loevenstein, Zabielski i Tatiana Pawowna. Chorzy byli kierowani na leczenie przy temperaturze ciaa powyej 39 stopni, a zwalniani powyej 38. Lekarze obozowi, ktrzy sami byli winiami, surowo przestrzegali przepisw, z obawy przed skierowaniem ich do cikiej pracy. Leczenie polegao na aplikowaniu odpoczynku i lekarstw na obnienie gorczki. Za wszelk cen starano si jak najszybciej postawi na nogi tych, ktrzy byli zdolni do pracy fizycznej. Warunki ycia w szpitalu byy dla winiw symbolem luksusu. Kady chory otrzymywa kartk do ani, czyst bielizn, trzeci kocio, surwk i du porcj biaego chleba. Ponadto otoczony by niezwykle troskliw opiek sistr obozowych. Winiowie chwytali si rnych sposobw, aby otrzyma skierowanie do szpitala. W pocztkowym okresie tak moliwo daway samookaleczenia. W 1940 roku wadze obozowe zaczy traktowa samookaleczenie jako sabota i winiw karano dodatkowym dziesicioletnim wyrokiem.. W lutym 1941 roku Gustaw rozebra si do pasa na 35stopniowym mrozie i otrzyma dwa tygodnie zwolnienia. Lea midzy Niemcem S. a rosyjskim aktorem Michaiem Stiepanowiczem W. Przez pierwsze dni nie odzywali si do siebie, a Gustaw czu si tak, jakby zmartwychwsta w ciszy i samotnoci. Nie myla o swych wsptowarzyszach, skupiajc si wycznie na sobie. Choroba i izolacja od ycia obozowego przywrciy mu pewno wasnego istnienia i odebray szacunek dla istnienia innych. Po piciu dniach ten stan min, a Gustaw zacz odzyskiwa siy. Nawiza wwczas blisz znajomo z Michaiem Stiepanowiczem, ktry uwaa wszystko, co stao si po jego aresztowaniu za rzecz zupenie naturaln. Aresztowany zosta w 1937 roku za przesadne zaakcentowanie szlachetnoci bojara Iwana Gronego w jednym z filmw. Win swoj uwaa za suszn i opowiada o niej z powag. Drugi ssiad Gustawa, Niemiec, zosta aresztowany pod zarzutem szpiegostwa. By chory na pelagr i lea w szpitalu od dwch miesicy. Po wybuchu wojny, wyrzucono go ze szpitala i wysano z etapem do karnej Aleksiejewki Drugiej. Gustaw dowiedzia si pniej, e S. nie dotar do obozu. Rosjanie zostawili go w lesie razem ze starym Niemcem z biura rachmistrzw i zastrzelili.

Z pozycj lekarzy w obozie wizay si wyjtkowe przywileje. Mieli dostp do kuchni szpitalnej i do apteczki. Wrd ludzi wolnych, zatrudnionych w obozowych szpitalach, byo wielu byych winiw. Wikszo lekarzy, inynierw, urzdnikw i technikw po zakoczeniu wyroku otrzymywaa drugi wyrok lub propozycj podjcia pracy w obozie. Dugie lata wizienia sprawiay, e czowiek nie potrafi normalnie funkcjonowa i decydowa si na pozostanie w rodowisku, ktre zna. Dla winiw tacy pracownicy stanowili zjawisko trudne do zniesienia. Dawni skazacy odnosili si do nich z wiksz bezwzgldnoci i surowoci ni ludzie naprawd wolni. Jegorow, lekarz w Jercewie, ktry w 1939 roku wyszed na wolno po omiu latach, by czowiekiem dyskretnym i nieprzekupnym. Lekarzy obozowych trzyma na dystans, chorych traktowa surowo, lecz serdecznie. Zwizany by z jedn z sistr, Jewgienij Fiodorown, ktra jeszcze w wizieniu zostaa jego on. Ich uczucie byo czym wyjtkowym w obozie, opierao si na wiernoci. Fiodorowna studiowaa medycyn na uniwersytecie w Taszkiencie i zostaa aresztowana w 1936 roku za odchylenie nacjonalistyczne. Zostaa skierowana do pracy w lesie i u kresu si zostaa uratowana przez Jegorowa, ktry jako lekarz obozowy zabra j do pracy w ambulatorium. Nienawidzia wolnych ludzi i w jaki sposb czua, e jej zwizek z Jegorowem narusza solidarno wizienn. Gustaw by przekonany, e to uczucie nie moe trwa wiecznie. W miesic po wypisaniu ze szpitala odwiedzi Jewgienij. Zasta j w towarzystwie Jarosawa R. Oboje patrzyli na siebie z oddaniem i prawdziw mioci. Winiowie twierdzili, e mczyzna jest z pielgniark wycznie dla szpitalnego jedzenia, lecz Gustaw by przekonany, e czyo ich szczere uczucie. Michai Stiepanowicz okreli zmian w zachowaniu kobiety jako zmartwychwstanie. Jegorow udawa, e nic nie widzi, cho w rzeczywistoci gboko przeywa utrat kobiety, ktr kocha. Pod koniec lata Jarosaw R. zosta wezwany na etap do obozw peczorskich, co oznaczao, e lekarz prbowa jeszcze walczy o swj zwizek. Na dzie przed wyjazdem Fiodorowna zgosia si sama na etap do innego obozu. Wkrtce po tym lekarz przesta przychodzi do zony. W styczniu 1942 roku Jewgienija zmara przy porodzie, wydajc na wiat dziecko mczyzny, ktrego naprawd kochaa i dziki ktremu nastpio zmartwychwstanie jej uczu. Wychodnoj die Mijay kolejne miesice, a winiowie pracowali bez wytchnienia, majc nadziej, e wkrtce wadze obozowe ogosz wychodnoj die. Zgodnie z przepisami winiom przysugiwa caodzienny odpoczynek raz na dekad. Szybko okazao si, e tak czste wolne dni zmniejszaj plan produkcyjny obozu i zadecydowano, e wychodnoj die bdzie wwczas, kiedy obz przekracza grn granic produkcji na kwarta. Ten system pracy mia swoje wady i zalety. Winiowie pracowali u skraju wycieczenia, lecz z wikszym podnieceniem wyczekiwali na dzie odpoczynku, ktry dawa im chwil wytchnienia. Wolny dzie mija szybko i pierwsze tygodnie pracy po nim staway si trudne do zniesienia. Wadze wizienne odsuwajc proklamacj dnia odpoczynku, podwyszay jego warto i wzmagay wysiek winiw przy pracy w pogoni za grn granic. Najczciej w przeddzie winiowie dowiadywali si od brygadierw, e czeka ich doba wypoczynku. Wtedy oywiali si, stajc si bardziej ludzkimi i serdecznymi dla towarzyszy niedoli. Przed sm zona przybieraa odwitny charakter. Winiowie zbierali si przed kuchni i na ciekach, z niektrych barakw dochodziy piewy i dwiki muzyki. Nastrj podniecenia trwa do pnocy. Byo to przygotowanie do dnia, ktry celebrowano rozrywkami i drobnymi przyjemnociami. Do pnej nocy skazacy rozmawiali ze sob, lec na pryczach. Okazywali sobie yczliwo tak rn od codziennego zobojtnienia i nienawici.

Nastpnego dnia budzono ich nieco pniej i po niadaniu wracali do barakw, by przygotowa si do rewizji, ktra trwaa niekiedy nawet cztery godziny. Nastpnie musieli uporzdkowa baraki i po obiedzie zaczynali swoje wito. Kady spdza wychodnoj die w indywidualny sposb. Gustaw po obiedzie szed do maego baraku, w ktrym mieci si sklepik obozowy. Tam spotyka si z innymi winiami i rozmawiali o wiadomociach z innych agpunktw, o pogodzie i pracy. Pnym popoudniem opuszcza sklepik. Przed barakami stay grupki skazacw, modsi winiowie spacerowali z dziewcztami z baraku kobiecego. Gustaw odwiedza kolejno baraki, w ktrych mia znajomych. O tej porze prawie wszyscy pisali listy do krewnych lub czytali star korespondencj. W baraku lesorubw mieszka jego kolega, Pamfiow, ktry czyta Gustawowi listy od syna. Syn Kozaka suy w Armii Czerwonej. Pamfiow zosta przesiedlony na Syberi, gdzie straci on, a jedynego syna wcielono do wojska. Aresztowany w 1937 roku, pracowa wytrwale, majc nadziej, e dziki temu zasuy na widzenie z Sasz. Ostatni list, napisany w listopadzie 1939, wizie otrzyma w roku 1940. Dopiero po wielu miesicach nadszed kolejny list, w ktrym Sasza donosi ojcu, e nie bdzie pisa przez jaki czas ze wzgldu na pilne zajcia. Stary wizie rzuci si na prycz i wyszepta, e straci syna. Nastpnego dnia nie poszed do pracy i zosta odesany do izolatora. Dwa dni o kromce chleba i wodzie ugiy go, lecz nie pracowa ju jak dawniej. Sta si milczcy, a pewnej nocy spali wszystkie listy od Saszy. W kwietniu przeszed przez Jercewo etap oficerw i onierzy sowieckich, ktrzy dostali wyroki za poddanie si Finom. Wrd nich by take Sasza Pamfiow. Po przyjedzie dowiedzia si, w ktrym baraku mieszka ojciec i pooy si na jego pryczy. Kiedy stary Kozak wrci z lasu, pojedna si z ukochanym dzieckiem. Sasza nastpnego dnia poszed z etapem do Niandomy, a jego ojciec zacz znw pracowa cierpliwie. Pod wieczr w wychodnoj die winiowie wracali do barakw, gdzie spdzali ostatnie godziny wypoczynku na rozmowach ze wsptowarzyszami i suchaniu ich opowieci. Przez kilka dni witecznych z rzdu winiowie z baraku Gustawa suchali historii Fina, Rusto Karinena, o jego nieudanej prbie ucieczki z obozu w 1940 roku . Rusto przyjecha nielegalnie do Rosji w 1933 roku i otrzyma prac w Leningradzie. Po zabjstwie Kirowa zosta oskarony o przywiezienie z Finlandii instrukcji dla zamachowcw. W Jercewie pojawi si w poowie roku 1939. Decyzj o ucieczce podj w chwili, kiedy rozgorzaa wojna rosyjsko-fiska. Wyruszy w porze obiadowej, przedzierajc si przez lasy. Przez pierwsze godziny szed szybko, majc nadziej, e jego nieobecno zostanie odkryta dopiero po powrocie na zon. Z nastaniem ciemnoci straci poczucie kierunku, wykopa wic jam i przesiedzia w niej ca noc. O wicie ruszy dalej, a gdy okazao si, e do wieczora nie sysza pocigu za sob, nabra nadziei. Czwartego dnia, po zmroku, ujrza w oddali reflektory obozu. Tej nocy ba si rozpali ognisko i nieomal zamarz na mier. Kolejnego dnia zacz dotkliwej odczuwa samotno. Nazajutrz, zdjty gorczk, nie zastanawia si nad kierunkiem i szed przed siebie. Po siedmiu dniach dotar do jakiej wsi. Okazao si, e ley ona w odlegoci pitnastu kilometrw od Jercewa. Chopi odwieli go do obozu, gdzie zosta skatowany i trafi do izolatora. Przez kilka miesicy walczy ze mierci. Po prbie ucieczki doszed do wniosku, e od obozu nie mona uciec, poniewa winiowie s do niego przykuci na cae ycie. Na zakoczenie dnia odpoczynku winiowie, lec na pryczach, powtarzali zdanie, ktrego groz potrafiby zrozumie wycznie ten, kto by w obozie sowieckim: Zawtra opiat na rabotu.

Cz druga Gd Gd fizyczny i seksualny w obozie najgorzej znosiy kobiety. Proste prawo obozowe gosio, e amic kobiet godem fizycznym, zaspokaja si jednoczenie obie potrzeby jednoczenie. ycie w zonie przekonao, e nie ma takiej rzeczy, ktrej czowiek nie zrobiby z godu i blu. Obz wytworzy swoisty kodeks moralny. Nikt nie potpia modego chopca, ktry dla polepszenia swego bytu zosta kochankiem starej lekarki, lecz dziewczyna, ktra z godu oddawaa si starcowi z chleboriezki bya okrelana bladzi. Kobieta wychodzca za zon do naczelnika bya prostytutk najgorszego typu. Kiedy gd raz zama kobiet, to staczaa si ona na samo dno upodlenia seksualnego. Niektre nie liczyy wycznie na polepszenie swego bytu, lecz take na macierzystwo. Kobiety ciarne zyskiway bowiem zwolnienie na trzy miesice przed porodem i p roku po narodzinach dziecka. W par tygodni po przyjedzie Gustawa do Jercewa, w styczniu 1941 roku, w obozie pojawia si modziutka Polka, crka oficera z Moodeczna. Z dum chodzia do pracy i nie pozwalaa adnemu mczynie zbliy si do siebie. Po zmroku nigdy nie opuszczaa kobiecego baraku. Gustaw przyj zakad z inynierem Polenko, e dziewczyna nie ulegnie. Postanowi zagra nieuczciwie wobec Polenki i przedstawi si dziewczynie jako student z Warszawy, proponujc fikcyjne maestwo. Wkrtce panna dostaa si do skadu jarzyn, w ktrym pracowa Polenko. Mczyzna pilnowa, aby dziewczyna nie krada warzyw. W miesic pniej inynier wszed do baraku i rzuci na prycz podarte damskie majtki. Gustaw bez sowa odda mu p kromki chleba, przegrywajc zakad. Od tej pory Polka zmienia si. Po zmroku mg j posi kady, kto chcia. Gustaw spotka j w 1943 roku w Palestynie. Wygldaa jak stara kobieta. Najduej opr stawiaa Tania, piewaczka opery moskiewskiej, ktra zostaa skazana na dziesi lat za par nadprogramowych tacw na balu dyplomacji zagranicznej. Natychmiast zostaa skierowana do lesorubw. Na swoje nieszczcie spodobaa si urce Wani, ktry przydzieli jej cik prac i powstrzymywa przed wysaniem do szpitala. Po dwch tygodniach Tania przysza wieczorem do baraku lesorubw i pooya si na pryczy Wani. Jedynie w ani mona byo oceni, jakie pitno wyciska na winiach gd. Do pomieszczenia wchodzili nago, oddajc ubrania do odwszenia. Winiowie korzystali z ani raz na trzy tygodnie. Pewnego dnia kto ukrad Gustawowi kawaek szarego myda, wic mczyzna zakl po polsku. Stojcy obok niego staruszek, z trudem wymawiajc sowa po polsku, zapyta go, czy zna Tuwima. W ten sposb Gustaw zawar znajomo z profesorem Borysem Lazarowiczem N., ktry ukoczy gimnazjum w odzi i osobicie zna polskiego poet. Po rewolucji wyjecha do Rosji i w 1925 roku sprowadzi z odzi mod dziewczyn, Olg, ktr polubi. W 1937 roku zostali aresztowani za prowadzenie salonu literackiego w Moskwie, w ktrym czytano wycznie literatur polsk. Po trzech latach rozki, spotkali si w jednym z agpunktw i razem przyjechali do Jercewa. Wieczorem Gustaw pozna Olg, bezgranicznie zakochan w mu. Profesor wkrtce zosta odesany do trupiarni, a kobiet przydzielono do brygady na bazie ywnociowej. azanowicz z trudem znosi gd i y wycznie myl o jedzeniu. Gustaw czasami zanosi mu kilka ziemniakw. Przez trzy miesice profesor pogbia jego wiedz o literaturze francuskiej. Pniej zosta wysany z etapem do Mostowicy. W marcu 1941 roku w Jercewie zapanowa straszliwy gd. Winiowie mdleli z wycieczenia, zaczli chorowa. Pewnego wieczoru Dimka, aby zaspokoi gd, zabi psa. Brygada tragarzy szybko nauczya si gotowa zaczyn ze zmiecionej z wagonw mki. W maju Gustaw zacz przemyca ciasto do obozu, oblepiajc nim piersi Olgi. Z Mostowicy tymczasem nadeszy wiadomoci, e stary profesor umiera z godu, nie wychodzi z trupiarni i

ebrze, dostajc atakw obdu. Krzyki nocne wiato palio si w barakach przez ca noc. Po pracy i posiku winiowie mieli okoo trzech godzin wytchnienia, ktre spdzali w rny sposb, naladujc ycie na wolnoci. Wikszo winiw pozostawaa na swych pryczach, popadajc w odrtwienie, przyspieszajce mier. Pierwszego wieczoru po przyjedzie Gustaw zauway starca, ktry siedzia przy piecu. Jego oczy byy oczami czowieka martwego za ycia, ktry nie potrafi zakoczy swojej beznadziejnej egzystencji. Mczyzna pochodzi z Czeczenii, a kolektywizacja pozbawia go niewielkiego gospodarstwa. Aresztowano go w 1936 roku za to, e odmwi wydania worka pszenicy i zabi dwa barany. Po tygodniach przesucha i katowania, kiedy nie zdradzi miejsca, gdzie ukry zboe, zosta skazany na pitnacie lat. W obozie kadego dnia modli si o szybk mier. Jako jedyny nigdy nie krzycza w nocy. Kadego dnia po pracy winiowie wracali do zony ze wiadomoci, e pobyt w obozie przyblia ich do mierci. Kady zasypia z myl, e mier zaskoczy go we nie wanie tej nocy. Pojawia si wwczas lk przed mierci, biorcy si z tego, e nie wiedzieli kiedy, jak i na co mog umrze. Przeraenie pogbiaa wiadomo, e mier bya czym wsplnym z pozostaymi skazacami. mier w obozie przeraaa take anonimowoci skazacy nie wiedzieli, gdzie grzebani s zmarli ani czy po zgonie s wypeniane jakiekolwiek dokumenty. Przypuszczano, e cmentarz wizienny mieci si w lesie, gdzie niemy wonica wywozi zwoki. Przekonanie, e nikt nie dowie si o ich mierci, byo dla winiw najwiksz tortur. Z czasem taka myl stawaa si obsesj i zobowizywali si do tego, e ten, kto przeyje obz, powiadomi rodziny o dacie mierci i przyblionym miejscu pochowania pozostaych towarzyszy. Kadego wieczoru okoo dziesitej rozmowy winiw milky i obz powoli pogra si we nie. Okoo pnocy z barakw dobiegay jki picych, czasami cisz rozdziera krzyk, sycha byo imiona krewnych, wypowiadane w sennych majakach. Zapiski z martwego domu Pewnego dnia winiowie, po powrocie do zony, zauwayli duy afisz na tablicy starachowcw, zapowiadajcy film. By to drugi pokaz filmowy w Jercewie, pierwszy podczas pobytu Gustawa w obozie. Barak chudoestwiennoj samodiejatielnosti, w ktrym mia odby si seans, mieci si w pobliu kuchni. Piecz nad nim sprawowa kawecze, opiekujcy si bibliotek. Organizowano w nim rwnie przedstawienia obozowe. Funkcj kawecze piastowa Kunin, mieszkajcy za zon. Jego pomocnikiem by dawny towarzysz wizienny, Pawe Iljicz. Ksiki byy wydawane zgodnie z przepisami. Polityczni mogli czyta wycznie dziea Stalina i literatur propagandow. Kunin stara si zorganizowa dla winiw analfabetw kursy doksztacajce, lecz jego pomys zosta przyjty bez wikszego zainteresowania. Jedynie podczas organizowania przedstawie mg liczy na poparcie skazacw. W dzie przedstawienia winiowie zjawiali si w baraku z odwitnymi minami i byli dla siebie wyjtkowo grzeczni. Emisj filmu amerykaskiego Wielki walc poprzedzi krtkometraowy film sowiecki, utrzymany w tonie propagandowym. Wielki walc wzruszy skazacw. Z szeroko otwartymi oczami ogldali ycie ludzi wolnych, do ktrego tsknili i zastanawiali si, czy kiedykolwiek bdzie dane im tak y. Obok Gustawa siedziaa Natalia Lwowna, pracujca w biurze rachmistrzw. Wieczorem winiowie opucili chudoestwiennoj samodiejatielnosti i stanli na ciekach, wspominajc sceny z filmu. Dzikowali Kuninowi za przedstawienie. Natalia pakaa. Nagle zapytaa Gustawa, czy sdzi, e ona pacze za tamtym yciem. Odpar, e tak, lecz wwczas zaprzeczya, dodajc, e siedzi ju pi lat w obozie i nadal nie moe si opanowa, kiedy widzi, e wszystko jest takie samo od lat i mieszkaj w martwym domu. Wesza do baraku i

po chwili wrcia, dajc Gustawowi ksik Dostojewskiego Zapiski z martwego domu. W cigu dwch miesicy mczyzna przeczyta powie, czujc si tak, jakby dozna przebudzenia. Rozmyla o tych, ktrzy przebywali w obozie przed laty, zapomniani przez innych. Im bardziej wczytywa si w kartki ksiki, tym czciej ogarniaa go myl o samobjstwie, ktre byoby samowyzwoleniem. Po dwch miesicach Natalia poprosia go o zwrot ksiki, bez ktrej nie potrafia y. Wyznaa, e dziki Dostojewskiemu zrozumiaa, e ycie jest wycznie jej wasnoci i kady czowiek moe zadecydowa o czasie i rodzaju swojej mierci. Pragnc mierci, odzyskiwaa nadziej. O nastpnym przedstawieniu winiowie dowiedzieli si znacznie wczeniej. Wieczorami trway prby do koncertu, na ktrym miaa wystpi Tania. W grupie teatralnej znaleli si rwnie Wsiewoodzia Prastuszko i Zelik Lejman. Wsiewoodzia by ulubiecem caego obozu. Na ciele mia wytatuowane postacie z cyrku, ktre pokazywa na prob wsptowarzyszy. Zelik Lejman pracowa w zakadzie fryzjerskim obok ani. Po kampanii wrzeniowej wyruszy wraz z modzie ydowsk za Bug. W obozie znany by z tego, e donosi wadzom na swych wsptowarzyszy i odsun si od innych ydw. Winiowie nienawidzili go, a on gardzi nimi. Na drugie przedstawienie Gustaw poszed w towarzystwie Olgi i Natalii. Barak by przepeniony. Jako pierwsza wystpia Tania. Jej wystp przerway wyzwiska, lecz piewaczka, po chwili zwtpienia, odpiewaa piosenki, ktre wysuchano obojtnie. Po niej piewa Wsiewoodzia, ktry rozbawi publiczno. Na zakoczenie wszyscy winiowie przyczyli si do jego piewu. Na koniec na scenie pojawi si Zelik Lejman i zacz gra na skrzypcach. Zasuchany Gustaw nie zauway, e Natalia opucia sal. W par tygodni pniej obz obiega wiadomo, e Natalia Lwowna prbowaa popeni samobjstwo. Jej ssiadka z pryczy w por zaalarmowaa wartowni i kobiet przeniesiono do szpitala, gdzie spdzia dwa miesice. Potem przeniesiono j do innej pracy, a znajomo z Gustawem zakoczya si, cho czasami widywali si w obozie. Na tyach otieczestwiennoj wojny Partia szachw Wybuch wojny rosyjsko-niemieckiej przynis zmiany w yciu Gustawa. 29 czerwca wraz z innymi cudzoziemcami i rosyjskimi winiami politycznymi, zosta usunity z bazy ywnociowej i skierowany do brygady 57., ktra miaa pomaga podczas sianokosw w porbach lenych. Stra i administracja obozowa przyjy wiadomo o wojnie z osupieniem i strachem. W pierwszych tygodniach winiowie mwili o niej ostronie i mao, ale zawsze jednymi sowami: id naprzd! Skazacy kadego dnia wyczekiwali nadejcia hitlerowskich oswobodzicieli. Ludzie wolni zaczli troszczy si o swj los. W obozie usunito wszystkich politycznych ze stanowisk, zastpujc ich wolnymi ludmi, Niemcw przydzielono do brygad lenych. Podwojono wyroki oskaronym o szpiegostwo na rzecz Niemiec i zawieszono zwalnianie winiw. Min miesic i nic si nie dziao. Sadowski, towarzysz modzieczych lat Lenina i Dzieryskiego, uwaa, e dla dziaa wojennych najwaniejsze s pierwsze cztery tygodnie. Podejrzewa, e wojska sowieckie mogy wycofywa si a do Uralu, gdzie wybudowano zapasowy orodek przemysu wojennego. Sytuacja Polakw w obozie zmienia si po zawarciu paktu Sikorski-Majski i amnestii. W pierwszych dniach sierpnia uwaani byli za bojownikw wolnoci i sojusznikw. Po amnestii Rosjanie i cudzoziemcy odsunli si od Polakw, uwaajc ich za przyszych

wspuczestnikw w dziele obrony wizie i obozw sowieckich. W grudniu 1941 roku z przemwienia Stalina winiowie dowiedzieli si, e ofensywa niemiecka zostaa zatrzymana na przedpolach Leningradu i Moskwy. Skazacy wysuchali tych sw z wyrazem beznadziejnej rozpaczy na twarzach. W pierwszych dniach lipca 1941 roku w baraku technicznym w Jercewie wydarzy si pewien wypadek. Byli tu zatrudnieni winiowie zgodnie z zawodami, ktre wykonywali, bdc na wolnoci, mieli rne przywileje i naleeli do wybracw losu. Za te przywileje musieli paci rwnie donosicielstwem. Gustaw mia w tym baraku wielu znajomych. Dziki Ormianinowi, Machapetianowi, mg wchodzi do baraku technicznego o kadej porze dnia i nocy. Korzysta z tego kadego wieczoru, spragniony ludzkiej rozmowy. W pewien upalny, lipcowy wieczr Gustaw, Weltmann, Loevenstein i Mironow siedzieli nad parti szachw. O pnocy z gonika radiowego popyny wiadomoci z frontu. Nieoczekiwanie do baraku wtoczy si pijany technik i zacz wsuchiwa si w gos spikera. Po wiadomociach wykrzykn, e jest ciekawy, ile rosyjskich samolotw zostao zestrzelonych przez Niemcw. W baraku zapanowaa cisza i po chwili Zyskind wyszed. Po kwadransie dwch oficerw z Trzeciego Oddziau wyprowadzio pijanego mczyzn i Machapetina. Kiedy Ormianin wrci do baraku, opowiedzia, e musia potwierdzi sowa technika. Po jakim czasie Zyskind wrci do baraku i pooy si na swojej pryczy. Za zon usyszeli wystrza. Gustaw spojrza na poszarza twarz donosiciela. Zyskind wyjani cicho, e odby si trybuna wojenny. Gustaw podda parti szachw i roztrci figury. Loevenstein i Mironow grali dalej. Po wygranej Loevenstein zwrci si do Zyskinda i powiedzia, e z nich wszystkich to wanie on ma szans stan w szeregach obrocw ojczyzny, czego mu zazdroci. Potem kaza przyprowadzi nastpnego dnia chorych do ambulatorium. Zyskind skin gow na znak zgody. Sianokosy Droga na sianokosy wioda obok bazy na olbrzymi polan. Gustaw wspomina pniej ten okres pracy w obozie ze wzruszeniem i radoci. Po raz pierwszy od roku wyszed tak daleko za zon. Droga bya cika i duga. Winiowie wracali wieczorem opaleni i przesyceni zapachem lasu. Na czele brygady 57. stan stary ciela Iganow, ktry nigdy nie korzysta ze swoich przywilejw i razem z innymi pracowa przy koszeniu anw trawy. Sianokosy powoli koczyy si, Polacy wychodzili na wolno po amnestii. Gustaw zaprzyjani si ze starym bolszewikiem, Sadowskim, ktry pozosta komunist. Po zakoczeniu sianokosw brygad odesano na bir drzewn, do piowania i adowania klocw. By to najciszy okres w yciu Gustawa. Organizm zareagowa na zmian cyng i kurz lepot. Praca wydawaa mu si ponad ludzkie siy, czsto upada pod jodami. Sadowski, pracujcy w parze z modziecem, zapad na obd godowy. Pewnego dnia wyrwa z rk Gustawa blaszank z zup. Do tych udrk doczya wiadomo, e amnestia omijaa Gustawa. Kadego wieczoru odwiedza barak pieriesylny, gdzie rozmawia z Polakami, idcymi z innych agpunktw na wolno. Jedynie dziki Machapetianowi nie zaama si psychicznie w tych dniach niepokoju. W listopadowy wieczr Gustaw zosta zatrzymany przed barakiem rzemielnikw przez jakiego niskiego winia. Skazaniec zapyta, czy to on rozpowiada o zwycistwie Rosjan. Gustaw potwierdzi to, a wwczas wizie wyjawi mu, e sysza rozmow o Gustawie midzy Strumin a donosicielami. Kapu opowiada, e wszyscy zwolnieni Polacy mwi o

klsce Rosji, a jedynie Gustaw jest innego zdania. Donosiciel radzi, aby nie zwalnia Gustawa i przewie go do Moskwy, traktujc jako szpiega. Zaskoczony modzieniec chcia si dowiedzie, kim by donosiciel i w odpowiedzi usysza, e to Machapetian. Mka za wiar Pod koniec listopada 1941 roku Gustaw straci nadziej, e amnestia obejmie rwnie i jego. Wiedzia, e nie przeyje do wiosny i postanowi ogosi godwk protestacyjn. Z prawie dwustu Polakw, przetrzymywanych w Jercewie, pozostao zaledwie sze osb. Obz wyludni si, a pozostali Polacy sdzili, e zostan uznani za Rosjan. Godwka Gustawa bya aktem desperacji. By w ostatnim stadium cyngi, mia wycieczony organizm. Starzy winiowie byli przekonani, e pozostao mu zaledwie sze miesicy ycia. Godwk traktowano w Rosji jako sabota i karano drugim wyrokiem lub mierci. Przyjaciele wizienni odradzali mu t decyzj. Ryzyko byo ogromne, lecz modzieniec y resztkami nadziei, pragnc przypomnie o sobie. Postanowi przekona do pomysu Polakw, z ktrymi spotyka si wieczorami w jednym z barakw. Towarzysze twierdzili, e godwka, rozpoczta po ogoszeniu amnestii, moe pogorszy ich sytuacj. Wierzyli w sprawiedliwo wyrokw boskich i w moc zobowiza midzynarodowych. Gustaw natomiast chcia przebaga los, prowokujc go. 30 listopada by pewien, e rozpocznie godwk samotnie. Tego dnia zaszed do znajomych Polakw po raz ostatni. Przypomnia im, e Machapetian donosi na niego i e kady z nich mg rwnie pa ofiar donosw. Opowiedzia, e komunici niemieccy ogosili w wizieniu godwk i prawie wszyscy zostali wypuszczeni na wolno. Te dwa argumenty przemwiy do Polakw, ktrzy zgodzili si przyczy do protestu. Z godwki zosta wyczony inynier M., ktry ze wzgldu na stan zdrowia zosta wyznaczony do zaniesienia informacji o buntownikach na wolno. Tego samego wieczoru Polacy zanieli chleb i przydziay na zup do biura Samsonowa. W okresie poprzedzajcym godwk w wiadomoci Gustawa zaszy zmiany. Pocztkowo czu wyrzuty sumienia, e jako Polak podlega amnestii i wyjdzie na wolno w imi obrony tego, co stao si przyczyn aresztowa. Kiedy okazao si, e nadal pozostawa w obozie, zacz odczuwa nienawi do wsptowarzyszy, jakby to oni byli winni niesprawiedliwoci jaka go dotkna. Sta si podejrzliwy, opryskliwy i milczcy. Odizolowa si od przyjaci. Wrd osb, ktre rozpoczy z nim godwk, panowaa nieufno i nadzieja, e kade z nich wyjdzie na wolno kosztem pozostaych. Gustaw wrci do swojego baraku. Natychmiast umilky rozmowy, a inni winiowie odsunli si od niego. Wie o protecie wywoaa fal poruszenia i lku. Gustaw zosta sam, pogrony w strachu. Tej nocy nie zmruy oka, prbujc uporzdkowa w mylach wszystko, co si wydarzyo. Wiedzia, e groniejsza od godwki bdzie odmowa pjcia do pracy. Nad ranem zasn tak mocno, e przespa podjom i obudzio go gwatowne szarpnicie. Ujrza stojcego przy pryczy Zyskinda, ktry kaza mu i za sob. Gustaw wyszed do zony. Zyskind obszed pozostae baraki, w ktrych przebywali godujcy Polacy i zaprowadzi ich do biura naczelnika obozu, Samsonowa. Naczelnik przyjmowa ich kolejno. Na jego pytania odpowiadali zgodnie, e daj zwolnienia z obozu na mocy amnestii i jako obywatele zaprzyjanionego pastwa nie podlegaj prawu sowieckiemu. Pierwsze przesuchanie zakoczyo si. Okoo dziewitej buntownicy zostali zaprowadzeni do izolatora. Dopiero wieczorem Gustaw odczu gd. Nastpnego dnia uczucie godu ustpio i modzieniec zacz odczuwa samotno. Przez chwil rozmawia ze wspwiniami z ssiednich cel. Od Gorbatowa dowiedzia si, e w kolejnej celi siedz trzy siostry zakonne, ktre pewnego dnia odmwiy wyjcia z zony, nie chcc suy Szatanowi.

Nieoczekiwanie zjawi si Zyskind, przynoszc porcj chleba. Od tej pory wizie kadego dnia przynosi porcj chleba i kad j na pryczy. Wieczorem do celi Gustawa zosta wepchnity jaki czowiek, ktry zacz apczywie je swoj porcj posiku. Buntownik poczu osabienie. Wizie spdzi w celi pi dni, lecz Gustaw nie zamieni z nim nawet jednego sowa. Czwartego dnia godwki Gustaw by tak osabiony, e prawie cay czas lea bez ruchu na pryczy. Zatraci cakowicie poczucie rzeczywistoci. Okoo poudnia w drzwiach stan oficer NKWD. Zza jego plecw zaglda do celi Samsonow. Dygnitarz zapyta Gustawa o nazwisko, dotykajc przy tym pochwy pistoletu. Po chwili spyta, czy przerwie godwk. Modzieniec wykrzykn, e nie i opad na prycz. Jak przez sen sysza sowa o trybunale wojskowym. Po jakim czasie usysza od T., e pani Z. zemdlaa i zostaa zabrana do szpitala. Wieczorem zjawi si Zyskind i wcisn Gustawowi do rki skrawek papieru, na ktrym B. napisa, e pozostaa trjka godujcych jest w szpitalu i radzi, aby zaprzestali protestu. Nazajutrz Gustaw obudzi si z uczuciem, e dusi si. Jego ciao byo opuchnite. Po poudniu Gorbatow poinformowa go, e z izolatora wyprowadzono siostry zakonne. Wieczorem modzieniec popad w stan sennego odrtwienia na jawie. Okoo pnocy usysza trzy krtkie wystrzay. Nastpnego dnia odwiedzi go Loevenstein. Radzi, aby przerwa nielegaln godwk na rzecz godwki dozwolonej przez prawo. Gustaw nie chcia si na to zgodzi. W nocy poczu bl serca i ogarn go strach. Zacz wali w cian celi T., mylc z przeraeniem, e jego towarzysz nie yje. Dopiero po jakim czasie T. zapyta, co si dzieje. Gustaw chcia przekona go, aby przerwali protest, lecz mczyzna nie zgodzi si. smego dnia Zyskind nakaza mu wyjcie z celi. Po chwili doczy do nich T. i zostali zaprowadzeni na wartowni. Tam podpisali tekst depeszy do ambasadora Rzeczypospolitej w Kujbyszewie i odprowadzono ich do szpitala. ycie uratowa im stary Polak, doktor Zabielski, ktry wbrew zaleceniom poda im zastrzyki z mleka. Pod wieczr nastpnego dnia Gustaw o wasnych siach uda si do latryny, a z jego oczu spyway zy blu i dumy. Trupiarnia Ostatnim etapem ycia w obozie bya Trupiarnia, do ktrej kierowano winiw niezdolnych do pracy przed ich definitywnym wykreleniem z listy ywych. Teoretycznie wizie po jakim czasie mg wrci do pracy, poniewa istniaa moliwo regeneracji organizmu. W pierwotnym zaoeniu barak mia przywraca wycieczonych skazacw do stanu przydatnoci do pracy, w praktyce byo to miejsce w stylu domu przedpogrzebowego. Powtrna selekcja polegaa na podzieleniu mieszkacw Trupiarni na tych, ktrzy mieli jeszcze szans powrotu do brygady oraz na tych, ktrzy umierali powoln mierci, nie dostajc dodatku ywnociowego. Gustaw po piciodniowym pobycie w szpitalu zosta skierowany do Trupiarni. Perspektywa leenia bezczynnie na pryczy, z nadziej na ryche zwolnienie, cieszya go. W tym samym momencie z dawnego baraku, ktry zajmowa, wysza jego brygada. W Trupiarni powitay go ciekawe spojrzenia. Rzuci swj dobytek na prycz i zacz szuka Dimki, ktrego znalaz na pryczy w rogu. Po chwili starzec rozpozna go i umiechn si przyjanie. Tu obok lea inynier M., dziki ktremu sprawa godwki Polakw zostaa nieco zaagodzona. Okoo poudnia pojawi si Sadowski. W obozie mwiono o nim, e kadego ranka i wieczorem wyprawia si na ebry pod kuchni i wyjada resztki zlewek z kotw. W Trupiarni mieszkao sto pidziesit osb. Barak by utrzymywany w czystoci i porzdku, panowaa w nim cisza, a winiowie rozmawiali szeptem. Pod t mask pozorw krya si inna rzeczywisto. Winiowie nie ukrywali swej zazdroci o jedzenie i nienawici.

Pewnego wieczoru Gustaw zasta nauczyciela z Nowosybirska, pastwicego si nad umierajcymi skazacami opowieciami o kobietach. Sam zacz rwnie ulega prawom, panujcym w Trupiarni. Pewnego dnia pomaga w kuchni i mia moliwo najedzenia si do syta. Nagle dostrzeg w oknie twarze Dimki i Sadowskiego, ebrzcych o resztki posiku. Z odraz popatrzy na swych wsptowarzyszy, cho sam od kilku dni rwnie musia ebra o jedzenie. Trupiarnia pomimo tego sprzyjaa zacienianiu wizi przyjani. Dopiero tu Gustaw pozna histori Dimki. Starzec by popem, kiedy wybucha rewolucja. Po kilku latach zrzuci sutann i zosta kancelist, a okoo roku 1930 oeni si i wyjecha na poudnie Rosji. W 1936 roku zosta aresztowany za zbrodni popostwa i straci kontakt z on i dwjk dzieci, zesanych do Azji rodkowej. Definitywnie przesta wierzy w Boga w dniu, w ktrym odrba sobie nog, by trafi do szpitala. Zupenie innym czowiekiem by M. Winiowie nienawidzili go i jednoczenie szanowali. Zachowywa si z godnoci, nigdy nie narzeka i interesowa si trzema sprawami: Bogiem, Polsk i on. Przed aresztowaniem zajmowa stanowisko urzdnika w ministerstwie rolnictwa. Pocztkowo skazany zosta na mier, pniej wyrok zamieniono na dziesi lat wizienia. Od chwili aresztowania prbowa skontaktowa si z on, zesan w gb Rosji. Przed Boym Narodzeniem wszystkim Polakom dano do podpisania krtkie owiadczenie, ktre pooyo kres ostatnim nadziejom na wolno. Gustaw zrozumia, e bdzie musia na dobre zadomowi si w Trupiarni. wita obchodzone byy w obozie w sposb zakonspirowany i nieoficjalny. Tego roku postanowiono obchodzi je w sposb wyjtkowy, witajc Nowy Rok z uczuciem beznadziejnoci. Wieczorem do baraku przysza pozostaa czwrka Polakw i zaczli ama si przechowywanym na t okazj chlebem. Pani Z. ofiarowaa kademu z nich wyhaftowan chusteczk. Pniej zasiedli do wigilijnej kolacji, ktra skadaa si z kawaka chleba i kubka wrztku. Pochylali si nad stoem, paczc z tsknoty za ojczyzn. B., oficer rezerwy wojsk polskich, opowiedzia histori swojego aresztowania i ledztwa. Opowiadanie B. B. 22 czerwca, po wybuchu wojny rosyjsko-niemieckiej nie mg zasn, rozmylajc o zmianach, jakie mogy nastpi. Nad ranem zosta obudzony przez zastpc Samsonowa, ktry kaza mu si szybko ubiera. W kancelarii NKWD czekaa na niego Strumina w towarzystwie dwch uzbrojonych onierzy. B. podsunito do podpisania akt oskarenia, z ktrego wynikao, e posdzaj go o powtrn zdrad Zwizku Sowieckiego. Pomimo nacisku, nie podpisa. Zosta wic odprowadzony do centralnego izolatora. Po godzinie do celi wprowadzono piciu winiw z Jercewa, ktrzy przypuszczali, e zostan rozstrzelani. Do rana w celi znalazo si dwudziestu dwch winiw, przewiezionych z innych agpunktw. Rozpoczy si ledztwa, trwajce wiele dni. Winiw przesuchiwano w nocy, wracali nad ranem pobici i roztrzsieni. Zmuszano ich do fikcyjnych zezna i podpisywania gotowych protokow. W kocu przysza kolej B. W nocy zawieziono go do siedziby NKWD i oficer zacz przeglda dokumenty z poprzedniego ledztwa. Po przesuchaniu dano mu do podpisania gotowy dokument, w ktrym zosta oskarony o bycie urzdnikiem w buruazyjnokapitalistycznej Polsce i zdrad Zwizku Sowieckiego poprzez opowiadanie wspwiniom o yciu na Zachodzie. Kiedy nie podpisa aktu, sdzia zacz go bi. Nastpnie zosta

zaprowadzony na wartowni, gdzie nie pozwalano mu zasn. Po kilku godzinach odbyo si kolejne przesuchanie, ktre trwao do rana. Po dwch tygodniach zosta ponownie wezwany do podpisania protokou i ponownie nie zgodzi si z zarzutami. Po paru dniach rozpoczy si rozprawy sdowe. Osoby z wyrokami byy przenoszone do innej celi. Po jakim czasie B. zosta sam. Pewnej nocy skazani na mier zostali wywleczeni z ssiedniej celi i rozstrzelani. Upyno kilka tygodni. Jakiej nocy B. zosta zapdzony do sali sdowej, gdzie usysza, e na podstawie umowy rzdu polskiego z rzdem sowieckim nie bdzie sdzony. Byo to 29 sierpnia. Dopiero pniej uwiadomi sobie, e podczas jego pobytu w izolatorze zaszy jakie zmiany. W pierwszych dniach wrzenia zosta przewieziony do Drugiej Aleksiejewki, gdzie zosta skierowany do zony izolacyjnej. Po dwch tygodniach udao mu si uzyska przeniesienie do wolnej zony. Zamieszka tam w baraku, gdzie siedzieli wycznie Polacy. Pewnego dnia Polacy postanowili nie wychodzi do pracy, dajc zwolnienia z obozu zgodnie z amnesti. Soroka wysa wszystkich do Kruglicy. Jedynie B. przesano z etapem do Jercewa, do ktrego wraca jak do domu. W styczniu Gustaw zacz ponownie puchn i cae dnie spdza, lec na pryczy. Przez cay czas wspomina czasy, kiedy wraca do domu ze stancji w Kieleckiem. Wydawao mu si, e zaglda przez okno do kuchni i widzi ojca, siostry, brata z on i jej crk, siedzcych przy stole. Kiedy puka w szyb, budzi si, paczc. ycie w Trupiarni toczyo si zwykym trybem, burzonym niekiedy przez nieoczekiwane wydarzenia. Ktrego wieczoru stary kochonik przepowiedzia koniec wszystkich cierpie i nadejcie Chrystusa, a potem rzuci si w ogie. Innego dnia Sadowski zacz wykrzykiwa jakie nazwiska i skazywa wyimaginowanych ludzi na rozstrzelanie. Byo to w ostatnich dniach pobytu Gustawa w Trupiarni. Ural 1942 W dniu 19 stycznia 1942 roku podoficer Trzeciego Oddziau przypomnia sobie o istnieniu Gustawa. Nastpnego dnia rano modzieniec poegna si z Dimk i pani Olg. Iwanow poprosi go, aby na wolnoci przesa kartk jego rodzinie. Za zon ruszy do Drugiego Oddziau, gdzie mia odebra dokumenty. Tam pokazano mu spis miejscowoci, w ktrych mia prawo przebywa. Pierwsz noc na wolnoci spdzi na stacji w Jercewie, czekajc na pocig do Woogdy. Zamierza przyczy si do wojsk polskich, cho ostrzeono go, e mg jedynie dotrze do Uralu. Na dworcu w Woogdzie spotka kilkuset winiw, ktrych obja amnestia. Spdzi tam cztery dni. O wicie wypdzano wszystkich na ebry do miasta. Gustaw dostawa jedzenie od staruszki, ktra okoo poudnia zapraszaa go do kuchni i czstowaa kawakiem chleba i wywarem z lici. Pewnego dnia znalaz Ludowy Komisariat Wojny, lecz kapitan nie chcia odpowiedzie, gdzie tworzy si armia polska. Pitego dnia opuci miasto, lecz konduktor wysadzi go na malekiej stacyjce Buj. Rankiem wybra si na zwiedzanie miasteczka. Po powrocie na dworzec, zawiadowca zaproponowa mu wyadowanie wagonu podkadw za talerz zupy i kilogram chleba. Gustaw, ktry wczeniej zjad kawaek chleba wygrzebany ze mietnika, zada miejsca w pocigu do Swierdowska. Po pnocy siedzia na korytarzu wagonu, jadc do wybranej przez siebie miejscowoci. Po jakim czasie nieznajoma kobieta zaprosia go do wagonu. Do koca trasy ukrywaa go w przedziale i dzielia si z nim jedzeniem. 30 stycznia dojecha do Swierdowska. Natychmiast poczu te ochot do pisania i za par kopiejek kupi notes z owkiem, w ktrym zapisywa swoje obserwacje. Zamieszka na dworcu z garstk Polakw, ktrzy uwiadomili mu, e nikt

tu nie sysza o armii polskiej. Po poudniu uda si na poszukiwania rodziny Krugoww, krewnych jednego z winiw z agpunktu Ostrownoje. Wkrtce odnalaz mieszkanie i zosta w radoci powitany przez crk generaa. Zosta zaproszony na kolacj, ktr zjad wzruszony przyjaznym traktowaniem. Po posiku poprosi Krugow o nocleg, lecz kobieta odpara, e nie moe suy mu pomoc, poniewa od aresztowania ma jej rodzina jest szykanowana przez NKWD. Gustaw wrci wic na dworzec. Pitego dnia pobytu w miecie pozna mod Gruzink, Fatim Sobolew, ktra wracaa z odwiedzin u ma, oficera puku artylerii. Bardzo szybko zaprzyjanili si ze sob i dziewczyna namawiaa Gustawa, aby pojecha z ni do Magnitogorska. Po kilku dniach wyjechaa. Nazajutrz na dworcu swierdowskim pojawi si oficer polski, od ktrego dowiedzieli si, e najblisza misja wojskowa armii polskiej mieci si w Czelabisku. W Czelabisku grupa Polakw, w tym rwnie znajomi Gustawa z obozu, odnalaza w hotelu Ural szefa polskiej misji wojskowej. Kapitan obieca, e postara si o dokumenty, ktre uatwi podr do Kazachstanu. W pierwszych dniach lutego wyruszyli pocigiem z Czelabiska i 9 marca dotarli do ugowoje. 12 marca Gustaw zosta przyjty do dziesitego puku artylerii lekkiej. Pierwszym czowiekiem, jakiego spotka w miasteczku, by kapitan K., ktremu pomaga w wizieniu witebskim. Dywizja, zoona z najpniej zwolnionych winiw, zostaa wyewakuowana z Rosji do Persji. 2 kwietnia Gustaw znalaz si poza krajem, w ktrym mona zwtpi w czowieka i sens walki o to, aby mu byo lepiej na ziemi. Epilog: upadek Parya O upadku Parya winiowie dowiedzieli si w Witebsku od winia, ktrego wepchnito do ich celi w czerwcu 1940 roku. W celi zapanowao milczenie, spowodowane nieufnoci i wiadomoci, e mg by to szpieg. Nieznajomy spojrza na nich i wyszepta, e Pary upad. Jecy zrozumieli, e nie maj ju na co czeka. Nowy wizie powtrzy wiadomo i zacz paka. W cigu paru tygodni Gustaw zawar z nim blisz znajomo. W czerwcu 1945 roku spotkali si ponownie w Rzymie. Gustaw pracowa tam w redakcji pisma wojskowego. Dopiero wwczas usysza dalsze dzieje znajomego. Z wizienia w Witebsku zosta zabrany w miesic po Gustawie i odesany do obozu nad Peczor. Po wybuchu wojny niemiecko-rosyjskiej amnestia omina go, poniewa z pochodzenia by ydem. W styczniu 1942 roku zosta dziesitnikiem w brygadzie budowlanej. W 1944 przedterminowo zwolniono go z wizienia i wcielono do Armii Czerwonej. Zosta ranny w bitwie pod Budapesztem i odesany do jednostki polskiej, z ktr dotar do Warszawy. Nastpnie uciek do Woch. Wyzna, e po powrocie do Polski nie znalaz nikogo z bliskich. Szuka te kogo, kto przey sowieckie wizienie, by usysze tylko jedno sowo: rozumiem. Przyzna si, e w obozie zosta zmuszony do zoenia donosu na czterech Niemcw, pracujcych w jego brygadzie. Musia dokona wyboru midzy powrotem do pracy w lesie, a mierci niewinnych ludzi i wybra swoje dobro. Gustaw wysucha go w milczeniu, ogarnity fal wspomnie. Nie mg wymwi oczekiwanego przez dawnego wsptowarzysza niedoli sowa. Podszed do okna, a mczyzna wyszed z pokoju hotelowego. Miesic temu skoczya si wojna, miasta byy wolne. Znajomy z Witebska znikn po chwili w tumie ludzi.