1.

GR lkemiz hzl bir sosyal ve ekonomik geliim gstermekte ve bu gelimeye paralel olarak gereksinim duyduu elektrik enerjisini kesintisiz, kaliteli, gvenilir ve ekonomik olarak, evreyi en az olumsuz etkileyecek ekilde retmek durumundadr. Bu nedenle ncelikle yerli enerji kaynaklarndan yararlanlarak projeler gelitirmeli ve gerekli yatrmlar yaplmaldr. Elektrik enerji retiminde fosil ve nkleer yaktl termik ve doal gazl santraller yannda hidroelektrik santrallerin yenilenebilir ve puan alma gibi iki nemli zellii mevcuttur. Elektrik enerjisi tketimi ekonomik gelimenin ve sosyal refahn en nemli gstergelerinden biridir. Bir lkede kii bana den elektrik enerjisi retimi ve/veya tketimi o lkedeki hayat standardn yanstmas bakmndan byk nem arz etmektedir. 1998 yl ba itibariyle Trkiye de kii bana elektrik enerjisi tketimi 1650 kWh'a ulam olmasna ramen, bu rakamn Avrupa'da 6000 kWh/kii ve dnya ortalamasnn ise 2500 kWh/kii olduu dikkate alnrsa, lkemiz iin kii bana den elektrik enerjisi tketiminin olduka dk seviyede olduu gzlenmektedir. Bu nedenle, bata hidrolik enerji olmak zere, elektrik enerjisi arznn artrlmasnn gerei ortadadr. lke kalknmasnda en deerli kaynak kukusuz i gcdr, insan kaynadr. Bu kaynan verimlilii ise ona salanan enerji kolayl ve verilen eitimle arttrlabilir. yi eitilmi bir i gcnn hizmetine enerji verilirse lke kalknmasnn en nemli ta atlm olur. Kaliteli, gvenilir, kesintisiz ve ucuz bir enerji tr olan hidrolik enerjisine gerektii nemin verilmesi dileiyle.

2. GEMTEN GNMZE SUDAN YARARLANMA nsanolunun bu kuvvetten faydalanma teebbsleri ok eskilere dayanr. En basit faydalanma ulamdr. Kardan karya gemek veya bir yerden baka bir yere gitmek iin ktklerin birletirilip (sandal gibi) su yzeyinde ulam gerekletirmilerdir. Zamanla aatan yapt ark ileterek bu kuvveti buday tmekte, odunu kesip bimekte ve demirini dvmede kullanmlardr. Hzl akan ya da belirli bir mesafeden den sudan enerji salanmasnn gemiinin M.. 85lere uzand belirtilmektedir. Roma mparatorluu zamannda, su deirmenleri askeri amal kullanlmt. Ortaa ekonomisinin youn bir ekilde su gcne dayand, ngilterede o zamanlar su deirmenlerinin yalnzca tahl retilmesinde deil, demir dvlrken atein krklenmesi, alet ve silahlarn bileylenmesi, dokuma sanayisi, madenlere su pompalanmas ve benzeri yerlerde kullanld belirtilmektedir. 19. yyn ikinci yarsnda icat edilen trbin ve dinamo akarsulardan daha verimli olarak elektrik enerjisi retimini gerekletirmitir. Bu amala 1880de Californiada bu tesislerin ilki kurulmutur ve 60,000 kWh retim yaplmtr. Sanayi devriminin gereklemesiyle elektrik enerjisine olan ihtiya artm ve gnmze kadar barajlarn kapasiteleri deierek gelmitir. 3. SUDAN ENERJ RETM 3.1. elale Bir akarsu yatandaki dayanml kaya, geriye anm, heyelan, lav akntlar, faylar gibi eim krklar nedeni ile yksekten dklen sulara elale denir. Buradan enerji retimi yksekten dklen suyun altna yerletirilen trbinin dnmesiyle elde edilir. Yksek elalelerden ilk faydalanma teebbsleri 19. asrn ortalarna rastlar. Fransa, Amerika ve ngiltere bu teebbslere n ayak olmutur. bunlardan her biri eski arkn yerine geecek daha dayankl, daha emin bir su motoru icat etmeye altlar. 1980 ylnda trbinin icadyla bunlarn yerini barajlar almaya balamtr. 3.2. Barajlarn Kurulu Amalar, Yararlar ve Dezavantajlar Baraj eitli amalarla, bir rman nn kesmek, sularn bir yerde toplamak iin yaplan engellere denir.

Suyu biriktirmek iin, bir akarsuyun yolunu kapama buluu uygarln tarihi kadar eskidir denilebilir. Tarmn gelimesi zerine insanlar, kurak mevsimlerde kullanlmak zere, akarsular depo etmeyi dndler. lk barajlar el altnda bulunan malzemeye gre tatan, topraktan yaplyordu. Zamanla baraj yapma teknii de ilerledi. Eski Msrllar topraktan barajlar yaparak, rmaklarn su dzeyini ykseltir, bylece evredeki topraklarn sulanmasn salarlard. Barajlar u amalar iin yaplr: Yamur mevsiminde bol olan sular biriktirip kurak mevsimlerde kullanmak, Hidroelektrik enerjisi elde etmek, Topra su basknlarndan korumak, Sularn dzeyini ykseltip, gller meydana getirerek nehir ulamn salamak, Byk ehirlerin su ihtiyacn karlamak. Barajlarn Faydalar: Suyun fazla geldii dnemlerde suyu depolayarak, yetersiz olduu dnemlerde yeterli su salamak, Evsel, endstriyel ve tarmsal su ihtiyacn karlamak, Taknlar nlemek, Hidroelektrik enerji retmek, Su rnleri retimini arttrmak (balklk vb.), Rekreasyon sayesinde turizmin gelimesini salamak, evresel koullar gelitirmek (iklim zerindeki etkisi), Su ulamna ve sporuna olanak salamak, Bu deimelere karlk, oluan veya oluacak yeni baraj, gl alanlarndaki tatl su, fauna ve floras da byk bir potansiyele sahip olabilmektedir.

Barajlarn Dezavantajlar: Nehrin denize kavutuu alanda oluan deltalarn ana malzemesi olan kil tanelerini rezervuarlarnda depolarlar ve onlar aa deltaya yollamazlar. Yani deltann alvyon kayna zayflar. Nehir suyunun kalitesini deitirir, suyun akndaki doal dengeyi bozar, yer alt su seviyesi der. Nehrin uzun mecras boyunca alvyon transferini sekteye uratan barajlar pek ok balk trnn yok olmasna neden olur. Olduka geni alanlar kaplayan barajlar, yerleme alanlarnn tahliyesine ya da sular altnda kalmasna neden olur. rnein Hindistanda 14 milyon insan baraj yapm nedeniyle baka yerlere tahliye olmutur. Tarihi eserlerin sular altnda kalmasna neden olur. Rezervuar byk olan barajlardaki su ktlesi deprem tehlikesi oluturabilir. 4. TRKYEDE ELEKTRK SANTRALLERNN GELM Trkiye elektrik retiminin yaklak %40n temin eden hidroelektrik santrallerin, lkemizde yaklak 100 yllk bir gemii bulunmaktadr. lkemizde ilk elektrik retimi 1902 ylnda Tarsusta, 60 kWh gteki bir hidroelektrik santralle balam ve Cumhuriyetin ilk yllarna kadar elektrik sadece aydnlatmada kullanlmtr. Elektrik retimi ve datm zel izinle kurulan irketler tarafndan 1914 ylnda stanbulda gerekletirilmitir. Trkiyede Cumhuriyetin ilan edildii 1923 ylnda iletmede bulunan 38 adet elektrik santralnn toplam kurulu gcnn 33 MW, retim potansiyelinin ise 45 milyon kWh/yl civarnda olduu ve bu gcn ancak 0,1 MWnn hidrolik santraller tarafndan retildii grlmektedir. 1923 ylnda kii bana den elektrik tketimi ise 3,3 kWhdr. Elektrik enerjisinin aydnlatma dnda kullanlmas 1930 ylndan sonra, sanayiinin kurulmas ile balam ve byk sanayi kurulular kendi elektriklerini retim yoluna

girmilerdir. Karabk-Demirelik, zmit-Seka ve Smerbank gibi kurulular enerji gereksinimleri iin santrallerini tesis etmilerdir. 1932 ylnda Atatrkn nderliinde Nafia Vekaletince (Bayndrlk Bakanl) balatlan su seferberlii almalar neticesinde 1935 ylnda, lkenin elektrik ihtiyacn belirlemek ve ihtiyac hidroelektrik kaynaklardan veya dier enerji kaynaklarndan karlayacak ett ve incelemeleri yapmak zere Elektrik leri Ett daresi kurulmutur. 19351953 yllar arasnda, su kaynaklarnn her trl amaca uygun gelitirilmesini temin iin, akarsularn sistematik ekilde ettlerinin yaplmas, topografik, jeolojik, sondajla temel aratrmalar, enerji pazar ettleri, ehir ve kasabalarn elektrik enerjisinin temini iin proje tanzimi ve zellikle hidroelektrik enerji potansiyelinin belirlenmesi ile ilgili istikaf almalar, Seyhan, Saryar, Hirfanl, Kesikkpr, Demirkpr, Kemer Baraj ve santrallerinin planlama ve finans temin almalar bu kurulu tarafndan gerekletirilmitir. 1935-1953 yllar arasnda ett ve proje hizmetleri iin grevlendirilen EEnin yannda Etibank ve ller Bankas, baraj ve santral inaatlar ile ky ve kasabalarn elektriklendirilmesi faaliyetlerini yrtmlerdir. 1954 ylndan itibaren su ve toprak kaynaklarmzn gelitirilmesi, tarm alanlarnn sulanmas, ehir ve kasabalara ime suyu temini, tarm alanlarnn ve meskun alanlarn takndan korunmas, su potansiyelinden yararlanlarak enerji retimi salanmas ana balklarnda toplayacamz su ile ilgili tm yaplarn planlama, projelendirme, inaat ve iletmesi DSnin sorumluluuna verilmitir. 1970 ylnda TEK Genel Mdrlnn kurulmas ile hidroelektrik santrallerin iletilmesi TEKe devredilmitir. 1953 ylnda Trkiye kurulu gc 500 MWa ularken hidroelektrik santraller 30 MW gleri ile toplam iinde ancak %6lk bir paya sahip olmulardr. 1953-1963 arasnda geen 10 ylda hidroelektrik santrallerin kapasitesi 478 MWa erimi, Etibank, ller Bankas, Kepez Anin de gerekletirdikleri HESler ile kapasite 10 ylda 16 kat art gstermitir. 1963 ylnda, 1381 MW olan toplam kurulu gte hidroelektrik santrallerin pay %35e ulamtr. 1963 ylndan itibaren Trkiye, planl kalknma dnemine girmi ve elektrik enerjisi ile ilgili ana hedef ve politikalar beer yllk periyotlarla belirlenmeye balanmtr. 1963 - 1967 yllarn kapsayan Birinci Plan Dneminin en nemli kurumsal yaplamas Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlnn kurulmas olmutur. 1968 - 1972 yllarn kapsayan kinci Plan Dnemi iinde, 1970 ylnda TEK kurulmu ve bu dnem sonunda kurulu g 2711 MW ve elektrik tketimi ise 175 kWh/kii olmutur. 1973 - 1977

yllarn kapsayan nc Plan Dnemi sonunda kurulu gcmz 4727 MWa elektrik tketimi 430 kWh/kii ye ykselmitir. 1979 1983 yllarn kapsayan Drdnc Plan Dnemi sonunda kurulu gcmz 6935 MW a elektrik tketimi ise 505 kWh/kii dzeyine gelmitir. 1983 ylndan itibaren serbest piyasa ekonomisinin, tm kurum ve kurallar ile uygulanmas iin almalar balatlm, enerji dar boaznn ncelikle giderilmesi iin bir yandan daha nce balatlm ve yarm kalm yatrmlarn biran nce tamamlanmas salanrken, dier taraftan zel sektrn ve yabanc sermayenin enerji yatrmlarna girmesini salamak amacyla yasal dzenlemelere gidilmi ve Yap - let - Devret (YD) yasas olarak bilinen 3096 sayl yasa 1984 ylnda karlmtr. 1985 1989 yllarn kapsayan Beinci Be Yllk Kalknma Plan dnemi sonunda toplam kurulu gcmz 15806 MW, elektrik tketimi 771 kWh/kii olmutur. 1990 1994 yllarn kapsayan Altnc Be Yllk Kalknma Plannda, dnem sonundaki kurulu gcmz 20857 MW a, elektrik tketimimiz 1284 kWh/kiiye ykselmitir. 1996 2000 yllarn kapsayan Yedinci Be Yllk Kalknma Plannda % 8lik bir talep art ngrlerek, kurulu gcmzn 2000 ylnda 27576 MW a karlmas hedeflenmitir. 5. HDROELEKTRK ENERJ HAKKINDA TANIM VE TERMLER Hidroelektrik tesisler ile hidroelektrik santral terimleri ok kere birbirine kartrlmaktadr. 5.1. Tanmlar Hidroelektrik Tesisler: Suyun potansiyel enerjisi mekanik enerjiye, buradan elde edilecek mekanik enerjiyi de mekanik enerjisine dntrmek iin yaplan bir seri inaat ve mekanik sistemler dzenidir. Hidroelektrik Santrali: Bu sistemin bir blm, bir halkasdr.

ekil 1: Basit Bir Hidroelektrik Santrali

Hidroelektrik santral suyun yerekimine bal potansiyel enerjinin elektrik enerjisine dntrld komple tesistir. 5.2. Hidroelektrik Santralinde Bulunmas Gereken Blmler Su Alma Yaps: Baraj gvdesinin gerisinde baraj glnde biriktirilen su, su alma yaps (su giri yaps) ile alnr. Ve bu yap, sudaki aa, buz, al vb. yzen cisimlerin borulara ve tnellere girmesini nleyecek niteliktedir. Ayrca denge bacalar, su giriini ayarlamada kullanlr. Derivasyon Tnelleri: Baraj yapm srasnda suyun yatann geici bir sre iin deitirilmesi amacyla alan kanal ve tnellerederivasyon tnelleri denir. Dolusavak: Baraj kretinin altnda yer alp, byk taknlarda, sellerde, suyun tahliye olmasn salar. Cebri Borular: Bu borular tnellerden ve denge bacasndan gelen suyun potansiyel enerjili durumundan, hz kazanp eim sayesinde kinetik enerjili bir yapya ulamasn salar. Cebri borular her nitenin kelebek borusuna dek devam eder. Enjeksiyon Galerisi: Baraj yapm srasnda, barajn kurulduu sahann litolojisinden kaynaklanan gzenek ve atlaklar kapamak amacyla bentonit ad verilen beton harcnn dkld galerilerdir. Santral: Santraller, trbin ve jeneratrlerden oluur. Buraya cebri borularla gelip hz kazanan su, trbinin kanatklarna hzla arpp trbinin dnmesini salar. Trbinde bir mil ile jeneratre bal olduu iin jeneratr de etkilenip elektrik enerjisi retir. Trbinler, hidrolik santralleri besleyen akarsularn debileri ve dlerine, bal olarak deiik tip ve gte olurlar. Birincisi tesir trbinleri Pelton tipi trbini iine alp, suyun toplam enerjisinin arka girmeden nce kinetik enerji ekline evrilmesi ve arkn sadece bu hz enerjisinden faydalanmas esasna dayanr. kinci olarak aksi tesir trbinleri Francis ve Kaplan tipi

trbinleri kapsayp, suyun arka girii ve arktan k atmosfer basncndan farkl deerdedir.

ekil 2: Atatrk Baraj ve Hidroelektrik Santrali Genel Vaziyet Plan 6. HDROELEKTRK SANTRALLERN KURULUUNDA YER SEM Su alma yaps projelendirmelerinde en nemli faktr ve en nce yaplacak i iyi bir yer seimidir. Eer giri yapsnn yerini iyi sememiseniz, ne kadar zen gsterirseniz gsterin ve ne kadar ince hesaplar yaparsanz yapn yine de btn fonksiyonlarn tam olarak yerine tam olarak yerine getirebilecek ekonomik bir proje meydana karamayabilir ve problemlerden kurtulmayabiliriz. Onun iin, projeye balamadan nce mutlaka yerinde uzun incelemeler yaplmal ve en uygun yer bulunmaldr. Su alma yaps, kil, ist, alvyon, kum, yama molozu vb. zeminler zerine oturtulmamaldr. Baraj glndeki kayalarn geirimsiz, az geirimli ve erimeyen kayalardan olumas gerekir. yle ki geirimli alanlarda barajlar devaml szmayla su kaybettii iin su tutmaz ve barajlardan faydalanlamaz. Her ne kadar bentonit harc kullanlarak bu geirimli yerler tkanyorsa da hem gvenli olmamas hem de maliyeti arttrdndan bu geirimli yerlerden baraj yapmndan kanlmaldr. Onun

iin kristalin ist, gnays, kuvarsit gibi metamorfik kayalarn younlukta olduu yerlerde barajlar ina edilmelidir. Baraj gl sahasnn gevek kvrml olmas ve faylanmam olmas gerekir. Krkl blgelerde kurulan barajlar alttan su szdrabilir ve depremlerde byk hasar grlebilir. Giri yapsnn salam ve atlaksz bir kaya iine oyularak yaplmas en idealdir. ayet kaya tabakal ise, dalmlarn geriye doru (daa doru) olmasna dikkat edilmelidir. Aksi halde ne doru kayacak tabakalar giri yapsn tehlikeye drebilir. Barajn kurulduu alanda heyelanlar olmamaldr. Yapnn yeri, dik kayalk bir yamaca dayanrsa ulam da hibir sorun kmadan kprsz olarak salanabilir. Santral kolay, ekonomik bir ulam yolu yaplabilecek bir yerde olmaldr. Santral yeri, en ksa cebri boru ile ve en az d kayb verilerek ulalabilecek yerde olmaldr. Santralin ina konum yeri olarak akarsu vadisinin nispeten darald yarma vadi ksm seilir. Bu kesim sert bir kesime ulancaya kadar, sklp derinletirilir. Santralin kurulaca akarsu akmnn yksek, rejiminin dzenli olmas gerekir. Barajn kurulduu blgede iklimin elverili olmas gerekir. yle ki; kurak blgelerde barajlar su kaybettiinden verim azalr. Akarsu yata denge profili yeterli bir eim gstermelidir. Eimin az olduu akarsu yataklar ok geni alan kaplayp, olduka geni bir sahay sular altnda brakrken eimin fazla olduu alayanlar ve avlanlar yapt akarsular enerji retimi iin uygundur. Yukarda saydmz zellikler baraj kurulmadan nce yer seiminde etkilidir ve doal evre etkilerini oluturur. Bu zellikler dnda barajn kurulmasnda beeri evre faktrleri de etkilidir. Bu faktrler:

1Teknoloji ve Sermaye: Bir lkede bu iki avantajn birlikte mevcut olmas, ekonomik gelimeyi ve bu arada zorunlu olarak enerji retiminin giderek artmasna tevik eder. zellikle topografik-jeolojik zelliklerin elverili blgelerde, beyaz kmr gcn hidroelektrie evirmek iin kurulan yapay barajlar iin sermaye ve teknoloji ok nemlidir. Zaten baraj inas, ok kapasiteli yatrm ve yksek miktarlara varan harcamalar yapmay, mteahhit,mhendislik hizmetlerini yrtecek mali ve teknolojik imkanlar gerektirir. Zaten bu konuda fakir olan Afrika bize olduka iyi bir rnektir. 2Pazar Koullar: Hidrolik enerji retildikten sonra depolanan ve istenildii zaman, istenildii miktarda pazarlanacak olan bir enerji deildir. Cereyan, bir yandan retim merkezleri olan santrallerde retilirken, br yandan da yar ap en fazla 2500 kmyi amayan bir blge iindeki tketim merkezlerinde pazarlanarak tketilmesi gerekir. Pazar artlarnn olumasnda, tketim alanlarnda hareket ettirme, ihtiya alan, aydnlatma ve sanayi sektr ihtiyac etkili olur. zellikle sanayi blge ve kuaklar, elektrik enerjisi talebi bakmndan, en kapasiteli pazarlar durumundadr. 7. HDROELEKTRK SANTRALLERN SINIFLANDIRILMASI Hidroelektrik santraller dlerine, rettikleri enerjinin karakter ve deerde, kapasitelerine ve zerinde kurulduklar suyun zelliklerine gre u blmlere ayrlrlar: 7.1. Dlerine Gre Alak Dl Santraller: H<15 m Genellikle debisi byk dz arazilerde akan, yatak eimi az nehirler zerinde kurulan ve ounlukla Kaplan trbini kullanlan santrallerdir. Orta Dl Santraller: H=1550 m eitli debilerdeki, nehirler zerinde kurulan ve ounlukla Kaplan ve Franis trbini kullanlan santrallerdir. ok kere birinci grupta olduu gibi bu santrallerde de ayrca ve uzunca bir cebri boru sistemi yoktur. Giri kaps bu ii de grr. Yksek Dl Santraller: H>50 m Genellikle engebeli ve dalk araziden akan nehirler veya barajlar zerinde kurulan santrallerdir. Debileri deiiktir. Bir yaklam kanal veya tnelin uzunca bir cebri borusu vardr. Franis veya Pelton trbinleriyle donatlmtr. 7.2. rettikleri Enerjinin Karakter ve Deerine Gre

10

 Baz Santraller Devaml olarak %30un zerinde kullanm faktryle enerji reten santrallerdir.

Pik Santraller Enerjinin en ok ihtiya duyulduu srelerde alan santrallerdir. Ve Plant faktr %30un altnda olabilir. 7.3. Kapasitelerine Gre Kk Kapasiteli Santraller Hem santral ve hem de deirmen vs. gibi i yerinde mekanik enerjisi direkt olarak kullanlan santrallerdir. Kapasitelerin 99 kWha kadar olan santrallerdir. Dk Kapasiteli Santraller 100999 kWh Orta Kapasiteli Santraller 10009999 kWh Yksek Kapasiteli Santraller 10000 kWh ve daha fazla. 7.4. Yaplarna Gre Yeralt Santrali Topografik, jeolojik, ekonomik veya emniyet nedenleriyle santrali yeraltnda yapmak icap edilir. Bu santrallere rnek olarak Hasan Uurlu HES, Doankent II HES, Oymapnar HES gibi santraller verilebilir. Yar Gml veya Batk Santraller Santral dar ve kayalk bir vadide yaplacaksa ve akta yer yoksa santralin yars yer altnda yars akta olabilir. Yahut ta santral kot itibariyle tamam ile yer altndan kmakta ise byle bir santral yaplabilir. ste bir ar vin konur ve btn ar vastalarn ykleri bu vin ile alnarak santral alt kotlarna indirilir. Yer st Santrali Jeneratr kat ve st yap yer stndedir. 11

7.5. zerinde Kurulduklar Suyun zelliklerine Gre Nehir Santralleri Nehir taban yeterince genise, btn yap bu genilie yerletirilir, deilse, o kesit kazlarak geniletilip btn tesisler ayn kesit zerine yerletirilir. Bu tesislerde akarsulardan bala ad verilen sistem ile kabart olarak su alnr. Alnan su bir kanal veya tnel yardmyla az eim oluturacak ekilde ayn veya baka bir akarsuya braklr. Bylece seviye farkndan yararlanlp enerji retilir. Nehir tipi santrallere rnek verece olursak Seyhan III, Kadnck III, Kepez III, vriz hidrolik santralleri rnek olarak verilebilir.

ekil 3: Nehir Tipi Santral Kanal Santralleri Bu tip santralleri yapabilmek iin su bir evirme yapsyla bir kanala (tnele) evrilerek santraller ve ilgili yaplar bu kanaln zerine yaplr. Avrupa ve Amerika gibi ktalarda nehirlerin debisi byk maili az olduu iin hem su yzeylerinde nakliyat yaplabilmekte hem de nehirdeki balklar epeyce nem kazanmaktadr. Baraj Santralleri

12

Akarsu zerine ekilen setler olan barajlarn elektrik reten devreleri yani hidroelektrik santraller akarsular zerindeki santrallerden baraj santrallere girer. Baraj santrallerinde baraj gvdesinde tutulan su potansiyel enerji ykl su olup tnelle denge bacasna gelerek cebri borularda hz kazandrlp kinetik enerjiye evrilir ve oradan trbinlere ve sonra da santrale gnderilir. Yurdumuzda Atatrk, Keban, Karakaya hidrolik santralleri baraj santrallerine rnektir.

ekil 4: Baraj Tipi Santral Pompaj Rezervuarl Santraller Bu santraller enerjiye ihtiya azald saatlerde ebekeden aldklar enerji ile pompa olarak alarak rezervuara su basarlar. Gnn enerjiye en ok ihtiya duyduu saatlerde birikmi suyu trbinleyerek enerji retirler. Trkiyede halen kurulmu byle bir santral yoktur. GelGit (MedCezir) Santralleri Bu santraller alak basnl olup, tek veya ift hazneli olabilir. Tabi veya suni bir koy vazifesi grebilir. Koyun denizle olan irtibat ekseni zerinde kapaklar ve santraller vardr. Tek ynl olabildii gibi iki ynl de olabilir. Yani hem med durumunda koya doru, hem de cezir durumunda suyun denize doru hareketi santrallerden geirilebilir. Fransadaki Rance Gel-Git Santralinin yapm 25 yl srp, tamamen otomatik iletildii iin tek kii tarafndan iletilir. Kanadadaki Fundy Krfezinde de bu tip almalar sz konusudur. Ama lkemiz gel-git asndan zayf olduu iin gel-git santrali yoktur.

13

8. DNYADA VE TRKYEDE HDROELEKTRK ENERJ 8.1. Dnyada Hidroelektrik Enerji Potansiyeli Dnyann hidroelektrik potansiyeli ok genitir. Dnya hidroelektrik potansiyelinin %40tan fazlas Afrikada olduu halde burada ok az bir gelime kaydedilmitir. zelliklede Kongo ve Zambezi havzalarnda. Hidroelektrik bakmndan ikinci nemli blge Asyadr: Hindistann kuzeyi, in ve Rusya Federasyonunun dousundaki sra dalar ile belli bal akarsular arasnda kalan alan zellikle nem tarlar. Gney Amerikada Amazon ve Orinocu nehir sistemlerindeki yksek ya ve uygun rlyefe sahip kesimlerde de potansiyel ok fazladr. Gneydou Brezilyadaki gelimeler ok nemlidir: Brazilyann Paraguay ile ina ettikleri 1990lara doru tamamlanan gnde 12,600 MW ylda 75 milyar kWh retim yapacak Parana nehri zerindeki taipu dnyann halen en byk baraj saylmaktadr. Gerektende Brezilya enerjisinin %90n hidroelektrikten karlamakta olan bir lkedir ve toplam enerji retiminde 3. sradadr.

lkeler Kanada ABD Brezilya in Rusya Norve Japonya sve Hindistan Fransa Trkiye

1997 Verileri (Milyar KW) 384 356 276 175 150 108 86 68 65 61 42

Tablo 1: Hidroelektrik Enerjisi retiminde nde Gelen lkeler

14

Potansiyel olarak deil de, mevcut retim asndan bakarsak daha ncede belirtildii gibi gelimi lkeler dnya potansiyelinin 1/3ne sahipken dnya enerjisinin 4/5ine yaknn retirler. Dnya apnda su enerjisi tm elektrik enerjisinin yaklak %20sini vermektedir. Kmrden az ve nkleer enerjiden fazladr bu oran. Fakat Kuzey Amerika, dnyann baka herhangi bir blgesinden daha ok hidroelektrik retir. Dnyada hidroelektrik enerjinin ktalara gre dal Tablo 2de grlmektedir.

KITALAR ASYA AFRKA K. AMERKA G. AMERKA AVRUPA AVUSTRALYA TOPLAM

Brt Hidroelektrik Potansiyeli (Milyar kWh) 16486 10113 6150 5670 4358 1500 44288

DNYA TOPLAMINDAK PAYI %37,2 %22,9 %13,9 %12,8 %9,8 %8,4 %100

Tablo 2: Dnyada Hidroelektrik Enerjinin Ktalara Gre Dal Belli bal hidroelektrik retim alanlar: Kuzey Amerikann batsndaki dalk kesimler Appala sistemi ve St Lawrence Havzas, Avrupadaki retim ise, esas olarak Alp Dalarnn kaplad alanda ve skandinavyadadr; buralarda evredeki alanlara ve lkelere tar. Rusya Federasyonunun Volga ve Dinyeper nehirleri ile Ural Dalar ve Kafkasyada retim yaplrken; Japonya lkenin deprem kua zerinde yer almas nedeniyle, potansiyelini esas olarak kk projeler halinde gelitirmilerdir.

15

lkeler Zambiya Laos Btuhan Paraguay Gana Tacikistan Norve Kongo Arnavutluk Uruguay zlanda Brazilya

retim (%) 100 100 100 99,9 99,6 99,3 99,2 98,4 96,3 92,4 92,2 91,6

Tablo 3: Hidroelektriin Egemen Olduu lkeler Aadaki tabloda her ne kadar su kuvvetinin genel dnya enerji bilanosu dalmnda kk bir yer tuttuunu gsteriyorsa da endstriyel enerji bakmndan durum ok farkldr. Elektrik enerjisinin takriben %40n hidrolik kaynaklardan %60n da teknik kaynaklardan salanr. Bu durum hidrolik tesislerin nemini ortaya karmaktadr

YILLAR KATI YAKIT AKAR YAKIT 1964 1970 1980 2000 22,4 24,7 22,8 21 43 41 39 37

GAZ 32 31 30 22

SU GC 2,5 2,3 2,2 2

NKLEER ENERJ 0,1 1 6 18

Tablo 4: Dnya Genel Enerji Sarfiyat Karlan Tahminleri Yllk Hidroelektrik Enerji retimi (Milyar kWh) 108 6 249 24 Toplam Elektrik Enerjisi retiminde Hidroliin Pay % 99 % 99 % 95 % 78

LKE NORVE ZARE BREZLYA KOLOMBYA

16

KANADA AVUSTRALYA TRKYE HNDSTAN MISIR TALYA FRANSA JAPONYA ABD ALMANYA

293 32 27 71 10 42 61 89 275 18

% 63 % 63 % 46 % 27 % 21 % 20 % 14 % 10 % 10 %3

Tablo 5: lkelerin Yllk Hidroelektrik Enerji retimi Gelimekte olan lkelerde ise byk barajlar yaplmasna ramen retimleri ok azdr. Bunlar henz pazar olana olmad iin kapasitelerini byk lde kullanamamaktadrlar. Buna karn gelimi lkelerin kapasitelerinin byk bir ksmn Avrupa %80 , ABD %60n iletmektedir. 8.2. Trkiyede Hidroelektrik Enerji Potansiyeli 8.2.1. Trkiyede Su Kaynaklar Potansiyeli Hidroelektrik, yerli enerji kayna olduuna gre su kaynaklarn tespit etmek, gelitirmek ve kullanmak amcacyla lke yzeyi 26 drenaj havzasna ayrlmtr. Trkiyedeki yllk yalarn ortalamas 643 mm, bu yalarn su karl 502 milyar m3/yl, suyun aka geen ksm ise 186 milyar m3/yldr. Ak katsaysnn Trkiye ortalamas ise 0,37dir. Yzeysel akn yarsna yakn ksm olan 95 milyar m3/yl ekonomik ynden kullanlabilir su miktardr. Bunun fiilen faydalanlan ksm 1995 verilerine gre 28 milyar m3/yldr. Trkiyede kullanlabilen yer alt suyu miktar 12,2 milyar m3/yl olup bunun 5,5 milyar m3/yl ksmndan yararlanlmaktadr. Trkiyede kullanlabilen toplam yer alt ve yerst su kaynaklar 110 milyar m3/yl olup bu miktarn ancak te biri kullanlmaktadr. Bu durum tablo 6, 7, 8 ve 9da gsterilmektedir.

Yer st Suyu Yurt i Yurt D

Ya (mm) 643

Su Miktar (milyar m3/yl) 502

Aka Geen (milyar m3/yl) 186 7 17

Teknik ve Ekonomik Tketim (milyar m3/yl) 95 3

Ara Toplam Yeralt Suyu Toplam

193

98 12 110

Tablo 6: Trkiyenin Su Kaynaklar Potansiyeli

Yllk ak (ortalama) Yllk ak/ya oran Tketilebilecek yllk su miktar (ortalama) Fiili yllk tketim (ortalama) Tablo 8: Yerst Sular

186,05 km3 0,37 95,00 km3 32,41 km3

12,3 km ekilebilir yllk su potansiyeli 642,6 mm Trkiye yllk ya ortalamas (aritmetik) 9,1 km3 Tahsis edilen miktar 501,0 km3 Trkiyeye den yllk ortalama ya miktar 6,0 km3 Fiili yllk tketim Tablo 7: Trkiyede Su Kaynaklar Tablo 9: Yeralt Sular 8.2.2. Trkiyede Hidroelektrik Enerji Potansiyeli Hidroelektrik potansiyelin belirlenmesinde, Brt Potansiyel, Teknik Potansiyel ve Ekonomik Potansiyel kavramlar nem tamaktadr. Bir akarsu havzasnn hidroelektrik enerji retiminin teorik st snrn gsteren brt su kuvveti potansiyeli, mevcut d ve ortalama debinin oluturduu potansiyeli ifade etmektedir. Topografya ve hidrolojinin bir fonksiyonu olan brt hidroelektrik enerji potansiyeli, lkemiz iin 433 milyar kWh mertebesindedir.

18

Teknik ynden deerlendirilebilir su kuvveti potansiyeli, bir akarsu havzasnn hidroelektrik enerji retiminin teknolojik st snrn gstermektedir. Uygulanan teknolojiye bal olarak d, akm ve dnmde oluabilecek kanlmaz kayplar hari tutulduunda, teknik adan uygulanabilmesi mmkn hidroelektrik projelerin blgenin tmnde gerekletirilmesiyle elde edilecek hidroelektrik enerji retiminin snrlarn temsil etmektedir. Bu niteliiyle teknik ynden deerlendirilebilir hidroelektrik potansiyel, brt potansiyelin bir fonksiyonu olmakta ve ounlukla onun yzdesi olarak ifade edilmektedir. Su kuvveti teknolojisinde yakn gemite ani deimeler olmad ve yine yakn gelecekte bu tr gelimelerin beklenmedii dikkate alnrsa, teknik ynden deerlendirilebilir potansiyelin de aslnda zamanla pek deimedii kabul edilmektedir. lkemizin teknik ynden deerlendirilebilir hidroelektrik enerji potansiyeli 216 milyar kWh civarndadr. Ekonomik olarak yararlanlabilir hidroelektrik potansiyel, bir akarsu havzasnn hidroelektrik enerji retiminin ekonomik optimizasyonunun snr deerini gsteren, gerek teknik adan gelitirilebilmesi mmkn, gerekse ekonomik ynden tutarl olan tm hidroelektrik projelerin toplam retimi olarak tanmlanabilir. Bir baka deyile ekonomik olarak yararlanlabilir hidroelektrik potansiyel, beklenen faydalar (gelirleri), masraflarndan (giderlerinden) gstermektedir. Hidroelektrik santrallerin ekonomik yaplabilirliinin hesaplanabilmesi iin, fazla olan su kuvveti projelerinin hidroelektrik enerji retimini

enterkonnekte sistemde ayn enerjiyi retecek kaynaklar gzden geirilmekte ve en ucuz enerji kayna belirlenerek hidroelektrik santral (HES) projesi bu kaynakla mukayese edilmekte ve ancak daha ekonomik bulunursa nerilmektedir. Ekonomik HES potansiyeli iindeki tm projeler termik santrallere gre rantabiliteleri daha yksek projelerden olumaktadr. lkemizin 1999 yl ba itibariyle tespit edilen teknik ve ekonomik hidroelektrik enerji potansiyeli 123 milyar kWhdr. Bu potansiyel, en az n inceleme (istikaf) seviyesinde ett edilmi hidroelektrik projelerle, master plan, fizibilite (planlamayaplabilirlik), kesin proje, ina ve iletme aamalarndan oluan toplam 485 adet hidroelektrik projenin enerji retim kapasitesini ifade etmektedir. Havza gelime planlarnn farkl zamanlarda hazrlanm olmalarndan dolay projeler sonraki tarihlerde ekonomik ynden tutarsz duruma gelebilmektedir. Bununla birlikte zaman iinde enerji fayda ve maliyetlerinde meydana gelen deiikliklere gre ekonomik

19

bulunabilecek tesislerin, ilk ettlerde terkedilmi olmalarna da rastlanlmaktadr. Bu nedenle havza gelime planlarnn belirli aralklarla, zellikle enerji faydalarna esas tekil eden alternatif referans santral grubundaki deiikliklerden sonra, tekrar gzden geirilip deerlendirilmesi uygun olacaktr. Bunlara karlk, su kaynaklarnn gelitirilmesinde grev stlenen EE ve DS gibi kurulularn yapm olduklar, yeni enerji imkanlarnn yaratlmasna ynelik n inceleme (istikaf) almalaryla da, bu potansiyele her yl ilaveler olabilmektedir. Btn bu olumlu ve olumsuz etkilerin de dikkate alnmasyla, Trkiyenin ekonomik hidroelektrik potansiyeli yldan yla ufak da olsa farkllklar gstermekle birlikte bugn iin 125 milyar kWh civarnda olduu kabul edilebilir. Trkiye 433 milyar kWh brt teorik hidroelektrik potansiyeli ile dnya hidroelektrik potansiyeli iinde % 1 paya sahiptir. 123 milyar kWh ekonomik olarak yaplabilir potansiyeli ile Avrupa ekonomik potansiyelinin yaklak % 15i mertebesinde hidroelektrik potansiyele sahip bulunmaktadr.

8.2.3. zel Sektrn Elektrik retimine Girmesi 1990l yllarn ortalarna kadar elektrik enerjisi retimi, iletimi ve datlmas ile ilgili tm tesislerin inas, iletmesi ve datm, EA ve KEPEZ hari olmak zere devlete gerekletirilmi ve gerekletirilmekteydi. 1984 tarih ve 3096 sayl, ksaca YapletDevret yasas olarak anlan, yasa ve bu yasann uygulanmasna esas ynetmeliklerin karlmasnn ardndan bu yasaya gre termik ve hidroelektrik enerji retim tesislerinin zel sektrce ina edilmesine yasann kmasndan yaklak 10 yl sonra balanabilmitir. Ancak enerjinin iletimi, datm ve sat, yine EA ve KAPEZ hari olmak zere, devlet kurulular olan TEA ve TEDAca yaplmakta idi. lkemizde, bu gnlerde, elektrik enerjisi retimi, iletimi ve datmnda zel sektre daha etkin ve daha nemli grevler ykleyen kkl ve ok nemli deiikliklere gidilmektedir. Ancak bu gelimelere, seminerimizin konusu dnda olduundan deinilmeyecektir. 8.2.4. Hidroelektrik Santrallerin Gelecekteki Durumu

20

Trkiye elektrik sisteminin geliim analizi niteliindeki Orta ve Uzun Dnem retim-Yatrm Planlamas TEA Genel Mdrl sorumluluunda gerekletirilmekte ve bu almalarn gerektirdii donelerin HESlerle ilgili olanlar DS ve EE tarafndan, termik santrallerle ilgili olanlar TEA tarafndan salanmaktadr. Orta Dnem (1997-2002), Uzun Dnem ise (2003-2020) yllar arasn kapsamaktadr. Bu almalarda retim projeksiyonlar WASP modeline gre yaplmaktadr. Orta ve Uzun Dnem planlama almalarnda kullanlan elektrik enerjisi talep tahminleri ise Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanl (ETKB) tarafndan MAED modeline gre yaplmaktadr. retilen senaryolarda yerli ve yenilenebilir kaynak niteliindeki hidroelektrik santrallerin ncelikle ele alnmalar n grlmektedir. Planlamann n grd srede HES inaatlarnn tamamlanmas mmkn olursa Trkiye hidrolik kurulu gc 2010 ylnda 24935 MWa, 2020 ylnda ise 29984 MWa, kacaktr. Ancak dier yenilenebilir enerji kaynaklaryla birlikte hidrolik kurulu gc 2010 ylndaki toplam kurulu gcn %38ini oluturmasna ramen, bu orann 2020 ylnda %28e dmesi beklenmektedir. Yakt cinslerine gre kurulu g dalmna bakldnda; 2010 ylnda en byk pay %38 ile hidrolik ve yenilenebilir enerji kaynaklarna ait iken, 2020 ylnda kurulu gcmzdeki en byk pay %32 ile Doalgazla alan santrallere aittir. 9. HDROELEKTRK SANTRALLERNN STNLKLER (Avantajlar) letilirken fazla personel ihtiyac yoktur, Pik g talebini en ucuz ve uyumlu bir ekilde karlar, Frekans dzenler, voltaj dzenler, kompanratr olarak alr, Dier santrallerde arza olmas halinde abucak devreye girer ve sistemi ayakta tutar, Termik santraller ile rzgar ve gne enerjisi gibi yeni enerji kaynaklar ile uyumlu ve ekonomik ekilde alr. Ucuz ve kaliteli enerji salar. Temiz bir enerji kaynadr. CO2, SOx, NOx emisyonu, kmr cruflu ve kl ve dekapa malzemesi gibi atk ve atklar yoktur, z kaynamzdr, da baml deildir, HESlerin mrleri 50 yldan fazladr. letme maliyeti dktr. Aada 1997 yl iin TEAca verilen bilgiler kullanlarak bir karlatrma yaplmtr: 21

Aadaki Tablo 10unda incelenmesinden aka anlalaca zere HESlerde i tketim 5, personel gideri 4 ve amortisman 24 kat daha kktr (Tablo 10).

TERMK Santral k retim Maliyeti rettii Enerjinin %si olarak Santral Kendi Tketimi Yakt Gideri Personel Gideri Amortismanlar 3,853 %7,9 2,897 0,261 0,560 Tablo 10: HESler le Termik Santrallerin Karlatrlmas

HDROLK 0,111 %1,5 0,065 0,023

Termik santrallerde yakt temin ederken yaplan faaliyetler dolay ile de ayrca ilave petrol tketimi vardr. evre kirletilmekte, doa tahrip edilmektedir. Sanayi kurulularnn nceden olduu gibi kmre endeksli olarak belirli bir yerde younlamasn nler. 10. HES PROJELER N LER SRLEN TENKTLER HES projeleri iin ileri srlen tenkitler unlardr, naatlar uzun srer, Pahaldr, Kurak yllarda retim der, Yllk alma saatleri termiklere gre daha azdr. HES inaatlarnn uzun zaman ald sk sk ileri srlen bir iddiadr ve says ok fazla olmayan 23 projeden kaynaklanmtr. Geciken HES projeleri mevcut olduu gibi, normal sresinde veya hzl ina edilen ve iletmeye alnan projelerin says gecikenlerden kat kat fazladr. 23 projenin gecikmesi HES projelerinin ina edilmemesine sebep tekil etmez. Dorusu, gecikme sebeplerinin ortadan kaldrlmas, uzun srede gereklemeleri kanlmaz ise planlama ve inaat programnn bu uzun srelere gre yaplmas ve inatlarna yeteri kadar nceden balanmasdr. Parasal kaynak salanrsa, HES projeleri de planlanan zaman ierisinde bitirilmektedir. Pahallk, inaat yatrm bedellerine baklarak sylenen bir szdr. Ancak; nemli olan iletme veya retim maliyetidir. Aadaki Tablo 11de DS yaynlarna gre eitli tiplerdeki 22

santrallerin 1 kW kurulu g bana yatrm bedelleri ile 1 kWh iin tketilen yaktn satn alnma bedeli verilmitir.

Santral eidi Doalgaz Santralleri thal Kmr Santralleri Hidroelektrik Santraller Yerli Linyit Santralleri Nkleer Santraller

Yatrm Bedeli (S/kW) 500 1200 1600 1600 2500

Tketilen Yaktn Satn Alma Bedeli (S/kWh) 0,025 0,0205 0,0175 Verilmemitir

Tablo 11: eitli Tiplerdeki Santrallerin 1 kW Kurulu G Bana Yatrm Bedelleri le 1 kWh in Tketilen Yaktn Satn Alnma Bedelleri Kurak yllarda HES retiminin azald bir olgu ise de bu husus da HES yatrmlarnn geri braklmas iin bir gereke tekil etmez, yeteri kadar yedek kurulu g temin edilerek z kaynamzn boa akp gitmesi nlenmelidir. HESlere yneltilen tenkitlerden bir dieri de HESlerin yllk toplam alma saatlerinin termiklere gre daha az olduu ve HESlerde termiklerle edeer retim iin daha byk kurulu g tesis edilmesi gerektiidir. Ancak zellikle barajl HESler asl fonksiyon olarak pik g talebini karlamak zere projelendirildiklerinden tam gte srekli almalar mmkn ve gerekli deildir. nemli olan pik g talebini karlamalar ve termiklerle uyum iinde almalardr. 11. GAP (Gneydou Anadolu Projesi) Adyaman, Batman, Diyarbakr, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, anlurfa ve rnak illerinde uygulanan, Su ve toprak kaynaklarnn gelitirilmesine dayanan, Ulam, altyap, haberleme, eitim, sanayi, salk gibi sosyal ve ekonomik sektr yatrmlarn iine alan, ok-sektrl ve entegre bir blge kalknma projesidir. Entegre blge kalknma prensibi ile hazrlanm bir master plan erevesinde, Sektrler aras etkileimleri, Kurulular aras koordinasyonu,

23

 Projeler aras senkronizasyonu dikkate alarak, Yatrm programlarna esas olacak somut projeler btn olarak, Hangi iin, kim tarafndan, ne zaman, ne harcama ile gerekletirileceini belirten bir "hareket plan"nn varlyla yrtlmektedir. 11.1. GAP ve GAPn Tarihesi GAP Gneydou Anadolu Blgesinin hayat standartlarn ykselterek, dier blgelerle arasndaki gelimilik farkn ortadan kaldrmak, krsal alandaki verimlilii arttrarak, sosyal istikrar, ekonomik byme gibi milli kalknma hedeflerine katkda bulunmak amacyla gelitirilmi ok amal bir projedir. Proje alan yukar Mezopotamya ovalarnda yer alan Adyaman, Diyarbakr, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, anlurfa, ve rnakn iinde bulunduu 9 ili kapsamaktadr.

ekil 5: GAPn Konumu 1970lerde Frat ve Dicle nehirleri zerindeki sulama ve hidroelektrik amal iki farkl proje olarak deerlendirilen bir takm projeler, 1980lerde GAP olarak adlandrlmtr. Bylelikle bu farkl iki proje ok sektrl, sosyoekonomik bir blgesel kalknma programna dntrlmtr. Kalknma program, sulama, hidroelektrik, enerji, tarm, krsal ve kentsel altyap, ormanclk, eitim ve salk gibi sektrleri kapsamaktadr. Su kaynaklar program 22 baraj, 19 hidroelektrik santrali ve 1,7 milyon hektar alanda sulama sistemleri yapmn 24

ngrmektedir. Toplam maliyeti 32 milyar ABD dolar olan projenin, enerji santrallerinin toplam kurulu gc 7476 MW olup ylda 27 milyar kilowatt saat enerji retimi ngrlmektedir. Aslnda bu blgedeki sular deerlendirmedeki rasyonel fikir Trkiye Cumhuriyetinin kurucusu olan Atatrkndr. Yurdun boa akp giden su servetinden elektrik enerjisi elde edilmesi iin Atatrkn emri ile 1936 ylnda Elektrik leri Ett daresi kurulmutur. Bu idare tarafndan Dicle ve Frat zerinde eitli ettler yaplmtr. Yeni ihtiyalarn domas zerine 1954 ylnda Devlet Su leri Genel Mdrl kurulmutur. Bu kurum tarafndan da bu konu zerinde eitli almalar yaplmtr. Bylece Aa Frat Havzas ve Dicle Havzasndan ne ekilde faydalanaca aklk kazanm ve 1977de bu iki havza projesinin Gneydou Anadolu Projesi eklinde adlandrlmas benimsenmitir. Gneydou Anadolu Blgesindeki verilmitir. 11.2. GAPn Hedefleri GAP, lkemizin grece az gelimi blgelerinden birisi olan Gneydou Anadolu Blgesi'ndeki 9 ilde (Adyaman, Batman, Diyarbakr, Gaziantep, Kilis, Mardin, Siirt, anlurfa, rnak) uygulanmakta olan, ok sektrl entegre bir blgesel kalknma projesidir. Entegre niteliiyle Proje, sadece barajlar, hidro-elektrik santralleri, sulama yaplar gibi fiziksel yatrmlarla snrl kalmayp, bunlarn yannda ve birbiriyle egdm iinde tarmsal gelime, sanayi, kentsel ve krsal altyap, haberleme, eitim, salk, kltr, turizm ve dier sosyal hizmetler gibi sosyo-ekonomik sektrlerin gelitirilmesine ynelik yatrm ve etkinlikleri de iermektedir. GAP giderek nem kazanan blgeler aras eitsizliklerin giderilmesini hedefleyen devletin genel politikas erevesinde kendi hedeflerini oluturmutur. GAP, az gelimi blgelerdeki kalknma potansiyelinin ortaya karlmasnn kendi bana ekonomik byme, toplumsal istikrar ve ihracatn teviki gibi ulusal hedeflere katkda bulunacana ilikin devlet politikas ile rtmektedir. 11.3. GAP Projesi lk olarak Devlet Su leri (DS) tarafndan planlanan GAP, ncelikle sulama ve hidroelektrik retimine ynelik 13 byk projenin toplamndan olumaktadr. GAP, Dicle ve Frat nehirleri ile kollar zerinde 21 baraj ve 17 hidroelektrik santralinin inasn ngrmektedir. Proje tamamlandnda 1,6 milyon hektarn zerinde arazinin sulanmas ve yrtlmekte olan faaliyetlerin koordinasyonunun salanmas 1986 ylnda Devlet Planlama Tekilatna

25

7500 MWn zerinde bir kurulu kapasiteyle ylda 26 milyar kWhlik elektrik enerjisi retilmesi planlanmaktadr. Planlanan toplam sulama alan Trkiyedeki ekonomik olarak sulanabilir toplam alann %19una (18,5 milyon hektar); toplam yllk elektrik retimi Trkiyenin ekonomik olarak gerekletirilebilir elektrik enerjisi potansiyelinin %22sine (118 milyar kWh) tekabl etmektedir.

ekil 6: GAP Kapsamndaki Barajlar

26

12. SONU lkemizin brt hidroelektrik enerji potansiyeli 433 milyar kWh mertebesindedir. Bu potansiyelin teknik olarak deerlendirilebilir ksmnn 216 milyar kWh civarnda olduu tahmin edilmektedir. lkemizin 1999 yl iin tespit edilen ekonomik hidroelektrik potansiyeli 123 milyar kWhtir. Bu potansiyelin halen 37 milyar kWh retim kapasitesine sahip %30luk ksm kullanlmakta, 13,6 milyar kWh retim kapasitesine sahip %11lik ksm ina halindedir. Geri kalan 72,4 milyar kWhlik retim potansiyeline sahip %59'luk ksm ise n inceleme, master plan, yaplabilirlik ve kesin proje aamalarndan oluan proje dzeyindedir. Toplam 123 milyar kWh retim kapasitesine sahip 485 adet hidroelektrik santraln 104 iletmede, 37 si ina halinde ve geri kalan 344 adedi ise proje seviyesinde olup, gelitirilmesi gerekmektedir. Hidroelektrik santraller; ulusal ve yenilenebilir kaynak olular, yakt masraflarnn olmamas, projelendirme ve inaatlarnn Trk mhendisleri ve mteahhitlerince gerekletirilebilmesi, sistemin yk taleplerine kolaylkla intibak etmesi, iletme srasnda evre kirlilii yaratmamas nedeni ile byk avantaja sahiptirler. Ancak, zellikle depolamal santrallerin byk yatrm bedeli gerektirmesi, proje yerlerinin talep mahallerinden bamsz oluu, rezervuar sahalarndaki yerleim yerlerinin, tarmsal alanlarn ve tarihi yerlerin su altnda kalmas bu tr projelere kar isteksizlik ve tepkiye neden olabilmektedir. lkemizdeki doal enerji kaynaklar snrl olup, ulusal enerji kaynaklarmz yaklak 125 milyar kWh hidrolik, 105 milyar kWh linyit ve 16 milyar kWh ta kmr olmak zere toplam olarak ylda ortalama 246 milyar kWh civarnda bulunmaktadr. 2010 ylnda enerji talebinin 289 800 GWh, 2020 ylnda ise 547 100 GWh olaca gz nne alnrsa, hidroelektrik enerjinin yannda dier enerji kaynaklarna da ihtiya olduu aktr. Ancak, hidroelektrik santral projelerinin ncelikle ele alnmas ve hidroelektrik

27

potansiyelin, ncelikle gelitirilmesi ekonomik adan Trkiye iin byk nem arz etmektedir.

EKLLER ve TABLOLAR LSTES

a) ekiller ekil 1: Basit Bir Hidroelektrik Santrali.....................................................................................6 ekil 2: Atatrk Baraj ve Hidroelektrik Santrali Genel Vaziyet Plan......................................8 ekil 3: Nehir Tipi Santral .......................................................................................................12 ekil 4: Baraj Tipi Santral ........................................................................................................13 ekil 5: GAPn Konumu..........................................................................................................24 ekil 6: GAP Kapsamndaki Barajlar.......................................................................................26

b) Tablolar Tablo 1: Hidroelektrik Enerjisi retiminde nde Gelen lkeler.............................................14 Tablo 2: Dnyada Hidroelektrik Enerjinin Ktalara Gre Dal...........................................15 Tablo 3: Hidroelektriin Egemen Olduu lkeler...................................................................16 Tablo 4: Dnya Genel Enerji Sarfiyat Karlan Tahminleri.................................................16 Tablo 5: lkelerin Yllk Hidroelektrik Enerji retimi...........................................................17 Tablo 6: Trkiyenin Su Kaynaklar Potansiyeli......................................................................18 Tablo 7: Trkiyede Su Kaynaklar..........................................................................................18 Tablo 8: Yerst Sular.............................................................................................................18 Tablo 9: Yeralt Sular...............................................................................................................18 Tablo 10: HESler le Termik Santrallerin Karlatrlmas....................................................22

28

Tablo 11: eitli Tiplerdeki Santrallerin 1 kW Kurulu G Bana Yatrm Bedelleri le 1 kWh in Tketilen Yaktn Satn Alnma Bedelleri................................................................23

13. KAYNAKA

ATALAY, ., Genel Beeri ve Ekonomik Corafya, Ege niversitesi Basmevi, zmir, 1999. AYGEN, T., Hidrolik Santraller, ller Bankas Yaynlar, Ankara, 1986. DOONAY, H., Enerji Kaynaklar, afak Yaynevi, Erzurum, 1998. GNEY, ., Elektrik Tesisleri (retim Merkezleri)1, Marmara niversitesi Teknik Eitim Fakltesi Yaynlar, stanbul, 1992. TMERTEKN, E., ve ZG, N., Ekonomik Corafya, antay Kitabevi, stanbul, 1999. Z, ., Trkiyenin Hidroelektrik Potansiyeli ve Enerji retimi, D.E. Bornova, zmir. YILDIZ, K., Hidroelektrik Santraller, DS Yaynlar, Ankara, 1993. nternet Adresleri: http://www.atlasturkey.com/ http://www.dsi.gov.tr/ http://www.eia.org/ http://www.iea.org/ http://www.gap.gov.tr/ http://www.menr.gov.tr/ http://www.eie.gov.tr/ http://www.enerji.gov.tr/

29

30