EKOSSTEM VE MADDE DNGS

BYOETLLK EKOSSTEMLERN LEY ENERJ AKII VE MADDE DNGS HDROELEKTRK POTANSYEL

HD

FE

RO

OS

SF

AT M

ER

BYOSFER

LTOSFER

UYARI Bu materyal tm corafya retmenlerinin eitim amal kullanmlarna ak olup, hi bir ekilde ticari deeri olan metalarda kullanlamaz, bilimsel ama dnda alnt yaplmas, datlmas kopyalanmas durumunda yazar olan D.Dou ATE her hakkn sakl tutar. Materyal 14.09.2007 tarihinde hazrlanmtr.

1 CORAFYA

BYOETLLK
TEMEL KAVRAMLAR BYOSFER
10.000m st Snr

Canllarn okyanuslarn dibinden atmosferde ykselebildikleri en yksek seviyeye kadar olan blme biyosfer 7000 m Biyosfer denir. Biyosfer kelimesi "canl kre" anlamna gelmektedir. Canllar toprak yzeyinden birka metre aaya kadar olan ksmlarda yaamaktalarsa da insanolunun beeri etkileri bu derinlii 5000 m yzlerce metreye kadar indirmitir. Atmosferde ise ku ve mikro Alt Snr organizmalarn yzlerce metre yksee kadar kmalar biyosferin, yerin zerinde ve altnda geni bir katman halinde uzanmasn salar. Yerde yaayan kara hayvanlar iin biyosfer 6500-6800 m, yeil bitkiler iin 6200 m, ykseklie kadar kabilir. Denizin altnda 5000 m derinlikte canllarn yaad saptandndan bu da biyosferin alt snrn oluturur. Biyosferin toplam kalnl yaklak 16 kmye ular. BYOM Biyom, biyosferde benzer iklim, toprak, bitki rts ve doal ortam koullarna sahip blmlerine verilen genel isimdir. Yani ayn iklim ve bitki rts koullarna bal olarak olumu canl trleri ile beraber ele alnan yaam kuaklarna biyom ad verilemektedir. rnein Ekvatoral iklim kuann bitki rts ekvatoral yamur ormanlardr. Bu ormanlarda yalnzca bu alana zg fil, empanze, leopar ve ad saymakla bitmeyecek kadar ok sayda bcek tr yaar. Yani ekvatoral yamur ormanlar kendi bana bir biyom oluturmaktadr. HABTAT Bir bitkinin veya hayvann doal olarak bulunduu, yetiebildii ve yaayabildii ortama habitat denilmektedir. Bu alan yeryznn herhangi bir yeri olabilecei gibi, bir insann midesi de habitat olabilir. rnein, Kyceiz gl evresinde taban suyunun yksek olduu yerler, sla aacnn yetiebilmesi iin ayr bir ortam oluturur. Bu alan sla habitatdr. Ya da yalnz insan vcudunda yaayabilen bir kl kurdu iin insan barsa habitatdr. Yani habitat yaam alan demektir. BYK BYOMLAR Biyomlarn kendine zg bitki ve hayvan trlerinin barnd alanlar olduunu rendik. Buna gre dnya zerinde ok sayda biyom bulunmaktadr. Biyomlarn ortaya kmasnda en fazla etkisi olan faktr iklimdir. klim dnyann ekline ve gne nlarnn yl iindeki geli asndaki deiime bal olarak ekvatordan kutuplara doru farkllklar gsterir. Bunun sonucunda biyomlarda ekvatordan kutuplara gidildike canl ve bitki eitliliinin deiime urad grlmektedir. Dier taraftan yeryznn yksek ve ukur alanlar da i ie biyomlarn olumasna neden olmutur. rnein Ekvatoral blgedeki Klimanjaro Da (5895 m) eteklerinde yamur ormanlar, orta kesimlerinde savanlar yksek kesimlerinde ise da biyomlar yer alr. Bu durum ykseltinin neden olduu bir eitliliktir. Biyomlar hakim bitki trleri ile iinde bulunduklar sularn kimyasal zelliklerine gre de snflandrlabilirler. rnein Anadolu Blgesinin biyomunu stepler, buradaki Kzlrmak akarsuyunun biyomunu ise tatl su canllar meydana getirir.
60
o

Yamur ormanlar Savanlar Stepler ller Makiler Kark ormanlar BYK BYOMLAR Ilman ayrlar Daima Yeil Tayga Ormanlar Dalar Tundralar Buzullar
90o 75 o Kutup 60o Kutup Alt Souk 55
o

Orta Kuak Ilman

75
o

90

35 25

55 35 o 25 10
o o

Subtropikal (l) Tropikal

Yenge Dnencesi

10

EKVATOR 10
o

Ekvatoral
10
o

25

o o

Olak Dnencesi

35

Tropikal
55
o

25 60
o

75

90

35

Subtropikal (l) Orta Kuak Ilman

55o 60 Kutup Alt Souk o 75 Kutup o 90

Yalnzca iklim ve bitki rtsn ele alarak yaplacak bir snflandrmada dnya iklim kuaklarnn zellikleri ile biyomlar arasndaki ba net olarak karmza kmaktadr.

2 CORAFYA

BYK BYOMLAR (Kara Biyomlar)

KUTUP KUTUP TUNDRA TUNDRA

BYOETLLK

DA

TAYGA

TAYGA KARMA ORMAN STEP KARMA ORMAN MAK L SAVAN YAMUR ORMANI DA MAK STEP YAMUR ORMANI SAVAN L DA

DA L

STEP MAK

KARMA ORMAN

3 CORAFYA

YAMUR ORMANI

SAVAN L MAK KARMA ORMAN

KUTUP

BYOETLLK

4 CORAFYA

KLM BLGS
BYK BYOMLAR Aadaki haritalarda byk iklim tiplerinin yaylm alanlar verilmitir. Bu haritalarn altna blgede bulu nan biyomu yaznz.
Amazon Havzas Kuzey Bat Amerika Kuzey Bat Avrupa Kolombiya Panama Kongo Havzas Malezya Adalar Yeni Gine

Yeni Zelanda Gney ili Gneydou Avusturalya

....................................................................................

....................................................................................
Hindistan Orta Asya Venezella Gine Krfezi Dou Afrika

Amerikann Kesimleri

Anadolu

Brezilya

Kuzey Avusturalya

.................................................................................... ....................................................................................
skandinavya

Amerikann Kuzey Kesimleri

Orta Avrupa

Gney Sibirya Bat Afrika

Hindistan

Gney in Vietnam

Tayland

....................................................................................

.................................................................................... ELETRME Aada verilen biyomlarla canl trlerini rnekte olduu gibi eletiriniz. l al Savan Step (ayr) Penguen Ren geyii akal Orangutan Zebra Ay Kurbaa Tibet kz Bufalo Akbaba

SBRYA

....................................................................................
Karakurum l Gobi l Tar l Arap l

Tundra Kutup Tatl su Da Tropikal Orman Karma Orman

ran l Sahra l

Nevada l

Atacama l Patagonya l

Nabib l

Byk Avusturalya l Kalahari l

.................................................................................... 5 CORAFYA

BYOETLLK
1 2

6 7 9 10 8

BULMACA 1 Bir canlnn yaam alan. 2. Hava kre. 3. Yerkabuu, takre 4. Dnyann karalar zerinde en hzl koan canls. 5. (Yatay)Canllarn oluturduu dnlen hayali kre. 5. (Dikey) Benzer bitki ve hayvan topluluklarnn bir arada bulunduu yaam kua. 6. Alaca izgileri ile bilinen Afrika savanlarnda srler halinde yayan atgillerden bir hayvan. 7. Kutup blgesine verilen ad, drdnc byk okyanus. 8. Tayga aalarnn gensi geometrik eklinden dolay verilen isim. 9. Biyom iindeki varlklarn toplam ktlesi, biyoktle. 10. 10 - 200 enlemleri arasnda grlen uzun boylu ot ve aa topluluklarnn genel ad. 11. Uamayan ve kutuplar evresinde yaayan bir ku tr.

11

TABLO OLUTURMA Aada byk biyomlar verilmitir. Ancak biyomlarn bitki ve hayvan topluluklar unutulmutur. Unutulan blmleri tamamlaynz.

BYOM Yamur ormanlar Savanlar Stepler ller Makiler Kark ormanlar BYK BYOMLAR Ilman ayrlar Daima Yeil Tayga Ormanlar Dalar Tundralar Buzullar

BTK

HAYVAN TR

6 CORAFYA

Deerli Meslektalar Geen hafta ilkini yolladm notlarn bu hafta ikinci blmn yolluyorum. Bu ikinci blm salk problemlerim nedeniyle istediim dzeyde olmad. Ancak ge kalmadan siz deerli meslektalarmla paylamak istedim. Umarm beenirsiniz. Notlarda zellikle rencilere daatlabilecek bir materyal olabilmesi iin siyah beyaz sayfa yaps ve bana ait bir sayfa dzeni ile paradan btne bir yol izlenmektedir. 11. Snf programnn pek oumuza yabanc gelen bu ilk blmlerinde elimden geldiince; - Programa sadk kalmaya - Biyocorafyann btnl iinde meseleyi ele almaya - Meseleleri biyolojiden ziyade corafya balamnda konumlandrmaya - Bol rneklerle konunun ieriinin anlalmasna altm. Ancak kitapta dikkatimi eken olduka nemli olduunu dndm bir takm noktalar var. Bunlara girerek yeni bir tartma yaratmak istemiyorum. Ltfen ders programmz inceleyelim. nk incelemediimiz zaman sonular bence pek olumlu olmuyor. Burada kitapta konularn ele aln ile ilgili olarak unlar dikkatinize sunuyorum - Canllarn daln etkileyen faktrler olarak verilen tablo bitkilerin daln etkileyen faktrlerdir. Canllarn tmnn daln etkileyen faktler daha geni olarak ele alnmaldr. - Canllarn daln etkileyen faktrleri biyotik-abiyotik (canl-cansz) snflandrmas yaplmas ok daha salkl ve yerli yerinde olacakt. - Ykselti canllarn dalnda etkili bir faktr deil midir? Eer etkili ise neden alnmam? - Dier canllarn etkisi eer bir faktr ise neden konu anlatm blmnn iinde yer almamtr? Bu tip bir unutkanlk kabul edilebilir midir? - Yukarda programdan alnan blmde alt krmz ile izili blm ve balonun iindeki ksmda dikkatinizi ektiyse canl trlerinin azalmasnda etkili olan faktrlerin aklanmas ve deerlendirilmesi var. Bu ok ok nemli nk konunun corafyaya dahil edilmesinin gerekesi burada... Ama ne acdr ki kitapta bu konuya dair hi bir ey gremiyoruz. Sadece bir boluk doldurma (??) bir de soru ile geitirilmi bir konu. Bunu gerekten sizlerin taktirine brakyorum. - Konular arasnda bir btnlk yok. Adaptasyon nedir. Neden ller ve ekvatoral yamur ormanlar anlatlm. Karlatrma yaplmam. Bu blmlerin alnd kitap daha dikkatli incelenseydi, adaptasyon meselesi ve karlatrma olay yerli yerine otururdu. Eer buradaki amac bilmeden anlatrsak akl banda bir renci unu sorabilir Biz neden sadece l ve ekvatoral alanlar iliyoruz, baka yerde canl yok mu?. Son olarak yukarda verilen skntlardan dolay ve retmen kitlemizin aman statkodan kmayalm dncesi nedeniyle bende konu sralamas ve ekli bakmndan ayn yolu izledim. ime sindiini syleyemem... Hoakaln. Dou ATE Ankara Lisesi Corafya retmeni

BYOETLLK
CANLILARIN DAILIINI ETKLEYEN CORAF FAKTRLER CANLILARIN DAILIINI ETKLEYEN CORAF FAKTRLER FZK FAKTRLER 1. klim 2. Yer ekilleri 4. Toprak BYOLOJK FAKTRLER 1. Dier canllar 2. nsan PALEOCORAFYA 1. Ktalarn kaymas 2. klim deiimleri

1. klim Canllarn Dnya zerindeki dalta en etkili faktr iklimdir. klim pek ok bileenden meydana gelir ve bu bileenlerin her biri canl yaam zerinde farkl etkilerde bulunur. Canllar zerinde Dorudan Etkili Olan klim Elemanlar - Scaklk - Rzgarlar - Ya klim koullar en bata bitki ve toprak yaps zerinde etkilidir. Bu nedenle hayvan trleri yaam ortamlarn bitki rtsne gre seerler. Yani her iklim blgesinin k e n d i n e z g b i r b i y o m u b u l u n m a k t a d r. Scaklk koullar canl yaam zerinde belirleyici bir faktrdr. rnein yksek veya dk scaklkta canl yaam eitli problemlerle karlar. Eer scaklk deerleri ok yksek ve ok dk olursa artk canl yaam tmyle sona erer. rnein kutuplar evresinin ar souk ortamnda ya da Sahra lnn merkezi ksmlarnda birka mikroorganizmann dnda canl yaamna rastlamak hemen hemen imkansz gibidir. Bitkilerin ortaya kmas ve geliebilmesi iin uygun scaklk koullarna ihtiya vardr. Scaklk koullarna bal olarak bitkiler geliir, iek aar ve tohumlanma gsterir. Her bitki iin farkl olsa da scaklk deerlerinin uygun olduu, bitkilerin normal geliimlerini tamamladklar bu evreye vejetasyon dnemi denir. Hayvanlarda da durum farkl deildir. Hayvan varlnn yaam bulabilmesi iin uygun besin kaynaklar ve scaklk koullar gereklidir. Her ne kadar deniz canllarnn ok dk scaklklara adapte olmu olmas hayvanlarn dnyadaki yaylm alannn daha geni olmasna neden olmusa da, durum ok farkl deildir. Dnyann her blgesinde yaamn srdren hayvan tr yoktur. Rzgarlar zellikle bitkilerin yaamnda byk nem tar. Hava hareketlilii sayesinde bitkilerin tenefs koullar olumlu ynde etkilenir. Rzgarlar dier taraftan gebe ku srleri iin byk nem tamaktadr. nk kular ounlukla srekli rzgarlardan yardm alarak ok uzun mesafeleri uarak geebilmektedir. Ya ncelikle bitki yaam iin gerekli bir iklim unsurudur. Bitkilerin gelimesi iin gerekli olan su ve mineraller yalarla birlikte topraa karan sulardan elde edilir. Bu sayede ya miktarnn fazla olduu alanlarda byk bir canl eitlilii grlr. rnein Ekvatoral yamur Ormanlar ya miktarnn yl boyunca fazla olduu bir alandr ve canl tr says dnyann dier blgeleri ile kyaslanamayacak kadar fazladr.

Gne nlarnn geli asna bal olarak Dnya zerinde farkl scaklk deerlerine sahip alanlar ve iklim blgeleri bulunmaktadr. Genel olarak biyom ad verilen bu alanlar ekvatordan kutuplara doru bir kuaklama iindedir. Bu kuaklar iklimsel etkilerin ileyiine bal olarak farkl zellikler gsterirler. klimin Neden Olduu Farkllklara rnekler: Tropikal Yamur Ormanlar - ller Dnyadaki tm yamur ormanlar her biri kendine zg bitki ve hayvan trlerinin bulunduu be ana katmandan oluur. Bu katmanlar iie gemitir veya baz durumlarda bir katman eksiktir.
m

B C D E Yukardaki ekilde bitki katlar harflerle gsterilmitir. A) st katman: Altndaki ana bitki topluluunun 15 m zerinde ykselmitir. Buradaki aalar yksek k ihtiyac bulunan trlerden oluur. Genellikle yrtc kartal trleri ile avc kular bu aalarda yaamaktadr. B) at katman: Yerden 30 mye kadar kan aa ve sarmaklardan oluan, ar derecede sk yeil bir katmandr. Orman hayvanlarnn ou gne nlarndan yararlanabilmek iin bu katmanda yaarlar. C) Alt katman: Ik azlna kar direnli, genellikle gen aalardan oluan katmandr. at katman kadar kalabalk olmasa da kendi zg bitki ve hayvan trleri bu katmanda yaamn srdrr. D)al katman: Ksa boylu aa ve aaklardan oluan bu katmanda, st katmandan szan gne nlar ana yaam kaynadr. Gnein szmad yerlerde geliimi kesintiye urar. E) Ot Katman: Ot ve sarmak tr bitkilerin yaad zellikle srngen ve bcekgillerin yaygn olduu alt katmandr. Yukarda aklanm olduu gibi uygun iklimsel koullara sahip olan ekvatoral yamur ormanlarnda canl eitlilii alabildiine fazladr. yleki Dnyadaki canl trlerinin yaklak 2/3 bu alanlarda yaar.

7 CORAFYA

11. SINIF CORAFYA

LLER l kavram ya miktar ile ilgilidir. Ya miktar 200 mmden az olan tm alanlar l olarak nitelendirilir. Bu nedenle ller scak ve souk ller olmak zere ikiye ayrlmaktadr. Gerek scak gerekse de souk llerde iklimsel koullar canl yaam iin hi de uygun deidir. Bitki ve hayvanlar l ortamna eitli ekillerde adapte olmaktadr. l canllar genellikle vcutlarnn kimi blmlerinde su ve gday depolayacak ekilde evrimlemilerdir. rnein; - Tuzals kkleri olduka uzundur ve yer altnda su bulabildii seviyeye kadar kklerini uzatmaktadr. - Keseli l fareleri gnn tmn yer altnda geirdikten sonra akamlar yzeye karlar. - Kuyruklarnda byk ya depolar bulunmaktadr. - Uzun kulakl Kuzey Amerika tavannn kulaklarnda bulunan yzeye yakn kan damarlar s yayarak vcut ssnn ar ykselmesini nler. - Kaktsler Dnyada yalnzca Kuzey Amerika llerinde grlmektedir. Bu bitki vcudunda suyu depolayarak u z u n y l l a r y a a m n s r d r e b i l m e k t e d i r. Souk llerde ise canl yaam olduka zordur. 750 kuzey ve gney paralellerinden daha yksek enlemlerde canl yaam ok azdr. Ancak Tundra alanlar ekvatoral blge gibi olmasa da canlln hayat bulduu bir biyomdur. Burada baz bitkilerin tohumlar uzun sren klar donmamak iin bir eit antifiriz gelitirmitir. ADAPTASYON NEDR? Btn canllar yaamlarn devam ettirebilmek ii evreye uyum salama abas iindedir. Bu uyum sreci olduka uzun bir zaman zarfnda gerekleir. Uyumun gereklemesi canlnn evresiyle etkiiminin bir sonucudur. Uyum sreci canlnn yap, hareket, grnm ve dier btn zellikleri zerinde etkilidir. Adaptasyon olay sayesinde canllar dnyann genelinde yaylmtr. Kamuflaj ve Taklit Kamuflaj bitki veya hayvann gze arpmamak iin doal evresinden ayrt edilemeyecek ekilde biim deitirmesidir. Kamuflaj ve taklit olay canlln devam iin olduka nemlidir. Kamuflaj korunma, avlanma veya reme gibi temel ihtiyalarn giderilmesi iin zaman iinde gelimi bir zelliktir. Kamuflaj yetenei genellikle hayvann evredeki dier trlerden ve dmanlarndan korunmak iin zaman iinde gelitirdii bir durumdur. Taklit ise baka bir canlnn grnne brnerek tehlikeden korunmaktr. Kamuflaj ve taklit adaptasyon olaynn doadaki en gzel rnekleridir. rnekler Bukalemunun renk deitirmesi.(Korunma) Dil balnn deniz taban ile ayn renkte olmas ve genellikle tabana uzanarak avn beklemesi(Avlanma). Ar orkidesinin ieinin ar ile ayn grnme sahip olmas(reme).

Co
30 25 20 15 10 5 0 0

l Tropikal Yamur Orman

Yaprak Dken Ormanlar ne Yaprakl Ormanlar

500

1000

1500

2000

2500

3000

3500

4000

4500 mm

Yukarda verilen grafikte bitki topluluklarnn olutuu scaklk ve nem koullar gsterilmitir. Bu grafie gre hangi iklimsel koullarda hangi bitki topluluklarnn olutuunu aadaki boluklara yaznz. Tropikal Yamur Orman ...................................................................................... ...................................................................................... ...................................................................................... ...................................................................................... l ...................................................................................... ...................................................................................... ......................................................................................

Yaprak Dken Orman .................................................................................... .................................................................................... .................................................................................... .................................................................................... ne Yaprakl Orman .................................................................................... .................................................................................... .................................................................................... ....................................................................................

8 CORAFYA

11. SINIF CORAFYA

KITALARIN KAYMASI

TETS DENZ

PANGEA

250 Milyon yl nce

75 Milyon yl nce

Gnmz

Canl trlerinin dalmnda ktalarn kaymas ya da dier ad ile levha tektonii olduka etkili olmutur. Alfred Wegener ilk kez ktalarn hareket ettiini dndnde bunu kantlamann yolunun zellikle ktalarn kopmaya balad alanlardaki canl trlerini inceleyerek olabileceini dnd. Gerekten de farkl ktalarda ayn tr canllarn yaamas ona gre ktalarn kaydnn ve yer deitirdiinin en nemli gstergesiydi. Daha sonra yaplan almalar Wegnerin bu dncelerini dorulamtr. zellikle solucan ve yenge trlerinin ok az evrim geirerek gnmze ulam olmas ktalarn kaydnn en nemli gstergesidir. Ktalarn kaymas yalnzca trlerin dalmasn salamamtr. Ayn zamanda yeniden bir araya gelen kta paralar zerindeki bitki ve hayvan topluluklar baka ktalarla birlemenin sonucunda o ktalara da yaylma imkan bulmutur. Hindistan bunun gzel bir rneidir. KLM DEMLER Dnya eksen eikliinin ve eksendeki periyodik bozulmann sonucunda srekli iklim deiimlerine sahne olmaktadr. Bu deiimler canl trlerinin yayl zerinde farkl etkilerde bulunmaktadr. zellikle 28.000 ylda bir tekrar eden son buzul alar gnmz canllarnn dalm zerinde olduka etkili olmutur. Buzul alar 4. Zamanda alt kez gereklemi, bu dnemlerde; - Dnyann 1/3 buzullarla kaplanm - Deniz seviyesi dm (90-110 metre) - Deniz seviyesinin dmesi ile baz karalar birbirine balanm - Scaklk deerleri 4-50 C azalm - Baz canl trleri ortadan kalkm - Kimi canl trleri ise yaam alanlarn deitirmitir. Buzul alarnda Kuzey Yarmkrede byk deiiklikler yaanmtr. zellikle kuzeyde yaayan bitki ve hayvan topluluklar gneye doru gm, bu g hareketi baz canl trlerininin ortadan kalkmasna bazlarn evrimlemesine, bir blmnn ise adaptasyona urayarak farkl yaam alanlarna tanmasna neden olmutur. rnein lkemizdeki relik-endemik bitkilerin byk bir blm buzul devrinde gneye g etmi baz trlerin Anadoludaki uygun alanlarda yaylmasnn ve kimilerinin de buralarda hapsolmasnn bir sonucudur. C0 Son 2000 Ylda Scaklk Deiimi 2004

C0
4 0 -4 -8 400

Son 400.000 Ylda Kresel Scaklk Deiimi

0.6 0.4 0.2 0

300

200

100

-0.2 -0.4 -0.6 -0.8 -1 0 400 800 1200 1600 2000

Tartma Soldaki grafikte son 400.000 ylda yaanan scaklk deiimi (sadeletirilmi) sada ise son ikibin ylda yaanan scaklk deiimi gsterilmitir. ki grafii karlatrarak iklim koullarnda yaanan deiimin nedenlerini tartnz.

10 CORAFYA

BYOETLLK
YEREKLLER Canllarn daln etkileyen faktrlerden bir dieri de yerekilleridir. Yerekillerinin zellikleri canllarn dalm zerinde dorudan etkili olmaktadr. Dalarn uzan dorultusu ve ykseklii, dar ve derin vadiler, geni ky dzlkleri farkl canl trleri iin yaam alanlardr. Yerekilleri canl dalm zerinde; - Yaygnlatrc - Snrlandrc - Deitirici etkilerde bulunmaktadr. Yerekilleri snrlandrc etkide bulunabilmektedir. rnein; Karadeniz ky kuann bitki topluluklar yksek da kuann ardna szamam buraya zg bir canl topluluunun olumasna neden olmutur. Benzer ekilde Toros dalarnn da kuzey ve gney yamalarnda farkl bitki ve hayvan trleri yaamaktadr. Yerekillerinin dntrc etkisi ise adaptasyon olay ile ilgilidir. Ova tavan ile da tavan arasnda trmanma ve koma hz arasnda byk farkllklar vardr. Yukarda anlatlan durumlar nedeni ile ayn kara biyomu iinde farkl yerekillerinin bulunduu alanlarda yaayan ayn tr canllar arasnda bile byk farkllklar bulunabilmektedir. Ayrca oluum halindeki yer ekilleri baz canl trlerinin yok olmasna neden olabildii gibi, farkl canllarn yaylm alannn genilemesine neden olabilmektedirler. rnein volkanik faaliyetler bir alandaki canl trlerininin yokoluuna neden olabilir. Bu durumun bir benzeri Marmara ile Karadeniz arasnda yaanmtr. Buzul ann bitmesiyle Marmara Denizinin (Akdeniz) tuzlu sular stanbul boazn aarak Tatl su gl olan Karadenize ulam, bu olayn sonucunda Karadenizdeki tm tatl su canllar lmtr. Bu olayn sonucunda ryen canllar Karadenizin tabannda byk bir metan ve hidrojen slfr birikimine yol am, Karadenizin 200mden daha aa derinliklerinde canl yaam ortadan kalkmtr. KTLESEL YOK OLU: DNOZORLARIN LM Dinozorlar gnmzden 265 milyon yl nce ortaya km bir canl trdr. Devasa boyutlar ile bu dev srngenler gnmzden 65 milyon yl nce 2. zamann sonunda Dnyann en kalabalk canl topluluu iken yerkreye arpan bir gktann yaratt etki ile ortadan kalktlar. Dinozorlarn yokoluu ayn zamanda 2. zamann bitmesine 3. zamann balamasna yol amtr. Bu olay sonunda tm canl trlerinin yaklak % 80 i ortadan kalkmtr. Peki neden sadece dinozorlar ld? Bu sorunun cevab hem zor hem de ok basittir. Gktann arpmas (Meksika yaknlarndaki Yucatan yarm adasna) ile byk bir toz ve kl bulutu olumu, yarlan yer kabuunun kimi yerlerinde byk apl volkanik faaliyetler ortaya kmtr. Bu byk toz bulutunun dnyay sarmasyla ok uzun srecek bir k mevsimi balamtr. Bildiiniz gibi srngenler k mevsiminde uykuya dalarlar. Gerekten de bunu normal bir k sanarak uykuya dalan dinozorlarn byk blm yz yllar sren bu uykudan bir daha uyanamamtr. Bylece dinozorlar ortadan kalkm ve dnyann yeni hakim tr olan memeliler baskn hale gelmitir. Bitki rts TOPRAK Canl yaamn salayan nemli faktrlerden biri de topraktr. Toprak gerek yaps ve mineral ierii ile bitkilere kaynak salamakta, dier taraftan da baz hayvan trleri iin doal bir snak oluturmaktadr. Toprak ve bitki rts iklim ile dorudan iliki iindedir. Bu bakmdan toprak faktr dnlrken dierlerinin etkisi gz ard edilemez. Yani toprak tek bana bir etkileyenden ok etkilenen konumundadr. Baz canl trleri yalnzca belirli toprak trlerinde yaamn srdrebilmektedir. rnein orta kuan karasal alanlarndaki uzun boylu ayr topluluklar genellikle ernozyom tr topraklarda yaayabilmektedir.

Toprak

klim

BYOLOJK FAKTRLER Dier Canllar Etkisi Canllar yaam alanlarnda birbirlerini dorudan etkileyen unsurlardr. Canllarn yaamas, remesi, yaylmas birbirleri ile olan ilikilerine baldr. rnein; iekli bitkilerin remesi iin en bata arlara ve dier bceklere ihtiyac vardr. Aslan yaam alan kalabalk geyik ve zebra srlerinin varl ile ilikilidir. Herhangi bir yaam alannda eer bir canl tr varsa mutlaka orada dier canl trlerinin de fertleri yer almaktadr. Bu bakmdan dnyada dier canllardan bamsz yaayan bir canl trnden bahsedilemez. nsan Yeryznn gnmzdeki baat aktr insanoludur. nsanolu canl eitlilii zerinde olumlu ve olumsuz etkilerde bulunabilmektedir. rnein Kuzey Amerika ktasnn kefi ile buradaki kimi canl trleri dnyann dier ktalarna yaylmtr (ttn, patates, vb). Ayrca bu ktada olmayan baz canl trleri de keiflerle birlikte ktaya gelmitir (At, eek, zm vs.). Bunlar insann olumlu etkileri gibi gzkse de olumsuz etkilerinin faturas daha ar olmutur. Kuzey Amerikaya ait olmayan hastalklarn bu ktaya insan ve hayvanlarca getirilmesi sonucunda ncelikle milyonlarca yerli insan ve bunun ok daha fazlas kadar hayvan ortadan kalkmtr. nsann canllar zerindeki bir dier etkisi ise yaylm alann genilettike dier canllara yaayacak alan brakmamasdr. Genileyen insan yaam alan, kentsel yerlemeler ve sanayi tesislerinin yan sra yzmilyonlarca hektar arazinin tarmsal retime almas dier canllar iin bir felakete dnmtr.

9 CORAFYA

BYOETLLK
CANLI TRLERNN DAILIMINI VE ETLLN OLUMSUZ YNDE ETKLEYEN FAKTRLER Doal Faktrler - klimsel Deiimler - Volkanik Faaliyetler - Meteor arpmalar - Doal Afetler - Yeni Su Yollarnn Almas - Trler arasndaki rekabet

CANLI TRLERNN DAILIMINI VE ETLLN OLUMSUZ YNDE ETKLEYEN FAKTRLER

Beeri Faktrler - Orman Tahribat - Yeni tarm alanlarnn almas - retim srasnda kullanlan kimyasal maddeler - Su kaynaklarnn kirlenmei - Ar ve bilinsiz avlanma - Hava kirliliinin artmas - Sanayinin kontrolsz ve doann aleyhine gelimesi - Kresel snma - Ozon tabakasnn seyrelmesi - la ve gda retimi iin baz canllarn ar tketilmesi - Gen yaps ile oynanm yeni canllarn doal ortama braklmas

11 CORAFYA

BYOETLLK
EKOSSTEM NEDR? Belirli bir ortamda cansz (abiyotik) ve canl (biyotik) unsurlarn iinde bulunduu sistem ve ilikilerin tmne birden ekosistem ad verilmektedir. Canl organizmalarla doal evre etkenleri birbiriyle sk skya baldr. Bu ballk canl varlklarla, cansz etkenlerin bir arada ele alnmasn salamtr. Bir ekosistem, temel olarak abiyotik maddeler, reticiler, tketiciler ve ayrtrclardan oluur. Ekosistemlerde yaam, enerji ak ve besin dngleriyle srer. Ak bir sistem olan ekosistemde, enerji ve besin giri-k sreklidir. 1. Kapal Ekosistem: Enerji akm ve madde dolam asndan komu ekosistemlerle herhangi bir alverii olmayan, kendi iinde dengesi bulunan ekosistemlerdir. Ancak bu tip ekosistemlere ok nadiren rastlanmaktadr. 2. Ak Ekosistem: Dardan madde veya enerji alarak darya madde ve enerji veren ekosistemlerdir. Genelde ekosistemler ak zellik gsterir. Yukardaki aklamalarda ekosistemlerin canl ve cansz unsurlardan oluan bir sistem olduunu grmtk. Bu sistemlerden en by Dnyamzdr. Dnya zerindeki tm canl ve cansz unsurlar byk bir sistem oluturur. Ancak ok daha kk ekosistemler bulunmaktadr. rnein; nsan mide ve barsaklar bir ekosistem olabilir. yleki sindirim sistemindeki mikroorganizmalar ve parazitler yalnzca bu alanda yaayabilir. Ya da bir kaya YAADIIMIZ YERDEK EKOSSTEMLER
ANKARA EVRESNDEK EKOSSTEMLER
uk

parasnn alt da ekosistem olarak deerlendirilir. nk bu kaya parasnn altnda yaamn srdren mantar, protist, bcek ve kemirgenler kendi iinde bir sisteme sahiptir. En byk ekosistem paralar daha nceki blmde aklam olduumuz biyomlardr. Her biyom kendine zg bitki ve hayvan trleri barndrr. Ekosistemleri Tanyalm. Byk Ekosistem : Dnya Byk Ekosistem : Tundralar Byk Ekosistem : ller Kk Ekosistem : Atatrk Baraj Gl Kk Ekosistem : rm aa gvdesi Kk Ekosistem : nsan sindirim sistemi Yukarda verilen rneklerden yararlanarak eitli byklkteki Ekosistemlere rnekler veriniz. ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... ................................................................................... ...................................................................................

Bozkr Ekosistemi

ubuk I Baraj

Anka

ra a

Ha

tip

y a

Kent Ekosistemi

y
ANKARA

Orman Ekosistemi
OD

es i

Bayndr Baraj

Be

yn

am

Ko

Eymir Gl
ru su

ce su

Antropojen Koru Ekosistemi

K
Mogan Gl

Tatl Su Ekosistemi Kent Alannn Snr

10 km

Yaadmz ortam kendi iinde bir ekosistem oluturur. Bu ekosistemi tanmak iin daha kk ekosistemleri tespit edebiliriz. rnein Ankara kentinin evresindeki balca ekosistemlerin verildii harita zerinde ok sayda ekosistem vardr. rnein kent ekosistemide insan, kedi, kpek, gvercin, karga, kavak, st gibi yeler bulunmaktadr. Ayrca kentlerde ok kalabalk bir fare poplasyonu bulunur. Dier taraftan kentin iinde kalan orman ve tatl su ortamlarnda da pek ok canl tr yaamaktadr. Eymir ve Mogan glleri ok sayda tatl su canlsna ve ku trne ev sahiplii yapmaktadr.

Ekosistem haritasn kolayca yapabiliriz. nternetten http://maps.google.com adresine girerek yaadmz yerin ayrntl haritalarn edinebiliriz. Ayrca ayn adreste harita alannn uydu grnts de bulunmaktadr. Uydu grnts orman alanlarn grmek bakmndan ok kullanldr. Haritalarn yan sra yakn evremizdeki orman, koru, akarsu ve gl gibi doal ortamlarla ilgili kaynaklar inceleyerek basit bir harita izebiliriz. Haritamz izdikten sonra bu alanlarda yaayan canl trleri hakknda bilgi toplayarak yaadmz evredeki canl ilikilerini yakndan tanmak mmkndr. 12 CORAFYA

D er

T Or m an

ub

ay

11. SINIF CORAFYA

SU EKOSSTEMLERNN DOAL SSTEMLERN LEYNE ETKS SU EKOSSTEMLER Karasal Denizel Su Altndaki Yaam Alanlar Okyanuslarn ii aynen karalarda olduu gibi byk da sralar, geni ovalar, vadiler ve platolarla kapldr. Bu farkl ekillerin bulunduu alanlar okyanus canllarnn yaam alanlarn oluturmaktadr. Ancak okyanuslarn genelinde bir canl sreklilii varsa da genellikle canllar okyanus yseyinin 100 metre altna kadar olan gne enerjisinin ulaabildii blmlerde younlamtr. Okyanuslarn tr ve canl younluu en fazla olan alanlar mercan kayalklardr. Avustralyann kuzeydou kys boyunca uzanan Byk Mercan Kayal Dnyann en fazla canl trne ev sahiplii yapan alanlarndan biridir. Burada 3000den fazla canl tr yaamn srdrmektedir. Okyanuslarn Canl Yaam Bakmndan nemi Okyanuslar byk bir besin ve canl zincirine sahiptir. Okyanus ortamlarnda retici grevini planktonlar stlenmektedir. Bitkisel okyanus planktonlar fotosentez olayn gerekletirebilmek iin yzeye ok yakn s sularda bulunurlar. Aynen kara bitkilerinde olduu gibi okyanuslarda da bitkisel planktonlar canl yaamnn temelini oluturmaktadr. Bu mikroskobik bitkiler gne ndan yararlanarak saladklar enerjiyi kullanarak deniz suyu ile karbondioksiti birletirir ve tm besin alarnn temel esi olan karbonhidratlarn yan sra Dnyadaki oksijenin % 70ini retirler. Bitkisel planktonlar kk deniz canllarnca tketilir ve dier canllarda bu canllar tketerek besin zinciri olutururlar.

Gl Ekosistemleri Okyanus Ekosistemleri Irmak Ekosistemleri Deniz Ekosistemleri Bataklk Ekosistemleri Su canl yaamnn temel kaynadr. Sular yalnzca canllarn yaamn su ihtiyacn gidermek bakmndan salamaz. Ayrca sularn oluturduu hidrosfer ve bunun iindeki okyanuslarn gerekletirdii besin ve oksijen retimi canl yaam iin gerekli olan en nemli unsurlardr. Su ekosistemleri iinde en byk neme sahip olan blm okyanuslardr. Arktik Okyanusu

Atlas Okyanusu Byk Okyanus Hint Okyanusu

Byk Okyanus

Okyanuslar drt byk paradan oluan dnyann en byk ve en zengin ekosistemidir. SU DNGS

Akars

Gl Okyanus Kara
1. Yukardaki ekilde su dngsnn unsurlar verilmitir. Bu unsurlar verilen kutulara yaznz. 2. Su dngsnn canl yaam iin nemini tartnz. 3. Su ekosistemlerinin dier yararlarn kaynaklardan yararlanarak bir liste haline getiriniz.

13 CORAFYA

BYOETLLK
BESN ZNCRLER Bir ekosistemdeki canllar beslenme asndan birbirine baldr. Bitkiler gne enerjisinden yararlanarak besin retir ve hayvanlarn yaayabilmesi iin gerekli olan enerjiyi salarlar. Bitkilerde toplanan enerji besin zinciri sayesinde tm toplulua dalr. Besin zinciri iki blmden olumaktadr. lki bitkisel retime bal olarak ortaya kan besin zinciridir. Bu dalmda her basamak farkl canllardan olumaktadr. 1. Beslenme Basama: Yeil Bitkiler 2. Beslenme Basama: Ot ile beslenenler (otul) 3. Beslenme Basama: kincil tketiciler (etil) 4. Beslenme Basama: ncl tketiciler (hepil) Ayrca ayrtrclar denilen canl trleri bulunmaktadr. Ayrtrclar; bitkisel ve hayvansal kalntlar topraktaki humus ve minerallere dntren bakteriler, mantarlar, bceklerden olumaktadr. Ayrtrclar kendi besin ihtiyalarn bu sreten salamaktadr.

1. Beslenme Basama Yeil bitkiler Bu basamakta yeil bitkiler gneten aldklar enerjiyi depolarlar.

2. Beslenme Basama Birincil Tketiciler Birincil tketiciler ot ile beslenir. Bu basamakta enerji - Gneten bitkilere - Bitkilerden otullara geer.

3. Beslenme Basama kincil Tketiciler kincil tketiciler et ile beslenir. Bu basamakta enerji - Gneten bitkilere - Bitkilerden otullara geer. - Otullardan etillere geer.

4. Beslenme Basama ncl Tketiciler Hem et hem de ot yiyenler Bu basamakta enerji - Gneten bitkilere - Bitkilerden otullara geer. - Otullardan etillere geer. - Otul ve etillerden etot tketenlere geer.

BESN ZNCRLER lk besin zinciri yeil bitkilerin retimi ile ortaya kmaktadr. Dier besin zinciri ise organik maddelerin paralanmas srasnda gereklemektedir.
Girdi Yala eriyen maddelerin gelmesi DKNT L B BYOMAS

Ekvatoral Yamur Orman

B L

lm unsurlarn dklmesi

kt Yala akma

Bitkilerin zmsemesi Dkntnn mikroorganizmalarca paralanmas S TOPRAK

Tayga Orman
S L B

Step
kt znme

S B

Girdi Kayalarn ufalanmas

Yukarda verilen emalarda organik maddelerin paralanmas ile oluan besin zinciri gsterilmitir. Paralanma srecinde Toprak (S), Dknt (L, aa yaprak, dal ve organik maddelerden oluan) ile Biyoktle arasndaki ilikiler kabaca yukardaki gibidir. Solda emalarn aklamas, sada ise rnek blgedeki besin zinciri aklanmtr. Sadaki izimlerde ok ve daire boyutlar besin maddesi miktar ile orantl olarak hazrlanmtr. 14 CORAFYA

(emalar birbirinden bamszdr.)

11. SINIF CORAFYA

BESN ZNCRLER

Trofik Dzeyler T4 T3 T2 T1
T1: reticiler T2: Birincil tketiciler T3: kincil tketiciler T4: ncl tketiciler Koyu kutular hayvan-bitki saysnn orann gstermektedir. Beslenme dzeyleri bir besin ann ierdii eitli seviyeleri enerji asndan deerlendirmenin bir yoludur. Besin dzeylerinin her basamanda besinin bir blm enerji retmek iin kullanlr. Geriye kalan blmler ise depolanmaktadr. Yani en alt dzeydeki belli bir miktar besine karlk, dzey ykseldike her aamada besinin bir blm tketilir. Bu nedenle enerji iin kullanlacak miktar giderek azalr. Bylece her dzeyde ayn miktarda besin daha az canly besleyebilir.

BYOMAS NEDR? Belirli bir alanda yaayan canllarn toplam arlna biyomas veya biyoktle ad verilir. Biyomas kelimesi canl arl anlamna gelmektedir. Toplam biyomasn iinde bitki, hayvan ve dier btn canllarn ktlesi dahildir. Biyomas dnya zerinde en bata iklim koullarna bal olarak deiim gsterir. Daha nceki bilgilerimizi hatrlarsak Dnya zerinde bitki ve hayvan younluunun en fazla olduu blge Ekvator biyomudur. Ekvatoral biyomdan, kutup biyomuna gidildike biyomas miktar azalr. Ancak bu gidi dzenli bir seyir izlemez. nk; arada biyomasn ok az olduu alanlarda bulunmaktadr. Bu durumun en gzel rnei llerdir. llerde biyomas miktar sfra olduka yaklar. l ortamlarnda canl yaamnn snrl olmas biyomas miktarnn da dk olmasna yol aar. Okyanuslarn da biyomas vardr. Burada deniz canllarnn toplam ktlesi biyomas oluturur. Denizlerdeki biyomas deiimi de iklim ve scaklk koullar ile ilgilidir. Canl yaamnn youn olduu resiflerde biyomas miktar fazladr. Ancak okyanus biyomas kutuplara doru dzenli olarak azalmaz. nk; serin ve az tuzlu sular zellikle balk yaam iin daha uygun koullar tamaktadr. Bu nedenle zellikle 60-700 enlemleri evresinde okyanus biyomas olduka fazladr.

ENERJ AKII
KRESEL DNGLERDEN KRESEL DNGLERE ISI

Gne

ISI

SOLUNUM

SOLUNUM

ENERJ KAYNAI

RETCLER

TOPLAM BRNCL RETM

TKETCLER

Etcil-Otcul rkl

Giren Organik Madde

kan Organik Madde

Canllar arasnda enerji ak besin zincirleriyle salanr. Gneten gelen enerji, yaayan sistemlere bitkilerin, baz bakterilerin ve protistlerin yapt fotosentez sonucu girer. Gne nn %4 bitkiler tarafndan yakalanr ve yakalanan enerjinin yardan fazlas solunumda kullanlr. Solunumda kullanlan enerji, s olarak kaybedilir. Bu nedenle, dier organizmalar tarafndan kullanlamaz. Kalan yars da, bitki dokularna dntrlr. Bitki dokularndaki enerjiye dorudan ulaabilen iki eit organizma bulunur. Bunlar canl bitki zerinden beslenen otullar ve l bitkilerle beslenen ayrtrclardr. ou ekosistemde, enerjinin nemli bir ksm ayrtrclar tarafndan alnr. Otullarn vcut ktlesindeki enerjinin byk ksm etiller tarafndan alnr. Bir ksm da yine ayrtrclara gider. Ekosistemde enerji ak tek ynldr. Bu nedenle, sistemin yaamay srdrebilmesi iin, reticilerin gne enerjisini tutma ilemini srekli yapmalar gerekir.reticiler tarafndan alnan gne enerjisinin fotosentez rnlerine dntrlmesine toplam birincil retim denir. Bunun bir ksm solunumda kullanldktan sonra, kalan yeni dokular yapmak iin kullanlr. Buna da, net birincil retim denir. Ekosistemlerdeki birincil retim gne , besin ve su ile gerekletirilir.

15 CORAFYA

BYOETLLK
KARBON DNGS

Atmosferdeki CO2
Fotosentez Bitki rts Tahribat Yanma Karasal bitkiler Sznt rme l organizmalar ve hayvan atklar Fosil yaktlar Bikarbonat HCO3 Okyanus Solunum Difzyon

Karbon dngsnn gsterildii yukardaki ekilde oklar salnan karbondioksit ile ayn orandadr. Btn canllar karbon bileimlerimden olumutur. Bu bakmdan karbon canllar iin byk bir nem tamaktadr. Ancak doada saf halde bulunan karbonun canl yaam iin dorudan bir etkisi yoktur. Biyosferdeki karbon dolam iki alanda gereklemektedir. Bunlar karalar ve denizlerdir. Ayrca bu iki alan birbirini karbon bakmndan beslemektedir. Karbonun canl yaamna girmesi iin ncelikle karbonhidrata dnmesi gerekmektedir. Bu olay hem karada fotosentez yoluyla hem denizlerde planktonlar sayesinde gerekleir. Bu canllarn dier canllar tarafndan tketilmesi ile karbon canllara gemi olur. Balca karbon depolar e ayrlmaktadr. Bunlar atmosfer, biyota denilen karasal organizmalar ve okyanuslardr. Atmosferdeki karbon dioksit karasal besin zincirine fotosentez yoluyla bitkiler araclyla girer. Bitkiler tarafndan alnan karbonun bir ksm solunum yoluyla yeniden atmosfere geri dner. Kalan karbon, bitki dokularnn yapmnda kullanlr. Daha sonra otullarn bitkileri yemesiyle besin zincirinde ilerler ya da bir ksm bitkinin lmesiyle ayrtrclara geer. Hayvanlar ve ayrtrclar karbonu solunum yoluyla tekrar karbon dioksit olarak atmosfere salar. Kalan ksm da, ayrarak topran bir paras olur. Uzun bir zaman sonra, bunlarn bir ksm skarak petrol ve kmr gibi fosil yakta dnr. Okyanuslar, atmosferdeki karbon dioksit seviyesinin belirlenmesinde nemli bir rol oynarlar. Karbon ieren gazlar difzyon yoluyla okyanus yzeyi ve atmosfer arasnda hareket eder. Su bitkilerinin de fotosentez iin sudaki karbon dioksiti kullanmalar gerekir. Okyanus bitkileri de karbonu tpk karasal bitkiler gibi depolar. Okyanus hayvanlar bu bitkileri yiyerek karbonu depolarlar. Daha sonra, solunum yoluyla karbon dioksiti yeniden suya brakrlar. Okyanus bitkileri ve hayvanlar ldklerinde suda rrler (ayrrlar). ryen bitki ve hayvanlar okyanusun dibine kerek orada znr ya da okyanus dibine yerleerek tortunun iine gmlrler. Baz deniz canllar da karbon gazn okyanus suyundan alr ve kabuklarn yapmak iin kullanrlar. Bu canllar ldnde karbon dolu kabuklar znr ya da okyanus dibine yerleir. Her ne kadar kayalarn oluumu ve anm uzun bir zaman alsa da, bu sre de karbonu sudan uzaklatrr. Son olarak, okyanus dibinden yzeye hareket eden su da karbonu tar. Okyanusdaki karbonun bir ksm da okyanus yzeyinden atmosfere hareket eder.Karbon, bitkilerin solumas yoluyla yeniden atmosfere geebilir ya da otullar tarafndan bitkilerin yenmesiyle bir st beslenme dzeyine geebilir. Her dzeyde karbonun byk bir ksm solunum yoluyla tekrar CO2 olarak atmosfere geri dner. Okyanuslar da, bikarbonat formunda byk miktarda karbon tutar. Fosil yaktlarn yaklmas, atmosferde ki karbon dioksit miktarn yksek oranda artrr. Son 40 yl iinde atmosferdeki CO2nin %30 orannda artt biliniyor.

16 CORAFYA

11. SINIF CORAFYA

SERA ETKS Dnyann yerden yansyan nlar sayesinde snmaktadr. Isnmay salayan faktrlerden biri de atmosferdeki gazlarn gneten gelen enerjiyi emmesidir (absorbe). Isy emen bu gazlara Sera Gazlar ad verilir. Dnyaya ulaan toplam enerjinin % 46s yeryznn snmas iin gereken enerjiyi salarken, geriye kalan blm uzaya yansmaktadr. Bu blmn uzaya geri yansmas Dnyamz iin byk nem tar. Ancak sera gazlar uzaya yansmas gereken enerjinin de bir blmn tutmaktadr. Son 200 yldr artan sanayileme ile birlikte atmosfere braklan sera gaz orannda byk art yaanmtr. Gnmzde insanl tehdit eden bu tehlikenin temelinde uzaya kmas gereken enerjinin sera gazlar yznden yeryznde kalarak snmay arttrmas yatmaktadr. zellikle atmosferdeki karbondioksit ve metan gaz miktarnn artmas kresel snmay hzlandrmaktadr. Sera etkisinin nne geilebilmesi iin fosil yaktlarn yerine yeni ve temiz enerji kaynaklarnn bulunmas gerekmektedir. OKSJEN DNGS

Asit Yamurlar

Sera Gazlar

Geri yansma
Yery z

Sera gazlar atmosferde bir tabaka oluturarak normalde uzaya kamas gereken enerjiyi yeryznde tutarlar. Bunun sonucunda yer yznde scaklk deerleri giderek artmaktadr. Son yllarda artan iklimsel bozulmalar, kuraklk, frtna ve sel felaketleri kresel snmann bir etkisi olarak grlmektedir. rnein; 2007 ylnda Trkiyede byk apl bir kuraklk yaanm, bunun sonucunda sulama ve kullanma suyu sknts bagstermitir. Kresel snmann bu etkilerini en aza indirgeyebilmek iin Japonyann Kyoto kentinde bir konferans dzenlenmi ve bilim adamlar ok acil bir plan ortaya koymulardr. Ancak bata ABD, gelimi baz lkeler ve Trkiye bu anlamay imzalamamtr.
Buharla ma

Hayvan so lu

mu nu

CO

H2O

um

CO
u

ly F o si

ak

tl a

Oksijen dngsnn temel ta canllardr. Besin retmek iin atmosferden karbondioksit alan canllar, evrim iinde bunu oksijen olarak atmosfere geri verirler (Fotosentez). Dier taraftan atmosfere fosil yaktlarn yaklmasyla byk oranda karbondioksit katlr. Canllar bunu tketerek dngy dengelemeye almaktadr. Oksijen canllarn yaam iin kanlmaz bir gazdr. Canllarn aldklar besinleri oksijene dntrebilmeleri iin oksijene ihtiyalar bulunmaktadr. Atmosferde % 21 orannda oksijen bulunmaktadr. Oksijenin kaynan fotosentez sonucunda ortaya kan serbest oksijen oluturur. Fotosentez srasnda yeil bitkiler su ve karbondioksiti kullanarak gne enerjisinin ve klorofil pigmentinin de yardmyla karbonhidratlar sentezler.Bu srada atmosfere oksijeni verirler.Denizlerdeki fitoplanktonlar ile karadaki bitkiler, atmosfere oksijen verirler. Atmosferin oksijen ierii hakknda kesin bir saysal veri yoktur. Sanayi devrimine kadar oksijenin dng iinde kendini yeniledii dnlmektedir. Ancak; sanayilemenin hz kazanmas ile atmosferde oksijen orannn deimediyse de nitelik deitirdii sylenebilir. rnein ozon tabakasnn seyrelmesi bu durumun bir rneidir. 17 CORAFYA

r n

ya

CO

nma

Fotosentez

B it k i s o

lun

11. SINIF CORAFYA

AZOT DNGS

Azot canllar iin nemli bir maddedir. nk, proteinlerin ve DNAnn nemli bir bileenidir. Gaz halindeki azot (N2), atmosferin %80'ini oluturur. Ancak, azot gaz formuyla bitkiler ve hayvanlar tarafndan kullanlamaz. Volkanizma ve yldrm dmeleri kk bir miktar azotun besin dngsne katlmasn salasa da gerekli miktarda azotun elde edilebilmesi iin toprak organizmalar tarafndan bitkilerin kullanabilecei ekle dnmesi gerekmektedir. Karasal ekosistemlerde, toprakta ya da baz bitki gruplarnn kklerindeki yumrularda nitrojen balayan bakteriler yaar. Bu bakteriler, azot gazn amonyaa dntrr. Yumrulardaki bakteriler, besinlerini bitkiden salarken, bunun karlnda bitkilere gereksinim duyduklar azotu salar. Fazla amonyak, topraa salnr ve burada nitrifikasyon bakterileri tarafndan nce nitrite, sonra da nitrata dntrlr. Nitrat bitkiler tarafndan emilir ve protein gibi nemli molekllerin retiminde kullanlr. Bylece azot, besin zincirine girer. Azot, bitkiler ve hayvanlar atk rettiklerinde ya da ldklerinde, ayrma ilemiyle amonyak formunda tekrar topraa dner. Toprakta bulunan denitrifikasyon bakterileri de nitrit ya da nitrat tekrar azot gazna dntrr. Bylece azot tekrar atmosfere karr. EKOSSTEMDEK FARKLILIKLAR ORTALAMA TOPLAM BRNCL RETM (kcal/m /yl) haliler-bataklklar-sazlklar tropik yamur ormanlar yaprak dken ormanlar tarm alanlar otlaklar gller ve rmaklar kylar tundralar okyanuslar ller 800 2400 4000 5600 7200 8800
3

Yandaki grafikte baz biyomlarda ylda metrekareye den enerji retim miktarlar gsterilmitir. Enerji miktarlarndaki farkllamann nedenlerini tartnz.

18 CORAFYA