DI KUVVETLER KAYALARIN ZLMES, TOPRAK OLUUMU VE TOPRAK ETLER 1.

Kayalarn zlmesi Kayalar ve talar, d olaylarn etkisi altnda zamanla deiiklie urayarak paslanm, rm gibi bir grnm alr. Zamanla ta oluturan mineraller arasndaki ba gever ve ta paralara ayrlr, ufalanr. te, kayalarn ve talarn uradklar bu deiikliklere zlme denir. Kayalarn yapsal deiiklie uramas iki ekilde gerekleir. Fiziksel (Mekanik) zlme Kayalarn, kimyasal yaplar deimeden, yalnzca fiziki yaplarnda grlen paralanma, ufalanma ve ayrma olaydr. Fiziksel zlme, daha ok ar scaklk fark grlen yerlerde, kayalarn gndzleri ar scaktan genilemesi, geceleri de ar souktan dolay bzlmesi sonucu gerekleir. Fiziksel zlme, l, karasal, step, tundra gibi, ar scaklk fark grlen iklimlerin etkili olduu yerlerde daha kolay meydana gelir. Kimyasal zlme Kayalar oluturan unsurlarn eriyerek, kimyasal bileimlerinin deimesi sonucundaki paralanma, ufalanma ve ayrma olaydr. Kimyasal zlme, daha ok, scaklk farknn az olduu scak ve nemli iklim blgelerinde grlr. Ekvatoral, Muson, Okyanus ve Akdeniz iklimlerinin etkili olduu yerlerde daha kolay meydana gelir. 2. Toprak Oluumu zlmeye urayan kayalarn yzeyi zamanla, ayrm mineraller, organik maddeler ve mikroorganizmalardan oluan bir rtyle kaplanr. Bu rtye toprak denir. Toprak tabakas, yerkabuu zerinde bulunur. Kalnl birka cm den, 2 - 3 m ye kadar olabilir. Oluumunu tamamlayan bir toprak kesitinde; Ana kaya, Ayrm kaya, Ham toprak, Olgun toprak, katlar bulunmaktadr. Bu katlara horizon ad da verilir. Horizonlar harflerle isimlendirilir. Topran en st kat olan A Horizonu, bitkisel artklarn ayrmas ile olumutur ve organik madde bakmndan zengindir. Genellikle koyu renklidir. Bitkiler bu tabakada tutunur ve yetiip geliir. B horizonu, topran st katndan tanan, kireler, killer ve minerallerin biriktii ham toprak tabakasdr. C horizonu ana kayann zelliini tayan ayrma katdr. D horizonu ise, topran ana zelliini belirleyen ana kayann bulunduu kattr. Bitki artklarnn toprakta birikmesiyle oluan, koyu renkli organik maddeye humus denir. Humus, kayalarn ufalanmas veya ayrmasnda etkili deildir. Topraa verimlilik kazandran bir maddedir. 3. Toprak eitleri Tanm Topraklar (Azonal Topraklar): Akarsular, rzgrlar ve buzullar gibi d kuvvetlerin, eitli sahalardan andrarak tadklar materyalleri biriktirmeleriyle oluan topraklardr. Bunlardan; Akarsu biriktirmesiyle oluanlara alvyal topraklar, Buzul biriktirmesiyle oluan topraklara moren topraklar, Rzgr biriktirmesiyle oluan topraklara da ls topraklar denilmektedir. Yerli Topraklar (Zonal Topraklar): Kayalarn, bulunduklar yerlerde zlmeleriyle oluan topraklardr. a. Nemli Blge Topraklar Tundra Topraklar Kutuplara yakn, souk tundra blgelerinin topraklardr. Toprak genelde ya donmu haldedir ya da bataklk halinde bulunur. Bu nedenle tarm yapmaya elverili deildir. Trkiyede bu tr topraklar grlmez. Podzol Topraklar ne yaprakl ormanlarla kapl, souk ve nemli iklim blgelerinin topraklardr. ok ykanm olduklarndan st ksmlarnn rengi soluklamtr. Yine ayn sebepten dolay,

topraktaki besin maddeleri de azdr. Bunun sonucunda verimsizlemitir. Trkiyede, Bat Karadeniz Blmnde kahverengi ve krmzms sar podzolik topraklar yaygndr. Kahverengi Orman Topraklar Nemli orta kuan, geni (yayvan) yaprakl ormanlarla kapl blgelerinde grlr. Humus bakmndan zengin olduklar iin verimlidirler. Trkiyede, bu tr topraklar, Karadeniz Blgesinde yaygn olmakla birlikte, Anadolunun 1000 - 1200 mden yksek alanlarnda da yer yer grlr. Anadoluda, daha ok Kuzey Anadolu Dalarnn gneye bakan yamalarnda yaygndr. Yine, Trakyann kuzeyinde Yldz Dalarnda, bat Anadoluda, Gneydou Toroslar zerinde de kahverengi orman topraklarna rastlanr. Krmz Topraklar (Terra - rossa) Nemli subtropikal iklim blgesi ile Akdeniz iklim blgelerinde, genellikle kalkerler zerinde grlen topraklardr. Topraa krmz rengini veren bileimindeki demiroksittir. Trkiyede, Akdeniz Blgesi ile Ky Ege ve Gney Marmarada yaygn olarak grlr. Laterit Topraklar Dnenceler arasnda yer alan, scak ve nemli iklim blgelerinin karakteristik toprak tipidir. iddetli bir kimyasal zlme sonucu oluur. Rengi kiremit krmzsdr. Humus oran azdr. Buna bal olarak verimli deildir. Trkiyede tam olarak laterit zellii tayan toprak grlmez. Ancak, Dou Karadeniz Blmnde, laterit tr (lateritlemi) topraklara rastlanabilmektedir. b. Kurak Blge Topraklar ernezyomlar ernezyomlar, Orta Kuan yar nemli step blgelerinde grlr. Kara topraklar ad da verilir. Fazla ykanmadklar iin mineral ve kire bakmndan zengindir. Topran st ksmnda, steplerden oluan bitki artklarnn oluturduu, kaln bir humus tabakas vardr. Bu nedenle Dnyann en verimli topraklar arasndadr. ernezyomlar, lkemizde en yaygn olarak, Erzurum - Kars Pltosunda olumutur. Ayrca, Anadolu Blgesinin kuzey kesiminde de yer yer bu tr topraklar grlmektedir. Kestane veya Kahve Renkli Step Topraklar Az ya alan step iklimlerinde grlen topraklardr. zerindeki bitki rts seyrek olduu iin, humus oran azdr. Bu yzden verimleri dktr. Trkiyede, Dou Anadolu, Anadolu ve Gneydou Anadolu pltolar ile bat Anadoluda yaygndr. l Topraklar l iklim blgelerinde grlr. ok az ya alp, fazla ykanmadklar iin, kire ve tuz oran olduka fazladr. Humus, hemen hemen hi yoktur. Bu topraklarda tarm yaplamaz. Trkiyede, bu tr topraklar grlmemekle birlikte, Tuz Gl evresinde llemi topraklara rastlanr. B. YER GMELER VE KAYMALAR Herhangi bir yamacn, bir ksmnn kayarak aaya doru yer deitirmesine yer gmesi ya da heyelan denir. Eer, ana kaya zerinden yalnzca toprak rts kayyorsa, buna da yer kaymas ad verilir. Yer Gmeleri ve Yer kaymalarn oluturan etkenler a. Fazla eim: Yer gmeleri ve kaymalarna etki eden en nemli faktr eimdir. Dz bir arazide dier artlar olsa bile heyelan olay gereklemez. Vadilerle ok yarlm dik yamal yerlerde, gmeler daha ok ve daha sk grlr. b. iddetli ya: Yalarla yeryzne den sular, toprak arasna szar. Bu durum srtnmeyi azaltr. Bnyesine su alan topraklar kayganlar. Gmelerin ve kaymalarn, ounlukla srekli bol yalarn dt ve karlarn eridii dnemlerde meydana gelmesinin sebebi budur. c. Yerekimi: Yer kaymalar ve gmelerini harekete geiren kuvvet yerekimidir. Kuvvetli yerekimi, toprak tabakalarnn aalara doru kaymasnda etkilidir. d. Tabakalarn durumu: Tabakalarn eiminin yama eimine paralel olduu yerlerde heyelan daha kolay olur. Tabakalar eime dik ise, bu durumda heyelan olma ihtimali azalr. Daha ok toprak kaymas grlr. e. Kayann ve topran cinsi: Kayalar ve topraklar farkl direntedir. Bazlar kolay, bazlar da zor anp koparlar. Bazlar ise, bnyesine suyun hepsini alarak kayma iin elverili bir ortam hazrlar.

Trkiyede yer gmeleri ve kaymalar Trkiyede yer gmeleri ve kaymalar en ok Karadeniz Blgesinde zellikle Dou Karadeniz Blmnde grlr. Srmene, Of, Geyve, Sera, atak ve Senirkent heyelanlar lkemizde son elli ylda meydana gelen birok yer gmesinin balcalardr. klim olaylarna bal olarak, kar erimeleri ve yamur eklindeki yalardan dolay, en fazla heyelan ilkbaharda, en az heyelan yaz ve sonbahar mevsimlerinde grlmektedir. Yer gmeleri yeryz ekillerinde deiiklik yapar. rnein, Tortum Gl, eski bir tarihte yer gmesi sonucu, Tortum ay vadisinin tkanmasyla olumutur. Trabzonun batsndaki Sera Gl de 1950 ylndaki bir yer gmesi sonucu meydana gelmitir.