Harita lei

Harita zerinde belli iki nokta arasndaki uzunluun, yeryzndeki ayn noktalar arasndaki uzunlua orandr. Dier bir deyile, gerek uzunluklar harita zerine aktarrken kullanlan kltme orandr. rnein : Boaz Kprs'nn gerekte 1074 m olan iki aya aras uzaklk, lei bilinmeyen bir haritada yaklak 0.5 cm gsterilmitir. Haritann leini bulmak iin harita zerindeki uzunluu gerek uzunlua oranlarz. Buna gre haritann lei yaklak 1/200.000'dir. lek = Harita zerindeki Uzunluk / Arazi zerindeki Uzunluk (Gerek Uzunluk) Kesir lek

Haritalardaki kltme orann basit kesirle ifade eden lek trdr. 1 / 25.000 , 1 / 500.000, 1 / 1.000.000 birer kesir lektir. Kesir lekte, pay ile paydann birimleri ayndr. Uzunluk birimi olarak santimetre (cm) kullanlr. rnein : 1 / 1.000.000 leinde, arazi zerindeki 1.000.000 cm (10 km)'lik uzunluk harita zerinde 1 cm gsterilmitir. izgi (grafik) lek

Haritalardaki kltme orann izgi grafii zerinde gsteren lek trdr. Kesir lee gre dzenlenir ve santimetre (cm)'nin stndeki tm uzunluk birimleri kullanlr.

Kesir lei izgi lee evirme Kesir lei, izgi lee evirirken nce 1 cm'nin ka km'yi gsterdii bulunur. rnek : 1 / 2.500.000 leinde 1 cm 25km'yi gsterdiine gre izgi lekte de 1 cm 25 km'yi gstermelidir. Bir doru paras izilerek eit aralklara blnr. zerine, 1 cm 25 km'yi gsterecek ekilde deerler yazlr. Sfrn sol tarafndaki aralk 25 km'den daha ksa uzunluklarn llmesine yarayacak biimde blmlenir. izgi lei Kesir lee evirme izgi lei kesir lee evirirken nce lein uzunluunun, toplam ka km'yi gsterdii bulunur. 1 cm'nin ka km'yi gsterdiini bulmak iin orant kurulur. rnein : izgi lein uzunluu 5 cm'dir. 5 cm 20 km gsterdiine gre 1 cm x km'yi gsterir. ---------------------------------------x = 20 / 5 = 4 km Bulunan deer cm'ye evrilir. Buna gre kesir lek 1 / 400.000'dir. UYARI : izgi lei kesir lee evirirken, grafiin sonundaki uzunluk birimine dikkat etmemiz gerekir. Harita Trleri Harita yaamn her alannda yardmc aralar olarak kullanlr. Bir kentin imar plannn karlmas, karayolu, demiryolu ya da kpr yapm iin en uygun yerin belirlenmesi, arkeoloji, corafya gibi birok alanda aratrma yaplmas srasnda haritalardan yararlanlr. Haritalar konularna ve leklerine gre ikiye ayrlr. Konularna Gre Haritalar Konularna gre haritalar, kullanm amalarna gre genel haritalar ve zel haritalar olarak ikiye ayrlr.

Genel Haritalar

Toplumun geni kesimi tarafndan kullanlabilen haritalardr. - Toporafya Haritalar zohips (e ykselti) erisi yntemi ile yaplr. Araziyi lekleri orannda ayrntlar ile gsterirler. lekleri 1 / 20.000 ile 1 / 500.000 arasnda deiir. 1 / 20.000'den byk lekli olanlar kadastro ilerinde ve askeri amalarla kullanlr. Bu haritalardan lek, uzunluk alan ve eim hesaplamada yararlanlr. - Fiziki Haritalar Fiziki haritalar, yeryznn kabart ve ukurluklarn gsteren orta ya da byk lekli haritalardr. Fiziki haritalar hazrlanrken e ykselti ve e derinlik erileri geni aralklarla geirilir. Bu aralklar eitli renklerle boyanr. Ykseltiler genellikle yeil, sar ve kahverenginin eitli tonlar ile, derinlikler ise aktan koyuya mavi rengin tonlar ile gsterilir. - Siyasi ve dari Haritalar Yeryznde veya bir ktada bulunan lkeleri, bir lkenin idari blnn, yerleim merkezlerini gsteren haritalardr. Bu haritalardan uzunluk ve alan bulmada yararlanlr. Ancak yer ekilleri hakknda bilgi edinilemez. - Duvar ve Atlas Haritalar Eitim ve retim amacna ynelik haritalardr. lekleri 1 / 1.100.000'dan daha kktr. Dnya'nn tmn, ktalar veya lkeleri gsterirler.

zel Haritalar

Belirli bir konu iin hazrlanm haritalardr. Bu haritalardan bazlar unlardr: - Araziden Yararlanma Haritalar Bir blge arazinin nasl kullanldn gsteren haritalardr. Bu haritalar yardmyla ekili-dikili alanlarn, ayr ve mera alanlarnn, orman alanlarnn, bln ile kayalk, bataklk gibi kullanlmayan alanlar hakknda bilgi edinilir. Tarmn tr ve tarm rnleri de bu haritalarda gsterilir. - Ekonomi Haritalar Dnya'nn btnnn ya da bir blmnn ekonomik zelliklerini gsteren haritalardr. Bu haritalar yardmyla endstri kurulularnn tr, says, dal, alanlarn says hakknda bilgi edinilir.

- Hidrografya Haritalar Bir blgenin su potansiyeli (akarsular, gller, yeralt sular, kaynaklar) hakknda bilgi veren haritalardr. Bu haritalar yardmyla akarsularn drenaj tipi, akm miktar, kanallar, gl sularnn zellikleri, yeralt sularnn tr, kaynaklarn tr says ve verimlilik derecesi hakknda bilgi edinilir. - zoterm Haritalar Bir blgede, e scaklktaki noktalar birletiren eriye izoterm denir. zotermler yardmyla izilen izoterm haritalarndan, bir blgedeki scaklk dal hakknda bilgi edinilir. Scaklk daln daha iyi gsterebilmek iin, bu haritalar scaklk basamaklarna uygun olarak renklendirilir. Scak yerler iin krmznn tonlar souk yerler iin mavinin tonlar kullanlr. - Jeomorfoloji Haritalar Bir blgedeki ekillenme sreci yani i ve d glerin etkisiyle oluan yer ekilleri hakknda bilgi veren haritalardr. Bu haritalarda faylar, yamalar, vadi trleri, birikinti konileri, sekiler, ovalar ve daha bir ok yer ekli taranarak gsterilir. Yer ekillerinin kolay ayrt edilmesi amacyla bu haritalar renklendirilir. - Nfus Haritalar Dnya'nn btnnde ya da bir blmndeki nfusun dal ve zellikleri hakknda bilgi veren haritalardr. Bu haritalarda nfus dal noktalama ile gsterilir. Nfus younluu haritalar ise renklendirilir. - Toprak Haritalar Bir blgenin toprak zellikleri ve dallar hakknda bilgi veren haritalardr. Bu haritalardan, yetitirilecek rnlerin belirlenmesi, buna bal olarak topraklardan daha iyi verim alnabilmesi gibi bir ok konuda yararlanlr. leklerine Gre Haritalar - Byk lekli Haritalar lekleri 1 / 200.000'e kadar olan bu haritalarda : Kltme oran azdr. Ayrnt fazladr. Birim dzlemde gsterilen gerek alan kktr. Eykselti erileri arasndaki ykselti fark azdr.

Planlar ve toporafya haritalar bu gruba girer. - Orta lekli Haritalar lekleri 1 / 200.000 ile 1 / 1.000.000 arasnda olan haritalardr. Ayrntlar, byk lekli haritalar gre daha azdr.

- Kk lekli Haritalar lekleri 1 / 1.000.000'dan daha kk olan haritalarda; Ayrnt en azdr. Kltme oran en fazladr. Birim dzlemde gsterilen gerek alan byktr. Eykselti erileri arasndaki fark fazladr.

Duvar ve atlas haritalar bu gruba girer. Haritalarda Yer ekillerinin Gsterilmesi Haritalarda Kullanlan izim Yntemleri Yeryz ekillerini harita zerine aktarmak iin kullanlan yntemler; - Kabartma Yntemi

Kabartma yntemi ile yaplan haritalarda, ykseltiler belli oranda kltlr. Yer ekilleri kabartlarak gsterilir. - Glgelendirme Yntemi

Glgelendirme ynteminde, Gne nlarnn yer ekilleri zerine 45 derece a ile geldii kabul edilerek arazi yaps gsterilir. Bu yntemde glgelerin ak veya koyu oluu arazinin eimi hakknda bilgi verir. Glgelerin koyulat yerlerde eim azalr. Yer ekilleri ayrntl bir ekilde gsterilemedii iin gnmzde yardmc bir yntem olarak kullanlr. - Tarama Yntemi

Tarama yntemi ile yaplan haritalarda, yer ekilleri ksa, kaln, sk ya da ince, uzun, seyrek izgilerle taranm olarak gsterilir. Eim arttka taramalarn boylar ksalr, sklar ve kalnl artar. Eimin az olduu yerlerde ise taramalar uzar, seyrekleir ve incelir. Taramann yaplmad yerler ise dzlkleri gstermektedir. Tarama yntemi ile harita yapmnn zor olmas, ykselti, eim bulma gibi hesaplamalarn yaplamamas gibi nedenlerden dolay bu yntem gnmzde kullanlmamaktadr. - Renklendirme Yntemi

Eykselti erileriyle birlikte kullanlan bu yntemde ykselti ve derinlik basamaklar renklerle gsterilir. Fiziki haritalarda ykseltiler genellikle, yeil, sar ve kahverenginin eitli tonlar, derinlikler ise aktan koyuya mavi rengin tonlar ile gsterilir. UYARI : Fiziki haritalarda kullanlan renkler, yer ekillerini gstermez. Ykselti ve derinlik basamaklarn gstermek iin kullanlr.

- zohips (e ykselti) Erisi Yntemi Bu yntemle yaplan haritalarda yer ekilleri izohipsler yardmyla gsterilir. zohips (E ykselti) Erisi Deniz seviyesinden ayn ykseklikteki noktalar birletiren eriye e ykselti (izohips) erisi, ayn derinlikteki noktalar birletiren eriye e derinlik (izobath) erisi denir. zohips Aral (E Aralk) zohipsler haritalarn leine uygun olarak belirlenen ykselti aralklar ile izilir. Bu arala izohips aral ya da e aralk denir. zohipslerin zellikleri

zohipsler i ie kapal erilerdir. Her izohips, kendisinden daha yksek izohipslerin evresini dolar. Dik yamalarda izohipsler sk geer Eimin azald yerlerde izohipsler seyrek geer Doruk nokta ya da gen ile gsterilir. evresine gre ukurda kalan yerler yani anaklar, ie doru izilen oklarla gsterilir.

UYARI : Ky izgisinden 0 m erisi geer. Her eri, kendisinden daha yksek izohipslerin evresini dolar. zohipslerin sklat yerlerde eim artar. Haritalarda Yer ekillerinin Gsterilmesi

Yer ekillerinin gsteriminde en ok kullanlan yntem izohips yntemidir. zohips yntemi ile yaplan haritalarda izohipslerin uzanna gre, tepe, srt, boyun, yama, vadi, delta gibi yer ekillerini harita stnde tanmlamak mmkndr.

Tepe : Bir doruk noktas ve onu evreleyen yamalardan olumaktadr. Srt : ki akarsu vadisini birbirinden ayran ve birbirine ters ynde eimli yzeyleri birletiren yeryz eklidir. Srtlarn zeri dz olabilecei gibi keskin de olabilir. Boyun : Birbirine ters ynde alm iki akarsu vadisinin en yksek, iki doruk arasndaki alann en alak yerine boyun denir. Buralara bel ya da geit de denir. Yama : Yeryzndeki eimli yzeylerdir. Vadi : Akarsuyun at, srekli inii bulunan, uzun, doal oluktur. Delta : Akarsuyun tad maddeleri denize ya da gle ulat yerde biriktirmesi ile oluan yeryz eklidir. UYARI : zohipslerin "V" eklini ald yerlerde, ak taraf akarsu ak ynn gsterir. Akarsularn delta oluturduklar yerlerde, izohipsler deniz veya gl yzeyine doru knt yapar. zohipsin "V" eklini ald yerlerde ykselti "V" nin ak ucuna doru artyorsa srt, sivri ucuna doru artyorsa vadi vardr. Boyun olabilmesi iin, karlkl iki tepe arasnda, birbirine ters ynde uzanan iki akarsu vadisinin bulunmas gerekir.

Profil kartma

Toporafya yzeyinin dey dzlemde yapt ara kesite toporafik profil denir. Haritalarda yeryz kubak olarak grld iin profil, yer ekillerinin yandan grn hakknda bilgi verir. Profil e ykselti erisi yntemi ile yaplan haritalardan yararlanarak izilir.

Harita Hesaplamalar
Gerek Uzunluu Hesaplama Gerek uzunluk, dier bir deyile arazi zerindeki uzunluk,

Gerek Uzunluk = lek (Payda) * Harita Uzunluu forml ile ya da doru orant kurularak hesaplanr. rnek : 1 / 850.000 lekli bir haritada A - B kentleri aras 8 cm llmtr. Buna gre iki kent arasndaki ku uuu uzaklk ka km'dir? Orantyla zm : lee gre, arazi zerindeki 850.000 cm haritada 1 cm gsterilmitir. 1 cm 850.000 cm'yi gsterdiine gre 8 cm x cm'yi gsterir. ---------------------------------------------------------------x = 8 * 850.000 / 1 = 6.800.000 cm cm'yi km'ye evirmek iin 5 basamak sola doru gitmek gerekir. 6.800.000 cm = 68 km'dir. Formlle zm : Gerek Uzunluk = lek * Harita Uzunluu Gerek Uzunluk = 850.000 * 8 Gerek Uzunluk = 6.800.000 cm = 68 km'dir. Haritadaki Uzunluu Hesaplama Harita zerindeki uzunluk Harita Uzunluu = Gerek Uzunluk / lek (payda) forml ile ya da doru orant kurularak hesaplanr. rnek : Arazi zerindeki 180 km'lik uzunluk 1 / 900.000 lekli haritada ka cm ile gsterilir? Orantyla zm : 1 / 900.000 leinde, 1 cm 9 km'yi gsteriyorsa x cm 180 km'yi gsterir. ---------------------------------x = 1* 180 / 9 = 20 cm'dir. Formlle zm : lee gre, arazi zerindeki 900.00 cm haritada 1 cm gsterilmitir

10

.Harita Uzunluu = Gerek Uzunluk / lek (payda) Harita Uzunluu = 18.000.000 / 900.000 Harita Uzunluu = 20 cm'dir. Haritadaki Uzunluklarn Karlatrlmas ki harita uzunluunun karlatrlmas esasna dayanan sorular ters orant kurularak ya da iki aamal olarak zlr. rnek : 1 / 750.000 lekli bir haritada A-B noktalar arasndaki uzaklk 12 cm llmtr. Ayn uzaklk 1 / 1.500.00 lekli bir haritada ka cm ile gsterilir. zm l : 1 / 750.000 lekli haritada 12 cm'lik uzaklk, 1 / 1.500.000 lekli haritada x cm gsterilir. lekler arasnda 750.000 / 1.500.000 oran bulunduuna gre harita uzunluklar arasnda 12 / x oran vardr. x = 750.00 * 12 / 1.500.000 = 6 cm'dir. zm 2: 1. haritadan yararlanarak gerek uzakl bulalm 1 cm 7.5 km'yi gsteriyorsa, 12 cm x km'yi gsterir. ----------------------------------------------------x = 12 * 7.5 / 1 = 90 km'dir. 2. haritadan yararlanarak haritadaki uzunluu bulalm : 15 km'yi 1 cm gsteriyorsa 90 km'yi x cm gsterir --------------------------------x = 90 * 1 / 15 = 6 cm'dir. zdmsel Alann Hesaplanmas zdmsel alan, yer ekillerinin izdmnn alnmas ile hesaplanan alandr. Arazi zerindeki gerek alan hesaplamalarnda ise yer ekilleri yzlm dikkate alnr. Bu nedenle bir yerin izdm alan ile gerek alan arasndaki fark yardmyla arazinin engebelilii hakknda bilgi edinilebilir. zdm alan ile gerek alan arasndaki fark fazla ise, arazinin engebesi de fazladr.

11

zdmsel alan, zdmsel Alan = lek (Payda) * Haritadaki Alana forml ile ya da doru orant kurularak hesaplanr. rnek : 1 / 700.000 lekli bir haritada bir adann kaplad alan 15 cm olduuna gre adann izdmsel alan kam km2 dir? Orantyla zm : lee gre, 1 cm 700.000 cm'yi gstermektedir. 1 cm2 49 * 1010 km2 yi gsterdiine gre, 15 cm2 x km2'yi gsterir. -------------------------------------------------------------x = 15 * 49 * 1010 = 735 * 1010 cm2 dir. cm2'yi km2'ye evirmek gerekir. 735 * 10 cm2 = 735 km2'dir. Formlle zm : zdmsel Alan = (lek Paydas)2 * Haritadaki Alan zdmsel Alan = (700.000)2 * 15 zdmsel Alan = 49 * 1010 * 15 = 735 * 1010 cm2 cm2'yi km2'ye evirmek gerekir. 735 * 1010 cm2 = 735 km2'dir. Haritadaki Alan Hesaplama Haritadaki alan, Haritadaki Alan = Gerek Alan / lek (Payda)2 forml ile ya da doru orant kurularak hesaplanr. rnek : Gerek alan 590.4 km2 olan gl 1 / 1.200.000 lekli haritada ka cm2 gsterilir. Orantyla zm : lee gre ; 1 cm 12 km'yi gstermektedir. 1 cm2 144 km2'yi gsteriyorsa x cm 590.4 km 'yi gsterir. -------------------------------------------------------2 2 2 2

12

x = 590.4 / 144 = 4.1 cm2 dir. Formlle zm : Haritadaki Alan = Gerek Alan / lek (Payda) Haritadaki Alan = 590.4 / (12)2 Haritadaki Alan = 590.4 / 144 = 4.1 cm2 UYARI : Haritalardaki alan hesaplanrken lek paydasnn karesi mutlaka alnmaldr. lek Hesaplama Harita ve arazi zerindeki uzunluklarn verildii sorularda lek, lek (Payda) = Harita Uzunluu / Gerek Uzunluk forml ya da doru orant kurularak hesaplanr. rnek : Arazi zerindeki 84 km'lik uzunluk, lei bilinmeyen haritada 7 cm gsterildiine gre, haritann lei nedir? Orantyla zm : 84 km cm'ye evrilir. 7 cm 8.400.000 cm'yi gsteriyorsa 1 cm x cm'yi gsterir. ----------------------------------------------x = 1 * 8.400.000 / 7 = 1.200.000 cm'dir. lek : 1 / 1.200.000'dir. Formlle zm : lek (Payda) = Harita Uzunluu / Gerek Uzunluk lek (Payda) = 7 / 8.400.000 lek (Payda) = 1.200.000 cm lek : 1 / 1.200.000'dir.
2

lek Hesaplama

13

Harita ve arazi zerindeki alanlarn verildii sorularda lek lek (Payda) = Haritadaki Alan / Gerek Alan kesrinin karekk forml ya da doru orant kurularak hesaplanr. rnek : Gerek Alan 4375 km2 olan bir gl, lei bilinmeyen haritada 7 cm2 gsterildiine gre haritann lei nedir?

UYARI : Harita ve arazi zerindeki alanlarn verildii sorularda lei hesaplarken kare kk almay unutmaynz. Eim Hesaplama : Eim : Toporafya yzeyinin yatay dzlemle yapt aya eim denir. Eim, Eim = Ykseklik (m) * 100 / Yatay Uzaklk forml ile hesaplanr. rnek : A - B arasndaki uzaklk 1 / 600.000 lekli haritada 4 cm gsterilmitir. Aralarndaki ykselti fark 1200 m. olduuna gre, A ile B arasndaki eim binde (%o) katr? zm A B arasndaki gerek uzaklk; 4 * 6 = 24 km olduuna gre, Eim = Ykseklik Fark (m) / Yatay Uzaklk (m) * 1000 Eim = 1200 / 24.000 * 1000 Eim = %o 50'dir. UYARI : Eim yzde (%) olarak hesaplanrken 100 ile, binde (%o) olarak hesaplanrken 1000 ile arplr.

14