27.05.

2007 1
Modern Bilimin Douu ve Geliimi
F
F
ELSEF
ELSEF
K
K
AVRAMLAR
AVRAMLAR
Prof. Dr. Durmu Gnay
Zonguldak Karaelmas
Zonguldak Karaelmas

niversitesi
niversitesi
27.05.2007 2
Avrupa felsefe geleneinin en doru genel karakteristii udur: O, Platona dipnotlar serisinden ibarettir,
Alfred North Whitehead, Process and Reality, p. 53 [Free Press, 1969];
Resim; Atina Okulu [Scuola di Atene) by Raphael]: Ortada, Platon, gkleri iaret ediyor; ve Aristoteles,
ellerini aarak yeri gsteriyor.
Felsefe
27.05.2007 3
The Death of Socrates, Jacques-Louis David, 1787
27.05.2007 4
Felsefe
C Philosophy {Gk. []} : Philosophy {Gk. filosofia
[philosophia] [f(f)=ph(ph)]}
+ Szck olarak,
Bilgelik/Hikmet(sophia=sofia)+Sevgi(philo=filo)=Bilgelik sevgisi
+ Dolaysyla, evrenin mahiyeti, insann bilgisinin zemini, ve insann hayat tarznn
deerlendirilmesi zerine derinliine dnmek ve konumaktr
+ Felsefe: Genelde varln bilgisi. Bilimler ise,belirli bir varlk alanna ilikin olaylar deney,
gzlem ve vb yntemlerle inceleyerek, ilgili alann doru bilgisine varmaya alr. Felsefe,
dnme ve akl yrtmelerle alan, salt teorik bir bilgidir.
+ Felsefe terimi ilk defa Pythagoras [Pisagor, 580-495] tarafndan kullanlmtr.
wAratrlmam hayat yaanmaya demez
Sokrates
27.05.2007 5
Felsefe
4En genel veya evrensel inanlarn anlamn ve
gerekelendirilmesini, deney veya gzleme bavurmak yerine
problemleri titizlikle formle ederek, zmler nererek, verilen
zmlerden akl yrtme yoluyla sonular kararak, onlar
diyalektik yntemler ile tartarak incelemektir.
4Her gr bir takm temel varsaymlarla (=aksiyomlarla) balar.
Burada u soruyu sormak zorundayz: Hangi varsaym takm
balang iin en iyisidir? Hangi varsaym takmnn en iyisi
olduunu nasl biliriz?
4En iyi varsaym takm, gereklik ve onun btn fenomenleri ile
uygunluk gsteren sonular verendir. Varsaymlarn uygunluunu
sonular yoluyla biliyoruz
27.05.2007 6
Felsefe
Aristoteles (384-322)
Felsefe: Varlk olmak bakmndan varln bilimidir.
Kant (1724-1804)
Felsefe: Kavramlarla veya kavramlar inasyla elde
edilen akli bilgidir. Felsefe renilmez, ancak felsefe
yapmak renilebilir.
Karl Jaspers (1883-1969)
Felsefe: Felsefe yolda olmaktr.
27.05.2007 7
Felsefe
Felsefe: Btncl, sistematik, derin,
objektif, tutarl, rasyonel dnmek ve
konumaktr
Bir filozof iin asl nemli olan: Derinlik ve
yaratclktr
27.05.2007 8
Felsefe htiyac
-Gnmzde, toplumun ok acil sorunlarna cevap
aramakta, hibir zaman olmad kadar felsefeye
ihtiya duyulduunu dnyorum. Hibir zaman,
gnmzdeki kadar felsefi hafzaya ihtiyacmz
olmamtr.
Derrida, 2002
27.05.2007 9
Felsefe Tarihi
CAntik Felsefe : M 7. yzyl ile MS 5. yzyl
(dahil)
COrtaa Felsefesi : 500(476) ile 1500(1453)
CModern Felsefe : 16. yzyl ile 19. yzyl
(dahil): [1500(1453) den 1800 n sonuna
kadar (1900).
CPostmodern veya ada Felsefe : 20.
yzyldan(1900 den) gnmze kadar (ve
srmekte)
27.05.2007 10
Felsefenin Balad
Corafya : yonya
CYeryznn en gzel alanlarndan biri.
Trkiyenin bat ky eridinin orta ksm.
C Kuzeyde zmir krfezinden, gneyde
Menderes vadisine kadar uzanan 160 km lik
ky eridi
CTm Dnya zerinde daha gzel bir iklimi
olan baka bir yer yoktur.
DG5
Slayt 10
DG5
Durmu Gunay; 19.01.2006
27.05.2007 11
zne
(Suje)
(Obje)
Nesne
(Varolan)
Bilgi
Bilgi: Bilen zne (suje) ile nesne (obje, varolan) arasndaki iliki (bilgi
balants) sonucunda ortaya kan yargy dile getiren nerme. Burada, zne
ad verilen insan; duyular ile alglar, aklyla kavrar ve bilincine varr. u
kalemdir dediimizde, zne [=suje(bilin)] ile kalem( obje=nesne) arasnda
grme algsyla bilgi ilikisi kurmu oluruz.
27.05.2007 12
27.05.2007 13
Bilgi Alannn Kavramlar
hBilgi, varolann tannmasdr. Bilginin genel
tanmn aklamak zere izilen ekil, bilgi
teorisinin (epistemolojinin) eitli kavramlarnn
anlalmasnda ve anlatmnda nemli kolaylklar
salamaktadr.
hNesne: Bilen znenin yneldii ey dir. Nesne,
fiziksel bir varlk olabilecei gibi, metafizik, tinsel
bir varlk da olabilir. Ksaca, bilmeye konu olan
her ey. Bilimlerin konusu o bilimin nesnesi olur.
27.05.2007 14
Epistemolojik Kavramlar
Bilme: Hayal etme, alglama, dnme ve kavrama
etkinliidir. Hayal etme ve alglama, alglama alanna;
dnme ve kavrama, kavrama alanna aittir.
Bilgi: Bilgi, bilme etkinliinin rndr. Bilme etkinlii
sonucunda yarg oluur. zne, nesne hakknda bir yargda
bulunur. Yarg, nerme ile dile getirilir. Bilgi, yargnn
nerme ile ortaya konulduu rndr. nerme, dolaysyla
bilgi, dilde varolandr. Yarg ve bilme etkinlii ise zihinde
varolandr.
27.05.2007 15
Epistemolojik Kavramlar
Gerek: Varolan eylerin tm. Elimdeki kalem gerektir.
Kalemin gerekliinden phe etmez, bilincimiz dnda
varoldunu kabul edersek buna ocuksu gerekilik (naiv
realizm) ad verilir. Gereklik, d dnyada varolandr.
Doruluk (hakikat): Yarg ve nermelerin, verilmi bir
olguya uygun olmasdr. Doruluk dilde varolandr. Bir ifadenin
zelliidir. Bir ifade, doru veya yanl olabilir. Bir ahit
hakime,gerei syleyeceine deil, doruyu syleyeceine
sz verir. nk, gerek sylenemez, gerek dil de deil d
dnyadadr.
Temellendirme: Bir nermenin doruluk iddiasnn dayanan
gstermek, ortaya koymaktr.
27.05.2007 16
zne
(Suje)
Nesne Nesne
(Obje) (Obje)
Bilgi
Bilgi
zne, Nesne, Bilgi likisi
zne, nesne ve bilgi alanlar ve ilikilerine gre eitli bilgi trleri, bilimler ve izmler doar.
27.05.2007 17
(Zihinde)
Dnmede
Varolan
D D D D nyada nyada
Varolan Varolan
Dilde Dilde
Varolan Varolan
zne(Bilin), Nesne ve Bilginin
Bulunduu Varolan Dnyalar
Nesne
zne(bilin) Bilgi
zne(bilin) : Dnmede varolan
Nesne : D Dnyada Varolan
Bilgi : Dilde Varolan
Alannda yeralmaktadr.
27.05.2007 18
veri veri
Malumat (Information)
Bilgi (Knowledge)
Bilgelik (Wisdom)
Anlama Anlama
Kaplam Geni Kaplam Geni lemesi lemesi
anlama modelleri
anlama ilikileri
anlama ilkeleri
4 4 Veri toplama, malumat de Veri toplama, malumat de ildir ildir. .
4 4 Malumat toplama, bilgi de Malumat toplama, bilgi de ildir. ildir.
4 4 Bilgi toplama, bilgelik de Bilgi toplama, bilgelik de ildir. ildir.
4 4 Bilgelik toplama, do Bilgelik toplama, do ruluk ruluk
(hakikat) de (hakikat) de ildir ildir. .
Neil Fleming Neil Fleming
.
Veri, Malumat, Bilgi, Bilgelik
Veri, Malumat, Bilgi, Bilgelik
(Data)
27.05.2007 19
Bilgi Hiyerarisi: Bilgi Piramidi
Bilgelik
Bilgi
(Knowledge)
Malumat
(Enformasyon)
Veri
(Data)
Dnme
Bilgisi
Alg
Bilgisi
27.05.2007 20
Aratrma
Olgular belirleyip yeni sonulara ulamak
iin, materyalleri, kaynaklar, sistematik
olarak, aramak ve incelemektir
27.05.2007 21
Aratrma Sreci
Konu Seimi
Aratrma Sorular
Aratrma Tasarm
Verileri Toplama Verilerin Analizi
Verilerin Yorumu
Aratrma Bulgular
27.05.2007 22
Bilgi Trleri
1. Gndelik Bilgi
2. Dini Bilgi
3. Teknik Bilgi
4. Sanat Bilgisi
5. Okklt Bilgi (astroloji, fal,, vb.)
6. Bilimsel Bilgi
h 6.1 Formel bilimler(Matematik, Mantk)
h 6.2 Doa Bilimleri(Fizik, Kimya, Biyoloji, Jeoloji, vb.,)
h 6.3 nsan Bilimleri(Sosyoloji,antropoloji, sanat ve edebiyat
tarihi, siyaset bilimi, arkeoloji, linguistik, ahlak, din, vb.,)
7. Felsefe Bilgisi
27.05.2007 23
Bilgi Trleri
1. Gndelik Bilgi:znenin d dnya deneyimi srasnda edindii, tanma
bilgisi. Nesneler ve olaylarla ilgili tekil alglara dayal znel bilgidir.
Ama yine de doruluklarndan sz edilebilir.
2. Dini Bilgi : Dini bilgide suje ile obje arasnda inan ba vardr.
3. Teknik Bilgi: nsann ihtiyalarn karlamak zere ara yapmann
bilgisidir. Teknik bilgi iinde, tecrbe ile kazanlan, dile getirilemeyen
ancak bir eyi yaparak ortaya kan bilgi (zmni bilgi= tacit knowledge)
de vardr.
4. Sanat Bilgisi: zne( burada sanat), nesneye(objeye), sanat
duyarll, kendi yaratc yetenei ile bakar. znel bir bilgidir. Ayn
manzarann resmini her ressam farkl yapar.
5. Okklt Bilgi: Fal, hurafe, ve astroloji bilgileri. Burada, zne, objenin
iinde gizil bir g olduu inanc ile objeye bakar.
27.05.2007 24
Bilgi Trleri
6. BLMSEL BLG
h 6.1 Formel bilimler(Matematik, Mantk): Rasyonel bilimlerdir. Akl yoluyla
bilgi edinilir. Aksiyomlara(ilkelere) dayanr. Mantk, dnmenin
geometrisidir.
h 6.2 Doa Bilimleri(Fizik, Kimya, Biyoloji, Jeoloji, vb.,): Deney ve gzlem
yntemini kullanr. Olgular yasalarla aklamak ister.
h 6.3 nsan Bilimleri(Sosyoloji,antropoloji, sanat ve edebiyat tarihi, siyaset
bilimi, arkeoloji, linguistik, ahlak, din, vb.,): Kltr bilimleri terimi de
kullanlr. Tarihsel ve toplumsal olaylar anlamak ister. Kta Avrupas
merkezli, zelde Almanya merkezli, kltr bilimleri felsefesi giderek ilgi
ekmektedir. Hermentik vb. yntemler gelitirilmektedir. Kltr bilimlerinin
nesnesi yani beeri ve tarihsel olaylar, doa olaylarndan farkl karekterde
olduu, dolaysyla tarih ve toplum alannda, doa bilimlerinin ynteminin
kullanlamayaca ileri srlmektedir.
7. FELSEFE BLGS: Felsefenin konusu genelde varlktr. Felsefenin konusu her
eydir. Dnme ve akl yrme yntemini kullanr.
27.05.2007 25
Gnmzde niversitelerde Yaplan
Bilim Snflandrmas
I. TEMEL BLMLER
1. Formel Bilimler: Matematik, Mantk.
2. Doa Bilimleri :Astronomi, Fizik, Kimya, Biyoloji, Psikoloji
3. Beeri veya Manevi Bilimler : Sosyoloji, Tarih, Dil Bilimleri.
II. UYGULAMALI BLMLER
1. Mhendislik, Tp, Veterinerlik, Eczaclk, Tarm ile ilgili Bilimler
2. statistik
3. Hukuk, Ekonomi, Politika, Eitim Bilimleri
27.05.2007 26
Sokrates-ncesi Filozoflar
Sokrat ncesi (The pre-Socratics) Filozoflar
Thales M(625-545)
AnaximanderM(610-546)
Anaximenes M(536-)
Xenophanes M(569-477)
Empedocles M(490-432)
Heraclitus M(540-480)
Demokriatos M(460-370)
Parmenides M(540-480)
Pythagoras M(580-500)
27.05.2007 27
Byk Filozof [SPA]
Bat Felsefesi, Antik Yunan
Felsefesine dayanr
Sokrates (469 - 399)
Platon (427- 347)
Aristoteles (384 - 322)
Platon gkleri iaret ediyor;
Aristo ellerini yere doru am.
27.05.2007 28
Socrates [469-399]
+Felsefenin babas olarak baklr
+zellikle deerler alanna (tanr, iyilik ve
gzellik problemleri) eilen ilk filozoftur.
+Sorgulamay Sokrattan rendiimize
inanlr (Sokratik metod)
+Sokratik Soru: nn mahiyeti nedir ?
+Yazl bir eser brakmad. Grlerini,
bata Platon olmak zere izleyicileri
tarafndan yazlan eserler yoluyla biliyoruz.
27.05.2007 29
Platon [427-347]
+Socratesin rencisi
+dealizmin babas olarak bilinir
+Sokratesin lmnn ardndan Atinay
terketti
+M 387de Akademiyi kurmak iin
Atinaya dnd
+ M 385de Akademi yi kurdu
27.05.2007 30
Platon
+Politika Teorisi
+deal Toplum Tasarm
+dealar (formlar) Teorisi
+Varln Yksek Boyutu
+Mkemmel, D, ve Deimeyen Formlar
+Dnyada algladmz btn olgular, gerek
dnyann(dealar Dnyasnn) silik
yansmalardr.
+Grnen ile sahici gereklikler dnyas ayrm
27.05.2007 31
Platonun Maara Metaforu
27.05.2007 32
Platon
Platon

un Alg
un Alg

lanabilir (De
lanabilir (De

i
i

en) ve
en) ve
Kavranabilir (De
Kavranabilir (De

i
i

meyen) D
meyen) D

nya Analojisi
nya Analojisi
X
X
Heraklit
Heraklit

in
in
ve
ve
Parmenides
Parmenides

in
in
anlay
anlay

lar
lar

n
n

birle
birle

tirir
tirir
X
X
Bu
Bu

emada
emada

eyler yukar
eyler yukar

do
do

ru daha ger
ru daha ger

ek hale
ek hale
gelir
gelir
Bilgi
Bilgi
San
San

Zihin(Anl
Zihin(Anl

k)
k)
D
D

nme
nme
Formlar
Formlar
Matematiksel Olanlar
Matematiksel Olanlar
De
De

i
i

meyen
meyen
Duyu (
Duyu (
trust
trust
)
)
Hayaletme
Hayaletme
Duyulur
Duyulur

eyler
eyler
G
G

r
r

nt
nt

ler(imajlar)
ler(imajlar)
De
De

i
i

en
en
27.05.2007 33
Blnm izgi Analojisi[Platon]
K
a
v
r
a
n
a
b
i
l
i
r

D

n
y
a
G

n
e
n

(
A
l
g

l
a
n
a
b
i
l
i
r
)

D

n
y
a
B
i
l
g
i
[
E
p
i
s
t
e
m
e
]
S
a
n

[
D
o
x
a
]
Saf Akl -Zihin
(Kavray)
Formlar
Anlama(Dnme)
Kavramlar
(Matematiksel Nesneler)
nan(San)
Alglanabilir
Nesneler
Hayaletme
Grntler
Epistemoloji Ontoloji

y
i
l
i
k
27.05.2007 34
Grnen Dnya-Kavranan Dnya
Blnm izgi Analojisi ile Platon, dey bir izgiyi
kiye blerek alt Para,
G
G

r
r

nen D
nen D

nya
nya, st para ile
Kavranan D
Kavranan D

nya
nyay; her bir paray tekrar ikiye blerek,
Grnen Dnyay, grntler ve alglanan nesneler blgesi
olarak, ve kavranan dnyay matematiksel nesneler blgesi
ve formlar blgesi eklinde ayrarak, kendi anlayna
gre varlk blgelerini bir analoji ile ortaya koyuyor.
27.05.2007 35
Grnen Dnya-Kavranan Dnya (Devam)
+
+
G
G

r
r

nen D
nen D

nya
nya = Grntler + Alglanan(duyulur) Nesneler
Grntler = Glgeler + Her trl yansma grntleri (sudaki,
aynadaki grntler)
Alglanan Nesneler = Canl varlklar+Bitkiler+nsann yapt
btn nesneler
4
4
Kavranan D
Kavranan D

nya
nya = Matematiksel Nesneler + Formlar
Matematiksel Nesneler = Aritmetiin ve geometrinin nesneleri+
Bilimsel kavramlar
Formlar = Kavramlar ve varlk bilgisi, formlar(idealar)
27.05.2007 36
Platonun Eitime likin Grleri
4Devlet eitim konularnda aktif rol almamaldr.
4Mfredat parlak rencileri somut verilerden
soyut dnmeye gtrmelidir.
4Soyutlama yetenei zayf olan renciler;
askerlik, i ve endstri alanlarna gitmelidir.
27.05.2007 37
Aristoteles[384-322]
Aristotelesin Hayat
+M. 384 : Stagirada (Makedonya) dodu.
+Nikomakusun (Makedonya kral Philipin Saray Doktoru) olu
+M 367: Platon ile almak zere (17 yanda) Atinaya gelii
+M 347: Platonun lm. Aristoteles Kk Asyada Atarnosa
(Assosa) hareket eder
+Bir ok alanda eserler yazd: Psikoloji, Biyoloji, Fizik, Drama, etik,
mantk, vb.
27.05.2007 38
Aristoteles
+Aristotelesin Hayat (devam)
C346-3: Lesbos adasnda, Theophrastus ile tanmas
C341: Makedon Kral Philip IInin Olu skendere (daha sonra
Byk skender olacak) hocalk yapmak zere Makedonyaya
dner
C335: Atinaya dner, ve Lyceum da okul (Lyceum) kurar
C323: skenderin lm
C322: Kalkisde lm
27.05.2007 39
Aristoteles Metafizii
4ki gereklik alan (idealar dnyas ve fiziksel
dnya) paralanm deildir.
4Formlar etrafmzdaki nesnelerin iindedir. Her
tekil nesnenin iinde formu vardr.
4Fiziksel dnya Tanr tarafndan
ynetilmektedir.
27.05.2007 40
Herakleitus
Herakleitus

Ayn
Ayn

rmakta iki kez

rmakta iki kez
y
y

kanamazs
kanamazs

n
n

z
z

Her
Her

ey
ey
bir durumdan ba
bir durumdan ba

ka bir
ka bir
duruma ge
duruma ge

i
i

halinde s
halinde s

rekli bir
rekli bir
ak
ak

halindedir
halindedir

De
De

i
i

me tesad
me tesad

fen olmaz, ak
fen olmaz, ak

l
l
ile y
ile y

netilir
netilir

[ 540-480 (Efes)]
27.05.2007 41
Felsefenin Temel Sorular
nemli Sorulara Cevap Aramak
-Ben kimim?
-Niin buradaym?
-Gerek nedir?
-Doru nedir?
-Doruyu yanltan nasl ayrrm?
-yi var mdr?
Rodinin Dnr
27.05.2007 42
Felsefenin Ana Alanlar
Felsefenin Balca Alanlar
+Metafizik(Ontoloji):Varlk nedir?
+Epistemoloji (Bilgi Teorisi): Bilgi Nedir?/Varl nasl
biliriz? Bilginin kayna, doruluu (deeri) ve snrlarn
konu edinen, aratran felsefe alandr.
+Aksiyoloji: Deer Nedir? (Nasl eylemeliyiz?)=Etik+Estetik
- Etik(Ahlaki olarak doru nedir?)
- Estetik(Gzel nedir?)
- Mantk
27.05.2007 43
Felsefenin Drt Ana Dal
27.05.2007 44
Felsefenin Dallar
X Metafizik/Ontoloji
X Epistemoloji
X Aksiyoloji
Etik
Estetik
Siyaset felsefesi
X Mantk
27.05.2007 45
Metafizik
4zleyicilerinden Rodoslu Andronikos M 60-50 yllarnda Aristotelesin
eserlerini dzenlemi. Bu dzenlemede, fizik kitabndan sonra gelen,
prima philosophia adl yazlara meta ta physika (fizikten sonra gelen
veya fiziktesi) demiler ve bu gn metafizik denilen alann ad olmu.
+Metafiziin konusunu Aristoteles, varln ilk nedenleri, yani varln
temel ilkeleri olarak belirlemiti. Bu tanm geerliliini srdrmektedir.
+Ayn alan aratran, varlk sorunlarn aratran ontoloji (varlk bilimi)
terimi 17.yy da, Chr. Wolff (1679 -1715) tarafndan kullanlmtr.
27.05.2007 46
Epistemoloji
Epistemoloji, nasl bildiimizin ve ne
bildiimizin incelenmesidir. Bilim
felsefesi de epistemolojiye aittir.
27.05.2007 47
Epistemolojiler
Objectivism
realite bizim dmzda kefedilmek
zere durmaktadr
-bilimsel bilgi gzlemci tarafndan
yakalanmaktdr.
Constrksiyonizm
realite sosyal olarak tasarlanmaktadr.
-realite ve insan bilinci arasnda bir
etkileim vardr
- objectif doruluk yoktur
Subjectivizm
realite bireysel bilincin rndr
realite insan bilinci tarafndan empoze
edilir
27.05.2007 48
Epistemoloji
BLGNN incelenmesi
EPISTEMOLOGY - (epistem +
logos):Bilginin ncelenmesi
KONUMLAR
I. S(k)eptisizm
II. Rasyonalizm
III. Empirizm
27.05.2007 49
Aksiyoloji Deer ncelemesi
Etik Ahlaki deerlerin
incelenmesi:Ahlak felsefesi
Estetik Gzelliin incelenmesi
Politika Felsefesi ktidar ve adil ynetim
27.05.2007 50
Etik: Ahlak Teorisi
KONUMLAR
I. Sonulculuk (Consequentialism)
A. Etik Egoizm
B. Yararclk
II. Deontologizm
A. Ar
B. Ilml
27.05.2007 51
Estetik: Gzellik Felsefesi
Gzellik, seyircinin gznde midir? Yoksa gzelliin objektif standartlar
var mdr?
27.05.2007 52
Politika (Siyaset) Felsefesi
Temel Sorular
C Hukuka neden uyulmaldr?
C En adil hkmet formu nedir?
C Hkmetin rol nedir?
27.05.2007 53
Mantkkarmn ncelenmesi
ndktif karmlar
Kuvvetli-Zayf karmlar
Dedktif karmlar
Geerli- Geersiz karmlar
27.05.2007 54
Varlk ve Varolan
+VARLIK (ey): Alglanabilir yahut gsterilebilen cinsten
olsun, olmasn, kendisinden bahsettiimiz, stnde
konutuumuz ne varsa, o, varlktr. Aslnda varlktan
saylmayacak bir ey de bulunmaz. Yok, dediimizde
esasnda vardr. Yok olsayd, ondan zaten
bahsedemezdik.
+Felsefedeki varlk terimi karl olarak gnlk dilde ey
szc kullanlr.
+VAROLAN: Alglanabilir yahut gsterilebilir trdeki varlka
varolan diyoruz.
27.05.2007 55
Kavram
Kavram: Bir eyin(objenin) zihindeki ve zihne ait tasarmdr.
Kavram Dnmede varolandr. rnek olarak kalem kavramn
ele alalm:
CKalem kavramnn d dnyadaki fiziksel varl, d dnyada
varolandr
CKalem szc(terimi) ise, dilde varolandr. Kavramn dildeki
izdmne terim ad verilir.
4Kavram tek bir varolana iaret ediyorsa, zel, bir snfa iaret
ediyorsa, genel kavram ad verilir. Ahmet, zel kavram; insan,
genel kavramdr.
27.05.2007 56
Kavram
CKaplam: Kavramn iaret ettii varlklarn
tmne kavramn kaplam (extention,
uml) ad verilir.
Clem: Kavramn anlam veya dile getirdii
varolanlarn ortak nitelikleri
CKaplam ile ilem ters orantldr. lem
zenginletike kaplam daralr, veya tersi.
27.05.2007 57
Kavram (rnek)
Crnek: Ku kavramnn kaplam tm kular
kapsar.
CGvercin ise yalnz gvercin trerini kapsar,
yani kaplam daralr. Ancak ilemi zenginleir.
Gvercin kavram, kuun niteliklerinin yansra
gvercinin niteliklerine de sahiptir.
CBenzer ekilde kalem ve kurun kalem
rneini de verebiliriz.
27.05.2007 58
Kavram
Kavram

n Se
n Se

ikli
ikli

i (
i (
Distinctness
Distinctness
)
)
Kavramn seiklii, o kavram dier kavramlardan ayran
hi deimeyen zellii, kavramn erevesi. Mesela,
kalem kavramn dier kavramlardan, masa kavramndan,
ku kavramndan ayran onun seikliidir.
Kavramlarn seiklii, toplumlara veya bireylere gre
deimez, her insanda ayndr. Kelimeler (terimler)
deiebilir.
rnein, ku kavram iin ngilizler, bird, Trkler, ku
szc (terimi) kullanrlar. Bu iki szcn de d
dnyada gsterdikleri (canl) varlk ayndr. nk bu
kavramlarn dil dndaki varlklar yani dnme ve d
dnyadaki varlklar ayndr.
27.05.2007 59
Kavram
Kavram

n A
n A

kl
kl

(
(
Clarity
Clarity
)
)
+Kavramn ieriidir. Yani kavramn temsil ettii
varolan hakkndaki bilgilerdir. Kavramn seiklii
btn bireylerde ayn olduu halde, akl kiilere
gre deiebilir.
+Her insann doas, al gc ve kltr dzeyine
bal olarak, bir kavram hakkndaki bilgisi, yani
kavramn akl farkldr.
27.05.2007 60
Varolan Alanlar
+Dnmede varolan
+Dilde varolan
+D Dnyada varolan
27.05.2007 61
Varolan Dnyalar
Dil Dnyas
Gerek Dnya
Zihin Dnyas
27.05.2007 62
Varolan (rnekler)
CKALEM
+ Kalem kavram, dnmede varolan
+Kalemin fiziksel nesnesi d dnyada varolan
+Kalem szc dilde varolan
+DNME:Zihinde varolan
+DNCE : Dilde varolan
+O halde dnme zgrlnden deil dnce
zgrlnden sz edilebilir. nk dnmeye zaten bir
engel konulamaz.
+Messese dnmede varolan, tesis d dnyada
varolandr.
27.05.2007 63
Cevher (Tz) ve z
Ousia = Eidos + Hyle (Greke)
(dea--Platon)
(Form--Aristoteles)
Tz = z + zdek (Trke)
Cevher = z + Madde (Trke)
Substance = Essence + Material (ngilizce)
27.05.2007 64
Olay, Vaka, Vaka
COlay(Event)= Vaka/olgu( fact) + Vaka (case).
+Vaka: Tekrarlanabilen olaylara vaka (olgu= fact) ad
verilir. Doa olaylar : Bir cismin dmesi
+Vaka: Bir kere olup biten, tekrarlanamayan olaylara vaka
(case) ad verlir. rnek; Tarihsel olaylar : stanbulun fethi.
+Kimi zaman ayn olay, hem vaka hem de vaka(olgu)
olabilir. Nikah treni evlenenler iin vaka (nk:Bir kere
olan olay, birden fazla da olsa yine de vaka nitelii tar,
nk her birinin kendine zg duygulanm vardr).
Ancak, evlenen iin vaka olan evlenme, evlendirme
memuru iin vaka (olgu) dr, (nk:Tekrarlanan olay).
27.05.2007 65
Mantk (Logic)
CYntem olarak mantk; doru dnmenin veya daha ak
olarak doru(geerli) akl yrtmeler yapmann yntemidir.
CBilim olarak mantk ise, yntem olarak mantn
bilimi, yani akl yrtmelerin doruluunu
(geerliliini) salayan kurallar ortaya koyan
yntembilim (metodoloji) daldr.
27.05.2007 66
Mantn ilkeleri 3 tr. Bu ilkeler, doutan
getirdiimiz, her insanda bulunan bilgidir.
1. zdelik lkesi: Ksaca; A, A dr.
2. elimezlik lkesi: A, A-olmayan deildir.
Veya bir ey A ise, A-olmayan deildir.
Yani iki kart hkm ayn anda doru olamaz.
3. nc kkn mkanszl lkesi: A veya
A-deil dir. nc hal yoktur.
27.05.2007 67
Akl Yrtme (Reasoning)
CVerilen yarglardan(ncllerden) sonu
olarak bir yarg karma ilemidir.
CAkl yrtme (reasoning) ve yarg
(judgement) dnmede varolandr.
27.05.2007 68
Yarg (Judgement)
CGereklik hakknda bir iddia niteliinde
bir dnme edimidir.
CYarg dnmede varolandr.
27.05.2007 69
Gereklik (Reality)
+Varolan soyut ve somut nesneler
demektir
+Gereklik d dnyada varolandr.
27.05.2007 70
nerme(Statement)
+Yarg nerme ile dile getirilir. nerme
yargnn dildeki izdmdr
+ nerme dilde varolandr.
27.05.2007 71
Doru ve Yanl(Truth and False)
CBir yarg veya onu dile getiren
nermenin ortaya koyduu iddiann
gereklie uygun olmas doru, uygun
olmamas ise yanl olmas demektir.
CDoru ile yanla doruluk deerleri
denir.
27.05.2007 72
Doru Bilgi (Truth Knowledge)
+Bir yarg veya onu dile getiren nermenin
doruluunun gvenilir ve yeterli
gerekeler, belgeler veya kantlara
dayanarak saptanmas demektir.
+A posteriori: Duyudan (deneyden gelen) bilgi
+A priori :Duyu dndan olan bilgi.
27.05.2007 73
karm (Inference)
CAkl yrtme karm ile dile getirilir. Her karm
nclleri dile getiren nermeler ile sonucu dile getiren
nermeden oluur. Bir akl yrtmenin veya onu dile
getiren karmn geerli olmas, sonucun ncllerden
zorunlu olarak kmas anlamna gelir.
CEer sonu ncllerden zorunlu olarak kmazsa, karm
yanl demektir. Sonu, ncllerden olaslkla kan
geersiz akl yrtmelere ve karmlara da
t
t

mevar
mevar

ml
ml

akl yrtme ve karm ad verilir.

27.05.2007 74
Tmevarml Akl Yrtme
CTekil olgulara ilikin gzlem nermelerinden tmel yarglara
varan akl yrtmedir. Ne denli ok sayda gzleme dayanrsa
dayansn, tekil gzlem nermelerinden, tmel yarglar mantki
bir zorunluluk olarak karlamaz.
CTmevarml akl yrtme, mantki bakmdan geerli bir akl
yrtme deildir. Btn kuular beyazdr nermesi, ne kadar
ok sayda gzlem nermesine dayanrsa dayansn, bir gn
bir baka renk, rnein pembe renkli, bir kuuya
rastlanmayacan mantksal olarak zorunlu klmaz.
27.05.2007 75
Tmevarml Akl Yrtme
+Tmevarm dorulanabilir mi? Ya da tmevarm dorulamann bir
yolu var mdr? Tmevarmn pek ok durumda iledii
gzlemlenmi olsun.
+Tmevarm, X1, X2, X3 durumlarnda doru sonu vermitir. o
halde xn durumunda da doru sonu verir. karm yaplabilir. Bu
durumda tmevarm dorulamak iin yine tmevarma bavurmu
oluruz.. Buradan u kar: Tmevarm kantlamak iin batan
tmevarmn doruluunu kabul etmek gerekmektedir.
+Tmevarm kantlamann bir yolu yoktur. Dorulama demek olan
tmevarmn bizzat kendisinin dorulanmaya ihtiyac vardr.
27.05.2007 76
Mantksal Pozitivizm Problemi
Mantksal Pozitivizm: Yasalar tmevarma dayanr
Birka aydr her gn
saat 9.00 da yem gelir.
Daima saat
9.00 da yem
gelecek
Krisms Gn saat 9.00
Russellin Tmevarmc Hindisi
ve sonu.
27.05.2007 77
Tmdengelimli(Dedktif) karm
+Mantkta geerli olan tek akl yrtmedir. Tmdengelimli akl
yrtmede ncl ad verilen nermeler doru olduu takdirde,
sonu(nerme) zorunlu olarak dorudur.
+Tmdengelim leminde:
- Birinci nermeye : Birinci ncl(B),
- kinci nermeye : Kk ncl(K) ve
- nc nermeye: Sonu(SO) ad verilir.
- Byk ncldeki birinci terime: n bileen(B)
- kinci terime : Ard bileen(AB) ad verilir.
27.05.2007 78
Tmdengelimin Geerlilik lkesi
+Eer bir tmdengelim ileminde kk
nclde n bileen evetleniyorsa veya ard
bileen deilleniyorsa karm geerlidir.
+Eer bir tmdengelim ileminde kk
nclde ard bileen evetleniyorsa veya n
bileen deilleniyorsa karm geersizdir.
27.05.2007 79
Tmdengelim (rnekler)
X
CBir kii itfaiyeci ise O cesurdur. (Byk
ncl). tfaiyeci: B, Cesur: AB
CAhmet itfaiyecidir. (Kk ncl). n
Bileen evetlenmektedir.
Cyleyse Ahmet cesurdur. (Sonu).
Sonu dorudur. karm geerlidir.
27.05.2007 80
Tmevarm (rnekler)
Y
Bir kii itfaiyeci ise O cesurdur.
Ahmet cesur deildir. (Ard bileen
deillenmektedir).
` yleyse Ahmet bir itfaiyeci deildir.
Sonu doru ve karm geerlidir.
27.05.2007 81
Tmdengelim (rnekler)
Z
4Bir kii itfaiyeci ise O cesurdur.
4Ahmet cesurdur. (Ard bileen
evetlenmektedir).
yleyse Ahmet itfaiyecidir. Sonu doru
olmayabilir ve karm geersizdir.
27.05.2007 82
Tmdengelim (rnekler)
[
4Eer bir kii itfaiyeci ise O cesurdur.
4Ahmet bir itfaiyeci deildir. (n bileen
deillenmektedir).
yleyse Ahmet cesur deildir. Sonu
doru olmayabilir ve karm geersizdir.
27.05.2007 83
Geerli Her Akl Yrtme: Tmdengelim
+Tmdengelim ileminde sonu nerme byk ncln
iinde mndemitir. Kk ncl yardmyla sonu
byk ncl iinden karlmaktadr. Bu yzden
tmdengelime (deduction) karm da denir.
Tmdengelimsel akl yrtmede byk ncln bir
genel nerme olmas art deildir.
+ncllerden sonucun zorunlu olarak kt her akl
yrtme tmdengelimli bir akl yrtmedir.
27.05.2007 84
rnek
\
CHaftann gnleri; Pazar, Pazartesi, Sal,
aramba, Perembe, Cuma, ve Cumartesidir.
CPazar, Pazartesi,.ve Cumartesi gn 24 saattir.
CO halde haftann gnleri 24 saattir.
[Bu karm, tmevarma benzemekle birlikte,
tmdengelimli karmdr. nk, sonu
ncllerden zorunlu olarak kmaktadr.]
27.05.2007 85
rnek (Tmdengelim)
]
Eu anda ZK deki odamda oturmaktaym.
EZK Zonguldakta bulunmaktadr.
+O halde ben Zonguldakta bulunmaktaym.
XBir nerme bir yargy dile getirir. Yarg zihinde
varolandr. nerme ise dilde varolandr. Akl yrtme
(Reasoning) zihinde varolandr. karm (inference)
dilde varolandr. Akl yrtme bir anlamda dnmedir.
karmdaki nermeler ise dnmenin sonucu olarak
dile dklm olan yani dilde varolandr.
27.05.2007 86
Tmevarm-Tmdengelim
XTmdengelimli akl yrtme, geerli tek akl yrtmedir.
Btn aklama ilemleri tmdengelimsel bir akl yrtme
ilemidir.
XGeleneksel bilim grne gre, empirik yasalar (empirik
kuramlar) tmevarm yoluyla elde edilir. Tmevarm
dorulamann yolu yoktur. K. Popper tmevarmn geerli
olmadn gstermitir.
XPopper bilimsel yasalarn tmevarm yoluyla elde
edilmesinin mmkn olmadn gsterdikten sonra,
yanllanabilirlik (falcibiability = rtlebilirlik) ilkesini ileri
srmtr.
27.05.2007 87
Akl Dorular
CDoruluu tecrbeden bamsz olarak (apriori), salt aklla
belirlenebilen nermeler akl dorulardr.
CMantn her geerli nermesi bir akl dorusudur.
Doruluu, salt mantk yoluyla belirlenebilen nermeler
Mantk dorulardr.
CMantn her geerli nermesinin doruluu, tecrbeye
dayanmadan salt mantk kuralar yardmyla (a priori olarak)
nermenin deillenmesinin tutarsz olduunu ortaya
koymakla belirlenebilir.
27.05.2007 88
Olgu Dorular
+Doruluu ancak tecrbeye bal
(a posteriori ) olarak belirlenebilen
nermelerdir.
27.05.2007 89
+Olgulara dayanan dolaysz (yani akl yrtme yapmakszn
salanan) bilgi demektir. Ham tecrbe gvenilir bilgi
niteliinde deildir, doru olabildii gibi, yanl da olabilir.
+Duyular bize tek tek olgular hakknda tan bilgisi verir. Biz
zihin yoluyla, genel kavramlara ve yasalara ularz. Duyu
verileri asndan doa bize tek tek sesler, renkler
okluudur.
27.05.2007 90
CBilimsel Tecrbe=Deney+Gzlem. Deney; yapay gzlemdir.
Deney ve gzlem, ilenmi arndrlm tecrbedir.
CAncak deney ve gzlem kuram ykldr. Buradaki kuram, ham
kuram yani hipotezdir ya d teoridir. Deney ve gzlem hipotezin
nda tasarlanr. Hipotezi test etmek iin (veya yanllamak
iin) deney ve gzleme bavurulur
C Eer hipotez deney ve gzlem ile yanllanamyorsa bir baka
ifade ile rtlemiyorsa, hipotez, teori veya yasaya dnr.
Burada zeri bulank kalan yada mulak kalan nokta, hipoteze
nasl ulalddr
CHipotez kurmak iin izlenebilecek belirli bir yol yordam veya
yntem ortaya konulabilmi deildir
27.05.2007 91
Aklama
CBir eyin neden vuku bulduuna verilen
cevaptr
CAklama ayn zamanda bir teori dir
CAklama; karm yaplabilen, neden
bildiren anlaml bir genellemedir
27.05.2007 92
Matematikte spat
wMatematikte bir teoremin ispat, o
teoremin, bir veya birka aksiyomdan
karlabilir olduunu gstermektir.
27.05.2007 93
Aksiyom
+ Bir bilimin doruluu apak temel ilkeleridir. Euclides Geometrisinin
Aksiyomlar
1. Ayn eye eit olan eyler birbirine eittir.
2. Eit olan eylere eit eyler eklendiinde sonular eit olur.
3. Eit olan eylerden eit eyler karldnda, kalanlar eit olur.
4. Birbirine akan eyler birbirine eittir.
5. Btn parasndan byktr.
27.05.2007 94
Postlat
Belli bir konu yada alana ilikin, aksiyomlar
kadar genel olmayan, doruluu apak
nermelerdir. rnek;
4 ki noktadan bir tek doru geer.
4 Bir doruya dndaki bir noktadan o
doruya yalnz bir paralel izilebilir.
27.05.2007 95
Epistemolojinin (Bilgi Kuramnn)
Temel Problemi:Doru Bilgi Mmkn m ?
CS(k)eptisizm : Doru bilgi imkanszdr.
Septisizmin dayand temel, (a) duyularmzn
bize salad bilgi yanltcdr, (b) doru bilgi,
mutlak, ak, seik ve genel geer olmaldr.
CDnce tarihinde, M5. yy da Eski Yunanda
ortaya kan sofistlerdir. Sofistler Eski Yunanda
para karl ders veren, zellikle hitabet dersi,
gezgin hocalard.
27.05.2007 96
Sofistler
Protagoras (M480-410):nsan her eyin lsdr
derken, bilginin insana gre deieceini, ve bir insann
algsnn artlara gre deieceinden dolay bilgisinin
de deieceini dile getirmektedir. Bu dn tarz tam
bir relativizm (grelilik) dir
27.05.2007 97
Sofistler
Gorgias (M483-375): Hibir ey var deildir, varolsayd bile
bilinemezdi, bilinseydi bile dile getirilemezdi demitir. Gorgias
Tam bir phecilik gr sergilemektedir.
h Sofistlerde grlen sistemsiz kukuculuun etkisiyle, sistemli
Kukuculuk akm gelimitir. Bu akm, eski kukuculuk,
akademi kukuculuu, sensalist (duyucu) kukuculuk olarak
bilinir. Eski kukuculuu, Piron(M360-270) ve Timon M325-
235) temsil eder. Bunlar mutlu olmak iin yargdan kann
demilerdir.
27.05.2007 98
Epistemolojinin (Bilgi Kuramnn)
Temel Problemi:Doru Bilgi Mmkn m ?
CDogmatizm : Doru bilginin mmkn
olduunu savunan grtr. Dogmatizm temeli
zerine, rasyonalizm, empirizm, kritizm, analitik
felsefe, pozitivizm, entisyonizm(sezgicilik),
pragmatizm, ve fonomenoloji gibi anlaylar
gelimitir.
27.05.2007 99
Dogmatizm Temeline Dayal
ZMler
+Rasyonalizm:Doru bilgiye(hakikate)
dnme(akl yrtme) yoluyla varlabilir.
Rasyonalizm, matematii btn bilgilerin rnei
sayar.
+Empirizm.: Doru bilgi deney ve gzlemden
(empirik yolla) karlr.
27.05.2007 100
zmler
+Realizm: Doru bilgi bamsz bir d
dnyay objektif olarak yanstr.
+Konstrktivizm: Hakikat (Doru bilgi) bir
inadr.
+Pozitivizm: Doru bilgi bilimsel yntem ile
(deney ve gzlem yoluyla) elde edilir ve bu
bilgi dnyann doru bir temsilidir.
+Pragmatizm: Doru bilgi (hakikat)
pratikde i gren eydir.
+Relativizm: Doru bilgi grecelidir, mutlak
deildir.
27.05.2007 101
Kaynaklar
1. zlem, Doan; Bilim Felsefesi (Ders Notlar), stanbul, 2003
2. Dural, Teoman; Felsefe-Bilime Giri, antay Kitabevi, stanbul.
3. Grnberg, Teo; Felsefe ve Felsefi Mantk, YKY, 2005, stanbul.
4. Ural, afak; Bilim Tarihi, antay Kitabevi, stanbul.
5. Ronan, Colin A.; Bilim Tarihi, Colin A. Ronan, evirenler: Prof. Dr. E. hsanolu, Prof. Dr. Feza
Gnergun,TBTAK Yaynlar, 1. Basm 2003, TBTAK yaynlar, Ankara
6. Yldrm, Cemal; Bilim Tarihi, Remzi Kitabevi, stanbul.
7. zemre, A.Yksel; Fiziksel Realite Meselesine Giri, Alm Kitab, 2005, stanbul.
8. Eflatun, Devlet, evirenler: S. Eybolu, M. Ali Cingz, Remzi Kitabevi, 1975, stanbul.
9. Gnay, Durmu; Bilimin Matematiksel (olan) Temeli, stanbul Kltr niversitesi Yaynlar, Bildiriler Kitab,
Sayfa: 313-325, Mantk, Matematik ve Felsefe I. Ulusal Sempozyumu, 26-28 Eyll 2003, Assos-anakkale.
10. Honer, Stanley M., Hunt, Thomas,C.; Felsefeye ar, mge Kitabevi, Ankara, 1996,
11. ner, Necati; Bilginin Serveni, Vadi Yaynlar, 2005, Ankara.