You are on page 1of 28

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 301

Seluki ve Osmanl inileri ilii

Seljuk and Ottoman's Ceramics Work


Aktaran: Nuran zlk* ZET Cumhuriyet Dneminde mill mimari konusuna dikkat ve hassasiyetle yaklam olan Mimar ahabettinin 1 Haziran 1927-15 Kanunuevvel 1927de devrin belli bal sreli yaynlarndan biri olan Mill Mecmuada yaynlanm Seluki ve Osmanl inileri ilii balkl yaz dizisi, yerli sanatlarmzdan ini ve inicilie dnemin aydn yaklamn bize sunmas bakmndan nemlidir. ini iiliini balangcndan itibaren ele alp bu sanat kendi iinde trlere ayrarak (kakma ini iilii, dz ini iilii, kesme ini iilii) ileyen Mimar ahabettinin konu ile ilgili son yazs ini Nakkalar zerinedir. ahabettin, genel zellikleriyle birlikte bu trlerin vasflarn bnyesinde bulunduran tarih eserlere hem rnekler vermi hem de grsel bakmdan makalelerini zenginletirmitir. Bu almamzda Mimar ahabettinin sz edilen yazlar Latin harflerine evrilmi, gnmzde anlalmas zor olabilecek kelime ve tamlamalarn Trke karllar parantezler ierisinde italik olarak gsterilerek o dnemin mill sanat anlayn (ini ve inicilii) tarihin tozlu sayfalarndan gnmze tamak ve bir dneme k tutmak amalanmtr. ANAHTAR KELMELER Seluki ve Osmanl ini ilii, Mimar ahabettin, Mill Sanat, Mill Mecmua ABSTRACT In the early repuclic days, ahabettin the architects articles on Workmanship of Seluk and Ottoman coloured tiles which is published in Milli Mecmua on 1st June 1927-15 December 1927, is very important with its attitude towards our national arts. He takes the history of coloured tile workmanship from the beginning and explains its kinds (inlay, regular and cut coloured tiles workmanship). His last article is about Coloured Tile Artists. He gives general knowledge with the examples of historical works of art containing these qualities. He enriches his articles with different kinds of photographs too.
*

stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Blm Doktora rencisi.

302 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

In our study, we translated articles of ahabettin the architect into Latin alphabet, explanation of difficult words are written in italic form are in parenthesis. We tried to enlighten the national art mentality of coloured tiles of this period. KEY WORDS Seluk and Ottoman Coloured Tile Workmanship, ahabettin the Architect, National Art, Milli Mecmua

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 303

MMAR AHABETTN UZLUK1 Hayat Seluk niversitesi Sanat Tarihi Fahri Doktoru Konyal bilim ve sanat adam ahabettin Uzluk, 5 Mays 1900 Cumartesi gn Mevlana Trbesi civarnda dnyaya gelmitir. Mesnevihan soyundan gelen Ahmet Hamdi Bey ile Mevlevi soyundan olan Ali elebinin kz Sdka Hanmn evliliklerinden ahabettin Uzluk daha sonra da kardei Feridun Nafiz Uzluk dnyaya gelmitir. ahabettin Uzluk babas Ahmet Hamdi Beyin memuriyeti nedeniyle Konya Erelisine gitmi orada ilkokulu, Konyada liseyi, stanbulda ise stanbul Sanayi-i Nefise Mekteb-i lisinin mimari blmn 1923 ylnda bitirdikten sonra kendi imknlaryla Almanyaya gitmi ve burada 12 yl kalmtr. Bu mddet zarfnda Almanyann Mnih ehrinde Teknik niversitede . Fischerin ehircilik Derslerine itirak etmi, Klasik Mimari ve Rnesans Devri dersleri alm, Vaymarda bulunan Devlet Yksek Mimarlk Mektebine devam etmi bir taraftan da Enkelmandan heykeltralk tahsilinde bulunmu, Berline geerek Ankara ehir mimarisini hazrlayan H. Jansena asistan olmutur. Ankara ehir plannn hazrlanmasnda grev alm ve byk emek harcamtr. 1935 ylnda diploma alm ve 1936 ylnda da Trkiyeye dnmtr. ahabettin Uzluk, Konyada Halkevi bakanlna getirilmi, bu grevinde de iki yl kalmtr. Onun dneminde Mevlana Anma Trenleri dzenlenmi sosyal etkinlikler yaplm Halkevi Dergisi yayna balamtr. Konya ve stanbul basnna eitli konularda makaleler yazm olan Uzluk, 1951 ylnda Miralayzade Salih Beyin kz Nimet Hanmla hayatn birletirmitir. 1952 ylnda Trkiye Antlar Koruma Derneinin Konya ubesini kurmu ve bu dernein bakanln da vefat edinceye kadar devam ettirmitir. 1 Eyll 1985 gn de Seluk niversitesi Eitim Fakltesi tarafndan kendisine Seluk niversitesi Sanat Tarihi Fahri Doktoru unvann verilmitir. Mimar Uzluk 4 Temmuz 1989 Sal gn eyh Sadrettin Konevi Mahallesi Ferit Paa (stasyon Caddesi) Horozlu Sitesindeki evinde vefat etmitir.
1

Kayseri, lhan, Mevlanann Soyundan Gelen Konyal Bilim ve Sanat Dr. ahabbettin Uzluk Merhaba Gazetesi: Akademik Sayfalar, C. 7, nr. 25, 4 Temmuz 2007.

304 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

Eserleri Trk Resim Sanat (stanbul Kainat Ktphanesi) Seluklu ve Osmanl ini ilii (1931) ehir Mimarisinde Mezarlklar (stanbul Belediyesi, 1931) Konya Seluklu Saray (1936 Konya Abideleri (1939) Seluklularda ehir Mimarisi (1939) Mevln Trbesi (1946) Mevlnnn Ressamlar (1946) Mevlevilikte Resim, Resimde Mevleviler (1957) Seluklu Hastaneleri; Konya Kk (F.Sarreden Tercme) Konyal Mimar Hac Alaeddin Sinan b. Abdlmennan Kelk bin Abdullah

SELUK VE OSMANLI NLER L2 Balang Trk leminde Seluki ve Osmanl inilerine dair henz bir neriyat olmad. htisas ve vesaik (belgeler) bulmak imknszl bu hususta byk engellerdir. Hlbuki Trk ini mevzuu aydnlanmaya muhtatr.

ahabettin, Seluki ve Osmanl inileri ilii, Mill Mecmua, c. 8, nr. 87, 1 Haziran 1927, s. 1401-1402.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 305

Bizdeki durgunlua kar Avrupada miladi on sekizinci asrdan beri bir faaliyet var. lk slam ini neriyat Fransada ba gsterdi. Ve orada Davillier, J. Charles3 1861 tarihinde ini muharriridir. Onu Fartunn C. D. E. 1873te ngilterede takip etti. Arap inilerini yazd. Fransada ayn mevzua ark inileri zerine Champfleury, Jules 1881de eserini bastrd. Amerikada 1878 senesinde Yonng, Yenni ve Yonnike, Tr. 1889da Avusturyada 1884-85 tarihinde Karabacek, Jasef tetkiklerini nerettiler. Ve svete 1897-99da Martin, F. R., ngiliz Henri Wallis, Alman Ostehaus, Max Herz Bey gibi muakkiplerle (takip edenlerle) 1926 tarihine kadar feyzli bir surette devam etti. Lessing, Julius 1890 ylnda yazd ufak etdnde 16-17. asrlardaki ran-Trk tabaklarn, vazolarn syler. Falke, eski Osmanl hudutlar dhilindeki ini ehirlerini 1890 tarihinde uzun bir makale ile yazar. Bundan sonra ki mdekkikler (tetkik edenlerle) iinde Doktor Fredrih, Sarre bulunmaktadr. Sarre ran ve Seluk mimarisine dair muhtelif eserlerinde ayrca inileri anlatmaktadr. Burada daha iki Trk ini tetkikatsn sylemeliyim. Bu iki yazcdan Alleksander, Raymond tetkiklerini 1922 senesinde bastrmtr. Dieri aziz dostum Schawogwl, Josefdir ki henz neredilmemi yazlarnda Seluki ve Osmanl Devri inilerinin iiliini haber vermektedir. slam ve Trk ini mdekkiklerini ve kymetli mesailerini burada yrekten takdir ederim. Milattan 100 sene evvel Asuriler abidelerini inilerle sslerlerdi. Avrupa mdekkikleri 1911-13 seneleri iinde ran ehirlerinden Tahranda byk tetkikatla pek ok evani (kap kacak) eya elde etmilerdir. Bu eserlerde eski slam dekorlar grlr. Bunlarn hayat Mezopotamya-Samarada halifeler zamanna kadar vardr. Byk Badat halifeleri senelerinde slam sanatkrlar arki Asya ve Samarada tatbik edilen bir iilikte alrlard. Bu iilik ine kadar giden muhtelif renkler iinde serbest bir nak tarzdr. Krmz, sar, maviler yannda daha baka eitler vardr.

Yabanc isim, soyad ve eser adlar yazarn metinde Latin harfleriyle yazd gibi aynen alnmtr.

306 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

Samaradaki inilerde Iraktan gelme tesirler vardr. Ve bu teknik Badattan genileyerek rana, Msra, spanyaya gider. Samarada ini modelleri 883-938 yllar arasndadr. Ve en eski inilerini (Kahirede Seyit Ukba Camii mihrab 894) tezyin ederler (sslerler). Kahirede vcuda getirilen iniler tamamyla Mezopotamyada olanlarn ayndr. Ve bugnk Tahran ehri kaps harabelerinde grlen iniler ran Selukileri tarafndan yaplmlardr. Bunlar 1210 miladi tarihinden sonraya aittirler. Ayn usulde ini 12. asrda spanyada gzel rnekler verir. ini muharrirleri spanya inilerinde Trk-Mool karakteri olduunu sylerler. Bilhassa bu karakter Garbi randa Trk-Mool inilerinde olduu gibi beyaz ve mavi renklerdedir. Ve pek zengin bir dekorla Badat iiliine ok benzerler. Hatralarmz biraz geniletirsek randa Sultanabat ve muahhar (sonraki) tarihlerde Keanda ini lemi akla gelir. ini 12. asrda randa evanide kendini gsterir. Ve muhtelif tarihlerde Trkistanda Sasaniler vaktinde olan bir iilii verir. ptidai olmakla hendesi (geometrik) ve havyan dekorlar bilahare yeniden zengin bir yaz resimleri olurlar. Hususuyla ran inileri dekoru bir mahiyet alr ve eski ark renk sanatyla duvarlarda yaar. Orada 100 senelik tevakkuftan (duraklamadan) sonra bir yenilie geer ve parlak bir ekilde grnr. Asuri, Babil inileri gibi ran inileri de mteaddit (birok) renkli tezyini ekiller irae eder (gsterir). Burada iki trl iniden biraz bahsedeceiz: Biri kk hendesi istavroz ve yldz ekillerindedir. Dieri byk ve ar keli paralardr. Bunlar sahalarda bazen gzel yazlarla tezyini tesir yaparlar. Sasanilerde Badat dekoru daima kendini belli eder. Rakkada dikkati Trk dekoru eker. Bu, arki Asya sanatndan kopup gelme bir dekor ve figr havidir (kapsar). Daha a randa hayat olan bir sanattr. Bunun iilii de dekor boyas ile cilal sath zerinedir. Yahut beyaz ve siyaha kaan sade dekorlar iinde figri bir hl almtr. Baz defalarda tuladan dekoru ini tesiri grlr. ini byk paralar stne geirilen naklar, tula ile tezyinde ufak paralardan teekkl eder. Buna dair bir misal Nahcvanda Mmine Hatunun trbesindedir. Timuriler zamannda ini, yeni ve en parlak bir hayat alr. O zamanda inide byk bir tezyinat ve dekor say vardr. Bizansta cam ve kakma iilii dikkate arpar. Ayn iilie daha evvelleri ark lkelerinden randa, Trkistanda

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 307

ve Afganistanda tesadf olunur. Ve Timuriler zamannda ini btn mimari eserlerde tezyin vazifesi grr. 17-18. asrlarda ini rnesans Osmanllar elinde hayattadr ve Osmanl abidelerinde ran ve eski Trk iilii zerine oalr ve devam eder. Bu Selukiler ile Anadoluya gelen bir ini iiliidir. Memlkler zamannda ayn iilikte iniler Msrdadr. Ve sar, yeil, mavi ve dier beyaz ve koyu renklerdedir. 1316. asrlarda randa Fatmiler zamannda bir ini iiliindedir ve bilahare Mezopotamya, Msr ini tekniini talyada grmek kabildir. Bunlardaki renkler mavi, yeil bir dekorla ilenmilerdir. Msr Memlkleri, ini iilii Selukilerde olan dekorlarla byk bir benzeyi arz erdeler. Bunu aydnlatacak vesikalar henz mtetebbileri (aratrmaclar) beklemektedir.

ini statlarndan Biri

308 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

Ktahya ilerinde en ziyade koyu, ak mavi ile beyaz ve yeil istelaktitli ekiller 15-16. asrdan balar. Ve Suriyedeki Dmk ehri ve Rodos evanileri birbirine pek benzerler. Osmanllara ait znik, bu yzden inili znik yad edilir. spanya inileri iin bir ey sylemek icap eder. Buna demeli ki oradaki iilik doruca slami lkelerden gelmi muhtelif keli ekalde (biimlerde) bir iiliktir ve 10. asrdan iptida ile yeni zamana kadar hayat srer. Yalnz unu kaydetmeli ki spanya inilerinden istelaktitli hendesi ekillerden mrekkep (olumu) dekorlar hlindedir. Malaga, Mayolaga bu iki ehir spanya slamlar zamannda ini karrd. Beyaz sath stnde mavi renkler ve altuni bir zemin zerinde kufi ve nesih yaz irinlikleri vard. kinci bir ini iilii 1238 tarihinde nce Maribi sanatkrlar tarafndan tatbik edilmekte idi. Bunu dier mtetebbiler gibi mehul brakmak mecburiyetindeyiz. 17. asrda figr havi iniler grlmektedir. Bulunduu yer ran arazisindedir. Ve Selukilerde bu nevi figrl iniler daha 13. asrda Anadoluda bulunur. Bu hl Osmanllarda figrden ziyade muhtelif envada (eitlerde) ieklerle rnekler verir. SELUK VE OSMANLI NLER L4 ilik Trk mimarisinde ini -Seluki ve Osmanllarda istimal suretleri (kullanma biimleri)- muhtelif tarihlerde Trk ini ehirleri Avrupada Trk inilerine dair fikirler- Trk inilerinde iilik nevileri Trk mimarisinde ini byk bir mevki tutar. Ayr ayr yurtlarda Trk mimari rnlerinin bazen dta kubbe ve minarelerde olduu gibi ok defalar da ite ini ile kapland grlr. lk tarihlerde ini dorudan doruya harite istimal edildi. ini, Trklerden yalnz Selukilerle Osmanllarn kulland bir ey deildir. Eskiden ark illerinden Trkistanda randa Selukiler ve Moollar tarafndan abidelerde artk derecede ini sarf edildii mtetebbilerce malumdur. Bununla beraber Anadolu Selukilerinde, Osmanllarda ini cami, medrese, saray gibi abidelerin dhilinde bulunmaktadr. Bazen saraylarda ininin yannda bakaca duvar naklar vardr
4

ahabettin, Seluki ve Osmanl inileri ilii, Mill Mecmua, c. 8, nr. 88, 15 Haziran 1927, s. 1426-1427.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 309

Duvar naklarnn daha ok ev, yal, kklerde ve ininin byk mimari eserlerde kullanldn gryoruz. Miladi 11. asr ortasnda Anadoluda ina edilen muhtelif Seluki abidelerinde inai malzeme ini istimaline msait bir tarzdadr. Seluki mimarisinde Hari kaplama beyaz mermer ve renkli talarla sslendii gibi dahilde de daima tula, ini ile o zevk tamamlanr. Bu abidelerde iniden baka renkli tulalardan mrekkep bir tezyinat gze arpar. Bu hl ekseriyetle medreselerde, minarelerdedir ve dorudan doruya mebzul (ok) ini sarfiyat kubbe ilerinde, duvarlarda ve mihraplardadr. Umumi Trk inaatnda ini trl trl hendesi rnekler arz eder. Ve tulalar zerine serpilen harlar stne iniler vazedilmitir. lk tula tezyini Nahcvanda bir abidedir. Selukiler ini usuln randa iken renmilerdir ki buna altn ve gm parlakl kattlar. Para hlinde altn ini dekorlar ilediler. ini koyu ve ak mavi, beyaz ve siyah renklerle inkiaf eder (geliir). Konya Selukileri Kk Asyadaki payitahtlarnda ran ini usul zere abidelerini tezyine baladlar. Miladi 13. asrda Anadoluda bu byk medeniyet son parlak noktasna varr. Bu eski Trk yurdundan karak randan geen bir kltr olmaldr. Bu devirdeki rnekler (Tebrizde Mavi Cami) ini iiliine pek yakndan benzerler. Fakat o zamanda randa grlen inilerin hangi ehirlerde yapld izaha muhtatr. u kadar ki Anadolu Selukilerinde alan ustalardan randa Tus ehrinde ini atlye ve ocaklar olduu karanlkta deildir. Hususuyla Konyada da bu nevi ini iiliini talim eden yerli ustalar ve atlyeler olmas icap eder. Bu fikir o devirde Konyada yetien muhtelif nakkalarla sabittir. Hatta Karamanoullar tarihinde Konyada tula imal edildiine dair kaytlar vardr. Eski Trk kltr Selukilerde Karaman, Nide, Kayseri, Sivas, Tokat, Amasya, Ankara, Akehir gibi Kk Asya ehirlerinden maada (baka) arkta Erzurum, Van, Diyarbakr ve Suriyede Halep, am ehirlerini hususi renklerle bezedi. Bu ehirlerdeki mimari rneklerin tezyinat iin bazlarnda ini atlyeleri olmasna ihtimal vermeliyiz.

310 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

Osmanllar zamannda ini atlyeleri Bursa, znik, Ktahya, Edirne, orlu, stanbul gibi ehirlerde bulunur. Faslal tarihlerde gzken bu ehirlerden bazlarnda tek ini imal edildii gibi dierlerinde de tabak ve srahiler yaplmakta idi. Mhendis Wilde5 ile Alexander Raymund6 kitaplarnda znik ehrindeki ini hayatn 14. asrdan kaydederler. elebizade Mustafa Aann 1724-25 tarihinde Ktahyada ve saray inileri iin stanbul civarnda tekfur saraynda birer ini fabrikas atn Alexander Raymund yazmaktadr. Bursada ini iiliinin stanbul abideleri iin Ktahyada yaplan inilerde tatbik edildiini Profesr arfkel7 sylyor. Avrupal mtetebbiler Trk inilerine dair tetkiklere son zamanlara kadar tek bir iilik zerinden devam etmilerdir. Hlbuki ciddi aratrmalar Seluki ve Osmanl inilerindeki yollarn adedini e karmaktadr. Ve bu iilik birbirinden ayrt olunabilecek vasflarla unlardr: 1. Kakma ini iilii 2. Dz ini iilii 3. Kesme ini iilii Bunlar Trk ili hudutlar ierisinde ycelen mimari eserlerden takip edeceiz. SELUK VE OSMANLI NLER L8 Kakma ini ilii Mimari eserlerde tatbiki-renk ve ekilleri-bu trl inileri havi abidelerKonyada Sral Medrese mihrab-Konyada Alaattin Camii mihrabKonyada Sahip Ata Trbesi 1 Duvar yznde istenilen ahengi vermek iin kk ini paralar kullanlr. Bu paralarn maktalar (kesit) muhtelif ekillerdedir ve duvar sathndan darya kan ksmlar dz ve bazlar dilidir. Ve arka taraflar msellesi (gen) bir

6 7 8

Brussa eine Entwicklungsstutte Turkischer Architektur n Kleinasien Unter Den Ersten Osmanen, s. 5. Altturkische Keramik n Kleinasien Und Konstantinopel, s. 24. Ueber Turkische Fayence knust. s. 1-5. ahabettin, Seluki ve Osmanl inileri ilii, Mill Mecmua, c. 8, nr. 91, 1 Austos 1927, s. 1467-1468.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 311

vaziyettedir. Duvar iine kuvvetli bir surette kaklmlardr. Bylelikle iniler uzun mddet duvar sathnda durabilirler. Avrupada ini paralarn birletii noktalar grmek kabil deildir. Hlbuki dier yerlerde mmkndr. Bunun en gzel misali Konyada Sahip Ata Camii minaresidir. Bu eit ini iilii yalnz Selukiler Devrinde Konyada yaplan abidelerde tatbik edilmitir. lk nce kum, kireten mrekkep har ile duvar sathnda bir tabaka meydana getirilir. Ve ondan sonra stne iniler vazolunur (konulur). Vaz usul nevide olarak yaplr. Ya duvarc serbest bir surette mala ile mezkr (daha nce bahsedilen) harc duvara arpar, zerine iniler koyar: Konyada Sral Medresesi mihrabnda (1442-43) olduu gibi. Veya iniler ereveli paralar hlinde konur: Konyada Alaattin Camii mihrab (1219-21) byledir. Veyahut tezyin, serbest dekorlar eklinde olur: Konyada Sahip Ata Trbesi (1258 ) duvar tezyinat bu suretle yaplmtr. Bu muhtelif rneklerden gryoruz ki iniler, duvar derununa (iine) sokulmu ve tezyinatla birlikte bir grup tekil etmilerdir. Seluki mihraplar birbirine az ok benzer. Bununla beraber hepsinde mustatili (dikdrtgen) bir ekil gze arpmaktadr. Btn dekorlar ve hendesi tezyinat ve bunlarn bazlarndaki yazlar, iki dekor sahasnn arasna dmektedir. Ve mihrabn dhilinde grlen direkler, istilaktitli hatlarn son noktalarn tekil eder.

312 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

Konyada Sral Medrese Mihrab Ve bazen krk hatlarla sivriye yakn bir kemer tesirini yapar. Ve orada daima az veya ok bir akl vcuda getirir. (Konyada Sahip Ata Camii mihrab) Konyada Sral Medresesi mihrabndan kenara den orta aklk hendesi ekillerle bir yaz gzelliine karmaktadr. Ve siyah renk yannda ak ve koyu maviler yer tutmaktadr. Mezkr medresenin ak mavi ve koyu renklerden mrekkep ini tezyinat pek iyi bir grgl iilii tarlar. Duvarlar, sekiz keli yldzlar ve hendesi yazlarla kapldrlar. Mihrabn bulunduu eyvan da ini tonlar byk bir tatllkla birbirlerini tamamlar ve aarlar. Biz orada ilk defa ilk defa ark tezyinat yollar gryoruz. Eski resimler deta pek mzeyyen bir ark hals canllndadr. Mavi renklerin kuvvetli izgileri dierleriyle bir gzellikte oluyor. Trk mavisinin baygn tesirleri ycelik hissini veriyorlar. Uzun tezyin-i ini (ini sslemesi) hatlarn ve gzel yazlarn verdii ince hisler arasnda gzlere ve kalbe bir serinlik neesi akyor.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 313

Konyada Sahip Ata Trbesi Eyvann koyu renkli bir erevesi iinde Tuslu Mehmetolu Osman Mehmetin sanat durgunluunu rann cokun ifadelerinden iki msrada okuyoruz. Byk ini stad marur bir lisanla diyor ki: Bu tezyinat ben yaptm. Bunlar baka ellerde olmayacak. Ve orada bir lahza lm endiesini duyuyor ve fanilie kar: Ben leceim fakat benim eserim yaayacaktr. diyor. Doktor Fredrih, Sarre9, Aleksandr Raymond10 ve dier yazclar sanatkrn Acem olduunu yazarlar. Hlbuki Profesr Ernst Diets11in dedii gibi Tus ehri uzun yllar Trk iliydi. Binaenaleyh nakka, zannedildii Acem deil Trkolu Trktr.

9 10 11

Konia, Seldschukische Runden Konaler. s.11. Altturkische Karamik, in Kleinasien und Konstantinopel s. 9. Die Kunst der slamischen Valker, s. 117.

314 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

Konyada Alaattin Camii mihrab, Seluki mihraplarnda tenevvlerden (eitliliklerden) birini verir. ininin hendesi ekiller alarak yaz gzellii ile bir gittii hissolunur. Mihrap, byke bir mustatilin yan kaidelerinden biri zerine oturur ve tezyin-i kenar (kenar sslemesi) iziklerini Kurandan alnm yazlar mihrabn btn dllarnca (kenarlar boyunca) kateder. Ve sra birbirinden ayr tezyinat hendesi (hendesi ssleme) ekillere geer ve sahalar mustatil iinde genileyerek klerek mteaddit mustatiller vcuda gelir. Dier Seluki mihraplarnda orta ksmda inide istilaktitler ve aalarnda direkleri havi olduu hlde Alaattin Camii mihrabnda bu hl grlmez. Orada mermerden byk bir mihrap an kapatr.

Konyada Alaattin Camii Mihrab Mihrab- mustatilinin st taraf, msellesi ini paralardan mrekkep mzeyyen (sslenmi) bir ksmdan ve koyu, ak renklerde hendesi ekilleri, yldzlar vcuda getirir. Bylece yksek bir irtifaa (ykseklie) kadar karlar.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 315

Mihrapdaki mermer ksm ve inili ksmda olan yazlar, Osmanllar tarafndan eklenmi bir paradr. Orada parlak Seluki yaz ve tezyinleri iine beceriksiz bir nakkan iledii uygunsuz naklar karr.

SELUK VE OSMANLI NLER L12 Dz ini ilii Kakma ini iiliinden fark-ebat ve duvara vaz-yapma ve piirmesiKonyada nce Minare-Konyada Sahip Ata Camii mihrab-znikte Yeil Cami minaresi 2 Bu usl zere yaplan inilerin yzeyi 2 santimetre ve uzunluu 15 santimetredir. Bunlarn arkalarnda duvara giren bir ksm vardr. Ve bunun uzunluu 15 santimetredir. Bu suretle iniler duvara derin olarak sokulur. Burada unu sylemeliyim: ini paralarn arkalar deta bir paradan mrekkeptir, bu vasta ile inilerin aralarnda aklk gzkmeyip bir olur.

12

ahabettin, Seluki ve Osmanl inileri ilii, Mill Mecmua, c. 8, nr. 94, 15 Eyll 1927, s. 1515-1517.

316 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

Konyada Sahip Ata Camii Mihrab in iine unu da katmaldr: inilerin duvara vaznda lazm olduu kadar harcn iinde bu paralar kapal duruyorlar ve ininin zerine taan har olursa derhl temizlenir. Ve o bir iniyi bir yeni ininin yanna yle koyarlar beynlerinde (aralarnda) olan boluk bir ince ak azn iine alamayacak derecede dardr. Bundan u kar: ini ile bir duvar yaplyor ki bu iilikle sabit oluyor. ini, tulann iten grd mukavemeti (direnci) dtan yapyor. Konyada nce Minare (1252-58), Konyada Sahip Ata Cami mihrabnda (1258) grlen iniler, bu ikinci iiliin zerine yaplmlardr.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 317

Bunlar itina ile yerine getirmek iin tabii her bir ini parasnn kenarlarn eklemek ve ekillerini muhafaza etmek gibi glkler vardr. Ve iniler daha duvara vazedilmeden evvel erimemi kuma sokularak piirilir. Ve bu hl ininin ekl-i hususun (zel eklin) da bozulmamas iin mhim bir arttr. Bu nevi inilerin arkalarna gelen ksm piirmeden nce keserler. Kesilme ii, ini amurunun kay gibi kat bir hlde bulunduu bir zamanda yaplr. Bir hususta kakma iniler dz inilere biraz benzerler. imdiye kadar bu inilerin devamna sebep onlarn her birinde ayr bir dikkat ve emek verilmi olmasdr. Duvara vurulan harcn da onlara byk mikyasta (lde) yardm ettii unutulmamaldr. Sylediim abidelerde Selukiler Devrinde znikte Yeil Cami minaresinde (1392) Osmanllarda bu iilie gre muhtelif rnleri vcuda getirilmitir.

znikte Yeil Cami Minaresi

318 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

Fakat znikte olan inilerden byk bir ksm Mtareke senelerinde yrtc adamlar tarafndan zayi olulardr.13 Konyada nce Minare, byk ve mzeyyen kapnn yannda Mescit-i Ata duvar zerinden sivrilir. Minare, bir murabba (kare) stnde ilk erefeye kadar mteaddit mnhanilerle (erilerle) evrelenir. Bunlarn aralarnda kan yarm direkler vardr. Mnhanilerin zerlerinde kk ini paracklarndan vcuda gelmi kntlar bulunmaktadr. Bu ekilde minare birinci erefeden itibaren mnhanileri temadi ettirir (devam ettirir). Fakat mnhani hatlarn iltisak (birleme) yerinde yuvarlaklar yerine bu defa keli hatlar kaim olmaktadr (yerine gemektedir). Buradan alem kadar olan ksm sade mnhanilerin tekil ettii bir gvdeyi verir. Selukiler, minarelerinde muhtelif ekillerden mrekkep hatlar kullanmlardr. Bunlarn Anadoluda, randa, Trkistanda ve Gazneviler zamannda Afganistan ve Hindistanda ina edilmi eitleri vardr. ok yazk ki dz inileri havi nce Minareye 1901 tarihinde yldrm derek yukardan birinci erefeye kadar olan o gzelim inileri ykmtr. Konyada Sahip Ata Cami mihrab, dier Seluki mihraplar tarzndadr. Orada yalnz fazla bulunan eyler, hendesi hatlardan yldzlardr. Bunlar birok nevilerdedir. Drt, be, alt veyahut sekiz kelilerdir. Bunlara benzer rnleri mimar Oscar Reuther, kitabnda gstermektedir.14 Ayn tarzda yaplm yldz iniler, Konyada Sahip Ata Trbesindedir. Orada btn hendesi hat tenevvleri dhilindeki mimari tesiri byk bir kuvvetle ila ederler (an ve hretini arttrrlar). Dz ini rnlerinden znikde Yeil Cami minaresinde vardr. Tula ve ini ile kark minare, parlak bir slubun orada yegne ahidi olara kalmtr.15 Minare, krmz ve koyu renkli tulalar; ak, koyu mavi inilerden pek tatl bir gzellikte ortaya kar. Hendesi mzeyyen kaideden krk hatlarn msellesi kntl ekilleriyle erefeye kadar gider.
13 14 15

Die Technikdes Seldschukisch: Osmanischen Fayence: Mosaiks. s. 270-72. Das Wahnhaus in Bagdad und anderen Stadten das Irak. Die slaminhen Bauten zu snik. s. 57.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 319

Mnkesir (krk) hatlar aadan yukarya ve yukardan aaya tekrar ede ede minare etrafnda dolanrlar. Koyulardan ak mavilere iki dereceli ufak ini habbecikleri krmz tulalar zerinde bazen koyu krmz noktalar olurlar.

Konyada nce Minare erefe altlar mavi inilerden bir yz tezyinat yaparak erefe istilaktitlerine dayanr. erefe, ak mavi ve maviler ve mavi zeminin ortasndan boydan boya iki muvazi (paralel) koyu mavi izgi hlinde uzanr. Alt ksm yannda erefe stne den mahaller o kadar ssl deildir. Orada inilerden yaplacak tezyinat, renkli tulalardan mrekkeptir. Koyu, ak krmz tulalar, istifleri iyi bir zevk ile birbirine yakndr.

320 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

SELUK VE OSMANLI NLER L16 Kesme ini ilii Yaplma yollar ve kullanld yerler-dier iiliklerden fark-Konyada Karatay Medresesi-Bursada Yeil Cami-stanbulda inili Kk 3 Bu iilikte inileri byk sralanm paralar hlinde keserler. Sonra birbiriyle imtizalarna (uyum salamalarna) bakarlar ve arkalarna har vurup yerletirirler. Bu iilik ile yaplan paralar son olarak duvara yaptrlr ki ini paralar yalnz kesmekle meydana karlr. ini iini daha piirmeden evvel kvama gelmi amurdan keserler. Bu nc iilii ispat iin eski inilere bakmak lazmdr. Ekseriya onlarn daima srlar muhafaza ettikleri grlr. Hlbuki yeni ini rneklerinde srlarn dkmek tehlikesi ok defa vakidir. Kesme iniler, dhilde en zengin sslerde kullanlmaktadr. Mesela yaz ve ssleri tekil eden mahallerde pek gzel rnekler brakr. Bu tarzda inileri Seluki sanatkrlar (Konyada Karatay Medresesi, 125152) dhilinde pek byk bir muvaffakiyetle (baaryla) kullanmlardr.

16

ahabettin, Seluki ve Osmanl inileri ilii, Mill Mecmua, c. 9, nr. 99, 1 Kanunuevvel 1927, s. 1581-1582.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 321

Konyada Karatay Medresesi Kubbesi Dhili Osmaniler tarafndan Bursada Yeil Cami (1420-27) ile stanbulda inili Kk (1466) de ayn usulde iniler ile ssldrler.Byle muhtelif ekilleri havi iniler bugn Avrupa imalathanelerinde vcuda getirilmektedir. Konyada Karatay Medresesi kubbe iini ufak paralardan mrekkep zengin ini gruplar, iki ve drt keli yldzlar tekil ederler. Byk kubbe mnhanisinin evresi ustalkl kufi yazlarla byk bir daire kasna hlindedir. Murabbadan daireye geen hatlarn tekil ettii ke mselleslerinde slam dininin ulu isimleri okunur. Nispetli hendesi sslerle kufi hatlar gzel ve derin bir hayalin aklarn verirler. Orada renk baygnlklar hattn verdii hazz mimarinin vakur ifadesiyle doldurur.17 nsan, bu gzellik ve renk leminden yudum yudum neeler ierken dier taraftan hattan, mimariden zevkler alr.
Entstelung und Entvicklun der Osmanichen Baukunst.

17

322 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

Elan (hl) unutamyorum: Bundan sene evvel Konyay ziyaretimde teden beri sevdiim Seluki abidelerin, dolayorum. Karatay Medresesini ziyaretim esnasnda pek ackl bir vakaya tesadf ettim. Bir nakka, byk bir makamdan ald emir zerine o gzelim kubbede zayi olan inileri taklide alyordu. Zavall emir kulunun henz mala tutmasn bilmeyen elindeki fras inileri bsbtn imhaya urayordu. Bunun zerine Babalk gazetesiyle Zavall Konya Abideleri makalemde bu grgsz hareketin nne geilmesini yana yakla dilemitim. Fakat Ziya Paann dedii gibi: Varak- mihr vefay (dostlukla sevgi vefasnn yazlm olduu kd) kim okur kim dinler. Byle keyf emirler yolunda Byk Seluk Kknn, Alaattin Camii mihrabnn daha baka yerlerde bunun gibi nice gzelliklerin canna kyd. Ah, zavall Trk abideleri! Sizi cokun kalpli Trk sanat erleri bakmadan kysnlar diye mi bize Tanr emaneti yaptlar Ak bir gecede grlen yldzlar Konyadaki Sral Medresesinde kapal bir kubbenin altndadr. Mavi, koyu mavi, yeil, ak maviler bazen koyular iinde bazen kme kme yldzlar hlindedir. Bursada Yeil Cami mihrab ve Birinci Mehmet elebi Trbesi doruca Seluki de tatbik edilmi iniler iiliindedir.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 323

Bursada Yeil Cami inilerinden Bu iki abidenin dhili kesme inileri mtenevvi (eitli) rneklerdedir. Hususuyla iniler Trklerin randa olan hayatlar esnasnda bulunmu bir nak yolunda ilenmilerdir. nsan bu iki abidenin ini sslerinde byk yorgunluk sarf edildiini derhl anlyor.18 Tatl renklerle byk, yeil para iniler kuvvetli ahenkleriyle camii bir bahar yeilliine boyamaktadr. Orada her bir ini paras bahenin mnasip yerlerine konulmu bir gl fidan gibidir, yalnz onlarda renkler Trkn tutulduu gk mavisidir.

18

Architekture et Decoration au XVe sicle avec Preface de E. Viallet Le Duc. P. 16.

324 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

O renkler bazen o kadar bol eide girer ki trl trl gzelliklerde bir su ak gibi muhtelif izgi ve ekil kabarklar yapar. Yeil Camiin mihrab Selukiler Devrinde ina edilmi mihraplara ekil itibaryla byk bir yaknlktadr. Yalnz Yeil Cami mihrab erevesinde muhtelif izgi deimeleri vardr. Ve yazlarn igal ettii ksmlar istilaktitler takip eder. Koyu mavi bir izgi sahas geni sahal hendesi hatlarn tezyin ettii bir ereveye kadar gider. Buradan itibaren ini renkleri oalarak mihrap ierisinde istilaktitlerin iki tarafnda ssler yapar ve direklerle ini kaidesi stne gelir. Mihrabn sa ve sol tarafnda uzanan ana duvarlar zerinde iniler para hlinde iki buuk metre kadar ykselirler. Alt ksmnda drt ve bunlarn zerlerine alt keli iniler isabet eder. En yukarda paralardan bir erevesi duvar geniliinde iki tarafa uzar. stanbulda inili Kkn inileri bu nc iiliin zerine imal edilmilerdir.19 Orada fazla olarak srl ve srsz tulalardan mrekkep tezyinat gze arpmaktadr. Dhili ssleri muhtelif keli ini paralardan ibarettir. Hususuyla byk kap akln rten sivri kemerin yanlar izgilerden yaplm en gzel sslerdir. Mavi bir zemin zerinde beyaz, sar ve koyu renklerin birbirleriyle pek tatl imtizalar vardr. Ve eski Divan ve nadide kitap ciltlerinde olduu gibi muhtelif krk hatlarn tekil ettii beyaz bir ekilden mteaddit istikamette izgiler kararak sivri kemerin st ve yanlarndan bir ksma kadar gelir. Beyaz eklin koyu zemini zerinden beyaz ve ince bir izgi dairesi vcuda getirir. Dairenin maviliini kufi yazlardan hendesi izgi gzellii doldurur. Akln kenarlarnda yukardan aa doru inen mteaddit ekillerde tula tezyinat vardr. Bu tezyinat inili Kkn parka ait ksmnda en ziyade pencere yanlar ve stlerini ssler.

19

Die Baukunst Konstantinopel Alt Kostantinopel Manuel dart Musulman. P. 500.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 325

inili Kkn Tula ve ini Ssleri Muhtelif tula ve iniden birok rnekler randa, Semerkantta, Azerbaycanda grlmektedir. Selukilerde bu nevi tezyinat, harici mimaride pek az tatbik edildii gibi medrese, han d yzlerinde daha ok ta tezyinata tesadf olunur. Bununla beraber Osmanllarda srl tula tezyinat kklerde on drdnc asr ortasndan sonra haricinde tatbik edilmitir. inili Kkn dhilinde, Seluki medreselerinde olan bol ini sarfiyat pek iktisadi bir surette tatbik edilmitir.

326 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

SELUK VE OSMANLI NLER L20 ini Nakkalar Anadolu Selukilerinde abideleri tula ve ini ile sslemeye Birinci Alaattin Keykubat zamannda baladlar. Seluki abidelerinden bazlarnda inileri ileyen nakkalarn kitabeleri bulunmaktadr. Fakat bu eserlerde grlen adlar o kadar ok deildir. Gerek tahriri surette (yazma eklinde) kitap sahifelerinde bulunan ve gerek abideler zerinde hakkedilen (oyulan) Seluki ve Osmanl ini nakkalarna dair bilgiler unlar anlatmaktadr: Konyada Alaattin Camii poyraz kaps zerinde deirmi (yuvarlak) kitabede Erdiahl Kerimddin ve trbede Abdlgaffarolu Yusuf adlarnda iki nakka kaydedilmektedir. Camide kubbe iindeki mihrap ve trbe dhilindeki sandukalarda olan inileri bu iki sanatkr imal etmilerdir. Konyal Ahmet adnda dier bir nakkan ad Sivas abidelerinden biri zerinde bulunmaktadr. Bu sanatkrn Abdullaholu Mimar Klkn eli altnda Konyada nce Minare, Sahip Ata Cami ve Trbesinde inileri iledii anlalmaktadr. Miladi on ikinci asr ortasnda Konyada Muslihiddin hayratndan Sral Medresede Tuslu Osmanolu Mehmetin ad zikredilmektedir. Mevlevi menakpnvislerinden (menkbe yazarlarndan) Eflki Ahmet , Bedrettin Yava diye ayr bir nakka haber vermektedir. Bu zat, Tebrizli Mimar Bedrettinin Konyada muhtelif inaatlarnda hususuyla Yeil Kubbede ilk inileri ilemitir. Osmanllarda ini nakkalarna dair vesikalar Orhan zamannda grlmektedir. znikte Orhan zamanndan kalma inilerden biri zerinde Musullu Abdullah ad okunmaktadr. Bursal Aliolu lyas, Yldrm zamannda Yeil Caminin inilerini yapmtr. Bazlar bu zatn mezkr camii ina ettiini sylerler. Fakat bu fikre dair tahkikat bence daha katiyette deildir. Karamanoullar tarafndan ina ettirilen abidelerin inilerinde Hoca Mehmetolu Selman diye bir sanatkr yazldr ki
20

ahabettin, Seluki ve Osmanl inileri ilii, Mill Mecmua, c. 9, nr. 100, 15 Kanunuevvel 1927, s. 1619-1620.

TRK YAT ARATIRMALARI DERG S 327

Karamanda Hatuniye Medresesi mihrab ile Mehmet Beyin trbesi sanduka inileri eseridir. stanbullu Sai Mimar Sinann maiyetinde (beraberinde) uzun mddet kalm ve birok nefis inilerde naklar vardr. Almanca membalar nc Murat zamannda Kemalettin adl bir nakka yazmaktadr. Mezkr sanatkr Mimar Sinann talebelerinden olup stanbulda inili Kkn inilerinde almtr. elebiolu Mustafa, Ktahya ve Tekfur Saray ini imalathanelerinde nakka ba olarak pek deerli iniler imal etmitir. Hafz Emin, Ktahyada Anadolu-Yunan Harbine kadar ini fabrikasn idare etmitir. stanbulda Eypde Sultan Reat Trbesi inilerini ilemitir.

YEN NLER Son zamanlarda Trk inicilii-kadim inilerden izgi ve renk ayrlklar-Ktahyada Hafz Emin ini imalathanesi-inilerde Avrupai sslerTrkiyede ini diriliine dair yollar Yeni iniler eski iilie Umumi Harp senelerine kadar gelir. Bu senelere kadar olan ini rneklerinde baz farklar vardr. Bu ayrlk inilerde srf izgi ve renklere aittir. Bunu biraz aydnlatmak icap eder: Trk ini iiliini yakndan takip edenlerce malumdur ki Seluki ve Osmanl sanatkrlar tarafndan eski zamanlarda ini ssleri serbest bir fra ile ilenirdi. Renk ve ekillerde bu yzden tamamyla bir halisiyet (halislik) ve tabiilik vard. Hlbuki bu usulde olan say (alma) uzun mddet devam edemedi. Bunun yerine ini nakkalar ii silkme tarzna koydular. Onun iin yeni ini rneklerinde eskilerde olduu gibi sabit renkler ve serbest fra tabiilii yoktur. Vaka (geri) bu suretle ilenmi inilerde sanatkr vaktinden tasarruf etmektedir. Fakat inilerde hususiyet tekil edecek olan serbesti, ss gzellii daima kaybolmaktadr. Yeni inilerde Avrupai izgi ve resimlerin bulunduunu hatrlatmalym. Edebiyat, mimari gibi gzel sanat ubelerinde grlen Avrupa modacl ini sslerinde eski naklarn hayatna nihayet vermitir.

328 TRK YAT ARATIRMALARI DERG S

Ktahya inilerinin parlak rneklerinde Trk-Yunan Harbine kadar olan hayatnda bir hususilik vardr. Ve bu ksa zamann ini hususiyetini Hafz Emin ini malathanesine ait diye kaydetmeliyim.21 Sanatkrn salnda imal ettii iniler bugn Eypte Sultan Reatn trbesini tezyin etmektedir. Bu inileri daha eski tarihlerde yaplm rnekler arasnda saymak doru olur. Hafz Emin ini malathanesinden sonra meydana konulan inilerde Avrupai tesirler byk mikyastadr ve eski tarzdan ayr ve resim, renk noktasndan ok ykl ve kymetsizdir. Bu zamann inilerinde evvelleri olduu gibi sadelik yerine bir sr ss kalabal vardr. Trkiyede inicilik iin mill bir dzen kabul etmek zamandr. Ve yarm Avrupacl koparp atmak lazmdr. Bu fikrin kendini aydnlk dnyasna vermi Trkiyede tatbiki ok kolaydr. Yalnz bu uurda sarf edilecek mesaide ecnebilerden ziyade Trk sanatkrlar i banda bulunmaldr. Ve yanlarnda ince hisli yeni Trk kadnlna da byk bir itirak hissesi ayrlmaldr. Avrupada olduu gibi Trk kadnlarndan ini nakkalar yetimelidir. Zaten bu, tabiat noktasndan ok doru bir harekettir. nk ince ilerde yalnz liyakat ve iktidar kfi deildir. Ayrca yksek derecede kalb terbiyeye ihtiya vardr. Hususuyla nak ilemesi, oya, gergef, hal gibi ince iilikte hassasiyetini gsterenler bu arzuyu byk bir sevinle karlayacaklardr. Dier taraftan da Trk sanat mekteplerinde tezyinat derslerine fazla ehemmiyet verilmelidir. Bu suretle pek yakn seneler zarfnda Trk inicilii muayyen (belirli) bir gaye etrafnda mill rnekler vermeye balayacaktr. Yalnz her biri birer ini hazinesi olan abideleri gzden rak etmemeliyiz. imdiye kadar byk bir kaytszlkla harap olularna seyirci olduumuz bu gzel eserleri bundan byle uygunsuz tamirlerden korumal ve onlar anlayl bir surette muhafaza etmeliyiz. nk onlar havi olduklar iniler itibaryla yeni Trk inaat iniciliine rnek olabileceklerdir. Selukiler Devrinden pek az kalan srl tula ve iniler, Osmanllar elinde devam eden rnekler bir daha yerlerine konulamayacak antikalardr. Milletini seven her Trkolu medeniyet dnyasnda soyunu yce klan bu sanat incilerine gz kulak olmaldr

21

Trk-Yunan Muharebesinde Yunanllar tarafndan ackl bir hlde ldrlmtr. Sanatkrn lm Ktahyada inicilik faaliyetine byk bir ziyan vermitir.

You might also like