Betonarme ders notlar, Dr.

Murat Serdar KIRIL R:01/06

1. BETON VE BETONARME
1.1. Giri
Betonarme, beton ve elikten meydana gelen, bileik bir yap malzemesidir. Kum-aklimento ve suyun uygun oranlarda kartrlmas ile elde edilen betonun basn dayanm yksek, ekme dayanm ise ok dktr. Betonun bu kusurlu yan, iine yksek ekme dayanmna sahip elik ubuklar yerletirilerek ortadan kaldrlr ve betonarme malzemesi oluturulur. ekme dayanm yksek bu elik ubuklar donat olarak adlandrlr. Eski alardan beri insanlar basn dayanm yksek olan talardan yap malzemesi olarak faydalanmlardr. Balangta elde iyi bir balayc olmadndan uygulama snrl kalmtr. Helenistik ve Roma dnemi tapnaklarnda, belirli aklklarn geilebilmesi iin tek para tatan oluan kiriler kullanlmtr. Tan ekme dayanm dk olduundan geilen aklklar snrl kalmtr. Daha byk aklklar iin daha byk kesitler gerekmi, byk kesitli ar elemanlarn tanmasnda ve yerine yerletirilmesinde sorunlar yaanmtr. Bu nedenlerle, insanolu daha byk aklklar tan dk ekme dayanmndan kaynaklanan sorunlar ortadan kaldrarak gemek iin, btn kesitlerinde basn gerilmelerinin olutuu yap sistemleri gelitirmitir. Gemi dnem mimarisinin belirgin zellikleri olan kemer, tonoz ve kubbeler insanolunun bu araynn sonucudur. Asurlular ve Babilliler kl, Eski Msrllar ise kire ve aly balayc olarak kullanmlardr. Volkanik kl ve kireten oluan doal imentonun ilk kez Romallarca kullanld sanlmaktadr. Romallardan 18. yzyla kadar balayc konusunda nemli bir ilerleme olmamtr. lk imentoyu bulan, John Smaeton adl bir ngiliz mhendistir. Bugnk kullandmz imento ise, John Aspdin adl bir ngiliz duvarc tarafndan bulunmutur. Aspdin, imal ettii imentonun patentini alrken adn, Portlanddaki talara benzediinden Portland imentosu olarak tescil ettirmitir. imentonun imalat ve kullanm 19. yzyln ikinci yarsnda birok lkeye yaylmtr. Betonarme, ilk olarak 1849da J.Louis Lambot tarafndan, Sen Nehrinde yzdrlen beton bir kanonun, karesel bir a oluturan demir ubuklarla glendirilerek imal edilmesinde kullanlmtr. Betonarme ile ilgili ilk patent de 1855de Coignet ve 1857de yine bir Fransz olan Moiner tarafndan alnmtr. Versaille Saray bahesi iin byk saks ve su kaplar yapan Monier, ince bir beton cidar iine yerletirdii dairesel tel donat ile bugunk dairesel su depolarna nclk etmitir. Hesap ilke ve yntemleriyle ilgili ilk kitap, 1887de Ways ve Koenen tarafndan yaynlanan Monier Sistemi (Das System Monier) adl kitaptr. ada betonarme yap sistemlerinin ve bunlarla ilgili hesap yntemlerinin ncln Fransz mhendis Coignet yapmtr. Birok kiri ve kolon deneyleri yapan Coignet, bu deneylerden elde ettii bilgilere dayanarak Tedesco ile birlikte hazrladklar kitapta, ada hesap yntemlerinin oluturulmasnda ilk adm atmtr. lk betonarme ynetmelii ise Almanyada 1904de, Fransada 1906da yaynland. Trkiyede 1953 ylna kadar Alman betonarme ynetmelii geerli sayld. 1953de Trkiyenin ilk betonarme ynetmelii Trkiye Kpr ve naat Cemiyeti tarafndan hazrland. 1962de bu ynetmelikte baz deiiklikler yapld. 1969 ylnda Trk Standartlar Enstitsnce TS500 Betonarme Yaplarn Hesap ve Yapm Kurallar yaynland. TS500n 1984 ylnda yenilenmesiyle Tama Gc ilkelerine gre hesap yrrle girmi oldu. Son olarak 2000de yaplan deiikliklerle TS500 bugnk halini (TS500/2000) ald.

Betonarme ders notlar, Dr. Murat Serdar KIRIL R:01/06

Ulusal ynetmelikleri nemli lde etkileyen baz uluslararas ynetmelikler de vardr. Bunlardan en nemlileri, Amerikan Beton Enstitsnce yaynlanan ACI-318, Avrupa Beton Komitesince yaynlanan CEB ynetmeliidir. Bunlardan baka Avrupa Birlii iin hazrlanm olan Eurocode 2 de nemli uluslararas betonarme ynetmelikleri arasnda saylabilir. Gnmzde betonarme, tm dnyada deiik alanlarda yaygn olarak kullanlan bir yap malzemesidir. Amerika Birleik Devletlerinde onbe yl ncesinde kadar yksek bina stounun ounluunu elik yaplar oluturmaktayken, bugn ayn yap stounda ounluu betonarme yksek binalar oluturmaktadr. Betonarmenin yaygn biimde kullanlmasnn nedenleri yle sralanabilir: 1. 2. 3. 4. 5. Kk ve orta aklklarda dier yap trlerine gre daha ekonomiktir (L 8m). stenilen ekli alabilen plastik bir yap malzemesidir. Yapm kolaydr; fazla nitelikli iilik gerektirmez. Zararl d etkilere dayankldr. Srekli bakm gerektirmez. Atee ve yksek scakla dayankldr.

Doaldr ki her yap malzemesinin, dier yap malzemeleri ile karlatrldnda stn ve zayf taraflar vardr. Betonarmenin zayf taraflar yle sralanabilir: 1. malat srasnda, zellikle donat miktar ve dzeniyle ilgili olarak yaplan hatalar, beton dkldkten sonra gzle grlmez. Bu tip hatalar ancak, betonarme elemanda ekil deitirmelerdeki artla kendini gsterir. 2. Betonarme elemanlarn onarm ve glendirmesi, eski ve yeni betonun birlikte almasnn salanmas g bir i olduundan, elik yaplarla karlatrldnda grece daha zordur ve dikkat ister. 3. Betonun kalitesi, antiyede retilmesi durumunda, antiye koullarna baldr. 4. Byk aklklarda (L 8-10 m) ekonomikliini kaybeder.

1.2.

Beton

Beton, kum-akl-imento ve suyun uygun oranlarda kartrlmas ile elde edilen bir yap malzemesidir. Sz edilen bu malzemelerin karmyla iine koyulduu kalbn eklini alan plastik bir malzeme elde edilir. Beton kalba dkldkten ksa bir sre sonra katlar ve zamanla dayanm kazanr. Betonun zellikleri, karmnda kullanlan malzemelerin zellikleri ve karm oranlaryla yakndan ilgilidir. Farkl zelliklerdeki malzemeler ve baz katk maddeleri kullanlarak farkl zelliklerdeki betonlar elde edilebilir. rnein, abuk katlaan imento kullanlarak daha hzl katlaan ve ngrlen dayanma daha hzl ulaan beton elde edilebilir. Bu sayede kalp alma sresi ksaltlp, inaat hzlandrlabilir. Temeller ve havuzlar gibi suya maruz yap sistemlerinde kullanmak zere, betona katk maddesi ekleyerek geirimsiz beton elde etmek olanakldr. Bu sayede su yaltmna ek olarak bir tedbir alnm olur. Betonun ilenebilirliini arttrmak ve kalba yerletirilmesini kolaylatrmak iin karma, ihtiyatan fazla su eklenmesi, betonun ngrlenden daha dk bir dayanma sahip olmasna neden olabilir. Bu sakncay ortadan kaldrmak iin, ilave su yerine baz katk maddeleri kullanlarak betonun akkanl arttrlabilir. Son yllarda kendiliinden yerleen beton konusunda nemli ilerlemeler kaydedilmitir. Ancak unutulmamaldr ki, hibir katk maddesi kt bir betonun zelliklerini iyiletirmez. Katk maddeleri, olmas gerektii gibi retilmi kaliteli bir betona ek zellik kazandrrlar. Ayrca, katk maddesi kullanmann ekonomik bir bedeli vardr. Dolaysyla, ihtiyaca uygun katk 2

Betonarme ders notlar, Dr. Murat Serdar KIRIL R:01/06

maddesi kullanmak bilgi ve deneyim gerektirir. Beton, betonu oluturan malzemeler ve yukarda birka rnei verilen katk maddeleri ile ilgili aratrma ve almalar olduka geni ve kapsaml olup, ayr bir bilim dalnn konusudur. Nitekim hemen tm dnyada, inaat mhendislii eitimi veren kurumlarn ders programlarnda betonarme dersinden farkl olarak yap malzemelerine ilikin dersler verilmektedir. Bununla beraber, bir betonarme tayc sistem tasarlayacak olan mhendisin tayc sistemin malzemesine ilikin baz temel bilgileri, zellikle fiziksel ve mekanik zellikleri bilmesi zorunludur. Bu nedenle, bu blmde betonun bileenleri olan imento, kum-akl-agrega ve suya ilikin ksa bilgi verilecek ve betonun fiziksel ve mekanik zelliklerine deinilecektir.

1.2.1. imento
imento, kalker ve kire talar karmnn yksek scaklkta piirildikten sonra tlmesi ile elde edilen bir malzemedir. Su ile etkileime girdiinde balayc zelliini kazandndan hidrolik balayc olarak adlandrlr. Su ile kartrlp hamur haline getirildikten sonra havada veya su iinde braklrsa yava yava katlaarak talamaya balar. Piriz olarak adlandrlan bu katlamann sresi ortam koullarna baldr. imentolar retim biimlerine ve retimde kullanlan hammaddelerine gre eitli trlerde bulunabilir. Yaplarda en yaygn olarak kullanlan tr portland imentosudur. Portland imentolar TS19a uygun olmak zorundadr. Portland imentolar TS19da basn dayanmlarna gre snfa ayrlmlardr. P 32.5, P 42.5 ve P 52.5. Adlandrlmada kullanlan saylar 28 gnlk basn dayanmn, MPa (N/mm2) cinsinden, gsterirler. Portland imentosu karmnn arlka %20 kadarnn yksek frn crufuyla deitirilmesi ile elde edilen imento yksek frn cruf imentosu olarak adlandrlr. Bu tr imentolar TS20 ile belirlenmi koullara uygun olmak zorundadrlar ve yine bu standartta iki ayr grupta snflandrlmlardr. C 32.5 ve C 42.5. Bu tr imentolar portland imentosuna oranla daha yava dayanm kazanrlar, ancak geirimlilikleri daha azdr. Geirimlilii az olan ve genelde su yaplarnda kullanlan trasl imento, portland imentosuna retim srasnda aktif volkanik tfler ve traslar katlarak elde edilir. lkemizde genelde T32.5 ad verilen imento retilmektedir. Bu tr imentolarn sahip olmas gereken zellikler TS26 ile belirlenmitir. zellikleri trasl imentoya benzemekle beraber, puzolan oran trasl imentoya gre daha az olan katkl imentolar ise TS10156ya uygun olmak zorundadr. Bunlardan baka; standartlar TS640 ile belirlenmi olan uucu kll imento (UK32.5), TS809 ile belirlenmi olan sper slfat imentosu(SS 32.5), TS10157 ile belirlenmi olan slfata dayankl imento(SD32.5) ve TS3646 ile belirlenen erken dayanm yksek imento(EY 32.5) da retimi yaplan imento trlerindendir.

1.2.2. Su
Doal sularn tamam ve btn ime sular beton retiminde kullanlabilir. Karm suyunda yksek miktarda kil, organik madde, klorr, slfat, madeni ya ve endstri atklar bulunmas sakncaldr. Dolaysyla bataklk ve endstri atk sular analiz edilmeden kullanlmamaldr. Deniz suyunun karm suyu olarak kullanlmas, donatda korozyona neden olan tuz ierdiinden, uygun deildir.

1.2.3. Agrega
Beton yapmnda kullanlan kum-akl agrega olarak adlandrlr. imentonun su ile birlikte meydana getirdii hamur agregay birbirine balayarak dayanm yksek bir malzemenin ortaya kmasn salar. Betonun dayanmnda en nemli etken onun doluluudur. Bu da 3

Betonarme ders notlar, Dr. Murat Serdar KIRIL R:01/06

agregann granlometresinin iyi olmasna baldr. Granlometre, bzlme (rtre) ve snmeyi de nemli lde etkiler. Ayrca, imento hamuruyla agrega arasnda salkl bir ba kurulabilmesi iin agregann temiz olmas ve donatya zarar verebilecek kimyasal maddeleri iermemesi gerekir. Uygulamada en sk karlalan sorun agregann fazla miktarda kil ve silt iermesidir. Kil ve silt miktarnn kontrol iin dereceli cam bir kap ve su kullanlarak basit bir deney yaplabilir. Kum su dolu bir kaba atldktan sonra kap alkalanr ve durulmaya braklr. Su durulunca dibe ken kumun stnde kelen kil tabakasnn kalnlnn, zerinde keldii kum tabakasnn kalnlnn 1/15inden fazla olmamas istenir. Agrega genellikle; nce kum 0-1mm; orta kum 1-3 mm; kaba kum 3-7mm, nce akl 7-15mm; orta akl 15-30 mm; kaba akl 30-70mm eklinde snflandrlr.

Yapay agrega, uygun nitelikteki talarn konkasr ile krlmas ile elde edilir ve krma ta ya da mcr olarak adlandrlr. Kullanlan agregann zellikleri TS706ya uygun olmaldr. Ayrca, TS500/2000de, betonun karmnda kullanlacak agregann ap iin aadaki koullar verilmektedir. Betonda kullanlacak agregann en byk dane ap, kalp geniliinin 1/5inden, deme derinliinin 1/3nden ve iki donat ubuu arasndaki uzakln nden byk olmamaldr.

1.2.4. Beton karm

Betonda aranan en nemli zellik basn dayanmdr, dolaysyla karmn seiminde en nemli faktr olarak ele alnr. Basn dayanmn salayan karm seilirken, karmn ilenmesi kolay bir kvamda olmas da olduka nemlidir. Betonun kvam eitli yntemlerle belirlenebilir. lkemizde yaygn olarak kullanlan yntem kme deneyidir (slump test). Bu deneyde, kartrlan beton, dibi olmayan kesik bir koniye 3 aamada ve her defasnda ap 12 mm olan 60 cm uzunluundaki bir ubukla dibine kadar girilerek vurulan 25 darbe ile sktrlarak doldurulur. dakika sonra koni kartlr ve betonun koni st noktasna gre kmesi llr. Kolon, kiri gibi yap elemanlarnda kullanlacak beton iin bu kmenin 2100 mm arasnda olmas beklenir. Temellerde kullanlacak beton iin ise daha kk kme miktarlar istenir. Betonun vibratrle yerletirilmesi ve su geirmez kalp kullanlmas durumunda daha kat kvamda beton da kullanlabilir. Bu durumda kmenin 0-50 mm arasnda kalmas nerilir.

ekil 1.1 kme deneyi (Ersoy, U., zcebe, G., Betonarme)

Betonarme ders notlar, Dr. Murat Serdar KIRIL R:01/06

Yerine yerletirilip, sktrlm 1 m3 betonun bileimindeki imento miktarna (arlk olarak) dozaj denir. 300 dozluk beton terimi ile kastedilen, 1 m3nde 300 kg imento bulunan betondur. Unutulmamas gereken nokta, dozajn betonun dayanmyla bir ilgisi olmaddr. Beton dayanmnda en nemli etken su/imento orandr. Bir betonun dozaj sabit tutularak farkl su/imento oranlar kullanlarak farkl dayanmlar elde edilebilir. ekil 1.2de su/imento oran ile basn dayanm arasndaki iliki gsterilmitir.

ekil 1.2 Su/imento orannn dayanma etkisi (Ersoy, U., zcebe, G., Betonarme)

1.3.

Betonun Mekanik zellikleri

1.3.1. Betonun basn dayanm

Beton, homojen ve elastik olmayan, basn dayanm yksek, ekme dayanm dk, gevrek bir yap malzemesidir. Betonun standart basn dayanm, 20oC 2oC scaklktaki suda bekletilmi 28 gnlk, ap 150 mm, boyu 300 mm olan silindir numunelerin, eksenel basn altndaki dayanm olarak tanmlanr ve gerilme cinsinden ifade edilir. Standart silindir numune yerine zaman zaman boyutlar 150 mm veya 200 mm olan kp numunelerde kullanlr. Bu durumda elde edilen basn dayanm standart silindir ile elde edilenden farkldr. Silindir numunenin dayanmnn kp numunenin dayanmna oran 0.7 ile 1.1 arasnda deimektedir. Ortalama olarak 0.8-0.85 civarnda bir deer olduu dnlebilir. Bu orann, pratik amalar iin, normal dayanml betonlarda 0.80, yksek dayanml betonlarda 0.85, ok yksek dayanml betonlarda 0.90 alnmas nerilmektedir ( Ersoy, U., zcebe, G., Betonarme, Evrim Yaynevi). Beton zamanla dayanm kazanan bir malzemedir. lk 7 gnde dayanmn ok hzl bir biimde kazanr ve dayanmnn ortalam %70ine ular. Daha sonra dayanmdaki bu art yavalayarak devam eder. izelge 1.1de 28 gnlk dayanm 1 alnarak, eitli yalardaki betonun dayanmlar verilmitir. Bu deerler kesin deerler olmamakla birlikte olduka fikir vericidirler. izelge 1.1 Betonun yana gre dayanm art (Berktay, ., Betonarme 1, MO st. ubesi) Betonun ya 3 7 28 90 360 PORTLAND Normal 0.40 0.65 1 1.20 1.35 MENTOSU abuk 0.55 0.75 1 1.15 1.20 sertleen

Betonarme ders notlar, Dr. Murat Serdar KIRIL R:01/06

Tm ulusal ve uluslararas ynetmeliklerde, 28 gnlk dayanm standart dayanm olarak kabul edilir. Karakteristik basn dayanm ise deneylerden bulunan ve altna dlme olasl %10 olan basn dayanm deeridir. TS500/2000, karakteristik basn dayanm 16 N/mm2 ile 50 N/mm2 (16 MPa 50 MPa) arasndaki betonlar normal dayanml beton olarak nitelemektedir. Betonun mekanik zelliklerinin TS500/2000de kabul edilmi deerleri izelge 1.2de verilmitir. izelge 1.2 TS500/2000de beton snflar ve dayanmlar Edeer kp Karakteristik Karakteristik basn basn eksenel ekme dayanm dayanm dayanm (150mm) MPa MPa MPa 16 20 1.4 18 22 1.5 20 25 1.6 25 30 1.8 30 37 1.9 35 45 2.1 40 50 2.2 45 55 2.3 50 60 2.5

Beton snf

28 Gnlk Elastisite Modl MPa 27000 27500 28000 30000 32000 33000 34000 36000 37000

C16 C18 C20 C25 C30 C35 C40 C45 C50

1.3.2. Betonun gerilme ekil deitirme zellikleri (Artan yk altnda davran)

Betonun artan yk altndaki davran gerilme-ekil deitirme ( - ) erisinin incelenmesiyle anlalabilir. Tipik bir gerilme-ekil deitirme erisi ekil 1.3te verilmitir.

fc

co

cu

ekil 1.3 Tipik gerilme-ekil deitirme erisi eklin incelenmesinden anlalaca gibi, eri dk gerilme deerlerinde doruya yakn bir yol izler. Artan ykler etkisinde dorusallk kaybolur ve eri parabole benzemeye balar. Basn dayanmn gsteren tepe noktasndan sonra gerilme azald halde ekil deitirme devam eder (tipik eri ok yava yklemeler iin geerli deildir. Dolaysyla uzun sreli ykler altnda erinin ilk blmnn bile dorusal kabul edilmesi zaman zaman yanltc 6

Betonarme ders notlar, Dr. Murat Serdar KIRIL R:01/06

olabilir). Artan ekil deitirmeler krlma anndaki ekil deitirme deerine ulanca da betonun ezildii grlr. Dikkat edilmesi gereken nokta, krlma ekil deitirmesine karlk gelen gerilmenin en maksimum gerilmeden kk olduudur. Betonun bu zelliine yeniden dalm denir. Fazla zorlanan beton lifindeki gerilme deeri maksimum gerilmeye ulanca daha fazla gerilme tayamaz ve gerilmeleri baka liflere aktarr, bylece en d lifteki betonda ezilme maksimum gerilmeye karlk gelen ekil deitirmede deil, ondan daha byk olan bir ekil deitirme deerine ulaldnda ortaya kar.

fc

Mmax

co

cu

cu

=Ezilme

birim

ekil

deitirmesi

En ok zorlanan lif Gerilme < fc

Tarafsz eksen

co

= Maksimum

gerilmeye karlk gelen ekil deitirme Maksimum gerilmenin olutuu lif Gerilme = fc

ekil 1.4 Betonun gerilme-ekil deitirme erisi ve yeniden dalm

Betonarme ders notlar, Dr. Murat Serdar KIRIL R:01/06

ekil 1.5te tek eksenli basn etkisinde, farkl silindir numuneler iin elde edilmi olan gerilme ekil deitirme diyagramlar gsterilmitir.

ekil 1.5 Tek eksenli basn etkisinde beton silindirler iin gerilme-ekil deitirme erileri (Ersoy, U., zcebe, G., Betonarme) ekil 1.5ten yararlanarak baz sonulara ulama mmkndr ve bu sonular aada zetlenmitir: Beton iin tek bir gerilme-ekil deitirme erisinden sz etmek olanakl deildir. Ayn bir gerilme-ekil deitirme erisini temsil etmek zere tek bir denklem kurmak olanakl deildir. Eri farkl gerilme ve ekil deitirme dzeylerinde farkl karakter gstermektedir. Kk grlme dzeylerinde dorusalken, bu dorusallk giderek kaybolmakta ve eri parabole benzemeye balamaktadr. Erilerin balang eimi beton dayanm ykseldike artmaktadr. Beton dayanm arttka erilerin tepe noktalar daha da belirgin hale gelmektedir. Beton dayanm arttka sneklik azalmaktadr. Maksimum gerilmeye karlk gelen ekil deitirme deeri yaklak 0.002 dolayndadr ve beton basn dayanmndan etkilenmemektedir.

Btn bunlara karn eilme dayanmnn ve ekil deitirmelerin hesaplanabilmesi iin gerilme-ekil deitirme erisinin bilinmesi gerekmektedir. naat mhendisliinin nemli ve yaygn aratrma konularndan biri de beton iin genelletirilebilecek bir gerilme-ekil deitirme ilikisi belirlemektir. Bu amala birok aratrma yaplm ve betonda gerilmeekil deitirme ilikisinin birok etkene bal olduu saptanmtr. Bununla beraber, bu ilikiyi yaklakta olsa analitik olarak ifade edebilecek baz gerilme-ekil deitirme ilikileri nerilmitir. nerilen bu ilikiler malzeme modelleri veya beton modelleri olarak da adlandrlr ve neren aratrmacnn adyla anlrlar. Bunlardan en bilinenler ve yaygn olarak 8

Betonarme ders notlar, Dr. Murat Serdar KIRIL R:01/06

kullanlanlar arasnda, Hognestad, Kent&Park, Sheikh&Uzumeri, Saatiolu&Razvi ve Mander modelleri saylabilir. ekil 1.6 ve 1.7de Hognestad ve Gelitirilmi Kent&Park modelleri gsterilmitir.

ekil 1.6 Hognestad modeli (Ersoy, U., zcebe, G., Betonarme)

ekil 1.7 Gelitirilmi Kent&Park modeli (Ersoy, U., zcebe, G., Betonarme) Beton zaman bal ekil deitirme yapan bir malzeme olduundan ykleme hznn gerilmeekil deitirme erisi zerindeki etkisi byktr. ekil 1.8de Mnih Teknik niversitesinde Prof. Rsch tarafndan ynetilen deneylerden elde edilmi eriler grlmektedir.

Betonarme ders notlar, Dr. Murat Serdar KIRIL R:01/06

ekil 1.8 Ykleme hznn gerilme-ekil deitirme erisine etkisi (Berktay, ., Betonarme 1, MO st. ubesi) ekilden grld gibi ykleme hz dtke dayanm azalmakta, bununla beraber sneklik artmaktadr. Betonun gerilme-ekil deitirme ilikisini etkileyen nemli faktrlerden biri de sarg miktardr. Etriye veya fretle sarlm bir betonun gerilme-ekil deitirme etkisi, sargsz betonunkinden olduka farkldr. ekil 1.9, sarg miktar ve biimlerinin gerilme-ekil deitirme erisi zerindeki etkisini gstermektedir.

ekil 1.9 Sarg miktarnn gerilme-ekil deitirme erisine etkisi (Ersoy, U., zcebe, G., Betonarme)

1.3.3. Tekrarl ykler altnda betonun davran

Tayc sistem elemanlar, deprem veya rzgr gibi etkiler altnda tekrarlanan gerilmelere maruz kalrlar. Tekrarl ykler altnda, ykn boalmas ve yeniden yklenmesi srasnda ortaya kan gerilme-ekil deitirme ilikilerinin bilinmesi gerekir. BU amala da eitli aratrmalar yrtlmtr. ekil 1.10 Sinha vd. tarafndan yaplan deneylerden elde edilen sonular gstermektedir.

10

Betonarme ders notlar, Dr. Murat Serdar KIRIL R:01/06

ekil 1.10 Tekrarl ykler altnda gerilme-ekil deitirme ilikisi (Ersoy, U., zcebe, G., Betonarme) ekilden grlecei gibi, ykn boalmas ve tekrar yklenmesi srasnda erinin k eimi azalmakta ve elastisite modl dmektedir. Tekrar says arttka bu azalma da artmaktadr. Ayrca ini ve k erileri incelendiinde betonun elastik davranmad da grlmektedir. lgin olan dier bir nokta da, kesikli izgiyle gsterilen zarf erisidir. Bu eri, monotik olyk altnda elde edilen ve bu blmde daha nce aklanan gerilme-ekil deitirme erileri ile zdetir.

1.3.4. Betonun ekme dayanm

Betonun ekme dayanmnn basn dayanmna oranla olduka dk olduu nceden de belirtilmiti. Aralarndaki orann yaklak 1/10 olduu dnlebilir. Betonun ekme dayanmn belirlemek iin farkl deneyler yaplabilmekte (eksenel ekme, silindir yarma ve eilme) ve her bir deneyden bulunan sonu farkl olabilmektedir. TS500/2000de betonun ekme dayanm iin, eksenel ekme deneyinden elde edilen deer esas alnmtr ve karakteristik ekme dayanmnn hesab iin aadaki bant verilmitir. fctk= 0.35 (fck)0.5 (N/mm2) (1.1)

Amerikan ynetmelii ACI318 ise eilme ekme dayanmn esas alr ve aadaki bantnn kullanlmasn nerir. fctf = 0.63 (fck)0.5 (1.2)

Avrupa beton komitesi tarafndan hazrlanan rnek ynetmelik CEB ve bu dokmandan hareketle oluturulan Avrupa Standard Eurocode 2de ise karakteristik eksenel ekme dayanmnn aadaki bantyla belirlenebileceini ifade edilmektedir. fct = 0.21 (fck)2/3 (1.3)

1.3.5. Betonun elastisite modl

Elastisite modl, tanm gerei, gerilme-ekil deitirme erisinin eimine eit olduundan gerilme dzeyine gre deikenlik gsterecektir. Dolaysyla beton iin tek bir elastisie modl deeri vermek gtr. Bu nedenle farkl elastisite modl tanmlar yaplmtr.

11

Betonarme ders notlar, Dr. Murat Serdar KIRIL R:01/06

Bunlardan en yaygnlar, balang elastisite modl, teet modl ve skeant modldr. ekil 1.11de her elastisite modl de gsterilmitir.

ekil 1.11 Beton iin farkl elastisite modlleri (Ersoy, U., zcebe, G., Betonarme) Balang modl, gerilme-ekil deitirme erisinin balang noktasna izilen teetin eimidir. Gerilme-ekil deitirme erisi kk gerilme dzeylerinde dorusala yakn olduundan, kk gerilme seviyelerinin geerli olduu durumlarda bu modln kullanlmas iyi sonu vermektedir. Teet modl, gerilme-ekil deitirme erisine her hangi bir gerilme dzeyinde izilen teetin eimidir. Sekant modl ise, orijinden gerilme-ekil deitirme erisinin her hangi bir noktasna izilen sekantn eimi olarak tanmlanr. TS500/2000de verilen elastisite modl deerleri 0.4fck deerine karlm gelen sekant modldr ve aadaki bantyla hesaplanabilir. Ec = 3250 (fck)0.5 + 14000 (N/mm2) (1.4)

ACI318, elastisite modlnn hesab iin aadaki bantnn kullanlmasn nerir. Ec = 4750 (fck)0.5 (N/mm2) (1.5)

Eurocode 2de ise 1.6 bants verilmitir. Ec = 9500 (fck + 8)1/3 (N/mm2) (1.6)

1.3.6. Betonun poission oran, kayma modl ve sl genleme katsays

TS500/2000de beton iin poission orannn 0.20 alnmas ngrlmektedir. Kayma modl ise, poission oran olmak zere, elastisite modlnn bir fonksiyonu olarak 1.7 bantsyla hesaplanabilir. Gc = Ec / [2 (1+ )] (1.7)

Bununla beraber, TS500/2000de, kaymo modlnn elastisite modlnn %40 olarak gz nne alnabilecei belirtilmitir.

12

Betonarme ders notlar, Dr. Murat Serdar KIRIL R:01/06

TS500/2000de beton iin verilmi olan sl genleme katsays 10-5 1/oCdir.

1.4.

Betonda zamana bal ekil deitirme

Beton zamana bal olarak ekil deitirme yapan bir malzemedir. 28 gn suda saklanan bir beton numune kurumaya braklnca ksalmaya balar. Buna bzlme (rtre) denir. Yine bir beton numune, sabit bir eksenel basn maruz braklrsa elemanda ortaya kacak olan boy ksalmas yklenmemi numuneye oranla daha ksa olur aradaki bu farka snme denir. Hem bzlme hem de snme zamann bir fonksiyonu olarak artarlar. Ancak art hzlar zamanla azalr. Beton bir eleman ekil deitirme yapmas engellenmedii srece betonda gerilme olumaz. Ancak betonarme elemanlarda durum farkldr. Donatda bzlme ya da snme olmayaca iin donat betonun ksalmasn, bir baka deyile ekil deitirme yapmasn engellemeye alacaktr. Bu durumda beton donaty ksaltmaya alaca iin donatda basn, donatda betonun ksalmasn engellemeye alaca iin betonda ekme gerilmeleri oluacaktr. Snme ve bzlme ekil deitirmeleri byk deerlere ulaarak yapnn kullanlabilirliini olumsuz ynde etkileyebilir ve/veya hasara da neden olabilirler.

1.4.1. Bzlme (Rtre)

Betondaki imentonun hidratasyonu iin gerek su karma suyunun %15i kadardr(Berktay, ., Betonarme 1, MO st. ubesi). Ancak betonda ilenebilirlik iin gerekli su bu orandan daha fazladr. Bu nedenle, beton kalplara dkldkten sonra, prizini alrken, imentoyla kimyasal reaksiyona girmemi olan suyun buhurlamas nedeniyle nemini kaybeder ve bzlr. Beton buharlama nedeniyle nemini kaybettike hacimsel bir klmeye urar. Ortamn scakl, nemi ve buharlamaya maruz yzeyin bykl bzlmeyi etkiler. Olay buharlamayla ilgili olduundan, beton karmdaki su/imento oran da bzlmenin mikatr ve hznda rol oynar. Beton eleman, bu bzlmeyi engelleyecek ekilde kenarlarndan tutulmusa ekme atlaklar ortaya kar. ekil 1.12de bzlmeden oluan birim ekil deitirmenin zamana bal olarak geliimi gsterilmitir.
Bzlme birim ekil deitirmesi ( )

t0 = Betonun sertleme ortamna brakld zaman

t0

Zaman (t)

ekil 1.12 Betonda bzlme ekil deitirmesi - zaman ilikisi 13

Betonarme ders notlar, Dr. Murat Serdar KIRIL R:01/06

(Berktay, ., Betonarme 1, MO st. ubesi) Betonun bzlmeye bal ekil deitirme miktar 0.002 ile 0.006 arasnda deiir. Bu deikenliin sebebi, yukarda anlatlan ve bzlmeyi etkileyen faktrlerin okluudur. Bzlme hemen btnyle geri dnebilen bir olaydr. Kuru ortamda braklarak bzlmesi salanm bir beton numune suda braklrsa yine ier ve balangtaki durumuna gelir.

1.4.2. Snme
Betonun uzun sreli basn yk altnda ksalmas snme olarak tanmlanr. Bzlmeyi etkileyen faktrler snmeyi de etkilerler. Ancak, snme ile bzlme arasnda bir iliki olup olmad konusunda farkl grler mevcuttur (Ersoy, U., zcebe, G., Betonarme, Evrim Yaynevi). Sz konusu faktrlere ek olarak snmede betonun yklenme ya da nemlidir. Erken yalarda yklenen beton daha fazla snme yapar. ekil 1.13te betonun snme davrann temsil eden ve ekil deitirme-zaman ilikisini gsteren eri verilmitir.

ekil 1.13 Sabit eksenel basn altnda zaman bal tipik snme erisi (Ersoy, U., zcebe, G., Betonarme) Zamana bal olarak snme ekil deitirmesi yapan bir elemann stndeki kalc yk kaldrldnda, bu ekil deitirmenin bir blm ortadan kalkar, ancak sfrlanmaz. ekil 1.13te gster,len erinin OA blm, yk uyguland anda oluan elastik birim ekil deitirmedir. Elemana uygulanan yk aynen korunduunda, betondaki birim ekil deitirme zamanla artar ve AB yolunu izler. A ve B noktalar arasndaki ekil deitirme fark, betonun zamana bal olarak yapt ekil deitirmeyi (bzlme+snme) gsterir. nk bu iki nokta arasnda elemana uygulanan ykte bir deiim yoktur. Eleman zerindeki yk kaldrld anda ekil deitirmede bir azalma ortaya kmaktadr. ekilde verilen eride BC paras bu azalmay gsterir ve elastik geri dn olarak adlandrlr. ekil deitirmedeki azalma zamanla bir miktar daha devam eder (CD paras). Buna snme geri dn veya gecikmi elastik geri dn denir. Eleman zerindeki yk B noktasnda sfrlanm olmasna ramen, ekil deitirme D noktasndan itibaren artk azalmaz. Elemann yapt bu azalmayan, sabit ekil deitirmeye kalc ekil deitirme denir.

14

Betonarme ders notlar, Dr. Murat Serdar KIRIL R:01/06

1.5.

Donat elii

Betonun ekme dayanm ok dk olduu iin, ekme blgesine, ekme gerilmelerini karlamak zere elik, yuvarlak kesitli, uzun ubuklar yerletirilir ve ksaca donat olarak adlandrlr. Beton donats olarak kullanlacak elikler TS708 standardna uygun olmaldr. Donat elikleri, mm cinsinden aplaryla anlr ve simgesiyle tanmlanrlar. Betonarmede kullanlan ubuklarn geometrik zellikleri izelge 1.3te zetlenmitir. lkemizde bina inaatlarnda genellikle 8, 10, 12, 14, 16, 18, 20, 22 ve 24 donatlar kullanlr. Betonarme ubuklar dz yzeyli veya nervrl olabilir. ubuk zerinde braklm ve belirli bir geometrik ekle sahip kntlara nervr denir. Betonarme donats olarak kullanlan elikler imalat biimlerine gre iki snfa ayrlrlar. Doal sertlikteki elikler zel beton elikleri (Soukta ilenmi elik)

Her iki gruptaki elikler de scakta haddeden geirilirler. Bunlardan dorudan kullanlanlar ya da iindeki karbon arttrlarak ya da nikel, silisyum, manganez, krom gibi metallerin eklenmesiyle yksek dayanml elik haline getirilenler Doal Sertlikteki Beton elikler snfna girerler. izelge 1.3 Betonarmede kullanlan elik ubuklarn geometrik zellikleri, (Ersoy, U., zcebe, G., Betonarme) Sembol ap Arlk (kg/m) Enkesit alan (mm2) 6 0.22 28 6 8 0.40 50 8 10 0.62 79 10 12 0.89 113 12 14 1.21 154 14 16 1.58 201 16 18 2.00 254 18 20 2.47 314 20 22 2.95 380 22 24 3.55 452 24 26 4.17 531 26 28 4.83 616 28 30 5.55 707 30 32 6.31 804 32 34 7.13 908 34 36 8.00 1018 36 38 8.90 1134 38 40 9.87 1257 40 Scakta ekilen elik soukta ilenerek dayanm arttrlabilir. Bunlara zel beton elii denir. Soukta yaplan ilem srasnda eliin zellikleri deiir, dayanm artar ancak ekil deitirme kapasitesi azalr.

15

Betonarme ders notlar, Dr. Murat Serdar KIRIL R:01/06

1.5.1. Betonarme eliinin mekanik zellikleri

eliin gerilme-ekil deitirme zellikleri ekme deneyleriyle elde edilir. ekme deneylerinde standart boy olarak ubuk apnn 10 kat alnr. ekil 1.14te iki ayr tr elik iin elde edilmi gerilme-ekil deitirme erileri grlmektedir. ekilde verilen (a) erisi doal sertlikteki elik iin (b) erisi ise soukta ilem grm elik iindir. ekilden de grlecei gibi doal sertlikteki eliklerde belirli bir akma noktas vardr. Bu noktaya kadar gerilme-ekil deitirme ilikisi dorusaldr. Akmadan snr sonra sabit gerilme altnda ekil deitirmeler bir miktar artar. ekil deitirme erisinin bu yataya yakn blmne akma sahanl denir. Akma sahanlndan sonra gerilme yeniden artmaya balar. eliin bu davranna pekleme denir. Kopma ekil deitirmesine ulalana kadar elik uzamaya devam eder ve kesiti klr. Nihayet kopma ekil deitirmesine ulaldnda elik ubuk kesitinin inceldii noktadan kopar. Erinin akma snrna kadar dorusal olan blmnn her hangi bir yerinde yk kaldrlacak olursa, eri kta takip ettii yolu izleyerek geri dner. Dolaysyla doal sertlikteki eliin akma snrna kadar olan davran dorusal elastiktir. Erinin dorusal elastik olan bu blmnn eimi eliin elastisite modldr ve deeri 1.9 105 MPa ile 2.1 105 MPa arasnda deiir. Hesaplarda 2 105 MPa deeri kullanlr.

ekil 1.13 elik iin gerilme-ekil deitirme erileri(Ersoy, U., zcebe, G., Betonarme) Akma snrna gelindiinde elikte oluan gerilmeye akma dayanm denir ve fy ile gsterilir. elik snflar bu akma dayanmlaryla anlrlar. Soukta ilem grm eliklerin gerilme-ekil deitirme erileri (ekilde b erisi) doal sertlikteki ubuklarnkinden daha farkldr. Belirli bir gerilmeye kadar dorusal olan eri, bu noktadan sonra dorusalln kaybeder. Dorusal olan blmn eimi, dolaysyla elastisite modl, doal sertlikteki eliinkiyle zdetir. Soukta ilem grm eliin gerilme-ekil deitirme erinsin doal sertlikteki eliin gerilme-ekil deitirme erisinden fark belirli bir akma sahanlnn sz konusu olmamasdr. Eri dorusallk kaybolduktan sonra da eimi azalarak ykselmeye devam eder ve kopma ekil deitirmesine ular. Bu tr eliklerde akma snr gzlemlenmediinden, akma dayanm, belirli bir kalc uzama esas alnarak tanmlanr. ekil 1.14te gsterildii gibi, 0.002 birim uzamasndan erinin dorusal blmne paralel olacak ekilde izilecek bir izginin, gerilme-ekil deitirme erisini kestii noktadaki gerilme akma dayanm olarak kabul edilir.

16

Betonarme ders notlar, Dr. Murat Serdar KIRIL R:01/06

ekil 1.14 Doal sertlikteki elik ve soukta ilem grm elikteki akma dayanmlar (Ersoy, U., zcebe, G., Betonarme) Daha nce de belirtildii gibi, elik snflar akma dayanmlarna gre anlrlar. rnein S220 elii, akma dayanm 220 MPa olan eliktir. TS500/2000de kabul edilen elik snflar ve mekanik zellikleri izelge 1.4te verilmitir. izelgede elik snflarnn yanna eklenmi olan a harfi doal sertlikteki elii, b ise soukta ilenmi elii simgeler. izelge 1.4 Donat elii snflar ve mekanik zellikleri

KAYNAKLAR Ersoy, U., zcebe, G., Betonarme, Evrim Yaynevi, 2001. Berktay, ., Betonarme 1, MO st. ubesi, 2003. Celep, Z., Kumbasar, N., Betonarme Yaplar, 2001. Nilson, A.H., Darwin, D., Dolan, C.W., Desing of Reinforced Concrete Structures, Mc Graw Hill, 2003.

17

Betonarme ders notlar, Dr. Murat Serdar KIRIL R:01/06

18