ATA GKEL NDEKLER Orta Asya Trk Tarihi .. Orta Asya Kltr Medeneyeti Trk-slam Tarihi Kltr Medeniyet...

OSMANLI DEVELET Kurulu Dnemi Ykseli Dnemi... Duraklama Dnemi... Gerileme Dnemi.. Dalma Dnemi... II.Mahmut Yenilikleri... Kltr Medeniyet.... T.C.nklap Tarihi ve Atatrklk Tanzimat ve Islahat Ferman. I ve II.Merutiyet, Fikir Akmlar...... Trablusgarp Sava, Balkan Savalar... I.DNYA SAVAI.. Mondros Mtarekesi, Wilson lkeleri,Paris Bar Konferans.. zmirin gali ve Cemiyetler. KURTULU SAVAI Genelgeler ve Kongreler ve Misak- Milli.... TBMM,Ayaklanmalar ve Sevr Ant... Kurtulu Savanda Cepheler ve Lozan Antlamas..... Cumhuriyetin lan, Halifeliin Kaldrlmas ve Partiler.. NKILPLAR Siyasi,Hukuk;Sosyal,Eitim-ratim ve Eknomik Alndaki nklaplar.... D Politika ve Atatrk lkeleri. ANAYASA Temel Hukuk Kurallar... Trk Tarihi Anayasalar1982 ANAYASASI .. YASAMA... YRTME. YARGI dare Hukuku.. Uluslararas Kurulular... 1

ATA GKEL ORTA ASYA TRK TARH NEML UYARI: slam ncesi Trk devletlerinin ksa srede yklma nedeni KUT anlaydr. lke topraklarnn hanedan yeleri arasnda paylatrma gelenei, veraset sistemindeki belirsizliktir. slam nceki Trk devletlerinde gebe-bozkr hayattan dolay yaz ge gelimitir. Trklere ait ilk bilgiler in kaynaklarnda geer.(M..318 Kuzey ansi sava) Uyar: Orta Asyann tarih ncesi dnemini aydnlatan medeniyet merkezleri: Anav, Andronova, Afenesyova, Tagar, Kelteminar, Karasuk kltrleri Trkler Hayvanclk yaparlar Boylar halinde yaarlar Bamszlna dkndr. Tanabilir sanat eserleri vardr. Yaz ve mimari ge gelimitir. Tarihte bilinen tekilatl ilk Trk devleti: Hunlardr. Mete Han Dneminde; Trk devlet ve askeri tekilat yaps(Onlu Sistem) kuruldu. ini vergiye balad ancak asimile olmamak iin yerlemedi. Trk ad ile kurulan ilk Trk devleti: Gktrkler I.Gktrk devleti Avarlardan, II. Gktrk devleti inlilerden bamsz olmutur.I.Gktrk devleti Bumin Han, II. Gktrk devleti Kutluk Kaan tarafndan kuruldu lk yerleik hayat, tarm, matbaa, mani dini, bez para Uygurlar. Moollarn Trklemesinde etkili olan: Uygurlar Avrupa da kurulan ilk Trk devleti: Avrupa Hun devleti. Margos ve Anatolios ant. le Bizans vergiye balayan: Atilla Orta Asya ve Avrupada devlet kuran: Avarlar ve Hunlar stanbulu kuatan ilk Trk devleti: Avarlar.(Daha sonra ise Tuna Bulgarlar-Simeon kuatt.) Yerleik hayata tam olarak geen ve ilk madeni paray kullanan: Trgiler slamiyeti kabul eden ilk Trk boyu: Karluklar Mool hkimiyetine giren ilk Trk boyu: Krgzlar Slavlarn gneye inmesini nleyen en yakkl Trk boyu: Kpaklar-Kumanlar Musevilii-Yahudilii benimseyen ilk ve tek Trk devleti: Hazarlar 2

ATA GKEL Orta Asyann Araplamasn neyen: Trgiler, Kafkasyann Araplamasn nleyen: Hazarlar Bizansn ordusunda paral askerlik yapan: Peenekler Trkleri bir bayrak altnda toplayan devletler: Hunlar, Gktrkler, Moollar Alfabeleri olan devletler: Gktrkler, Uygurlar Orhun Antlar II. Gktrk, Karabalasagun yaztlar Uygurlara aittir KLTR MEDENYET Devleti hkmdar ynetir. Hkmdara verilen unvanlar: Han, Hakan, Kaan, any, dikut, Baga. Kaan devlet ynetimini kolaylatrmak iin Dou-Bat eklinde ynetir. Douyu kaan, baty yabgu ynetir. Ynetimde kaanla birlikte hatun boy beyleri, hanedan yeleri ve tiginlerden oluan Kurultay etkilidir. Ayrca hatunda ynetimde sz sahibidir. Ou-Aile, Urug-Soy, Bod-Boy, Budun-Millet = l-Devlet Trklerde paral askerlik sistemi yoktur. Ordu-millet anlay vardr. Eli silah tutan herkes askerdir. cretli askerlik yoktur. Savalarda Turan-Hilal taktii uygulanr. Din ve nan olarak totemizm(hayvan ve bitkilere inanma), amanizm-byclk, Atalar Ordu balk: Bakent Kurgan: Mezar Yabgu: Vezir Yargucu: Yarg Yalva: Haberci ad: Hanedan yesi Tudun: Vali Suba: Gvenlik Bitiki: Yazc Apa: Saray grevlisi klt ve gk tanr anlay grlr. Tigin: ehzade Toygun: Boy beyi aman, Kam, Baks: Din adam Yu: Cenaze merasimi Balbal: Mezar ta Sagu: At Kopuz: alg-Saz Tarkan: Ordu komutan Damgac: Mhrc Kamdu: Bez Para

Yaz ge kullanld iin yazsz hukuk kurallar olan TRE ortaya kmtr. Trenin ortaya kmasnda; kaan, kurultay ve gelenek-greneklerden oluur. Treye kaan dhil herkes uymak zorundadr. Tre zamanla deiebilir. Gebe Trk devletlerinde; el sanatlar, madencilik, adr, halclk, heykel, balbal, szl edebiyat, adr sanat gelimitir. Mimari, minyatr Uygurlarda gelimitir. 3

ATA GKEL En nemli yazl eserler: Gktrkler ait olan Orhun Abideleri ve Uygurlar ait Karabalasagun yaztlardr. Gktrk ve Uygurlarn alfabeleri vardr. Tt kanal Gktrklere aittir. DESTANLAR skitler Hunlar Gktrk Uygurlar Krgz : Alper Tunga, u : Ouz Kaan : Ergenekon, Bozkurt : Treyi, G : Manas

Atilann da anlatld Alman destan: Nibelungen Kpak-Kumanlarn getii Rus destan: gor Firdevsinin ehnamesinde Turan-ran mcadeleleri anlatlr.

TRK-SLAM TARH 4

ATA GKEL UYARI: Trk-slam tarihi 751 Talas Sava ile balar. Bu savala birlikte slamiyet Trkler arasnda hzla yaylmaya balad. Mslmanlar inli esirlerden kt ve matbaay rendi. Karahanllar ( 8401212 ) Karluk, Yama, iil boylar tarafndan kuruldu. slamiyeti kabul eden ilk Trk devletidir. Resmi dili Trkedir. Milliyeti bir devlettir. lk kez yatl ve burslu rencileri okuttular. Bimarhane adnda hastane, Ribat adnda kervansaray yaptlar. Dzenli posta tekilat kurdular. lk Trk-slam eserleri Karahanllar dnemine aittir. Kutadgu Bilig: Yusuf Hashacip Divan- Lgat t Trk (ilk Trke szlk ): Kagarl Mahmut Atebetl Hakayk: Edip Ahmet Divan- Hikmet: Hoca Ahmet Yesevi

UYARI: Nfusun tamam Trklerden oluur. Resmi dili Trkedir. Orta Asya Trk devlet geleneini devam ettirmilerdir. Gazneliler (9631187) Alp Tigin tarafndan Gazne ehrinde kuruldu. smini kurulduu yerden ald. En byk hkmdarlar Gazneli Mahmuttur. Gazneli Mahmut Hindistana 17 sefer yapt. slamiyeti Kuzey Hindistana yayd. lk defa Sultan unvann kulland. Devlet Seluklularda yaplan Dandanakan savayla zayflad. Gurlular tarafndan ykld. En nemli zellikleri ok uluslu olmalardr. Resmi dil ve edebiyat dili olarak Arapa ve Farsay kullandlar. BYK SELUKLU DEVLET (10401157) Turul ve ar Beyler tarafndan Dandanakan Savayla randa kuruldu.1040. Pasinler sava: Bizansla yaplan ilk savatr 1048. Turul Beyin 1055 Badat seferi ile ii Bveyhoullar devleti ykld ve Turul Bey slam dnyasnn siyasi lideri oldu.(dou ve batnn sultan) 5

ATA GKEL Alparslan zamannda 1071 Malazgirt sava ile Anadolunun kaplar Trklere ald ve Anadolu Trklemeye balad. Uyar: Anadoluda ilk Trk Beylikleri Malazgirt, ikinci Trk beylikleri Kseda sava sonunda kuruldu. Seluklularn en nemli medresesi Badatta ina edilen Nizamiye Medresesidir. En parlak dnemlerini Melih ah dneminde yaadlar. Melihah adna mer Hayyam Celali Takvimini hazrlamtr.(Hindistan da Takvim-i lahi olarak kullanlr.) Uyar: B.Seluklu Devleti iin en byk tehlike Hasan Sabbah nclndeki Btniliktir. Seluklu Devleti 1141 Katvan sava ile zayflad Ouz isyan ile ykld.1157 Malazgirt Savandan sonra kurulan ilk Trk Beylikleri: Saltuklar: Erzurum ve evresi Mengcekler: Erzincan, Kemah, Divrii Danimentler: Kayseri, Tokat, Sivas Artuklular: Harput, Hasankeyf, Mardin aka Beylii: zmir ve evresi ubukoullar: Harput Yinaloullar: Van, Bitlis. Ldik oullar, Skmen oullar ff

Byk Seluklu Devletine Bal Devletler Horasan Sel. Irak Sel. Suriye Sel. Kirman Sel. Anadolu Sel.

Atabeylikler Musul atabeylii: Zengiler ldeniz oullar: Azerbaycan Salgurlular: ran 6

ATA GKEL Briler: am Begtekinoullar: Erbil

Anadolu Seluklu Devleti(10751308) Sleyman ah tarafndan znik ve evresinde kuruldu. Hallarla mcadele etti. Bakentleri znik ve Koynadr. Miryokefalon sava ile Bizans malup edildi.1176. Bu sava ile Anadolunun Trk yurdu olduu kesinleti. Anadolu ad Trkiye olarak gemeye balad. Ticareti gelitirmek iin: Antalya, Sinop, Alanya ve Krmn Sudak liman fethedildi. Bu dnemde ticaret ok geliti. Kervansaraylar yapld. lk kervansaray II. Klaslan tarafndan yaptrlan Kayseri-Aksaray yolu zerindeki Alay Handr. Tarihte ilk defa Sigorta sistemi uyguland. Zarara urayan tccarlarn zarar devlet tarafndan karland. Anadolu ticaret merkezi haline geldi. Son dnemlerde Baba shak isyan kt ve glkle bastrld 1340. Uyar: Baba shak(Babailer) isyan Trk tarihinde ilk dini ve sosyal ierikli isyandr. Devlet 1243 Kseda Savanda lhanllara yenildi. Yklma srecine girdi ve ikinci beylikler dnemi balad.

DER TRK DEVLETLER MISIRDA KURULAN TRK SLAM DEVLETLER Tolun oullar: 868905 Akitler: 935969 7

ATA GKEL Eyyubiler: 11741250 Memluklar: 12501517 Tolunoullar ve Akitlerde yneticiler ve askerler Trk, halk Araptr. Hicaz blgesine egemen olan ilk Trk devleti Akitlerdir. Uyar: Memluklarda her emirin, komutann sultan olma hakk vardr. Saltanat sistemi grlmez. Bu nedenle tahta kan hkmdar says fazladr. Abbasi halifeleri korumular ve kontrollerinde tutmulardr. Uyar: Moollar n Asya da yenen ilk Trk Devleti Memluklardr.(1260 Ayn Calud, 1277 Elbistan,1282 Humus savalar) Uyar: Selahaddin Eyyubi 1187 Httin Sava ile Hallardan Kuds ald ve III. Hal seferinin balamasna neden oldu Harzemahlar 1230 Yass emen Savanda ASD ne yenildi ve yklma srecine girdi. Uyar: Timurun Trk tarihine verdii zararlar; Altn ordu devletini zayflatt ve Rusyann gneye inmesi kolaylat. Ankara sava ile Anadoluda siyasi birlik bozuldu. Uyar: Mool saldrlarndan batya kaan Trkler Anadolulun Trklemesini ve kltrel hayatn hzlanmasn salad. Uyar: Orta Asya Trk tresini yazl hale getiren Cengiz Handr. Btnilii kerten Moollardr. Trk-Mool Devletleri aatay: Trkistan

Altn ordu: Rusya lhanl: ran, Irak Kubilay: in

Hallarla Mcadele Trk devlet ve Beylikleri: Anadolu Seluklu Devleti, Eyyubiler, Memluklar, Danimendiler, Artuklar, Zengiler

KLTR-MEDENYET

ATA GKEL Hkmdarlk alametleri: Hutbe okutma, para bastrma, Halifeden menur alma, taht, sancak, etr, Nevbet takm, ota, hilat ff. Hkmdarlar slam kltrnn etkisiyle Sultan unvann kullanmaya balamtr. DEVLET YNETM Devlet ve memleket ilerinin grld yere DVAN(Byk Divan) denir. Divan devletin en nemli ynetim organdr. Bal Divanlar: Divan- stifa: Mali divan-Mstevi Divan- raf: Mali, idari denetim-Mrif Divan-Tura: Yazmalar -Turai Divan- Mezalim: Halkn ikyetleri dinlenir. Niyabet-i Saltanat: Hkmdarn merkezden ayrlmas durumunda yerine veklet eder. Eyaletlerde Melik unvanl ehzadeler bulunur. Meliklerin siyasi ve askeri yetkileri genitir. Bu durum otoritenin korunmasn zorlatrmtr. eri hukuktan: Kadl Kudat(Bakad-Kady Leker), rfi hukuktan Emir-i Dad (Dadbey) sorumludur. Toprak Has Mlk Vakf kta Geliri hkmdara ait. ahslara ait. Geliri sosyal kurumlara ait. Bu arazilerden vergi alnmaz, balanamaz ve el konulamaz. Geliri asker ve memurlara maa karl verilen, karlnda asker yetitirilen topraklardr

Lonca: Esnaf tekilat Ahilik(Ftvvet): Esnaf ve dini tekilat Pervanecilik: Dirlik arazilerinin datmndan yetkilidir. hne: Askerleri vali, Amid: sivil vali 9

ATA GKEL Dizdar: Kale komutan Melih: ehzade Suba: Ordu komutan Reisul Bahr(emirl sevahil): Donanma komutan DL-EDEBYAT-BLM Uyar: Trk devletlerinde Arapa ve Farsann n plana kmas Trkenin yavalamasna neden olmutur. Karamanolu Mehmet Bey 1277 de Trkeyi resmi dil ilan etmitir. Trk devletlerinde saray ve ordu dili her zaman iin TRKE olmutur. Uyar: Dnyann ilk yatl burslu rencileri Karahanllarda Tamga Bura Han (Semerkant) medresesinde okumutur. Seluklularda ilk medrese Niabur Medresesi, en nemli medrese Nizamiye Medresesidir.(ilk niversite) Anadoluda ilk medrese: Niksar(yabasan) Medresesi Danimentler tarafndan kurulmutur. Osmanllar ilk medrese znik(Orhaniye) Medresesidir. Medrese retmenlerine Mderris, Muid, rencilerine suhte, softa, diplomaya icazet ad verilir. UYARI: lk Trk devletlerinde danma meclisine Kenge-Kenei, Trk-slam devletlerinde limler meclisi, Osmanl Devletinde ise Meveret Meclisi ad verilir. Farabi : Felsefe. Trk-slam tarihinde pozitif bilimlerin kurucusudur. Muallimus Sani bn-i Sina: Tp. El KANUN fit Tp ve Kitab ifa, Biruni: Matematik, Fizik, Corafya Harezmi: Matematik mer Hayyam: Matematik, Astronomi Ulu Bey: Astronomi Ali ir Nevai: Muhakemetl Lgateyn Nizamlmlk: Siyasetname

Anadolu Seluklu devletinde; Mevlana: Divan- Kebir, Mesnevi, Fihi Mafih, Mektubat Yunus Emre: Risalatn Nushiye, Divan k Paa: Garipname 10

ATA GKEL Ahmet Glehri :Mantkut Tayr Hoca Dehhani: Seluklu eyhnamesi ile nldr. Battalname ve Danimendname nemli szl rnlerdir MMAR Anadolu Seluklu Devletinde; lk kervansaray Alay handr. Evdir han, Alara han ve Sultan han nemli kervansaraylardr. En nl hastane Kayseri Gevher Nesibe ve Gyasiye Darifasdr. UYARI: Mimaride ta, ahap, inicilik, bitki, hayvan motifleri kullanlmtr.

Konya: Aleddin Camii, Karatay, Sral ve nce Minareli medrese Nide: Aleddin camii Krehir: Cacabey Medresesi Sivas: Ulu Camii, Gk Medrese, Buruciye, ifahiye ve ifte Minareli Medrese Kayseri: Hond Hatun Medresesi Tokat: Gk Medrese Erzurum: ifte Minareli Medrese Beyehir: Kubat Abad Saray nemli mimari eserlerdir. Diyarbakr: Malabadi Kprs Trbe: Drt duvar zerinde kubbe ile rtl ant-mezar Kmbet: zeri piramit, silindirik ve okgen gvdeli ant-mezar.(Kayseri Dner Kmbet) Klliye: Camii merkezli medrese, ktphane ve hastanenin bulunduu binalar topluluudur. En nemli klliye Kaysersideki Hond Hatun klliyesidir. ifahane: Hastane marethane: Aevi

OSMANLI DEVLET

Kurulu Dnemi

:12991453

Ykselme Dnemi :14531579 Duralama Dnemi :15791699 11

ATA GKEL Gerileme Dnemi Dalma Dnemi :16991792 :17921922

Uyar: Osmanl Devleti airetten beylie; Osman Bey Beylikten devlete; Orhan Bey, devletten imparatorlua; Fatih(II. Mehmet) dnemine geildi. Tarihte merkezi otoritesi en gl Trk devletidir. nemli UYARI: Osm. Devletinde otoriteyi glendiren hkmdarlar: I.Murat : lke topraklar Hkmdar ve oullarnn ortak maldr. Fatih : Karde katlini yasal hale getirdi. I:Ahmet : Ekber ve Ered yasasn uygulad.

KURULU DNEM 12291453 Uyar: Osm. Merkezi otoritesinin yannda balkanlarda uygulad hogr ve iskn politikas sayesinde balkanlarda fethedilen edilen yerlerin elde tutulmas kolaylat ve kalclk saland. Devlet Osman Bey tarafndan St ve Domani evresinde kuruldu.Bizansla yaplan ilk sava: Koyunhisar sava(1302) Osman Bey. Orhan Bey dneminde; lk meydan sava: Maltepe sava (1329 Palekanon)yapld, lk defa Rumeliye geildi. impe kalesi alnd 1353. Osmanlya balanan ilk beylik Karesioullar, son balanan beylik ise Dulkadirolulardr. (Ramazan oullar beylii Osmanlya balln bildirmi ve 1608 ylna kadar Osmanlya bal olarak yaamtr.) Sazldere, Srp Snd, Plonik baskn, irmen ve I.Kosova Sava: I.Murat Nibolu ve Ankara Sava: I.Beyazt. Osmanlda Anadolu da ilk siyasi birlii salayan ve stanbulu ilk kuatan I.Bayezittir. Uyar: Osmanl Devleti Fetret Devrinde Balkanlarda nemli toprak kaybna uramam ve isyanla karlamamtr. Bunun nedeni: skn politikas, hogrl ve adil politika, Avrupada yzyl savalarnn olmasdr. lk deniz sava, eyh Bedreddin, elebi Mustafa isyan: elebi Mehmet. Osmanlda dini ve sosyal ierikli ilk isyan eyh Bedreddin isyandr Dzmece Mustafa ve ehzade Mustafa isyan, Varna Sava, Edirne-Segedin Ant. ve II. Kosova Savalar II. Murat dneminde yaanmtr. 12

ATA GKEL Anadoluda byk oranda ilk siyasi birlii kuran Yldrm Beyazttr. Bu birlik Ankara sava(1402) bozuldu. Anadoluda kesin olarak siyasi birlii Yavuz Sultan Selim salad.(1515 Turnada sava) lk nemli tekilatlanma Orhan Bey dnemindedir. Divan, vezirlik, kadlk, medrese, zenli ordu, donanma, vakf rgt, suba ilk defa bu dnemde olutu ve devlet aamasna geildi. Veziriazamlk(Sadrazam) ,Nianc, Kazasker, Rumeli beylerbeylii, Topu ve Yenieri oca, Tmar sistemi, Penik sistemi I.Murat dneminde oluturuldu. Hdavendigar, sultan, padiah, hkmdar unvanlar ilk defa I.Murat dneminde kullanld.

Kurulu Dnemi Hal Savalar 1364 Srp Snd => I.Murat 1389 I.Kosova 1396 Nibolu 1444 Varna =>I.Murat =>I.Beyazt =>II. Murat

1448 II. Kosova =>II. Murat sava Hendek, Anadoluda yaplan son savunma sava Miryokefalon, Balkanlarda yaplan son savunma sava II. Kosova, Kurtulu savandaki son savunma sava Sakarya savadr. Uyar: II. Kosova sava ile

Balkanlarda kesin olarak egemenlik saland. Balkan son savunma savadr. Uyar: slam tarihinde son savunma

YKSELME DNEM 14531579 FATH DNEMNDE; stanbul, Amasra, Sinop, Trabzon, Krm fethedildi. Krmn alnmas ile Karadeniz Trk gl haline geldi. Balkanlarda; Arnavutluk, Srbistan, Eflak, Bodan, Bosna-Hersek alnd. 13

ATA GKEL Uyar: Fatih Bizans yeniden diriltme almalarna son vermek iin Mora Despotluuna ve Trabzon Rum impna son verdi. Uzun Hasan yenilgiye uratt.Otlukbeli Sava 1473. Avrupa Hristiyan birliinin olumasn nlemek iin Ortodoks halkn himaye etti. lk kapitlasyon Venediklere verildi 1479. Krm fethiyle Karadeniz Trk gl haline geldi 1475. Trk tarihinin ilk yazl kanunlar kabul edilen Kanunname-i Ali Osman (Fatih Kanunnamesi) oluturuldu. lk clus bahii verildi. Enderun mektebi ald. lk altn para basld. Sadrazamlar divana bakanlk yapmaya balad. Topkap saray yapld. Fatih Camii ve Sahn- Seman medresesi ina edildi. II. Beyazt dneminde Cem Sultan olayndan dolay pasif politika izlendi. Uyar: Ykselme dnemindeki duraklama dnemi II. Beyazt, duraklama dnemindeki ykselme dnemi Kprller Dnemidir. ah kulu isyan(1511) II. Beyazt dnemindedir. Uyar: Yavuz Sultan Selim in temel amac Trk-slam birliini salamaktr.(ran, Msr seferleri)Yenierilerin destei ile tahta geen ilk hkmdar Yavuzdur. 1514 aldran sava ile ah smail, 1515 Turnada sava ile Dulkadirolular, 1516 Mercidabk ve 1517 Ridaniye sava ile Memluklar yenilgiye uratt. Anadoluda kesin siyasi birlii salad. Osmanlda uluslar aras sorun haline gelen sorunlar: Cem Sultan, Kavalal Mehmet Ali Paa(Msr Sorunu),Boazlar, Girit(Yunanistan) ff. Kanuni Dnemi syanlar Canberd Gazali (1521) Ahmet Paa Kalenderolu Baba Znnun Kanuni Dneminde; stanbul (brahim Paa Ant. 1533) Uyar: Osmanl Devleti 1533 stanbul (brahim Paa) Ant ile Avusturyaya siyasi stnlk saland. Avusturya ile yaplan ilk antlama: (1524) (1526) (1527)

14

ATA GKEL son buldu. ranla yaplan ilk antlama: Amasya antlamas 1 1535te Fransaya kapitlasyon verildi. 1538 Preveze Deniz sava ile Akdeniz Trk Gl haline geldi. Sokullu Mehmet Paa dneminde Kbrs fethedildi 1571 de nebaht Savanda Osm. donanmas yakld. Don-Volga kanal projesi, Karadeniz-Marmara Projesi ve Svey Kanal projesi vardr. Kapitlasyonlar 1-Fatih => Venedik1479 2-Kanuni => Fransa1535 3-Sokullu =>ngiltere1578 4-III. Ahmet => Hollanda1718 5-III. Mustafa =>Prusya1761 6-II. Abdlhamit: K. Kaynarca Ant.1774 => Rusya 71838 Balta liman ant. le ngiltere (Bu antlama ile Osmanl Avrupann ak pazar haline geldi. Osm. Ekonomisi da baml hale geldi.) 8-1881de Dyun-u Umumiye idaresi ile Osmanl devletinin gelirlerine el konuldu. Uyar: Fransa ya verilen kapitlasyonlar 1740 I.Mahmut dneminde srekli hale geldi. Kapitlasyonlar 1923 Lozan antlamas kaldrld. Bu stnlk 1606 Zitvatoruk Ant. le

DURAKLAMA DNEM 15791699 15

ATA GKEL Genel politika: Devleti ykselme dnemindeki gcne kavuturma. I.Ahmet dneminde Ekber ve Ered yasas ile en akll ve en yal olann tahta geme kural getirildi. Kafes Usul.(Ama taht kavgalarn nlemek) Douda en geni snrlara 1590 stanbul(Ferhat Paa ) antlamas ile ulald(ran) Batda en geni snrlara 1672 Buca antlamas ile ulald(Lehistan) Uyar:1533 stanbul(brahim Paa) antlamas ile Avusturyaya salanan siyasi stnlk Zitvatoruk antlamas ile son buldu 1606. ki devlet hkmdar eit kabul edildi. ranla yaplan antlamalar 1590 stanbul(Ferhat Paa) 1611 Nasuh Paa 1618 Serav Antlamas 1639 I.Kasr- irin(Bugnk Trkiye-ran snr izildi) Uyar: Hotin seferinde Yenieri ocann, Haova Meydan savanda Tmar sipahilerin bozulduu grld.(Yenieri ocann bozulduunu gren ve oca kaldrmak isteyen Gen Osmandr) Rusya ile yaplan ilk antlama 1681 ehrin Antlamas (Bahesaray) dr. Uyar: II. Viyana kuatmas sonunda Osmanlya kutsal ittifak oluturuldu(M.A.L.V.e.R devletleri) 1699 Karlofa Antlamas ile Osmanl ilk defa byk apta toprak kaybetti(Venedik, Avusturya, Lehistan). 1700 stanbul antlamas ile Rusyaya toprak brakt.

Uyar: 17 yy slahatlar askeri ve mali alanda olup, batdan etkilenme yoktur. Vakay- Vakvakiye (nar olay) 1656: Yenierilerin sorumlu grdkleri devlet adamlarn nar aacna astrmalar olaydr. Yenieri isyan sonucu ldrlen ilk padiah Gen Osmandr. Osmanlda ilk bte Tarhuncu Ahmet Paa tarafndan hazrlanmtr. artl olarak ilk sadrazam olan Kprl Mehmet Paadr. Uyar: Ykselme dnemi iindeki duraklama dnemi II. Beyezid, duraklama dnemi iindeki ykselme dnemi Kprller dnemidir. Uyar: Girit Adasnn 24 ylda alnmas donanmann zayfln gsterir. 16

ATA GKEL nemli Uyar: Merkez isyanlar Yenieriler, Celali isyanlar Tmarl sipahiler tarafndan karlmtr. syanlar otoritenin zayflamas ve ekonomik kaynakldr. Rejimi deitirme amac yoktur. 17.YY ISLAHATILARI Kuyucu Murat Paa I.Ahmet Gen Osman(II. Osman) ( ilk defe Yenieri ocan kaldrmak istemitir.) IV. Murat ( Koi Bey risalesi hazrland) Tarhuncu Ahmet Paa (ilk bte) Kprl Mehmet Paa (artl gelen ilk devlet adam) Kprl Fazl Ahmet Paa Uyar: Islahatlar Devlet adamlar padiahlar ve sadrazamlar tarafndan yaplmtr. Halkn etkisi yoktur. Kiilere bal kalmtr. Batdan etkilenme yoktur.

17

ATA GKEL GERLEME DNEM (16991792) Genel Politika: Karlofa ve stanbul antlamas ile kaybedilen yerleri geri almak. Edirne olay(1703) : Edirneye ekilen padiah II. Mustafann yerine III. Ahmetin tahta geirilmesidir. 1711 Prut antlamas ile Rusyaya stnlk saland ve kaybedilen yerlerin bir ksm geri alnd. 1718 Pasarofa Antlamas ile Osmanl Devleti batnn stnln kabul etti. Uyar: Lale Devri: 1718 Pasarofa antlamas ile balar 1730 Patrona Halil isyan ile son bulur (Padiah III. Ahmet sadrazam Nevehirli Damat brahim Paadr) 1724 stanbul Antlamas Osmanl ile Rusya arasnda ilk ttifak antlamasdr.(ki devlet ran topraklarn paylamtr). 1739 Belgrat Antlamas Osmanlnn 18.yy da en krl antlamasdr. Bu antlama Karadenizin Trk gl olduunu gsteren son antlamadr. Uyar: Antlamada arabuluculu olan Fransaya daha nce verilmi olan kapitlasyonlar srekli hale gelmitir. Uyar: Gerileme Dneminin en ar antlamas olan Kk Kaynarca antlamas ile Krm elden kt Rusyaya kapitlasyon verildi Rusya Ortodokslarn koruyuculuunu stlendi ve Osmanlnn i ilerine karmaya balad. Karadeniz Trk gl olmaktan kt. Rusyann balkanlarda etkinlii artt. Uyar: Krmn elden kmas ile halk Mslman olan bir blge ilk defa kaybedilmi oldu. (Milliyetilik akmnn etkisi yoktur.) Uyar: Halife unvan K. Kaynarca ve Ui Antlamalarnda geer Krm u gelimelerden sonra Rusyaya baland. K.Kaynarca Ant. Bamsz oldu. 1774 Aynalkavak Ant.(Tenkihnamesi) Rus yanls ahin Giray Krm han seildi. 1779 Rusya Krm igal etti 1783 18

ATA GKEL Ya Ant. Osmanl Krmn Rusyaya ait olduunu kabul etti. Uyar: Rusya ve Avusturya Grek projesini canlandrma gayesi ile Osmanlya sava at. (17871792).Milliyetilik aknndan rahatsz olan Avusturya Zitovi Ant.(1791) ile Savatan ekildi. 18. YY ISLAHATLARI Uyar: Askeri ve mali alandadr. En byk zellii batdan etkilenme vardr. Lale devri (17181730) : Nevehirli Damat brahim Paann istei ile balad. lk defa Avrupadan Matbaa getirildi ( brahim Mteferrika ) Avrupaya geici eliler gnderildi ( Paris) tfaiye bl oluturuldu, tercme kurullar oluturuldu, iek as uyguland, Bat tarz mimari olan barok ve rokoko sanat kullanld. ini imalathanesi kuruldu.

I.Mahmut: Askeri alanda slahat yapld Batdan ilk defa askeri uzman getirildi(Humbarac Ahmet Paa) Kara Mhendishanesi ald. III. Mustafa: Esham Usul(i borlanma) uyguland. Ama baarl olamad. Mhendishane-i Bahri Hmayun ald. Sadrazam Koca Ragp Paadr. I.Abdlhamit: Mali dzenlemeler yapld. stihkm okulu ald. Yenierilerin saym yapld. Sadrazam Halil Hamit Paadr III. Selim: Osmanlda ilk defa kkl slahat yapmaya alt. Bat tarznda ilk ordu oluturuldu.(Nizam Cedit. Bu ordunun ilk ve tek baars Cezzar Ahmet Paa komutasnda Fransz Napolyonu yenmesidir) Nizam- Cedit iin rad- Cedit hazinesi kuruldu Daimi elilikler kuruldu. (Londra). Devlet matbaas (Matbaa-i Amire) kuruldu. Kara ve deniz Mhendishanesi geniletildi. Layiha-Rapor hazrlatld. Askeri okullarda Yabanc dil olarak Franszca okutuldu. 19

ATA GKEL Vezir says snrlandrld. Levent ve Selimiye klalar yapld. Uyar: III. Selim slahatlarnn genel ad Nizam- Cedittir. Uyar: Lale devri slahatlar Patrona Halil isyan, III. Selim Islahatlar, Kabak Mustafa isyan ile son bulur. Uyar: Geici elilikler Lale devrinde, daimi elilikler III. Selim dneminde oluturuldu.

Osmanl Donanmas 4 defa yakld. nebaht 1571 : Hallar eme 1773 :Rusya Navarin 1827 :FR Sinop 1853 :Rusya

ABD; 1783 Versay Ant. le kuruldu. Milliyetilik akmndan en ok Osmanl Devleti ve Avusturya Macaristan etkilendi(ok uluslu yap) Yzyl savalar:13371453 ng-Fransa ifte gl savalar: 14551485 ng Otuz yl savalar: 16181648 Almanyadaki mezhep savalar Yedi yl savalar: 17531763 ng-Fransz smrge sava (Avusturya-Prusya sava) Lehistan (Polonya): Rusya, Avusturya ve Prusya arasnda paylald. NEML UYARI: Viyana Kongresi (1815) ile .P.A.R devletleri Avrupann haritasn yeniden izdi. Fakat milliyet, etnik zellikler gz nnde tutulmad iin savalar yeniden balad Bu kongre ile Avrupa da milliyetilik ve bamszlk nlenmeye alld. Dier blgelerde ise desteklendi(ifte standart)Viyana kongresinde alnan kararlara Meternich sistemi ad verilir. Meternich Avusturya bakandr. Uyar: Viyana Kongresi(1815) ile 1827 Navarinde Osmanl donanmasnn yaklp Yunanistann bamszlnn desteklenmesine kadar geen dneme Restorasyon dnemi yeniden yaplanma denir. 1789 Fransz ihtilali ile Milliyetilik, adalet, hrriyet eitlik 1830 ihtilali ile Merutiyet, Liberalizm 1848 ihtilali (ii ihtilali) ile demokrasi ii haklar kavramlar yayld. 1830 ihtilalleri ile Belika Hollandadan, Norve sveten ayrld 20

ATA GKEL

OSMANLI DAILMA DNEM(17921922) Genel politika: Avrupa Devletleri arasndaki kar atmasndan yararlanma.(Denge Politikas).lk denge siyaseti Fransz Napolyon'un Msr' igal etmesi zerine ng ve Rusya'nn karlar gerei Osma yardm etmesi ile izlenmitir. Bylece Fransa 1801 El Ari Anlamas Ant. ile Msr'dan ekilmitir. Osmanl: Msr, Boazlar, Krm Sava, 93 Harbi sonras, 1.Dnya Savanda denge politikas izlenmitir. 19.yy. balarnda 1807 Tilsit Ant.(Fr-Rusya),1809 anakkale( Kale-i Sultaniye) Ant. Osm- ng. arasnda imzalanmtr. Osma kar ilk isyan eden Srplar, ilk bamsz olan Arnavutluktur. FR Yunan isyan srasnda Yunanllar desteklemitir ve Viyana kongresi kararlarna aykr davranmtr ve Restorasyon dnemi sona ermitir. Osm. Devletinde: Cem olay, Kavalal M.Ali Paa(Msr),Boazlar sorunu, Yunan isyan uluslararas sorun haline gelmitir. 1833 Hnkr skelesi Ant: Boazlar sorun haline geldi. Boazlar sorunu ortaya kt. Osm. Devletinin Boazlar zerinde Egemenlik Haklarn kullanarak imzalad son Antdr.1936 Montr Boazlar szlemesi ile Trkiye'ye braklmtr. 1840 Londra Konferans Msr meselesi iin(Fransa katlmad),1841 Londra Konferans Boazlar meselesi iin toplanm Msr ve Boazlar Uluslar aras sorun haline gelmitir. ng ile yaplan 1838 Balta liman Ticaret Ant. Osmanl ekonomisi kmeye balamtr. Osm. Devleti; Msr ve Boazlar sorununda Avrupadan destek almak iin Tanzimat Ferman, Paris Ant, olumlu sonu almak ii Islahat Ferman'n, stanbul(Tersane)Konferans kararlarn uygulamak iin I.Merutiyeti ilan etmitir.

Osm. gelen Mlteciler Yahudiler : II. Beyazt sveliler: Prut sava ncesi Lehliler: 17681774 Osm, Rusya sava ncesi Macar: Krm sava ncesi gelmilerdir. 21

ATA GKEL 1856 Paris Ant ile Osm. Avrupa Devleti sayld Osm. Topraklar Avrupa Devletinin garanti altna alnd. Eflak Badan zerk ve Karadeniz tarafsz hale geldi. 1878'de Ayastefanos Ant. Yerine Berlin Ant. mzaland. Osm. Berlin Ant. sonras Almanya'ya yaklat. 1878.1908 Yllar arasnda; Romanya, Srbistan, Karada bamsz oldu. 1878 Kbrs igal edildi.1878 Tunus'u Fransa igal etti.1881 Dyun-u Umumiye idaresi kuruldu.1881 Msr' ng. igal etti.1882 Dou Rumeli Bulgaristana katld.1885 Bulgaristan bamsz oldu. Girit Yunanistan'a katld. Bosna-Hersek Avust-Mac. Tarafndan ilhak edildi.1908 Ui Ant. Traplusgarb elden kt.1912 I.Balkan sava srasnda Bat Trakya, Makedonya Ege Adalar ve Arnavutluk kaybedildi.1913 Dmeke Meydan sava Osm. Yunanlar yenilgiye uratt. Halepe Ferman ile Girite zerklik verildi.1897 Srplar: Bkre Ant. ile ayrcalk, Edirne Ant. ile zerklik, Berlin Ant. ile bamszlk kazanmtr. Boazlarla ilgili imzalanan ilk uluslararas Ant 1841 Londra Boazlar szlemesidir. Trk Tarihinde Uygulanamayan Antlamalar 1-Ahmet Paa: II. Kasr- irin 1746 2-Ayastefanos: Berlin 1878 3-Sevr: Lozan Ant.1923

Kuzey Afrika da; Cezayir: Fransa 1830 Tunus: Fransa 1881 22

ATA GKEL Msr: ng. 1882 Trablusgarp: talya 1912 tarafndan alnmtr. II. Mahmut Yenilikleri Uyar: Osmanl Devletinde yenilik hareketleri, asker ve aydn hareketi olarak gelime gstermitir. Herhangi bir halk hareketi sz konusu deildir. Uyar: Senedi-i ttifak padiah ile ayanlar arasnda yapld.1808 Padiah ayanlarn varln tand. Bylece ayanlar hukuki stat alp, otoritesini glendirmeye alt. Senedi-i ttifak ile padiahn yetkileri ilk defa snrlandrld. Ayrca bu belge demokratiklemede ilk aama kabul edilir. Divan tekilat kaldrld. Yerine Nazrlklar (Bakanlklar) kuruldu.(Ama merkezi otoriteyi glendirmek) Sekban- Cedit oca kuruldu-kapatld. Ekinci oca kuruldu-kapatld. 1826da Yenieri Oca kapatld.(Asakiri Mensura- Muhammedi ye ordusu kuruldu.Merkezi otorite glendi. Msadere Usul (Devletin mallara el koymas) kaldrld. zel mlkiyet gvence altna alnd. Muhtarlklar kuruldu. Takvim-i Vekayi adnda ilk resmi gazete karld. lk defa Avrupaya renci gnderildi. lkretim zorunlu hale geldi. Memurlara fes ve pantolon giyme zorunluluu getirildi lk kez askeri amal nfus saym yapld. Karantina uyguland. Tmar sistemi kaldrld. Memurlara maa baland. Mzaka- Hmayun kuruldu. Posta ve polis tekilat kuruldu. Yerli mal kullanm tevik edildi. Meclis-i Valay- Ahkm- Adliye kuruldu.(yasa, ynetmelik hazrlayan meclis) Meclis-i Hass Vkela: Hkmet ilerini yrten kuruldur Daru uray Bab- Ali: Memurlarn yarglanma iine bakar Daru uray Asker: Askeri davalara bakar. Mektebi-i Harbiye ve Mektebi Tbbiye ald. 23

ATA GKEL Uyar: 19 yy.da bat tarz eitim veren okullarn almas ile kltr birlii, yeni mahkemelerin almas ile hukuk birlii bozuldu. Cumhuriyet dneminde Tevhidi-i Tedrisat kanunu ile eitimretim birlii, Medeni kanunla hukuk birlii saland. Uyar: Yenieri Ocann kaldrlmas ile Osmanl Devletinde, Halifeliin kaldrlmas ile Cumhuriyet tarihinde yeniliklerin n ald.

Tanzimat Dneminde; l genel meclisleri kuruldu. ltizam usul kaldrld. Kaime ad verilen para basld. lk defa krm sava srasnda bor para alnd(1854 ngiltere) Darlfnun(niversite) ald.1870 Mlkiye Mektebi, retmen ve sanat okullar, Mektebi-i Sultani ald.1847. lk banka ald. Bank- Dersaadet.1847 Daha sonra Bank- Osman 1856 ve Bank ahane Osm 1863 ald. lk Medeni kanun olan Mecelle hazrland.(1868 Ahmet Cevdet Paa) Osmanl Devletinde Demokratikleme Hareketleri Sened-i ttifak Tanzimat Ferman slahat Ferman I.Merutiyet II.Merutiyet 1808 1839 1856 1876 1908

24

ATA GKEL

KLTR-MEDENYET
Osmanl Devleti merkezi otoritesi en gl Trk Devletidir. Merkezi otoriteyi glendirmeye alan hkmdarlar: I.Murat: lke topraklar hkmdar ve oullarnndr geleneini Fatih(II. Mehmet): Karde katlini I.Ahmet: Ekber ve Ered yasasn getirmitir.( Kafes Sistemi ) Osmanl devlet tekilat Seluklu tekilatnn izlerini tar. Padiahlar: Bey, Gazi, Han, Hakan, Hkmdar, Sultan ve Padiah unvanlarn kullanmlardr. Yavuz Selimden itibaren Halife nvanda kullanlmtr. lk ehzade sancana kan; I.Murat Son ehzade sancana kan; III. Mehmet Ordunun bana sefere kamayan ilk hkmdar: II. Selim Son sefere kan; II. Mustafadr.

DNAN-I HMAYUN Orhan Bey tarafndan kuruldu. II. Mahmut tarafndan kaldrld. Divan: Devlet ve memleket ilerinin grld yerdir ayn zamanda en yksek mahkemedir. Divan bu gnk bakanlar kuruluna benzer. Fatih dnemine kadar karar organ, Fatihten itibaren danma meclisi zellii tar. Divan yeleri 1-Sadrazam(Vezir-i Azam):Padiahn vekili olup, onun mhrn tar. Fatihten itibaren divan bakanlna bakarlar. Padiah sefere kmad zaman Serdar- Ekrem unvan ile sefere karlar. Fatihten itibaren daha ok devirme kkenliler bu greve gelmilerdir. 2-Kubbealt Vezirleri: Sadrazamn yardmclardr. Says 57 dir. Bugnk bakanlar kuruluna benzer.

25

ATA GKEL 3-Kazaskerler: eri ve mderrislerin atamasn yapar. Anadolu ve Rumeli kazaskeri olmak zere saylar ikidir. Rumeli Kazaskeri makam bakmndan stndr. 4-Nianc: Divandaki grmelerin kaytlarn tutar. Yazmalara bakar. Dirliklerin datmn yapar. Tapu Tahrir defterini tutar. 5-Defterdar: Mali ilerden ve hazineden sorumludur. Anadolu ve Rumeli olmak zere saylar ikidir. Rumeli defterdar ba defterdardr. 6-eyhlislam: Yaplan ilerin dine uyup uymad konusunda fetva verir.16 yy da ye olmutur. 7-Kaptan- Derya: Donanma komutandr.16 yy da divan yesi olmutur. 8-Yenieri Aas: Vezir rtbesi varsa divan yesi olur.16 yy da ye olmutur. 9-Reisl Kttap: D ileri bakandr. 17 yy dan sonra nem kazanmtr. Galebe Divan: Yabanc elilerin kabul srasnda toplanr Ayak Divan-: Halkn ikyetlerinin dinlendii divandr. Ulufe Divan: Yenieri maalar iin toplanr. Sefer Divan-: Sadrazamn sefere karken toplad divandr.

Seyfiye snf: Ynetici ve askeri snftr. Sadrazam, Vezirler, Yenieri aas, Kaptan- derya, beylerbeyi, sancakbeyi. Kalemiyye: Nianc, Defterdar, Reisl Kttap, Ktip. lmiye: Kazasker, eyhlislam, Mderris, Mft, Kad. lke Ynetimi stanbulun ynetiminden : Sadrazam Adalet ilerinden Gvenliinden Belediye ilerinden : Taht kads : Yenieri Aas : ehremini sorumludur.

Bakentler: Bursa, znik, Edirne, stanbul. Bakente payitaht Asitane, Dersaadet de denir. Ynetim Eyalet Sancak Beylerbeyi Sancakbeyi 26 Adalet Kad Kad Gvenlik Suba Suba

ATA GKEL Kaza Ky Kad Ky Kethudas Kad Kad Naibi Suba Yiitba

Eyaletler 1-Merkeze Bal Eyaletler (Saliyaneli - Yllksz): Topraklar dirlik sistemine gre datlan, tmar sistemi uygulanan eyaletlerdir. Toplanan vergiler dirlik sahiplerine maa olarak denir. Buna karlk dirlik sahibi devlete asker yetitirir.(Anadolu, Rumeli, Trabzon, am; Halep ff) 2-zel Ynetimi Olan Eyaletler(SaliyaneliYllkl): Mukataa arazileridir. Vergileri iltizam usulne gre toplanan eyaletlerdir. ltizam: Vergi pein olarak alnr. ltizam alan kiiye mltezim denir. (Msr, Yemen, Badat, Tunus ff). 3-mtiyazl Eyaletlerdir.(Krm, Eflak, Erdel, Hicaz ff) Hicazdan vergi alnmaz.

TOPRAK * ri *Harici * Miri * Vakf

1-Miri Arazi: Devlete ait olan topraklardr. Dirlik arazi: Memurlara maa karl verilir. Gelirlerine gre; Has, Zeamet, Tmar olmak zere e ayrlr. Maa olarak verilirken derece ve rtbelere gre verilir Ekinci Tmar: Savata yararllk gsterenlere Hizmet Tmar: Saray grevlilerine Mustahfaz Tmar: mam Hatip ve Hafzlara verilen tmarlardr

Yurtluk: Geliri snr boylarnda grev yapan askerlere verilen arazilerdir. Ocaklk: Geliri kale muhafzlar ver tersane giderlerine ayrlan arazilerdir 27

ATA GKEL Mukataa: Geliri dorudan Hazineye aktarlan arazilerdir. Pamaklk: Geliri padiahn ailesine ayrlr Metruk: Otlak, Mera, ayr Malikne: Kahramanlk gsterenlere verilen topraklardr. Mevat: Geliri olmayan, talk, bataklk arazilerdir.

2Vakf Arazi: Geliri hayr kurumlarna ayrlan arazilerdir. Alnp satlamaz devredilemez. 3r Arazi: Mslmanlara ait mlk arazileridir. 4Haraci Arazi: Gayri Mslimler ayrlan arazilerdir. ORDU 1-Kapkulu Askerleri A-Kapkulu Piyadeleri: Acemi olanlar Yenieriler, Topular, Top arabaclar, Cebeciler, Lamclar, Humbaraclar, Sakalar B-Kapkulu Svarileri: Sipahiler, Silahtarlar, Sa garipler, Sol garipler, Sa ulufeciler, Sol ulufeciler Kapkulu askerleri maal askerlerdir Merkezde bulunurlar. Yaya ve atl askerlerden oluur. Devirme yoluyla oluan askerlerdir. (Penik sistemi) ayda bir ulufe ad verilen maa, padiah deiiminde clus ad verilen bahii alrlar. lk clus bahii Fatih dneminde verilmitir. Yenierilerin ilk isyan II. Murat dneminde Buuk tepe isyandr. 2-Tmarl Sipahiler: Tamamen Trklerden oluur. Ordunun temelidir. Eyaletlerde bulunurlar. Toprak geliriyle beslenirler. Maa almazlar. Tarann gvenliini salarlar. Atl-cebel askerlerdir. 28

ATA GKEL 3-Yardmc Kuvvetler: Gnlller, Deliler, Aknclar, Yrkler ff 4-Donanma: ilk donanma Orhan Bey, ilk tersane I.Beyazt dneminde Geliboluda almtr. Fatih ve II. Beyazt dneminde gelimitir, Kanuni devrinde (Barbaros Kardeler) zirveye kmtr. Askerlere Levent, azap ad verilir.

MALYE Devlet hazinesine Hazine-i Amire (d hazine), Padiah hazinesine Hazine-i Hassa( i hazine) denir. Vergiler: eri Vergiler: r, Hara, Cizye rfi vergiler: Bennak: Evlilerden Mcerred: Bekr erkeklerden ift bozan: 3 yl topra ekmeyenlerden Resmi ift: Gayr Mslim iftilerden Adet-i Anam: Hayvanclk yapanlardan Avarz: Olaanst hallerde alnan vergilerdir. lk avarz vergisi II. Beyazt dneminde alnmtr. Teklif-i Milliye Emirlerine benzer. Msadere Usul: Hazineden haksz kazan temin ederek zenginleenlerin, len devlet memurunun malna el konulmasdr Gmrk-Bac Emini: Ticaret ve zanaatla uraanlardan vergi toplar. htisap: Ruhsat vergisi. Muhtesip: Mali ilere bakar. Fiyatlar kontrol edip denetler. Kapan Emiri: rnlerin tartlmas ve adaletli datmn salar. Narh sistemi: Tketim mallarnn fiyatlarnn belirlenmesi sistemidir. Lonca: Esnaf tekilat. Ahilik:( Ftvvet): Ekonomik ve dini tekilat. Gedik Usul: Esnaflara verilen bir nevi imtiyazdr. Uyar: Devletin en nemli giderleri Bayndrlk, Eitim, lim ve askerlere ayrlr. Uyar: Bursa da ipek, stanbulda ve Selanikte (uha) yn Ankarada sof, Halepte tuz, Zonguldakta ta kmr, Edirne de ayakkab ve silah retimi gelimitir. 29

ATA GKEL

ETM-RETM Mahalle Mektepleri(Sbyan Mektebi) lkokul seviyesindeki okullardr. Medreseler: Dini ve pozitif bilimlerin okutulduu okullardr. Medrese retmenlerine Mderris veya Muid ad verilir. lk medrese znikte Orhan Bey tarafndan kurulmutur. Fatihin Sahn- Seman ve Kanuninin Sleymaniye medreseleri ok nldr. Medreselerde eitim retim cretsizdir. htiyalar vakf tarafndan karlanr. Enderun: Devlet adam yetitiren okuldur. II. Murat devrinde Edirnede kurulan bu okul stanbulda gelitirilmitir Ynetim ve devlet memuru olmak iin Trke bilmek ve Mslman olma art vardr. Ali Kuu: Matematik Molla Fenari: Tarih, Mantk Kemal Paazade: Vakanvistir Kadzade-i Rumi: Matematik, Astronomi Matrak Nasuh: Matematik, Astronomi Takiyyddin Mehmet: Astronomi Ktip elebi: Kefz znun, Cihannma, Fezleke Piri Reis: Kitab- Bahriye Seydi Ali Reis: Miratl Memalik ve Miratl Kinat, Evliya elebi: Seyahatname adl eseri vermitir.

Edebiyatta 16 yy da: Baki-Mersiye, Fuzuli: Beng Bade, Leyla ve Mecnun, 17 yy da: Nefi, 18 yy d: Nedim nldr. 15 yy da: Amasyal eyh Hamdullah, 16 yy da: Ahmet Karahisari, 17 yy da: Hafz Osman nemli HATTATLARDIR.

30

ATA GKEL MMAR Kurulu Devri: Bursa Ulu Cami, Yeil Trbe, Muradiye Camii Ykseli Devri: Beyazt Camii, ehzade Camii, Sleymaniye Camii Selimiye Camii Duraklama Devri: Sultan Ahmet Camii (Sedefkr Mehmet Aa) 18 yy: III. Ahmet emesi, Nuru-Osmaniye Camii, Laleli Camii, Selimiye Klasdr. Barok ve Rokoko sanatlarnn etkisi vardr. 19 yy da: Dolmabahe saray Abdlmecit, raan ve Beylerbeyi Saray Abdlaziz, Yldz Saray II. Abdlhamit nemli eserlerdir. Revan ve Badat kk sivil mimarinin en gzel rnekleridir. Bedesten: Kapal ars Klliye: Camii merkezli binalar btn Darifa: Hastane marethane: Aevi Lala: ehzadeleri yetitiren retmen Bedergah: Acemilerin Yenieri Ocana kmas Reaya: Halk Derbent: Ticaret yollar ve geitlerde gvenlii salar Menzil Tekilat: Ticaret merkezleri arasnda posta ve haberleme ilerini salar Mekkri: Ticaret yollarnda tamaclk yapanlar. Minyatr: Eserleri sslemek iin yaplan kk, renkli resimdir. Nigari, Nakka Osman, Levni, Matrak Nasuh ve Belling nemli minyatr ustalardr. Musiki: Itri Efendi, III. Selim-lhami, Hac Arif Bey, smail Dede Efendi ff. Hat: Gzel yaz yazma sanatdr. Tezhip: El yazmas kitaplar ssleme sanatdr.(Baba Nakka, Kara Mehmet) Oymaclk: Ta ve ahap ksmlar oyma ekillerle ssleme Kakmaclk: Metal, ahap ve ta zerine alan yuvalara altn, gm, sedef gibi talarla gmerek yaplan ssleme sanatdr. lk resmi gazete: Takvim-i Vakay lk zel gazete: Tercman- Ahval 1860 inasi ve Agh Efendi karmtr 31

ATA GKEL lk yar resmi gazete: Ceride-i Havadis 1840 lk dergi: Mecmua-i Fnun-Mnif Paa 1862 lk Resimli Trk dergisi: Mirat

T.C. NKILP TARH VE ATATRKLK DERS NOTLARI XIX. YZYILDA OSMANLI DEVLET Uyar: Fransz ihtillnn getirdii fikir akmlar zellikle milliyetilik akm Osmanl Devleti'ni de etkiledi. Bu fikir akmlar sonunda Aznlklar, bamszlk istekleri ile ayaklanmaya baladlar. Aznlk isyanlarn ve haklarn bahane eden batl devletler Osmanl Devletinin i ilerine karmaya baladlar. Bu durumdan karlacak en nemli sonu udur: 19. yzylda ve 20. yzyln balarnda Osmanl Devleti'nin en nemli problemi "Birliini Korumaktr". Uyar: Osmanl Devleti 19. yzylda ve 20. yzyln balarnda birliini koruyabilmek iin bir takm yenilikler (slahatlar) yapma zorunda kalmtr. Bu slahatlar: Tanzimat Ferman: (3 Kasm 1839. Glhane Hatt Hmayun). Ama Devlet ile halkn hak ve grevlerini karlk olarak ele almak Aznlklarn isyan etmesini nlemek Birlik veberaberlii salama Devletin dalmasn nlemek Batl devletlerin i ilerimize karmasna engel olmakt. Milliyetilik fikrini engellemek Maddeleri Devlet btn vatandalarn can mal ve namus gvenliini salayacak. 32

ATA GKEL Herkes kanun nnde eit olacak Mahkemeler ak yaplacak Vergiler herkesin gelirine gre alnacak Askerlik ileri dzenlenecek Rvet ve iltimas kalkacak

nemi: Bu ferman ile padiah gc yannda Kanun-Yasa gcnn de varl ilk defa kabul edilmi ve anayasal dzene geite ilk adm olmutur (Bu ynyle 1215 Magna Cartaya benzer). Islahat Ferman: (1856) Tanzim at ferm annn devam saylr. Batl devletlerin Krm savandaki szde yardmlarn karlk Fransz gr dorultusunda hazrland. Daha ok Hristiyan tebaann haklarn savunduu iin Mslman halk tarafndan benimsenmedi. Maddeleri; Aznlklar din deitirmeksizin devlet memuru olabilecek l genel meclisine ye olabilecek Mahkemeler ak yaplacak aznlklar kendi mahkemelerinde yarglanacak Aznlklar irket, okul ve kilise aabilecek Askerlikte nakdi bedel denecek Aznlklar aalayc szler sylenmeyecek Gayr Mslimler vergisini vermek artyla mal ve mlk sahibi olabilecek Sonu: Avrupann i ilerimize karmamas iin ilan edilen bu slahatlar, tam tersi sonular dourmu ve daha ok i ilerimize karma imkn dourmutur. 1839 dan 1876 I. Merutiyetin ilanna kadar olan dnem Tanzimat Devri denir.

Merutiyet lan -1876 Merutiyet: Bir devletin, bata bulunan bir hkmdar ile seimle belirlenmi bir meclis ve bir anayasa erevesinde ynetilmesidir (Padiah + Meclis veya Meruti monari)) Btn lkelerde merutiyet temel kurum tarafndan gerekletirilir. Bu temel kurumlar unlardr: Hkmdar Anayasa Parlamento (Seilmi Meclis) Osmanl Devletinde bu kurumlar I. Merutiyet uygulanmasnda u ekilde gerekleti. Hkmdar: Padiah II. Abdlhamit (Merutiyeti ilan eden ilk Osmanl Padiah). Anayasa: Kanun-i Esasi (lk Osmanl Anayasas). 33

ATA GKEL Parlamento: Meclis-i Mebusan(ilk Osmanl Parlamentosu). Uyar Birok din ve milletten milletvekili bulunduu iin I. Merutiyet tarihin en byk demokrasi denemesidir. I. Merutiyetin Baz zellikleri: Osmanl Devleti'nde ilk defa parlamenter sisteme geildi. Halka seme ve seilme temsil hakk verildi ve halk ynetime ortak oldu. Kanun-i Esasinin yaplmas ve ilk defa anayasal dzene geilmi oldu. I. Merutiyet ift meclislidir. Parlamento ve yan Meclisi. Ayan meclisini padiah, mebusun meclisinni halk seer Padiahn mutlak otoritesi kstland ancak Padiah gerekirse meclisi kapatabilecekti. Hkmet padiaha kar sorumlu idi. Yrtmenin ba padiaht. Kanunlarn yaplmasnda son sz padiaha aitti. Bu nedenle tam demokratik saylmazd. I. Merutiyet uygulamas on ay kadar srd. I.Merutiyet'in uygulanmasnda "Osmanlclk" fikri hkimdi. Ancak Osmanlc1k toplumu kaynatracak bir ba olamad. Merutiyetin getirdii geni haklar aznlklara daha fazla hareket sahas hazrlad. Padiah da yetkilerinin snrlandrlmasndan pek memnun deildi. En nemlisi 18771878 Osmanl-Rus Sava patlak vermiti (93 Harbi). Bu nedenlerle II. Abdlhamit lkeyi tek bana idare edebilmek iin merutiyet uygulamasndan vazgeti. Meclis-i Mebusann kapatlmas ve Anayasa'nn lavedilmesinden sonra otuz yl lkeyi II. Abdlhamit eskisi gibi idare etmitir. Bu dnem ierisinde zellikle Ruslardan destek gren Ermenilerin gizli tekilatlar kurarak devlete kar mcadeleye girdiklerini gryoruz. Biraz da Ermenilerin etkisiyle baz evreler bu otuz yllk dneme kasten "stibdat" devri ve II. Abdlhamit Han'a da haksz yere de "Kzl Sultan" dediler. Otuz yllk dnemin iki nemli gelimesinin de altn izmeden gemek doru olmaz. Bunlardan birisi "Dyunu Umumiye Kanunu (188l)"dur. Duyunu Umumiye genel anlamda Osmanl Devleti'nin d borlarnn denmesiyle ilgili bir kanundur. Duyunu Umumiye adl bir hazinenin kurulmasna vesile olmutur. Bu kanun ve hazine Osmanl Devleti'nin bamszlk ve egemenlik haklarna glge drmekte idi. Ancak Lozan anlamasnda kaldrlabilmitir. Uyar: lk d bor 1854 ylnda Krm Sava srerken, son defa da 1878 ylnda alnmtr. I.Merutiyet'ten sonraki ikinci nemli i gelime ise "ttihat ve Terakki Cemiyeti" olmutu. (1889). ttihat ve Terakki partisi Trk tarihinde rol oynayan ilk siyas partidir. Glhane 34

ATA GKEL bahesinde kurulan ttihat- Osman cemiyeti ile 1906'da Selanik'te kurulan Osmanl Hrriyet Cemiyetinin 1907'de birlemesi sonucu ttihat ve Terakki Cemiyeti siyasi partiye dnmtr. Bat dnyasna Jn Trklerin (Gen Osmanllar) temsilcisi olarak kendisini tantan ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin balca amac, 1876 Anayasasn i,Kanun-i Esasi)yeniden yrrle koymak ve Meclis-i Mebusan' amak olmutur. ttihat ve Terakki partisi,1908 ylnda II, Merutiyetin ilann gerekletirmi, 31 Mart vakasndan sonra ynetimde daha etkili olmu, Birinci Balkan Savandan sonra dzenledii hkmet darbesi ile iktidar ele geirmitir (Bab- Ali Baskn). ttihat ve terakki partisinin iktidar 1.Dnya Sava'nn sonuna kadar srmtr (8 Ekim 1918.)

II. Merutiyet 1908 lan edili sebepleri: ttihat ve Terakki partisinin basks ve almalar Rumeli'de kan, II. Abdlhamit kart isyanlarn artmas (Bunlardan en nemlisi Binba Niyazi Beyin Rense de kartt isyandr). 1908 ylnda yaplan Reval grmelerinde ngilizlerin, Ruslar Osmanllara kar serbest brakmas. II. Merutiyetin ilanndan sonra 13 Nisan 1909'da stanbul'da I.Merutiyet kart bir isyan kt. ttihat ve Terakki partisinin slamc kanadnn da katld bu isyana tarihimizde 31 Mart vakas denmitir. Selanik'ten gelen Hareket Ordusu tarafndan bastrlan 31 Mart olay Osmanl Tarihinde rejime kar kan ilk isyandr. 31 Mart vakasndan II. Abdlhamit sorumlu tutuldu. Olaydan sonra II. Abdlhamit tahttan indirildi yerine V. Mehmet Reat getirildi. Anayasada baz demokratik deiiklikler yapld ttihat ve Terakki partisinin ynetimdeki arl artt. Uyar: Osmanl Devleti II merutiyet ve dier i karklarla urarken dmanlar bo durmad. Bu karklktan faydalanan; Bulgaristan bamszln ilan etti. Avusturya-Macaristan mparatorluu Bosna-Hereki kendisine balad.. 35

ATA GKEL Yunanistan Giriti ilhak etti (Kendisine balandn ilan etti) I.Merutiyetin ilannda Jn Trkler, II. Merutiyetin ilannda ttihat ve Terakki Partisi etkili olmutur. I.Merutiyette Osmanlclk, II. Merutiyette Trklk-Turanclk etkilidir. I.Merutiyetin ilannda stanbul-Tersane konferans, II. Merutiyetin ilannda Reval grmesi etkilidir. Tarihimizde ilk defa ok partili dneme II. Merutiyetle geildi (ttihat ve Terakki Partisi, Ahrar Partisi, Hrriyet ve tilaf frkas gibi). II. Merutiyet ile temel hak ve hrriyetler daha arttrlmtr. II. Merutiyet, dneminde padiahn yetkilerini kullanma biimi deitirilmitir II. Merutiyette meclisin stnl anlay vardr. Merutiyette hkmet padiaha kar sorumlu iken II. Merutiyette hkmet meclise kar sorumlu hale gelmitir. Uyar: I.ve II. Merutiyet dnemlerinde devlet ynetim eklinde nemli deiiklikler olmasna ramen devletin teokratik yaps deimemitir. OSMANLI DEVLET'NDE FKR AKIMLARI 19. yzyln sonlarnda ve 20. yzyln balarnda Osmanl Devleti'nde eitli fikir akmlar ortaya kmtr. Bu akmlar '"dalmay nlemeyi" amalamtr. Balca fikir akmlar: Osmanlclk, slamclk, Trklk, Turanclk ve Batclktr. Osmanclk Tanzimat dneminin sonlarna doru baz Osmanl aydnlar Gen Osmanllar adnda bir cemiyet kurdular. Daha sonra siyasi faaliyette de bulunan bu cemiyete gre milliyet isyanlarn durdurup, lkenin btnln korumak iin devlet snrlar iinde yaayan tm toplumlar dil, din ve rk fark gzetmeksizin Osmanlclk fikri etrafnda toplamak gerekiyordu. 1. Merutiyetin temel fikrini de bu akm oluturuyordu. Herkesin eit hal ve yetkilere sahip olmas halinde birlik salanabilirdi. I.Merutiyet bu dnceyle ilan edilmitir. Arnavutluk'un isyan bu fikrin yrmediini gsterdi. slmclk 36 Meclis-i Mebusan da btn milletlerden ve dinlerden milletvekilleri vard. Fakat btn bunlar isyanlar durdurmad. En son

ATA GKEL Osmanl Devletinin birliini korumak iin 18771878 Osmanl-Rus Sava'ndan sonra ortaya atlan bir fikirdir. Bu fikri savunanlara gre devletin temel direi dindir. Hangi milletten olursa olsun btn Mslmanlarn Osmanl Halifesi etrafnda birlemesi gerekir. Devletin geri kalmasnn sebebi eriattan ayrlmaktr. Baz slamclar eriattan kesinlikle ayrlmamasn savunurken bazlar bilim, teknik ve endstride batdan faydalanlabileceini savundu. II. Abdlhamit devrinde devletin resmi politikas olan bu fikir ak m I. Dnya Sava srasnda Araplarn tutumu nedeniyle yryemeyecei anlald. Trklk Trklk, dil tarih ve edebiyat alanlarndaki almalarla balad. slamclk ve Osmanlclk akmlarnn devleti kurtarmaya yetmedii grlnce II. Merutiyet dneminde Trklk akm g kazand. Trklk akmnn ncleri milleti dil, din, soy ve lk birliinin oluturduuna nanyorlard. Onlara gre devlet dili, dini, soyu ve lks bir olan toplulua dayanarak ayakta durabilirdi. Bunun iin Osmanl ynetimindeki Trklere milli bilin kazandrlmalyd. Ziya Gkalpn almalaryla Trklk ilmi muhteva kazand. Trklere gre Osmanl devletinin kurtuluu ve glenmesi yeni bir hayata baldr. Bu hayatn dayana vardr. Bunlar: Dilde, gzel sanatlarda, ahlakta ve hukukta Trk Kltrne bal kalmak. slam mmetinden olmak, slam inancnn en yce din olduuna inanmak (dini devletten ayrmak artyla) Bat medeniyetini bilim ve teknik alannda benimsemek. Turanclk (Trk Birlii) Turanclk bir kltr hareketi olarak balayan Trklk dncesinin siyasi yndr. Amac "btn Trkleri bir lkede, bir devlet iinde, tek bir bayrak altnda birletirmektir." Bu dncenin nemli kiisi olan Ziya Gkalp, "Vatan ne Trkiye'dir Trklere ne Trkistan; Vatan byk ve mebbet bir lkedir: Turan diyerek fikri zetlemitir. Turanclk' benimseyenlere Turanc denmitir. Turanclar II. Merutiyetten sonra aydnlar arasnda ok sayda taraftar buldular. Kurduklar derneklerle faaliyetlerini yrttler ttihat ve Terakki'nin ileri gelenlerinden Enver Paa baarl olacana inanyordu. I.Dnya Sava'nda (zellikle Dou Cephesi) yenilmemizden sonra baar ansnn olmad anlald Baz Turanclar, Trkl birletirme lksnn Trkiye Trkl ile snrlandrlmasndan yana idi. Enver Paa buna kar km, kendisi Trkistana giderek orada bir ordu kurup Ruslarla savam ancak 1922' de ehit dmtr. 1920'lerde zayflayan Turanclk Kurtulu Savandan sonra reddedilmitir. Batclk 37

ATA GKEL 18. yzylda yenilikler adna, eskinin yanma yenisi de eklendi. 19. yzylda tamamen batlama akmnn etkisi hissedildi. XVIII. Yzyldan sonra artk herkes Osmanl Devleti'nin batdan geri kaldn kabul etmi ve slahat hareketlerinde batlamaya nem verilmitir. lk nce askerlik alannda balayan batllama daha sonra devlet ve toplum hayatnda devam etmitir. Tazimattan sonra nemli bir aama geirmi. II. Merutiyetten sonra dnce akm haline gelmitir. Batclar arasnda gr ayrl vard. Bir blm Avrupadan her eyi almaya gerek grmyor, batllarn teknolojisini almal ancak kltrn almamal grn savunuyordu. Dier bir blm ise tek bir medeniyet vardr o da bat medeniyetidir, gl ve dikeni ile alnmaldr diyorlard.

Trablusgarp Sava 19111912 Trablusgarp bugnk Libya'nn eski addr. Bu lke Barbaros Hayrettin Paa'nn Osmanllara hediyesi olup Kuzey Afrika'da elimizde kalan son topraklard." Uyar talya ile Rusya 1909 ylnda aralarnda yaptklar gizli bir anlama (Racconigi) ile Rusya talya'nn Trablusgarp'taki karlarn tanyor, talya ise Rusya'nn boazlar zerindeki karlarn kabul ediyordu. Uyar talya ve Almanya birliklerini ge tamamladklar iin smrgecilik yarnda da geri kalmlardr, 20. yzyln balarnda talya smrge elde edebilmek iin urayordu. Trablusgarp Sava'nn Sebepleri En nemlisi talyann gelien ekonomisi ve sanayisi iin smrge elde etmek istemesidir. Trablusgarp'n talya'ya ok yakn olmas Osmanllarn bu lkeyi savunacak durumunun olmamas. "Bu srada Msr ngilizlerin igali altndayd ve Osmanl donanmas da yetersizdi. talya 28 Eyll 1911 'de Osmanl Devletine ltimatom uyar vererek Trablusgarp zerinde isteklerde bulundu. Osmanl Devleti de bunu kabul etmemekle beraber bir ey de yapamad. Mustafa Kemal' in ilk katld savatr. talyanlar Trablusgarp'a asker kardlar, Gizlice blgeye giden Mustafa Kemal ve Enver Bey gibi gnlller yerli halk tekilatlandrp talyanlar durdurmay baard. Ancak talyanlar Osmanllar bara zorlamak iin Rodos ve 12 Ada'y igal ettiler. Tam bu srada Balkan Savalar da patlak vermiti. te bu nedenlerle Osmanl Devleti anlamaya raz oldu. 1912 svirenin Lozan ehrinde imzalan Ui Antlamasna gre; 38

ATA GKEL Trablusgarp ve Bingazi talya ya verildi. (Kuzey Afrika'daki son topraklar elden kt.) 12 Ada geici olarak talya'nn igaline brakld.( Osmanlnn kendi gcyle kendi topraklarn koruyamadnn kantdr. Bu adalar 1947 de talya tarafndan Yunanistana braklmtr) Trablusgarp halk dini ynden Osmanl Halifesine bal kalmas kabul edildi Uyar: Rodos ve 12 Ada Balkan Savalar srasnda Yunanistann igal etmesinden endielendii iin geici olarak talyann igaline verilmesi, Osmanl Devletini artk kendi topraklarn koruyamayacak duruma geldiini gstermesi bakmndan nemlidir. Osmanl Devletinin kmesinin iki temel sebebi vardr. Bunlar: Batdaki gelimelere ayak uyduramamas Fransz ihtillnn (inklbnn) meydana getirdii milliyetilik akmlarnn etkisi.

I. Balkan Sava (19121913) Savaa katlan devletler: Srbistan, Yunanistan, Karada, Bulgaristandr. Sebepleri de: Fransz ihtillnn yayd milliyetilik akm Panslavizm fikri Osmanlnn zayf olmas Uyar: ngilizler 19. Yzylda Osmanl Devletinin gsz ve zayf bir ekilde yaamasn istemi, Rusya gibi gl devletlerin gneye ve Akdenize inmesini hep engellemitir. Ancak 1878 Berlin Antlamasndan sonra balayan Osmanl-Almanya yaknlamasndan kukulanan ngilizler Reval grmelerinde Rusyay Osmanllara kar serbest brakmas.(Reval-Talin Estonyann bakenti.) Ruslarn Pan-slavizm, boazlar ve scak denizlere inme politikalaryla Balkan devletlerinin kkrtmas. Balkan devletlerinin (Srbistan, Yunanistan, Karada, Bulgaristan) kendi aralarnda birleerek Osmanllar Balkanlardan atmak istemesi. Balkan devletleri 1912 yl iinde kendi aralarnda eitli ittifaklar yaptlar. lk olarak Karada daha sonrada dier Balkan devletleri Osmanl Devletine sava atlar. Osmanl Devleti I. Balkan Savanda btn cephelerde maalesef yenildi. Bu yenilginin balca sebepleri unlardr: bu sebepleri ibret olmas bakmndan iyi anlamak gerekir.

39

ATA GKEL Ordunun politikaya karmas (En nemlisi). Komutanlar arasnda siyasi ekimeleri var olmas. Savan kaca belli olduu halde gerekli hazrlklarn yaplmam olmas. Ordunun disiplinsizlii ve organizasyon bozukluu. Uyar: Mustafa Kemal 1924 ylnda kartt bir kanunla ordunun siyasetle uramasn yasaklayacaktr. Bu durumun ne kadar nemli olduu Balkan Savalarnda anlalr. I. Balkan Sava devam ederken Arnavutlukta da isyan kt. I. Balkan Sava 1913 ylnda imzalanan Londra Anlamasyla sona erdi. Buna gre Midye-Enez izgisinin batsnda kalan tm Topraklar elden gidiyordu. Yani Arnavutluk, Edirne dhil Dou Trakya, tm Makedonya, Girit, geleceinin tayini byk devletlere braklan Ege adalar. Uyar: Arnavutluk Osmanl Devleti'nden ayrlarak bamsz olan son Balkan devletidir. ttihat ve Terakki partisi I. Balkan Sava'ndan sonra bir hkmet darbesi yaparak iktidar tamamen ele geirdi. (Bab- Ali Baskn) 1913

II. Balkan Sava 1913 Devletleri: Srbistan, Yunanistan, Karada, Bulgaristan ve Romanya'dr. Balkan Sava'ndan sonra Osmanl Devletinden alnan topraklar paylama konusunda Balkan devletleri anlaamad. Srbistan sava ncesi Bulgaristan ile yapt ittifak anlamasna uymazken, Yunanistan, Bulgaristan'n Ege Denizine inmesinden rahatsz olmutu. Srbistan ile Yunanistan Bulgaristana kar sava amken, Romanya'da Bulgaristana kar savaa dhil oldu. Bulgaristan yenildi. Osmanl Devleti de bu frsatta Edirne ve Krklarelini geri ald IIBalkan Sava Sonunda mzalanan Anlamalar Bkre Anlamas 1913: Bulgaristan ile dier Balkan devletleri arasnda imzaland ve Bulgaristan toprak kaybna urad. stanbul Anlamas 1913: Meri rma iki devlet arasnda snr oldu (Bugnk Bulgar snr izildi. Bulgaristandaki Trklerin durumu dzenlendi.) Atina Anlamas 1913: Trkiye ile Yunanistan arasnda imzaland. Selanik ve Girit Yunanistan'a verildi. Ege adalarnn durumu eliler komisyonuna brakld. stanbul Anlamas 1914:Srbistan ile yapld. Bu lkede yaayan Trklere aznlk stats verildi. Uyar: Balkan Savalar'nda Osmanl Devleti'nin daha birka yl nce birer eyaleti olan Balkan devletlerinin Osmanllar yenmesi, devletin iine dt durumu gstermesi bakmndan nemlidir. 40

ATA GKEL

I . DNYA SAVAI . I. Dnya Sava. Avrupa'da drt merkezi devlete kar' (Almanya, Avusturya, Macaristan mparatorluu, Osmanl Devleti, Bulgaristan) Avrupa ve dier ktalardaki 25 devletin giritii o tarihe kadar grlmemi ilk byk savatr. I. Dnya Sava'nda devletler iki gruba ayrlarak savamlardr. ttifak Devletleri (1883) Kurucular: Almanya, Avusturya-Macaristan, talyanlar (Daha sonra tilaf Devletlerine katld.) Sonradan katlanlar: Bulgaristan, Osmanl Devleti tilaf Devletleri (1907) Kurucular: ngiltere, Fransa, Rusya Sonradan katlanlar: talya, Brezilya, Japonya, Srbistan, Portekiz, Romanya, ABD, Karada Yunanistan ff. I. Dnya Savann Sebepleri Genel Sebepler Smrgecilik yar Milliyetilik akmlar Ekonomik alanda ngiliz-Alman yarmas 41

zel Sebepler

ATA GKEL Fransa-Almanya rekabeti. Fransa'nn Almanyadan 1871 yenilgisinin intikamn alp Alsas Rusya'nn Pan-slavizm politikasnn Avusturya-Macaristan mparatorlu rahatsz etmesi. Ruslarn boazlar ve scak denizlere inmek istemesi talya'nn Osmanl topraklarna gz dikmi olmas Avusturya-Macaristan mparatorluu veliahd Ferdinand'n Saraybosnada bir Srpl Loren blgesini kurtarmak istemesi

tarafndan ldrlmesi. (Sava balatan sebep bu olmutur.) Savan Balamas ve Geirdii Evreler Avusturya-Macaristan mparatorluu veliahdnn Saraybosna'da Avusturya, Srbistan' sorumlu tuttu. Avusturya-Macaristan imparatorluu Srbistan'a sava anca, Rusyann Srbistan'n yannda Almanyann da Avusturyann yannda yer almas tabii bir durum olmutur. Almanya nce Fransa'ya; sonra Belikaya sava aarken ngiltere 4 Austos 1914 tarihinde Almanya'ya sava ilan etti. Avusturya ise 6 Austos 1914 tarihinde Rusya'ya sava amtr. Japonya ise Avrupa devletlerinin birbirine dmesinden uzak douda yaylma imkn bulmu 23 Austos 1914'te Almanya'ya sava ilan etmitir. Japonya, smrgelerini elde ettikten sonra Kasm 1914 tarihinde sava kendisi asndan bitirdi. Bat cephesinde Fransa ve Belika'ya kar istedii sonucu alamayan Almanya Dou cephesinde Ruslar ar bir ekilde bozguna uratmay baard. 1915 ylnda tilaf Devletleri safna talya, 1916 ylnda da Romanya katld.1917 ylnda Rusya'da ihtill oldu ve yeni ynetim Rusya'y savatan ekti( 3 Mart 1918 Brest-Litowsk Anlamas ile). I. Dnya Sava'nn Sona Ermesi Dnya Sava uzadka silahl bir mcadele yannda ekonomik bir sava halini de I. almt. Almanya tm mttefiklerinin tm ykn ekerken ngiltere, geni smrgeleri ve zengin ekonomik kaynaklar ile yenilmesi ok zor bir devletti. 1917 ylndan itibaren Avusturya-Macaristan mparatorluu'nda ekonomik ve siyas karklklar ba gsterdi. Bu devlet bar yapma arzusunda idi. Buna karlk ABD 8 Ocak 1918 ylnda 14 maddelik Wilson lkeleri'ni aklad ve yaynlad. Genel amac milletleraras bir bar tesis etmek olan bu ilkeleri tilaf Devletleri de kabul etmiti. Daha ok yenilen devletleri koruyan bu ilkeler yenilen devletler tarafndan bir mit kaps olmusa da tilf Devletleri genelde uymamlar ve ihlal etmilerdi. 1918 ylnda birbirini izleyen malubiyetler sonunda: 29 Eyll 1918de Bulgaristan Selanik 30 Ekim 1918de Osmanl Devleti Mondros 42

ATA GKEL 3 Kasm 1918de Avusturya Macaristan mparatorluu Villagusti 11 Kasm 1918de Almanya Rethandes ayr ayr atekes imzalayp savatan ekildiler. I. Dnya Sava'nda Osmanl Devleti Osmanl Devleti'nin 1. Dnya Sava'na Katlmas: Osmanl Devleti Trablusgarp ve Balkan savalarndan yeni kmt. Osmanl Devleti kendisini siyas bakmdan yalnzlktan kurtarmak iin yorgun, bitkin, ekonomik ve mal bakmdan sknt ve bunalm ierisinde, takatsiz ve huzursuz bir ekilde savaa katld. Balangta mecburi bir tarafszla itilen Osmanl Devleti nce ngiltere ve sonra da Fransa ile ittifak yapmak istemise de reddedilmitir. Bunun zerine Almanya yanls bir durum ortaya kt. Devletin savaa katlmasnn sebeplerini u balklar altnda toplamak mmkndr; Almanyann Osmanl Devletinin stratejik konumundan faydalanarak cepheleri geniletmek ve cephelerdeki ykn bir blmn Osmanllara yklemek istemesi (En nemli sebep) Baz Osmanl devlet adamlarnn sava Almanyann kazanacana inanm olmalar ve Almanya ile savaa girilirse kaybedilen topraklarn (Balkanlar, Msr, Tunus, Trablusgarp) geri alabilecei dncesi. Baz Osmanl devlet adamlarnn ar Alman hayran ve 2 Austos 1914te Almanya ile gizli bir anlama yapmalar Yakn an bandan beri fetih siyasetini kaybetmi olan Osmanl Devletini yeniden ahlandrp harekete geirme dncesi(Pan-slavizm ve Turanclk). Goben ve Brestlav(Yavuz ve Midilli) isimli iki Alman gemisinin ngilizlerden kaarak Osmanllara snmas ve satn alnan bu gemilerin Rus limanlarn bombalamas sonucu ortaya kan oldubitti durumu. etmesi Rusya'nn boazlar ve scak denizler politikas nedeniyle Osmanl Devleti'nin dlanmasnn da rol olmutur. Osmanl Devleti'nin Savat Cepheler 43 Uyar: Osmanl Devletinin I. Dnya Sava'na girmesinde en ok stratejik(Jeopolitik) Uyar: Osmanlnn I. Dnya Sava'na Almanya'nn yannda katlmasnda devlet ngiltere'nin Osmanl Devleti'ne souk davranp Balkan savalarnda Trk davasna ihanet zelliinin etkisi olmutur. adamlarnn tutumlarnn yan sra

ATA GKEL Osmanl askerlerinin dorudan dmanla kendi topraklar zerinde savat cepheler, bunlar: Kafkas (Dou) Cephesi, anakkale Cephesi, Svey (Msr) Cephesi ve Irak Cepheleridir. Kafkas ve Kanal cepheleri taarruz cepheleridir. Kafkas Cephesi (Taarruz Cephesi) Osmanl Devleti'nin at bu cepheden varlmak istenen amalar unlard. Kafkaslar ele geirip Bak petrollerine hkim olmak, Orta Asya Trkleri ile balant kurup Trk Birliini (Turan Birlii) salamakt. Enver Paa'nn 150.000 askerle balatt taarruz, souk k artlar, alk ve hastalklar nedeni ile baarsz oldu. Bu cephede 100.000 askerimiz ehit olurken, Erzurum, Erzincan, Trabzon, Mu ve Bitlis Rus igaline girdi. Daha sonra cephe komutanlna atanan Mustafa Kemal Mu'u geri ald. Ruslarla yaplan Brest Litowsk Anlamas ile Ruslar, igal ettikleri yerleri terk etti.

anakkale Cephesi anakkale Muharebeleri, I. Dnya Sava iinde ayr bir zellii olan, tarihin kaderini deitiren yaamak hakkna erefi ile ulaan ir milletin her eyden nce bir kahramanlk destandr. Geilemeyen anakkale bir sr deil bir gtr. nce manevi deerlerle bir gtr. Sonra da silah ile sngs ile bir gtr. I. Dnya Sava'nda en ok insan kaybnn olduu cephedir. anakkale Cephesi'nin alma sebeplerini u ekilde sralayabiliriz: tilaf Devletlerinin ilk amac; stanbul'u ele geirmek, boazlar almak ve Osmanl Devleti'ni kertip sava dbrakmak. Zor durumdaki Rusya'ya silah ve cephane yardm yapmak. Trakya'da yeni bir cephe amak ve Osmanlnn Almanya ile balantsn kesmek. Ayrca tilaf Devletlerinin Rusya'dan gda yardm alma abalar da vard. ubat 1915'te balayan anakkale Savalar 18 Mart 1915'te dmann boaz gemek istemesi ile bir lm kalm savana dnd. Boaz geemeyen dman Gelibolu'ya asker kartt. Karada Anafartalar, Arburnu ve Conkbayr muharebeleri, Trk ordusunun eliklemi iradesi sayesinde kazanld. Uyar: anakkale Savalarnda 98. Tmen komutan olarak Mustafa Kemal savan kazanlmasnda nemli roller oynam ve Albayla ykselmitir. Onun bu savata ki baarlar ileri Kurtulu Sava'nn lideri olmasna zemin hazrlamtr. anakkale Savann Sonular Her iki taraftan yarm milyona yakn insan ld. I. Dnya Sava'nda en ok insan kayb bu 44

ATA GKEL cephede olmutur. Bekledii yardm alamayan Rusya'da ihtill oldu (Ekim 1917) Bolevikler (komnistler) iktidara geldi. (Yeni ynetim Rusyay sava'tan ekecektir) I. Dnya Sava'nn uzamasna neden oldu. Bulgaristan Osmanl Devleti ve ttifak Devletleri yannda savaa katld. Kurtulu Savamzn balamasna, Mustafa Kemal'in Kurtulu Sava'nn lideri olmasn salad. Uyar: 1683 Viyana bozgunundan beri Osmanl Devleti, Batnn asker ve teknik stnlne ilk defa cevap vermitir. Msr (Svey Kanal) Cephesi Msr Cephesi de Osmanllar tarafndan Almanyann teviki ile ald. Bu cephenin almasnda iki temel ama vard. Bunlardan birisi Svey Kanal'n alarak ngilizlerin smrgeleriyle olan balantsn kesmek; dieri ise M sr ngilizlerden geri almakt. 1915 ylnda gerekleen iki kanal harektndan sonu alnamad. Ordunun yenilmesi zerine Sina yarmadas ngilizlerin eline geti. Ordumuz nce Filistin sonra Suriye cephelerini aarak tutunmaya alt ancak baarsz oldu. 1917de Halep'e kadar ekildi. Mustafa Kemal Yldrm Ordular grup komutanlna atandktan sonra ngilizleri Halep'te durdurdu. Irak Cephesi Bu cepheyi 1914 ylnda ngilizler at. Bu cephenin al amalar unlard: Karayolu ile ran, Azerbaycan zerinden Rusyaya yardm gtrebilmek. Irak petrol blgelerini ele geirmek (Musul ve Kerkk). Osmanllarn Hindistan yolu zerindeki basksna son vermek. Balangta Osmanllarn stnl vard ancak ngilizlerin anakkale yenilgisinde sonra cepheye yeni askerler gndermesi Osmanl Devletinin yenilmesine ve Musul'a kadar ekilmesine neden oldu. Silahl atmann Sona Ermesi ve Atekes Anlamas 29 Eyll 1918'de Bulgaristan mtareke imzalayarak 1. Dnya Sava'ndan ekildi. Bu durum Osmanl-Avusturya ve Almanya balantsnn kesilmesine neden oldu. Osmanl Devleti cephelerde yenilmi ve zaten savaacak gc de kalmamt. En nemlisi Osmanl devlet adamlar, Wilson ilkelerinde geen "Osmanl Devleti'nin Trklk blgesinde bir 45

ATA GKEL bamsz Trk Devleti kurulmaldr" ifadesine gveniyorlard. te bu artlar altnda ttihat ve Terakki Partisi hkmeti ekilmi Ahmet zzet Paa hkmeti kurulmutu. Yeni hkmet 20 Ekim 1918de atekes teklifinde bulundu. tilaf Devletlerinin hazrlad atekes anlamas Osmanl hkmetine sunuldu. Hkmet mtarekeyi imzalama yetkisi aldktan sonra 30 Ekim 1918'de Mondros adasnda imzalamtr. Mtareke artlarna gemeden nce Osmanl Devletini paylamak iin yaplan gizli tasarlar gzden geirmek gerekir. Osmanl topraklarn paylaabilmek iin yaplan gizli anlamalar. Boazlar Gizli Szlemesi 1915: ngiltere, Rusya ve Fransa arasnda yaplan bu gizli tasar ile boazlar ve Dou Anadolu Rusya'ya braklyor, Irak rdn ve Arabistan ngilizlerin, Filistin ve Suriye Franszlarn payna dyordu. Londra Gizli Szlemesi 1915: Bu szlemenin temel fark talya'nn da katlmas olmu talyaya 12 Ada'nn yan sra Anadolu'dan da toprak vaat edildi. talya bu szlemeden sonra itilaf devletleri yannda savaa katld. Petrograd Protokol 1916: ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda yapld. Dou Karadeniz ve Dou Anadolu Rusya ya verildi. Syks-Picot Gizli Szlemesi 1916: Bu sz1emelerin grmeleri daha nceden balam ancak 19 Mays 1916'da yani talya savaa katldktan sonra imzalanmtr. Mark Syks (ngiltere Dileri Bakan), General Picot (Fransz General) talya bu sz1emeyi renince byk tepki gsterdi. Jean Saint Morienne: talya,ngiltere ve Fransa arasnda imzaland. talya'ya Anadolu'nun gneybats verildi (1917) Mc Mahon Szlemesi 1917:ngiltere ve Araplar arasnda yapld. Araplara devlet kurma sz verildi. Uyar: Bu gizli tasarya lkesinde ihtilal kt iin Rusya kat1mad. Uyar: tilaf Devletlerinin 1918 ylna kadar yaptklar paylama tasarlar hep gizli kalmtr. 1918 ylndan sonrakiler ise ak ve anlama eklinde olmutur. Bunun nedeni: Wilson ilkelerinin m illetler ve devletlerarasnda gizli tasarlarn yaplmasn yasaklamasdr. Mondros Atekes Anlamas (30 Ekim 1918) Antlamay Osmanl adna Rauf Orbay, itilaf devletleri adna ngiliz amiral Calthrop 24 maddeden oluan Mondros Atekesi tam bir teslimiyet belgesi idi. Bu atekesin imza edili artlar ve uygulanna baktmz zaman unlar syleyebiliriz: Mondros Atekes Anlamas tek tarafldr. Bamszlk ilkesi ve egemenlik haklarna aykrdr. 46

ATA GKEL Wilson ilkeleri ve uluslararas hukuk kurallarna aykrdr. Bir atekes anlamasndan te bir paylama tasarsdr. Mondrosa gre; stanbul ve boazlar igal edilecek, ordu terhis edilecek, haberleme aralarna el Osmanl merkezi devletlerle ilikisini kesecek, demiryollar -aralar tnelleri- mazot- ya konulacak maddeleri-deniz aralar itilaf devletlerinin denetimine girecektir. Uyar Mondros Atekes Anlamas Osmanl Devleti'nin fiili varlnn ortadan kalkmasnn ilk admdr. (Dierleri stanbul'un igali ve Sevr Anlamasdr) Uyar Atekesin 7. Maddesi en nemli maddedir. "tilaf Devletleri gvenliklerini sarsacak bir olay olursa stratejik nemi olan yerleri igal edeceklerdi" Bu madde tilf Devletlerinin Wilson ilkelerine taklmadan Osmanl topraklarn paylamalarna msait bir zemin hazrlamak amacyla koyulmutur. gallerin devam edeceinin en nemli belirtisidir. tilaf Devletleri Wilson ilkelerine genelde uymadlar, uymayacaklarnn ilk belirtisi de Mondros Atekesidir. Mondros Atekesi'nin Uygulanmas Daha atekes anlamasnn mrekkebi bile kurumadan tilf Devletleri Anadolu'yu yer yer igale baladlar. lk igal edilen yer Musul ve skenderun olmutur, ngilizler tarafndan 3 Kasm 1918'de. Boazlar ortaklaa igal etmilerdir. 18 Kasm 1918. Ayn gn Mustafa Kemal Yldrm Ordular grup komutanlndan ayrlp stanbul'a gelmi ve boazdaki dman donanmasn gstererek "Geldikleri gibi gidecekler" ifadesini kullanmtr. ngilizler Merzifon, Samsun., Urfa, Mara, Antep, Eskiehir, zmit dolaylarn igal ettiler. Franszlar Antakya, skenderun ve Adana dolaylarm igal ettiler. talyanlar Konya, Antalya, Beyehir ve Bat Akdeniz kylarn igal ettiler. Uyar: Antep, Mara, Urfa ve dolaylar nce ngilizler tarafndan igal edilmi iken daha

sonra bu yerler Kuzey Irak karlnda Fransa'ya devredildi. ngilizlerin bundan amac Franszlar petrol blgelerinden uzak tutmakt. Wilson ilkeleri ( 8 Ocak 1918 ) ABD Bakan Wilson'un adyla yaynlanan bu ilkeler 14 maddeden oluur. 47

ATA GKEL Bu ilkelerin genel amac "Dnya Barn Tesis Etmek ve Korumaktr" zel amac ise I.Dnya Sava'n sona erdirip sava sonunda imzalanacak anlamalarn esaslarn belirtmekti. Bu ilkelerin I.ve 12. maddeleri dorudan Osmanl Devlet ile ilgiliydi. Bu ilkeler Dnya barn korumak iin bir milletler cemiyetinin (Cemiyet-i Akvam) Yenen devletler yenilen devletlerden toprak almayacak, yenilen devletler tazminat Alsas-Loren Fransaya verilecek, Polonya kurulacak, Trklerin ounlukta olduu yerler Trklere verilecek, aznlklarn ounlukta olduu Boazlar dnya ticaretine ak olacak ff kurulmasn da ngryordu. demeyecek, gizli anlamalar yaplmayacak,

yerlerde kendi kendilerini ynetme hakk tannacak,

Paris Bar Konferans (18 Ocak 1918 ) I. Dnya Sava'ndan sonra tilf Devletleri 4 bar konferans topladlar. Bunlar: Paris Bar Konferans Mays 1919 San Remo Bar Konferans Nisan 1920 Londra Bar Konferans ubat-Mart 1921 Lozan Konferans Nisan-Temmuz 1923

Paris Bar Konferansna katlan tilaf Devletleri ABD, Japonya gibi devletler I. Dnya Sava sonras yaplacak anlamalarn esaslarm belirlemek amacndaydlar. Bunun yannda Ermeniler, Araplar ve Rumlar adna katlan Yunanllar bulunduklar yerlerde ounluk olduklarn iddia ederek ve szde Wilson ilkelerine dayanarak birer bamsz devlet kurma amacnda idiler. Uyar: Wilson ilkelerinin bir maddesinde "Osmanl Devleti'nin Trklk blgesinde bir bamsz Trk Devleti kurulacak ancak aznlklara da kendi kendini ynetme hakk verilecektir"deniliyordu. Nitekim Yunanllarn masum kozundaki istekleri sonunda ngiltere gizli anlamalarla talya'ya brakt Bat Anadolu'yu Paris Konferansnda Yunanllara brakmtr. Paris Bar Konferansnn Sonular Versay, Sen Jerman ve Nyyi Anlamalarnn esaslar belirlendi.

48

ATA GKEL nemli Not: Osmanl Devleti ile bir anlama yoluna gidilmedi. nk tilaf Devletleri Osmanl topraklarn tamamen paralalayp paylamak istiyordu. Bu konuda da tam uzlamaya varamamlardr. Dnya barn korumak amacyla bir milletler tekilat kurulmas kararlatrld. ngiltere ve Fransa manda ynetimleri kurdular (Suriye ve Filistin'de Fransz, rdn, Irak ve Arabistan'da ngiliz mandas kuruldu.) nemli Not: ngilizlerin gizli anlamalarla talya'ya braktklar Bat Anadolu'yu Paris Konferans'nda Yunanistan'a brakmasnn sebebi smrge yollar zerinde gl bir talya yerine kukla bir Yunanistan' tercih etmesidir. Bu durum tilaf Devletleri arasnda ilk gr ayrlklarnn ortaya kmasna sebep olmutur.

zmir'in gali 15 Mays 1919 zmir Yunanllar tarafndan igaline Paris Bar Konferans'nda karar verilmiti. Yunanlar, tarihte ei grlmemi bir vahetle zmir'i igal ettiler. zmir'in igalinin sonularn u ekilde sralayabiliriz, gal srasndaki tutumundan dolay halkn hkmete olan gveni sarsld. tilaf Devletlerinin gerek niyeti anlald. stanbul Hkmeti'nin propagandas ile destek bulamayan Kuvay-i Milliye'ye destek artt ve silahl mcadele balad. Yunan vaheti, Avrupa kamuoyunda Trkler yanls bir tutumun olumasna neden oldu. Uyar: zmir'in igalinden sonra ABD'li Amiral Bristol Trkler yanls ilk raporu hazrlad ve Trklerin haklln ortaya koydu, Memleketin Durumu Padiahn Tutumu: Trk milletinin elinde kalan son vatan topraklar da yer yer igal ediliyor, stanbul sokaklarnda tilaf Devletleri askerleri kol geziyor, Rum ekyalar ortal yakp ykyordu. Keza zmir stanbul'dan daha perian durumda idi. Adana'da Ermeni intikam alaylar ortal kana buluyordu. Durum byle iken Padiah, "Milli kurtuluu ok uzak bir ihtimal olarak gryor, igalcilerin dediklerinin bir ksmn yerine getirerek elverili bir anlamann yaplabileceini dnyordu. " Hkmetin Tutumu: Mondros Atekesi imzalanmadan (8 Ekim 1918'de) ttihat ve 49

ATA GKEL Terakki Partisi hkmetten ekildi. Yerine kurulan Ahmet zzet Paa hkmeti Mondros Atekes An1amasn imzalad. Ancak bu hkmet atekesin uygulanmas konusunda Padiah ile anlamaz1a dt iin istifa etti. Ahmet zzet Paa hkmetinin istifasndan sonra yerine Tevfik Paa hkmeti kuruldu. Tevfik Paa da atekesin imzalanmas konusunda Padiah ile anlamaz1a dt. Ayrca 1918de: Meclis-i Mebusann kapatlmas zerine Tevfik Paa hkmeti de istifa etti. Bunun zerine Damat Ferit Paa sadrazamla getirildi. Cemiyetler Trkler tarafndan kurulan milli varla dman cemiyetler (Osmanlc ve Hilafeti Cemiyetler). Bin yllk Trk yurdu igal kuvvetleri tarafndan igal edilirken baz gruplar birtakm cemiyetler kurarak milli direni hareketimizi baltalamaya altlar. Bu cemiyetlerin balcalar unlardr: Trkler tarafndan kurulan zararl cemiyetler: Sulh ve Selmet-i Osmaniye Cemiyeti: Bu cemiyet Osmanl sulh ve selamet cemiyeti ile

Selamet-i Osman, frkasnn birlemesinden domutur. Mtareke devresinde Hrriyet ve tilaf frkas tarafndan da desteklenmilerdir. Bu cemiyet "Barn ve kurtuluun ancak Osmanl saltanatna ve halifelie sk sk balanmas durumunda salanacana" inanyordu. Krt Teali Cemiyeti: Bamsz bir Krt devleti kurmay amalyordu. ABD ile temaslar kurmular, ngilizlere derin bir itimatla balanmlard. Hrriyet ve tilaf frkas ile i birlii yapan bu cemiyet Blclk ilkesi zerine kuruldu. Teali slm Cemiyeti: Hilafete ballk prensibine dayanm, din ve devlet ilerinin ayrlmasna taraftar olmadan, ilmi, ahlaki ve sosyal yollarla siyasi dzene etki etmeye alm, milli mcadeleye kar kmtr". ngiliz Muhipleri Cemiyeti: Hrriyet ve tilaf frkas ile tam bir i birlii yapmlard. Wilson ilkeleri Cemiyeti: Bu cemiyet kurtuluun Amerikan mandasna girmekle mmkn Hrriyet ve tilaf Frkas ttihat ve Terakki partisine muhalif olarak kuruldu. Bir ara kapatld : Cemiyet, szde ng mandasn savunmutur. olacan savunuyordu. ve Ocak 1919'da tekrar kuruldu. Bu frka Milli Mcadeleye kar en sert tepkileri gsterdi. Etrafna topladklar cemiyetlerle Kurtulu Sava'na kar olan muhalefeti kitleletirmeye alt. 50

ATA GKEL Aznlklarn Kurduu Milli Varla Dman Cemiyetler Yzyllarca Osmanl Devletinin yksek hkimiyeti ve adaleti altnda varln srdren aznlklar da Kurtulu Sava'ndan sonra adeta kudurdular. Aznlklarn kurduu cemiyetlerin en ok ypratc olanlarn Ermeniler ve Rumlar kurdular. Rumlarn Kurduu Cemiyetler: Mavri Mira: Bu cemiyet Rum Patrikhanesi patrik vekilinin bakanlnda kuruldu. Yunan

Kzlhac, Resmi Gmenler Cemiyeti, Rum izcilik tekilt, Mavri Mira'nn bnyesinde toplandlar. Cemiyetin iki temel amac vard: Bat Anadolu'yu Yunanistan'a balamak Eski Bizans yeniden canlandrmak Pontus Rum Cemiyeti: Trabzon, Samsun ve dier Kuzey Anadolu illerinde faaliyet gsterdi. Etnik-i Eterya: Bu cemiyet 1814 ylnda kurulmutu. Yunanistann bamszlk savanda

Ama: Merkezi Trabzon olmak zere Dou Karadeniz blgesinde bir Rum devleti barol oynamt. Mondros Mtarekesi'nden sonra tekrar ortaya kt. Amac, merkezi stanbul olan bir byk Bizans devleti kurmak, Megalo dea denilen Yunan byk lksn gerekletirmekti. Ermenilerin Kurduu Cemiyetler Emeniler Osmanl Devleti'nde millet-i sadka olarak tannm ancak 1877 ylndan itibaren

nce Ruslar, sonra ngiliz ve Franszlarn kkrtmas ile hareketlendiler. Kurduklar Tanak ve Hnak adl iki cemiyet ile devlete kar geldiler. Tarih de bu olaylara "Ermeni Patrtlar" denmitir. Mondros Mtarekesi"nden sonra tekrar Tanak merkeziyeti sosyalist bir cemiyettir. Amac ukurova ve Dou Anadolu'yu iine alan Hnak bu da merkeziyeti ve sosyalist bir cemiyetti. Amac. Frat nehrinin dousunda kalan Bunlarn dnda nc bir aznlk grup olan Yahudiler de bo durmam onlar da szde ortaya kan bu iki cemiyetin amalarn u ekilde aklayabiliriz; bir Ermeni devleti kurmaktr. Dou Anadolu'da bir Ermeni devleti kurmakt. Yahudi tccarlarn haklarn korumak amacyla Alyans srailit adl bir cemiyet kurdular. Milli Cemiyetler Durumun dehet ve vahameti karsnda yer yer birtakm cemiyetler kurularak ciddi bir ekilde memleketin kurtuluu iin aba gsterdiler. Bir ihtiya sonras kurulan bu cemiyetlerin kuruluundaki temel duygu ve dnce "Trklk ve slamclk" duygusu idi. 51

ATA GKEL Bunlar genelde Mdafaa-i Hukuk adyla anldlar. Milli cemiyetlerin ortak zellikleri; amalar ortak, faaliyetlerinin blgesel olmas idi. Bu cemiyetler blgesel direni hareketlerini tekilatlandrmak amacyla kurulmulard. En nemlileri ve amalar u ekilde sralanabilir: Trakya-Paaeli Mdafaa-i Hukuku Osmaniye Cemiyeti: lk kurulan milli cemiyettir

(1918). Bu cemiyet blgedeki Yunan isteklerine ve igallerine kar kuruldu. Edirne ve Lleburgaz'da kendi kongrelerini yapp asker toplayarak bir direni yapma karar ald. Daha sonra dier cemiyetlerle birleti(Mavri Mira ve Yunan igaline kar). zmir Mdafaa-i Hukuku Osmaniye Cemiyeti: Mondros Atekesi'nden sonra zmir de 19 Mart 1919 tarihleri arasndaki kongresinden sonra vaki olacak bir dman saldrsna kar silahl mcadele karan ald. zmirin igalinden sonra silahl mcadeleye balad. Amac Mavri Mirac Rum isteklerine ve Bat Anadoludaki Yunan igaline kar koymakt. Kilikyallar Cemiyeti: Mondros Mtarekesi'nden sonra stanbul'daki Adanallar tarafndan kuruldu. Cemiyet Adana ve dolaylarnn hkmet merkezinde (stanbul' haklarn savunmay amalyordu. Cemiyetin amac, Adana ve dolaylarndaki Fransz igali nlemek, Tanak Ermeni faaliyetlerini durdurmakt. Sivas Kongresinden sonra Adana dolaylar Mdafaa-i Hukuk tekilat kurulunca faaliyetlerini durdurdu. ark- Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti (Vilayet- arki Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti): Erzurum'da kurulmu olan bu cemiyet, Dou Anadolu'nun Anayurttan ayrlmasn engellemek, blgedeki Tanak ve Hnak Ermeni faaliyetlerine kar diren hareketlerini tekilatlandrmak amac ile kuruldu. Bu cemiyet Dou Anadolu'dan Trklerin g etmesini durumuna engellemek iin byk aba gsterdi. Bundan ama Trklerin blgede, aznlk dzenledi. Hareket-i Milliye ve Reddi lhak Cemiyeti: zmir'in haksz igaline savunma amac kuruldu. zmir'in igalinde byk bir heyecanla ihtilal havas estir Bulunduklar yerin mlki, askeri idaresini ele alp Yunan igaline fiilen kar koydular. Trabzon ve Havalisi Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti: Bu cemiyet, Karadeniz blgesindeki Pontusu Rum faaliyetlerine kar kuruldu. Bunun yannda dem-i Merkeziyet isteyen Trabzon dem-i Merkeziyet Cemiyeti ile de mcadele etti. Erzurum Kongresi'nde sonda, arki Anadolu Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti ile birleti (Pontus Rum Cemiyetine kar koyma) 52

kuruldu. nceleri basn ve yayn yolu ile halk bilgilendirmeye ve uurlandrmaya alt.

dmesini engellemekti. Vilayet- arki Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti, Erzurum Kongresini

ATA GKEL Milli Kongre Cemiyeti: stanbul'da aydnlar tarafndan kurulan bu cemiyet Blgesel kurtulu yerine Milli kurtuluu hedef almtr. En uzun mrl cemiyet olup son Osmanl Mebusan Meclisi toplantsnda Misak- Milli kararlarnn alnmasnda nemli rol oynamtr. Bunlardan baka igale urayan tm illerimizde irili ufakl birok cemiyet kuruldu. nemli Not: Btn Milli Cemiyetler Sivas Kongresi'nde "Anadolu ve Rumeli Mdafaa- Hukuk Cemiyeti" ad altnda birleti. Bu birlemeden ama: Milli birlii salamak Milli mcadeleyi bir merkezden yrtmekti. Mustafa Kemal'in stanbul'. Gelii ve Duruma Bak Mustafa Kemal Yldrm Ordular grup komutanlndan ayrlp stanbul'a geldiinde tilaf Devletleri donanmas boazlar igal etmi, Dolmabahe Saray nnde demirlemiti. (13 Kasm 1918) Mustafa Kemal bu manzara karsnda ok zlm ve yannda bulunan yaverine geldikleri gibi gidecekler diyerek sessizce ama kararl bir ekilde fsldamtr. stanbul'a gelen Mustafa Kemal nce Padiah ve Sadrazam Damat Ferit Paa ile grmeler yapt bu grmelerden vard sonu u ekildedir. "stanbul'dan bir milli kurtulu hareketini yrtmek mmkn deildir." Mustafa Kemal, Ali Fuat Paa, Cevat Paa ve Fevzi Paa gibi yakn arkadalaryla yapt grmelerde ise Anadolu'ya birer nemli grevle gemenin yollarn aramtr. Mustafa Kemal padiahn 30 Nisan 1919 da imzalad bir kararname ile Mustafa Kemal 9. Ordu Mfettilii makamna atand. Grevi Karadeniz blgesinde Trkler ile Rumlar arasnda kan karklklar nlemekti. 16 Mays 1919 da stanbul'dan hareket eden Mustafa Kemal'in yetkileri arasnda asker ve sivil btn yneticilere emir verme yetkisi de vard.

Mustafa Kemalin Samsuna k ve Duruma Bak 19 Mays 1919 Mustafa Kemal Samsun'a ktnda memleketin iler acs halini grm, bu ac manzaray byk Nutuk'unda u cmlelerle ifade etmiti. 1919 ylnn Mays aynn 19. gn Samsun'a ktm. Vaziyet-i umumiye u ekildeydi: Osmanl Devletinin dhil bulunduu grup Harbi Umumiye de yenilmi, Osmanl ordusu her tarafta zedelenmi, eraiti ar bir mtareke imzalanm, byk harbin uzun seneler zarfnda, millet yorgun ve fakir dmtr.

53

ATA GKEL Mustafa Kemal kendi kaleminden ksaca aktard bu durum karsnda bir rapor hazrlayarak biraz da yetki ve grev snrlarn aarak durumu aklamaya almtr.

KURTULU SAVAI 19191922 Trk Kurtulu Sava (Trk nklb) dneme ayrlmtr. Hazrlk (Tekilatlanma Dnemi): Amasya Genelgesi ile balar, Erzurum ve Sivas kongreleri ile devam eder, TBMM'nin almas ile siyasi yn 8 Kasm 1920 de dzenli ordularn kurulmas ile askeri yn ile hazrlk safhas tamamlanmtr. Savalar (Mcadele) Dnemi: Dou, Bat ve Gney cephelerinde yaplan savalar ve siyasi sonular bu dnemi kapsar, Lozan Anlamas'yla sona erer. Yaplanma (Yenilikler) Dnemi: Siyasal alanda, hukuk alannda eitim alannda toplumsal alanda ve ekonomik alanda yaplan inklplar bu dnemi kapsar. KUVAY- MLL YE HAREKET Tanm: Mondros Mtarekesi'nden sonra igalleri nlemek, dman durdurmak, ona zarar ve zayiat verdirmek amac ile Anadolu'da balayan hareket Kuvay-i Milliye hareketi, bu hareketi gerekletiren kuvvetlere de Kuvay-i Milliye birlikleri denir. Kuvay-i Milliye her eyden nce gnll bir halk hareketidir. Memleketin igal altnagiren yerlerinde ve aznlklarn taknlk yaptklar yerlerde milli bir direni hareketidir. Bu hareketin douunda u sebepleri aramak gerekir. En nemlisi lkenin yer yer igal edilmi olmas Aznlklarn isyan etmesi ve takn hareketleri 54

ATA GKEL Ordumuzun datlm olmas Hkmetin millet iin slendii grevleri yerine getirememesi lk Kuvay-i Milliye hareketi ve ilk direni hareketleri Drtyol'da olmutur. Ancak ilk defa Kuvay-i Milliye ile kurulan cephe Bat Cephesi olmutur. Gney cephesinde Kuvay-i Milliyeyi halkn kendisi kurmu, bat cephesinde nceleri halkn Kuvay- Milliye'yi destei az olmutur. Bunun nedeni stanbul hkmetinin Bat Anadolu blgesindeki olu propagandalar olmutur. Kurtulu Savamz srasnda Kuvay-i Milliye u ileri baarm Milli bilinci uyandrmtr. Dman igallerini ve ilerleyiini yavalatmtr. Aznlklar faaliyetlerini ve TBMMne kar kan ayaklanmalar bastrmtr. Dzenli ordularn kurulmasna zaman ve zemin hazrlamtr. Btn bu olumlu faaliyetlerine ramen Kuvay-i Milliye Kurtulu Sava srasnda baz olumsuz davranlarda gstermi ve 8 Kasm 1920' de kaldrlm ve yerini dzenli ordulara terk etmitir. Kuvay-i Milliye'nin kaldrlmasna neden olan olumsuzluklar unlardr: Kuvay-i Milliye'nin dzenli ordular karsnda baarsz olmas. Baz Kuvay-i Milliye komutlarnn merkezi otoriteyi dinlememesi Baz Kuvay-i Milliyecilerin halka kt muamele etmesi Kuvay-i Milliye birliklerinin bazen babozuk ve hukuk d davranlar gstermesi. zellikle isyanlara katlan baz kiileri yarglamadan ldrmesi.

Havza Genelgesi 2829 Mays 1919 Mustafa Kemal Samsun,'da bir sre kaldktan sonra 25 Mays 1919 tarihinde Samsun Kavak ilesine uradktan sonra Havza 'ya geldi. Bu srada zmir igal edilmi, Manisa ve Aydn Yunan tehdidi altna girmiti. Mustafa Kemal Havza'dan kumandalara mlki amirlere ve Milli Cemiyetlerin liderlerine gnderdii genelgede unlar istemiti: Askeri birliklerden; silahlar teslim ve askerlerin terhis edilmemesini istedi. Bu istek Mustafa, Kemal'in ilk defa Mondros'a aka kar gelmesidir. zmir'in igalinin miting ve gsterilerle protesto edilmesin istedi. Bundan ama; Milli bilinci uyandrmak Halk igallere kar topluca harekete geirmektir. (lk miting 30 Mays 1919da Havzada

yapld). AMASYA GENELGES (TAMM) 22 Haziran 1919 55

ATA GKEL Havzadan hareket eden Mustafa Kemal 12 Haziran 1919'da Amasya'ya vard. Amasya halk onu coku ile karlad. 13 Haziranda ise stanbul Sultan Beyazt Camii'nde bir vaaz veren vaiz Abdurrahman Kamil Efendi Tek kurtulu yolunun halkn dorudan doruya egemenliini ele almas ve iradesini kullanmasdr. Hep birlikte Mustafa Kemalin etrafnda toplanp yurdu kurtaracaz diyerek halk atelemitir. Amasya Genelgesi, daha nce Mustafa Kemal'in asker ve mlki amirlere gnderdii tamim ve teblilerin bir program ve karar haline getirilmesidir. Bu genelgeye Mustafa Kemal, Rauf Bey (Orbay), Ali Fuat Paa (Cebesoy), Refet Bey (Bele) imza attlar. Kazm Karabekir Paa ve Cemal Paa da telgraf ekerek genelgeyi desteklemilerdir. Genelgenin Maddeleri ve Bu Maddelerin Yorumlanmas: Vatann btnl ve Milletin bamszl tehlikededir. Kurtulu Savann ve Amasya Genelgesinin yaynlanmasnn en nemli gerekesidir. stanbul hkmeti, bask olduundan millet iin stlendii grevi yerine getirememektedir. Bu durum milletimizi yok olmu gstermektedir. Mustafa Kemal, bu madde ile ilk defa stanbul hkmetine kar aka tavr almtr. Madde gibi genelgenin gerekesidir. (1. ve 2. maddeler gerekedir.) Vatann btnl ve milletin bamszln yine milletin azim ve karar kurtaracaktr. Bu madde zm yolu yntemidir. Milli egemenlik kavram ilk defa Amasya Genelgesinde bu ekilde ifade edildi. Ortam msait olmad iin aka sylenemedi. Bu madde ynetim eklinin deiecei ve Cumhuriyet idaresinin kurulacann ilk iaretidir. Bu madde Amasya Genelgesine ihtilalci bir zellik kazandrr. stanbul'daki hkmet, millet iin stlendii grevi yerine getiremezse her trl bir baskdan uzak bir milli heyet kurulacaktr Burada bahsedilen milli heyet (milli kurul) Sivasta toplanacak bir parlamento idi. Ancak ortam msait olmad iin gerekletirilemedi. 3. madde gibi genelgeye ihtilal, bir zellik kazandrr. Anadolunun her bakmdan gvenilir yeri olan Sivas'ta bir milli kongre toplanacaktr. Mcadelenin yurt geneline yaylmak istendiini gsterir. Memleketin her vilayetinden ve sancandan milletin gvenini kazanm erkek delegenin seilerek Sivas'a gnderilmesi istenmitir. Delegelerin seimle belirlenecek olmas, Kurtulu Sava'nn demokratik usullerle yaplacan gsterir. 56

ATA GKEL Delegelerin seimini Mdafaa-i Hukuk ve Reddi lhak cemiyetleri yapacak, bu cemiyetlerden birisi yoksa belediyeler yapacaktr. Bu maddeden ama, Kurtulu Sava'na taraftar vatansever kiilerin delege seilmesini salamaktr. Her trl ihtimale kar durum milli bir sr olarak saklanacaktr. Bundan ama kongre ve delegelerin gvenliini salamaktr. Amasya Genelgesi'nin nemi En byk nemi Kurtulu Savamzn amacn, gerekesini belirlemi olmasdr. Mustafa Kemal stanbul hkmetine kar ilk defa aka tavr almtr. Milli Egemenlik, tam bamszlk, milli devlet ve milliyetilik gibi kavramlar ilk defa burada ortaya atld. Kurtulu Savamz balatan ilk yazl (siyasi) belgedir. Mevcut ynetime kar olduu iin ihtilalci bir zellik tar. Kurtulu Savann ilk program burada yapld. Uygulamaya ynelik program Erzurum Kongresinde yaplacaktr. Milli glerin birletirilmesinin gereklilii ilk defa Amasya Genelgesinde orta konuldu. Amasya Genelgesi, bundan sonraki toplant ve kongrelere yol gstermi ve k tutmutur. Amasya Genelgesinden sonra Mustafa Kemal, stanbula arld. Ancak

Mustafa Kemal stanbul'a dnmeyerek Erzurum'a geti. 8/9 Temmuz 1919 gecesi Osmanl ordusundaki son grevinden istifa etti (9. Ordu Mfettilii).

ERZURUM KONGRES 23 ayrlmasn nlemektir.

TEMM UZ

5 AUSTOS 1919

Erzurum Kongresinin toplanma sebebi, dou illerinin Ermenilere verilmesine ve anayurttan Kongreyi dzenleyen: Vilayet- arki Mdafaa- Hukuk cemiyetidir. Temel zellii: Toplanma biimi bakmdan blgesel ald kararlar bakmndan milli bir kongre olmasdr. Temel Gr: Milli egemenlii, tam bamszl, milli birlii kaytsz artsz salamaktr. Bu grler Kurtulu Savamzn da temel amalardr. O halde Kurtulu Sava'nn temel Mustafa Kemal blgesel kongrelere kar olmakla beraber Erzurum Kongresine u Kongrede alnacak kararlarn milli kararlar olmasn salamak Dou illeri halknn Kurtulu Sava'nn dnda kalmasna engel olmak 57 amalar: Milli Egemenlik: Tam Bamszlk, Milli Birlik Ve lkenin galden kurtarlmasdr. nedenlerle katlmtr.

ATA GKEL Kongre Kararlar Milli snrlar iinde vatan bir btndr, blnemez. Burada bahsedilen milli snrlar Atekes gn olan 30 Ekim 1918'de askerimizin sngs Her trl yabanc igal ve mdahaleye kar Osmanl hkmetinin dalmas halinde millet stanbul hkmeti yurdun bamszln salayamaz ise geici bir hkmet kurulacaktr.

ile izdii snrlard. hep birlikte direnie geecek ve yurdu savunacaktr. Bu hkmeti milli kongre seecektir. Kongre toplant halinde deilse seimi temsil heyeti yapacaktr. Bu madde ilk defa yeni bir devlet kurma fikrinin ortaya ktn gsterir. Kuvay-i Milliye yi amil (etkin) milli iradeyi egemen klmaktr. Bu maddede ilk defa milli Bu madde ileride saltanatn kaldrlacann ve Cumhuriyetin ilan edileceinin ak bir Manda ve himaye asla kabul edilemez. lk defa burada alnan bu karar tam bamszln hedeflendiini gsterir. Hristiyan ahaliye siyas hkimiyet ve toplum dengemizi bozacak ayrcalklar verilemez. Karar aznlklarn devlet kurma vs. haklara sahip olamayacan gsteren bu kararn Kapitlasyonlar, ilk defa Misak- Milli'de ele alnacaktr. Osmanl Mebuslar Meclisi derhal toplanacak ve hkmet almalarn de altna alacaktr. lk defa Erzurum Kongresi'nde alnan bu karar Mustafa Kemal'in meclis almasna Uyar: Kongre kabul ettii tzk gerei 9 kiilik bir temsil heyeti seerek bakanlna Sivas Kongresini toplama almalarn yapmak Sivas Kongresinde dou illerini temsil etmek. Gerektiinde hkmet gibi almak.

egemenlik fikri aka ifade edilmitir. gstergesidir.

kapitlasyonlarla bir ilgisi yoktur.

verdii nemi gerektirir. o o Mustafa Kemal'i getirdi. Bu temsil heyetinin iki grevi vard.

Erzurum Kongresi'nin nemi 1.Erzurum Kongresi toplanma biimi bakmndan blgesel olmakla beraber kararlar bakmndan milli bir kongredir. Mustafa Kemal' in kongreye katlmas milli kararlarn alnmasn salamtr. Mim egemenlik ilkesi ilk defa burada aka ifade edilmi ve benimsenmitir. Milli snrlar ve snrlar iinde vatann blnemeyecei ilk defa burada dile getirilmitir. 58

ATA GKEL Kurtulu Savamzn temel amalar olan tam bamszlk, milli egemenlik, milli birlik ve lkenin igalden kurtarlmas ilk defa Erzurum Kongresinde program haline getirildi. Dou illerinde faaliyet gsteren tm cemiyetler Vilayet- arki Mdafaa-i Hukuk cemiyeti ad altnda topland. Bylece ilk defa douda birlik saland. Erzurum Kongresi mevcut ynetime kar olduu iin ihtillci bir zellik tar. Tepkiler Damat Ferit Paa hkmeti, Erzurum Kongresi'ni devlete bakaldran asi subaylarn hareketi olarak deerlendirdi Mustafa Kemalin tutuklanmasn istedi. tilf Devletleri ise olay, clz bir bakaldr olay olarak grdler ve nemsemediler.

SVAS KONGRES 411 EYLL 1919 Mustafa Kemal Paa 29 Austos 1919'da Erzurum'dan ayrld ve Sivas Kongresi hazrlklarn yapmak zere 2 Eyll 1919'da Sivas'a geldi. Sivas'ta halkn byk cokusu ve sevgi gsterisi ile karland. Ona gsterilen bu ilgi, milli mcadele hareketinin halka dayandn gstermesi bakmndan nemlidir. Sivas Kongresinin ilk gn umut verici olmayan ve moralleri bozan iki gelime oldu. Bu gelimelerden biri kongre bakanl konusudur. Baz yeler Mustafa Kemalin kongre bakanln engellemek istediler. Ancak ounluun oyu ile Mustafa Kemal kongre bakan seildi. Uyar: Bu gelime Mustafa Kemal'e kar ilk muhalefet grubunun ortaya kmasdr. Mustafa Kemal' in kongre bakan seilmesi, onu milli mcadelenin lideri durumuna getirmitir. kinci olumsuz gelime, Erzurum kongresinde reddedilmesine ramen Manda ve Himaye fikri tekrar gndeme geldi ve bir daha tartlmamak zere reddedildi. Erzurum Kongresi'nde alnan tm kararlar, Sivas Kongresinde de kabul edildi. Ayrca; Anadolu' da ve Rumeli' de faaliyet gsteren btn milli cemiyetler birletirildi ve adna '"Anadolu ve Rumeli Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti" denildi. Milli birlii salamak ve ynetimi tek elde toplamak. Sivas Kongresi'nde yeni bir Temsil Heyeti kuruldu. Bu Temsil Heyeti'nin grevi milli mcadeleyi yrtmek ve ynlendirmekti. Bu Temsil Heyeti bir hkmet gibi grev yapm ve yrtme grevini yerine getirmitir. Ali Fuat Paa'nn Bat Cephesi Komutanlna atanmas Temsil Heyetinin ilk yrtme grevidir. Bu Temsil Heyetinin grevi TBMM'nin almas ile sona erecektir. rade-i Milliye gazetesi karld. 59

ATA GKEL Sivas Kongresinin nemi Sivas Kongresi bir parlamento gibi almtr, dolaysyla TBMM'nin ilk ama giriimidir. Mevcut ynetime kar olduu iin Erzurum Kongresi gibi ihtillci bir zellik tar. Sivas Kongresi kararlar Kurtulu Sava'nn btn safhalarnda etkili oldu. Bu etkiyi Misak- Milliye kararlar, TBMM'nin almas, Mudanya Atekesi ve hatta Lozan Konferans'nda grebiliriz. Trk Milleti'nin milli birlik ve beraberlii ilk defa Sivas Kongresinde saland. Bu durumun gstergesi unlardr: Kongreye tm yurttan delegelerin katlmas ve btn milli cemiyetlerin birletirilmesi. Sivas Kongresi Sonras Gelimeler Sivas Kongresi'nden sonra, kongrenin yaplmasn engellemek isteyen Damat Ferit hkmetini drmek iin stanbul ile ilk defa tm resmi ilikileri kesme karar ald. Amac Anadolu'nun artk stanbula bal olmadn gstermekti. Sivas Kongresi'ni nleyemeyen ve gelimeler karsnda aciz kalan Damat Ferit Paa hkmeti istifa etti. Yerine Ali Rza Paa hkmeti kuruldu. Uyar: Bu gelime Anadolu hareketinin stanbul'a kar kazand ilk zaferdir. Sivas Kongresi'nde stanbul hkmetini tanmama kararnn alnmas, Damat Ferit hkmeti istifas, Ali Rza Paa hkmetinin kurulmas gibi gelimeler artk stanbulun Anadoluya hkim tabi olduunun gstergesidir. karld. Amasya Grmeleri (Protokol) 2022 Ekim 1919 Sivas Kongresi'nin stanbul hkmeti zerindeki etkisi, Damat Ferit Paa, hkmetinin istifa etmesi ve yerine Ali Rza Paa hkmetinin kurulmas eklinde olmutur. Mustafa Kemal Paa baz artlar karlnda Ali Rza Paa hkmeti ile iyi geinmenin yollarn arad. Nitekim Ali Rza Paa hkmetine sunulan artlar, bu hkmete kabul edildi. ki taraf arasndaki bu yumuama sonunda stanbul Hkmeti Bahriye Nazr Salih Paay Temsil Heyeti ile grmek zere Anadolu'ya gnderdi. Uyar: Amasya grmeleri Sivas Kongresinin bir sonucudur. Amasya grmelerine Temsil Heyeti adna da Mustafa Kemal Paa katld. ki taraf arasndaki grmeler sonunda u ortak kararlar alnd: stanbul Hkmeti Anadolu'daki milli hareketin varln resmen tanyacak. Osmanl Mebuslar Meclisi.(Meclis-i Mebusan) en ksa zamanda toplanacaktr. 60 Sivas Kongresi'nden sonra Sivas'ta "rade-i Milliye" adyla bir gazete

ATA GKEL Seimler serbest ve mdahalesiz yaplacaktr (stanbul Hkmeti leh veya aleyhte bir tavr almayacaktr). Meclis-i Mebusan'n gvenlikte olmayan stanbulda toplanmas doru deildir. Temsil Heyetinin haberi ve rzas olmakszn tilaf Devletleri ile bar grmesi yaplamayacaktr. Uyar: stanbul hkmeti zellikle bu maddeye kar kmtr. Bunun nedenleri: Merkezi otoritesini sarsmamak ve korumak Yetkilerine Temsil Heyetini de ortak etmemek iin stanbul hkmeti Sivas Kongresinin tm kararlarn tanyacaktr. Uyar: Amasya Protokol'nde Salih Paa btn kararlar kabul ettiini, hkmetinde kabul ettirmeye alacan, hkmet kabul etmez ise istifa edeceini belirtti. Uyar: Salih Paa, hkmetine sadece "Meclis-i Mebusan'n Toplanmas" kararn kabul ettirebildi.

Amasya Protokol'nn Sonular (nemi) Amasya grmeleri ile stanbul hkmeti, Temsil Heyetini ve Anadolu'daki milli Amasya Protokol TemsilHeyetinin etkinliini arttrmtr. Melis-i Mebusann toplanmas karar iki taraf arasnda alnan ortak bir karar haline dnt tilaf Devletleri artk stanbul hkmetini bir kukla gibi kullanamayacaklarn anladlar. hareketi resmen tanmtr.

(lk defa Erzurum Kongresi'nde alnmt). Mustafa Kemal ve Temsil Heyetinin Ankara'ya Gelii 27 Aralk 1919 Mustafa Kemal ve Temsil Heyeti 27 Aralk 1919'da Ankara'ya geldi. Bunun sebeplerini u ekilde sralayabiliriz. Mustafa Kemal Paa, genel durumu daha yakndan izleyebilmek, sevk ve idareyi daha kolay yapabilmek. Ankara'nn stanbul ve cephelerle ulam amalarn kullanabilmek iin Ankara'ya geldi. nemli Not: Bundan sonra Ankara, Milli Mcadele ve Bamszlk Davasnn oda, Mili Egemenliinde merkezi olmutur.

Son Osmanl Mebuslar Meclisi Toplants ve MSAK-I MLL nin Hazrlanmas ( 1228 Ocak 1920 ) 61

ATA GKEL Meclis-i Mebusann toplanmas karar ilk defa Erzurum Kongresinde alnd. Sivas Kongresinde de kabul edildi. Amasya grmelerinde ise iki tarafn ortak karar haline geldi. Meclis-i Mebusann Toplanmasnn amalar: Hkmet almalarnn meclis denetiminde yaplmasn salamak Anadolu'da balayan milli hareket iin bir karar vermekti.

Meclis-i Mebusann toplanmasndan nce baz konularda tereddtler ortaya kmt. Bu tereddtler u konularda younlayordu: Seimlerin gvenlik iinde yaplp yaplamayaca ye seimlere tilaf Devletlerinin mdahale edip etmeyecei, toplantnn nerede yaplaca. stanbulda yaplrsa tilf Devletlerinin meclise bask yapp yapmayaca, kongre bakannn kim olaca seimlerde Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti yelerinin milletvekili seilip seilmeyecei gibi konular sorgulanmaya balanmt. Seimler gvenlik ierisinde yapld. tilf Devletleri seimlere mdahale etmediler. nk onlar, yanl haber kaynaklarndan aldklar bilgiye gre meclise Kurtulu Sava milletvekillerinin seilemeyeceini, meclis toplansa bile kendileri ile yaplacak anlamay onaylamak iin toplanacan renmilerdi. Seimlerde ounlukla Milli Mcadele yanllar milletvekili seildi. Toplantnn Ankarada yaplmas salanamad Mustafa Kemal'in iki istei vard. Bunlar Kendisinin Meclis bakan seilmesi(Bylece meclis bakan sfatyla, meclisin Mecliste bir Mdafaa-i Hukuk grubunun kurulmas idi. datlmas durumunda, meclisi Anadoluda toplayabilecektir)

Meclis 12 Ocak 1920 de topland. Bunlarn ikisi de olmad. Mdafaa-i hukuk grubu yerine Felah- Vatan grubu kuruldu.(Milletvekilleri padiaha bal olduklarn gstermilerdir) ve M.Kemalde meclis bakan seilemedi. Meclisi Mebusunda Erzurum ve Sivas Kongresi kararlarnn bara ynelik blmleri Felah- Vatan grubunun gayretleri ile kabul edildi. Bu kararlara Misak- Milli dier bir deyimle Milli And ( Ahd- Milli ) adyla kabul edildi ve ilan edildi. Misak- Milli kararlarnn karalamas Atatrkn byk Nutukunda belirttii gibi Ankara da hazrlanmtr. Bu durum M.Kemalin grlerinin Osmanl Mebuslar Meclisinde kabul edildiini gsterir.

MSAK-I MLL KARARLARI 28 Ocak 1920 30 Ekim 1918 Mondros Atekesi ile belirlenen, Erzurum ve Sivas Kongresi ile kabul edilen edilen Milli Snrlar inde Bir Btndr Blnemez

62

ATA GKEL ounluu Arap olan yerlerin gelecei, yre halknn serbeste verecei kararla belirlenecektir. Trkiye yaplacak anlamaya braklan Bat Trakyann gelecei halkn serbeste verecei oy ile belirlenecektir. Halkn oyu ile anavatana katlan Evliye selase denilen Kars, Ardahan ve Artvin de gerekirse tekrar halk oylamasna gidilebilir. stanbul ve Marmara Denizinin gvenlii salanrsa boazlar dnya ticaretine alabilir. Aznlklarn haklar komu lkelerde Trk ve Mslman aznln haklar kadar olacaktr. Milli ve Ekonomik gelimemizi ve bamszl engelleyen her trl snrlamalar kaldrlmaldr. (Bu madde ile kapitlasyonlardan ve d borlardan bahsedilmitir.) Misak Millinin nemi: Misak Milli ile snrlarmza son ve kesin ekil verilmitir. Tartma konusu olan blgelerde halkoylamas istenerek, sorunlar bar ve siyasi yollarla zlmek istenmitir. Misak Milli, Trk Milletenin bamsz yaama yeminidir. Kapitlasyonlar ve d borlar konusu ilk defa Misak- Milli'de ele alnm ve kaldrlmas istenmitir. Erzurum ve Sivas Kongresi kararlarnn ounluu kabul edilmitir. Alnan kararlar Fransz htilali ve Wilson lkeleri hkmleriyle rtr. Misak Milli kararlarn alnmas son Osmanl Meclisinin yapt en nemli almadr. nemli Not: Misak- Millide getii iin daha ncede belirttiimiz Kurtulu Savann temel amalarn tekrar belirtmekte fayda olduunu dnyoruz. Bu amalar; Tam Bamszlk Milli Egemenlik Milli Birlik lkenin galden Kurtulmas Misak- Milli'nin Sonular Misak- Milli kararlar hem stanbul'da hem de tilaf Devletleri zerinde nemli etkiler meydana getirdi ve u sonulara sebep oldu: tilaf Devletleri Ali Rza Paa hkmetine bask yaparak Misak- Milli kararlarndan vazgeilmesini istedi. 63

ATA GKEL Basklara dayanamayan Ali Rza Paa hkmeti istifa etti yerine Salih Paa hkmeti kuruldu. tilaf Devletleri 16 Mart 1920'de stanbul'u resmen igal ettiler.18 Kasm 1918'de Boazlar igal edilmiti, 16 Mart 1920de stanbul da resmen igal edilince Osmanl Devleti'nin fiili varl iyice zayflad. Uyar: tilaf Devletleri stanbul'un igali karsnda halkn tepkisini ekmemek iin igallerin geici olduunu, amalarnn padiah ve saltanat korumak olduunu belirttiler. stanbul'un galinden Sonraki Gelimeler tilaf Devletleri Meclis- Mebusan basarak, birok milletvekilini tutukladlar. Baz milletvekilleri ve aydnlar Anadolu'ya geerek Milli Mcadeleye katldlar (Bunlar iinde Genelkurmay Bakan Fevzi akmak da vard), Basklar karsnda Salih Paa da istifa etti, Damat Ferit Paa ikinci defa sadrazam oldu. Vahdeddin 11 Nisan 1920'de Osmanl Mebuslar Meclisini kapatt ve Meclis- Mebusan tarihe kart. Mustafa Kemal Paa, artk Milli Mcadeleyi Padiah adna da yrttn syleme imkn buldu. zmirin igali Kuvay-i Milliye'yi balatmt. stanbul'un igali ise daha da yaygnlatrld. TBMMNN AILMASI 23 NSAN 1920 TBMMnin almasnn iki temel sebebi vardr, Bunlar Meclis-i Mebusan'n kapatlm olmas. Mustafa Kemal'in Milli Egemenlie byk nem vermesi, bununda ancak seilerek bir

meclis ile salanabilecek olmas. Mustafa Kemal Paa 19 Mart 1920'de bir genelge yaymlayarak, btn lkede seimlerin yaplmasn istemi, Ankarada yaplacak olan Millet Meclisi iin btn hazrlklar tamamlandktan sonra 21 Nisan 1910 de yaplan ar ile 23 Nisan 1920'de Millet Meclis i Ankara' da toplanmtr. Tarihi byk grevleri olan bu meclise 1. TBMM denilmi ve meclis yerinde bir kararla Mustafa Keman meclis bakanlna semitir. 23 Nisan 1920'de kurulan yeni meclis bir numaral karar ile kendi tzn belirlemi ve bu tzk gerei stanbul'dan kap gelen Meclis-i Mebusan milletvekillerini de meclise dhil etmitir. Bu karar ile TBMM; Milli birlii salamada nemli bir adm atmtr. Mili iradeye saygl olduunu gstermek istemitir. 64

ATA GKEL Uyar: TBMMnin almas ile Sivas kongresinde kurulan Temsil Heyetinin grevi sona ermi oldu. TBMMnin iki nemli amac olmutur. Bunlar Kurtulu Sava'n yapmak. Yeni bir devlet dzeni kurmak. Meclis ikinci amacn n plana karmayp zaman geldike uygulamalar ile gstermi bunun nedeni saltanat yanls kiilerin tepkisinden ekinilmesidir. TBMM 11 Austos 1923 tarihine kadar devam etmi bir sava meclisi ve bir kurucu meclistir. Son yapt grev Lozan Konferans'na gidecek delegelerin seilmesidir. Meclis 12 Austos 1923ten 1 Ekim 1927 tarihine kadar devam edecek bir inklp meclisidir. lk yapt i Lozan anlamasnn onaylanmasdr. I. TBMM'nin Ald lk Kararlar TBMM'nin aln izleyen gnlerde Atatrk'n teklifi ile meclis aadaki esaslar karar halinde kabul etmitir. Mecliste belirmi ve toplanm Milli iradeyi, yurdun genelin hkim klmak temel ilkedir. Meclisin stnde bir g yoktur. Meclis bu karar ile stanbul hkmetini yok saymtr. leride Cumhuriyetin kurulaca mesaj verilmitir. Meclisin ihtillci bir zellik tadn gsterir. I.TBMM gler birlii ilkesini benimsemitir. Yani yasama, yrtme ve yarg, mecliste toplanmtr. Meclisten seilmi milletvekillerinden seilecek bir vekiller kurulu yrtme (hkmet) grevini yerine getirecek meclis bakan da bu kurulun bakan olacak. Bu kurula Meclis hkmetleri denir. Geici olarak bir hkmet bakan veya padiah kaymakam (vekili) atamak doru deildir. Meclis bu karar ile devamlln gstermitir. Her trl etkiden uzak ve bamsz hareket etmek istemitir. Padiah ve halifelik baskdan kurtulduktan sonra TBMMnin alaca karara gre durumunu alacaktr. Bu karardan unlar anlayabiliriz. Meclisin padiah karsndaki stnln gsterir. Milli Birlii salamak ve saltanat yanllarnn tepkisini ekmemek iin padiah ve halifelik her trl tartmann dnda tutulmak istenmitir. nemli Not: I.TBMM'nin gler birlii ilkesini benimsemesinin sebepleri unlardr. 65

ATA GKEL Btn yetkileri kendisinde toplamak istemesi. Meclisi milletin tek temsilcisi haline getirmek. Ynetime ilerlik kazandrmak, gereksiz tartmalar nleyerek zaman kaybna frsat vermeden kararlarn daha abuk alnmasn salamak. TBMM'nin zellikleri ve Nitelikleri Meclis milli bir meclistir. htilalci bir meclistir. Byk bir inklp kuruluudur. Devlet Sistemini toptan deitirebilecek yetkilere sahip olduu iin kurucu meclistir. Ancak kurucu meclis olma zelliini tepkilere kar gizlemi, olaan st meclis ismi ile anlmtr. Demokratik niteliklidir. nk yeleri seimlerde i bana gelmitir. Sava meclisidir. En ok harcamay savunmaya ayrmtr. Yapt tek inklap hareketi saltanatn kaldrlmasdr. Temel ilkesi milli egemenliktir Gler birlii ilkesini benimsemitir.

nemli Notlar: TBMMnin kurulmas ile aslnda)yeni bir devlet kurulmutur. Ancak saltanat ve halifelik yanls kiilerin tepkisinden ekinildii iin bu durum gizli tutulmutur. I.TBMM'nin i politikada halklk d politikada bamszlk ilkelerine atmtr. TBMMnin ilk kard ilk kanun bir hayvan vergisi kanunu olmutur. Bu kanun ile unlar amalanmtr; stanbul hkmetini olumsuz propagandasn nlemek. Devletin ekonomik skntlarna zm bulmak. TBMM'nin ald kararlardan. stanbul hkmetine ve padiah ve kzdran karar "meclisin stnde bir g yoktur." karar olmutur. TBMMYE Kar Tepkiler-Ayaklanmalar Damat Ferit Paa halk kkrtmak iin stanbul mfts dr zade Abdullah Efendiden bir fetva alarak, Mustafa Kemal ve arkadalarnn padiahn sznden ktklarn dolaysyla dinden

66

ATA GKEL km saylacaklarn bildirilere yazarak ngiliz uaklar ile ehirlere attrd. Ayrca stanbul da bir mahkeme kurarak onlar idama mahkm ettirdi.

Ankara'da TBMM'nin kurulmas karsnda sadrazam Damat Ferit Paa Meclisi etkisiz hale getirmek ve millet nazarnda kltmek iin iki yola bavurdu. Bu yollar: 1- Halk TBMM'ne kar ayaklandrarak meclisin arkasndaki halk desteini ortadan kaldrmak 2- tilaf devletleri ile hemen bir anlama imzalayarak (Sevr Anlamas) szde bar salayarak meclisin var olu sebebini ortadan kaldrmak. Ayaklanmalarn sebepleri ngilizlerin kkrtmas. Damat Ferit Hkmetinin kkrtmas en nemlisi Not: Damat Ferit hkmeti ayaklanmalar kkrtrken en ok din, hilafet padiah saltanat gibi kavramlar kullanlmtr. Mcadeleyi ypratmak ve baltalamak istemeleri. Trkiye Byk Millet Meclisi'ni etkisiz hale getirmek. Baz Kuvay-i Milli yelerin disiplinsiz davranlar. Aznlklarn devlet kurma gayretleri. TBMM hkmeti ayaklanmalar balaynca ncelii bu ayaklanmalar bastrmaya vermi. Bu nedenle dmann ilerleyii ve igaller hzlanmtr. TBMMne Kar kan Ayaklanmalar gruba ayrabiliriz: Dorudan stanbul hkmetince yrtlen ayaklanmalar. stanbul hkmeti ve igalcilerin kkrtmasyla kan ayaklanmalar. nceden Kuvay-i Milliyeci olup da sonradan ayaklanmalar. Aznlk ayaklanmalar

A-Dorudan stanbul Hkmeti tarafndan karlan Ayaklanmalar Anzavur Ayaklanmas Alayl bir jandarma subay iken saray tarafndan kendisine padiahlk verilen Ahmet Aznavur Padiah ve tilaf devletlerinden direktif alarak Kuvay-i milliye adl birlikler kurarak 1 Ekim 1919da Manyas Susurluk, Gnen ve Ulu bat yrelerinde isyan etmiti. Bu isyan 25 Kasm 1919 'da glkle bastrld. 67

ATA GKEL Ayn blgede ikinci defa harekete geen Ahmet Aznavur gsmde iman bamda Kuran ve elimde ferman olarak geliyorum. Krpk bykl subaylarn hepsini keseceim diyerek isyan etti. erkez Ethem kuvvetlerince bastrld. Kuvay-i nzibatiye Ayaklanmas stanbul hkmeti Geyve yresindeki milli kuvvetleri yok etmek iin ngilizlerin silah ve cephane yardm ile Kuvay-i nzibatiye (halifelik ordusu) adl bir ordu kurdurdu. nce Sleyman efik Paa sonrada Suphi Paann kumanda ettii bu birlikler Ali Fuat Paann idaresindeki Kuvay-i Milliyetler tarafndan pskrtld. Kuvay-i nzibatiye birliklerinin ou Kuvay-i Milliye tarafna geti. B-stanbul Hkmeti tilaf devletlerini Kkrtmas ile kan Ayaklanmalar Bolu Dzce Hendek Adapazar syanlar Be bin kiiyle balatlan bu isyan blgedeki Kuvay-i Milliye birliklerini hedef almt. 23 Nisan 1920'de balad. 24 Tmeni esir alan asiler ancak ay sonra Ali Fuat Paa ve Albay Fethi Bey tarafndan bastrld. Delihan, Yozgat Ve Boazlayan syan Yozgat'ta apanoullar Zile'de Aynac oullar tarafndan idare edilmi, isyanlar ksa srede blgeyi sarsmt ve glkle bastrlabilmitir. Afyonkarahisar Ayaklanmas Afyonkarahisar da opur Musa adnda biri etrafna toplad sergzetilerle ivril'i bastysa da milli kuvvetlere yenilip Yunana snd. Konya syan Mays 1920'de Konya da gizli cemiyet kuran bir grubun tevkif edilmesiyle direnie geenler TBMM otoritesine de kar geldiler. Ancak isyan ksa srede bastrld Bundan be ay sonra Deliba admda biri be yz kadar asker kaa ile hkmet kona basmak istedi. Refet Paa (dhiliye vekili) tarafndan bastrld. Kendisi Franszlara snd. Milli Aireti Ayaklanmas Milli Airet Urfa'nn Franszlardan kurtarlmasnda nemli hizmetler etmi ancak daha sonra Fransz tarafna gemiti. Franszlarn Siverek hareketine katlan Milli Airetin 26 Haziran 1920'de Fransz blgesine ekildi. 24 Austosta Viranehri Siverekte balayan ikinci Milli Aireti isyan milli kuvvetlerin ve onlara bal airetlerin gayreti ile son buldu. Bunlardan baka ayn trden kk isyanlarda yard. Bozkr syan Malatya Vakas, gibi Hadisesi, eyh Eref Vakas gibi Milli Birlii bozacak olmutur. C- nce Kuvay- Milliyeci Olup Sonradan Ayaklananlar: 68

ATA GKEL erkez Ethem Birinci nn Sava srasnda TBMMnin otoritesine girmek istememi ve isyan etmi, milli kuvvetlere yenilip Yunana snmtr. Demirci Mehmet Efe de ayn ekilde isyan edip yenilince Yunana snd. D- Aznlklarn kartt Ayaklanmalar Aznlklar bamsz devlet kurmak amac ile isyan ettiler. Bu isyanlar Karadeniz'de Pontuscu Rumlar, Adana'da Ermeni ntikam Alay isyanlar Erzurum'da Ermeni olaylar Ayaklanmalara kar alnan tedbirler stanbul ile her trl resmi ilikinin kesilmesi karar alnd. (ilk defa benzer bir karar Sivas kongresinden sonra alnm ancak Ali Rza Paa hkmetinin olumlu tutumu nedeniyle ilikileri kesilmemiti). stanbul'dan gelecek evraklar ileme koyan devlet memurlar vatan hainleri saylacak ve Ayaklanmaya katlanlar vatan haini ilan edildi. Ayaklanmalar cezalandrmak iin "Hyanet-i Vataniye Kanunu" karld UYARI: Bu kanunla TBMM yasama grevini yerine getirdi. Ayaklanmalar cezalandrmak amac ile yeleri millet ve killerinden oluan stiklal Mahkemeleri kuruldu.18 Eyll 1920 (TBMM ilk defa yarg grevini yerini getirdi.) (29 Nisan istiklal mahkemelerinde yarglanacaktr. 1920).

Ayaklanmalar Sonular Yok yere birok insann lmne sebep oldu. Ordumuz isyanlarla urarken igaller hzland, TBMM hkmet zaman kaybetti. Her eye ramen ayaklanmalarn bastrlmas TBMM'nin otoritesini artt.(olumlu sonu) TBMM bu isyanlara ve isyanclara kar tam bir devlet gibi davranm hukuk kurallar dna kmamaya alm ve yava yava bir devlet olmann sorumluluunu yerine getirmitir. SEVR ANTLAMASI (10 Austos 1920) tilaf Devletleri bir yandan Anadolu'daki milli hareketi tanmyor, bir asi hareketi olarak gryor milli hareketi ve hkmeti yok etmek iin stanbul hkmetine ve Yunanistan'a her trl yardm yapyordu tilaf devletleri dier yandan da Osmanl topraklarn paralayp paylamayp yollarn aryordu.

69

ATA GKEL nemli Not: tilaf devletleri dier yenilen devletlerle ayr ayr anlamalar yaptklar halde Osmanl Devleti ile anlamay bilerek ve isteyerek geciktirmilerdir. Bunun nedeni tilaf Devletlerinin Osmanl topraklarn tamamen paralayp paylamak istemeleridir. tilaf Devletlerinin paylama konusunda aralarnda baz anlamazlklar vard. Bu anlamazlklar u konularla ilgili idi. Boazlarn durumu, ukurova'nn gelecei. Bat Anadolu'nun gelecei, Ege adalar ve Dou Anadolunun gelecei ve Araplarn oturduu yerlerin geleceinin nasl belirlenecei idi. tilaf devletleri 1 Nisan 1920'de talya'nn Sen Remo ehrinde toplanarak Osmanl devleti ile yapacaklar anlamann (daha dorusu Osmanly paylamak iin yaplan tuzaklara son eklini vermek) esaslarn belirlemek istediler. Sn Remo' da hazrlanan anlama tasla Fransa'nn Sevr ehrinde imzaya ald. Bu anlama tasars tam bir idam hkm idi. Anlamay kabul ettirmek iin Yunan ordusu harekete geirildi. Balkesir, Bursa Uak, Nazilli Yunan igaline girdi. Kuvay-i Milliye bu igali nleyemedi. UYARI: Bu durum Kuvay-i Milliyetinin kaldrlmasnda ok etkili olmutur. Tevfik Paann tirazna ramen anlama 10 Austos 1920'de imzaland, Padiah bir saltanat uras kurarak anlamay bu uraya onaylatt. (Meclis-i 'mebusan kapal olduu in) Sevrin En nemli Maddeleri unlardr Dou Trakya ile zmir ve evresi Yunanistan'a-verilecek Antalya Konya ve Bat Akdeniz blgesi talya'ya verilecek Sivas, Malatya ve Mardin'e izilen bir hat ierisinde kalan yerler Fransa'ya verilecek. Dou Anadolu ve Gney Dou Anadolu'da yeni iki devlet kurulacak (Ermeni ve Krt devletleri) Suriye ve Filistin Fransa'ya, Irak ve rdn ngiltere'ye verilecekti. stanbul ile Anadolu'nun bir blm Osmanl Devletine braklyordu. Boazlar btn devletlere ak olacak; boazlar Trklerin hibir etkisinin olmad bir komisyon ynetecek, komisyonun ayr bir bayra ve btesi olacakt. Trk ordusunun asker says 50.700 kii olacak ar top ve uak bulunduramayacak, askerlik gnll olacak, donanma ise 7 gambot ve 6 torpidodan oluacakt. Kapitlasyonlar geniletilerek devam ettirilecek, aznlklara geni haklar verilecekti Sevr Antlamasnn nemi Sevr Anlamas ile Osmanl topraklar tamamen paralanyor ve Osmanl devletinin fiilen sona erii tamamlanm oluyordu (Mondros Atekesi, Boazlarn gali, Sevr Anlamas). Sevr Antlamas hukuken eksiktir. nk anlamay Meclis-i Mebus an kapal olduu iin onaylamad. TBMM de kabul etmedi. 70

ATA GKEL TEPKLER stanbul hkmetine gre, tamamen yok olmaktansa verilenle yetinmek daha iyi bir Durumdu. TBMM'ne gre anlama kabul edilemez, kabul ve mza edenler vatan hainidir. tilaf devletlerine gre artk ark meselesi zlmtr. ark Meselesinin son adm olan Trkleri Anadolu'dan atma plan artk gereklemitir. Sevr Anlamasna dardan da tepkiler geldi. Afganistan Araplarn oturduu yerlerin igaline tepki gsterirken ABD Wilson lkelerine uyulmadn gereke gstererek Ermenistann manda yntemini kabul etmedi. nemli Not: TBMM hkmeti tilaf devletlerine Misak- Milliyi kabul ettirmeye alrken tilaf devletleri TBMM hkmetine ve Trk milletine Sevr Anlamasn kabul ettirmeye alacaktr. (Bir bakma Misak- Milli ile Sevr' in mcadelesi)

DZENL ORDUNUN KURULMASI Kuvay-i Milliyenin dman oyalamasna. galleri yavalatlmasna. TBMM ye kar kan ayaklanmalar bastrmasna ramen igalleri tam anlam ile nleyemedi. nk Kuvay-i Milliye dzenli ordularla savayordu. Kendisi ise ete usul ile savayordu. Hlbuki dzenli bir ordu ancak baka bir dzenli ordu ile yenilebilirdi. te yandan Kuvay-i Milliyenin baz ba, bozuk hareketleri de dikkat ekiyordu. Baz Kuvay-i Milliye liderleri TBMM'nin cebrine kar kyordu. Kuvay-i Milliyenin hukuksuz davranlar da vard. Gediz Taarruzunda K.Milliye yenildi. Nitekim. TBMM 8 Kasm 1920'de Kuvay-i Milliye kaldrld ve dzenli ordularn kurulmasn kararlatrd. Not: TBMM'de ilk sert tartmalar bu srada gerekleti. TBMM'de yeni cephelerin kurulmas da kararlatrld. Kurtulu Savann ilk sava cephesi Kuvay-i -Milliye ile kurulan bat cephesi idi. lk resmi komutam Ali Fuat Paa idi. (Sivas kongresi ile kurulmutur.) Dzenli ordularla TBMM'nin kurduu ilk sava cephesi dou cephesidir. 15. kolordu, Ermenilere kar grevlendirildi. Bu ordu Osmanldan kalmt. TBMM yeni kurulan dzenli ordular ilk defa bat cephesinde Kuvay-i Milleyenin yerine grevlendirirdi.

71

ATA GKEL

KURTULU SAVAINDA CEPHELER VE SONULARI DOU CEPHES VE ERMEN SORUNU Dou cephesindeki fiili durumu Ermeni sorunu ile e zamanl olarak ele aldmzda srecin u aamalardan getiini syleyebiliriz. Ermeni meselesi batl devletler tarafndan ilk defa 1878 Berlin antlamasnda gndeme getirildi. Buna gre Ermenilerin oturduu yerlerde slahatlar yaplacakt ayn anlama ile Kars, Ardahan ve Batum da Ruslara verilmiti. Ermeniler I. Dnya savanda Osmanl ordusunu arkadan vurdular ve Osmanl devletine Bu durum karsnda Osmanl Hkmeti, 1915 de Tehcir (G) kanununu kartt ve ihanet ettiler. olay karan baz Ermeniler Doudan Suriye ve Lbnana g ettirildi.

72

ATA GKEL Sovyet Rusya, 1. Dnya savanda yenilince Brest Litowsk antlamas ile Kars, Ardahan ve Batumu geri verdi. Ancak Osmanl devleti, Mondros atekesinin kargaas ierisinde bu ehirleri fiilen ele geiremedi. Kars Ermenilerin, Ardahan, Artvin ve Bat um Grclerin eline geti. TBMM hkmeti ncelii dou cephesine verdi. Erzurum da bulunan 15. kolordu komutan Kazm Karabekir Paa, Ermenileri yendi. (Aralk 1919 TBMM'nin ilk askeri baarsdr.) Gmr Anlamas (3 Aralk 1920) Bu antlamann, TBMM Hkmeti'nin ilk siyasi baarsdr olup ayn zamanda TBMM hkmetinin imzalad ilk uluslar aras antlamadr. Buna gre: Ermeniler, Kars geri verdiler. Ermeniler Dou Ana doludaki steklerinden vazgetiler Ermeniler misak milliyi tanyp Sevr antlamasn tanmayacaklarn aklayan ilk devlet oldular NOT: Bu ilk askeri ve siyasi baar TBMM ne g ve moral kazandrd.

GNEY CEPHES NOT: Kurtulu savanda dzenli ordular olmadan Kuvayi milliye ile kazanlan tek cephe Bat cephesinde K.Milliye ye katlm az olmuken, Gney Cephesinde Kuvay i Milliye yi Bu durumun nedeni, Bat Cephesinde stanbul Hkmeti'nin gney cephesidir. halkn kendisi kurmutur

olumsuz propagandalarndan etkili olmutur. Bu cephede Franszlar yenilmesine ramen gallerini ancak Sakarya savandan sonra yaplan Ankara anlamas ile resmen kaldrlacaklar. BATI CEPHES Bat cephesinde TBMMnin kurduu dzenli odular, yunan ordusu ile savatlar. Yunan ordusunun amac TBMM'yi ve milli hareketi yok etmek ve Sevr Anlamasn Trk milletine zorla kabul ettirmekti. I.nn Sava: (610 Ocak 1921) nn savan Trk ordusu kazand. TBMM'nin kurduu yeni ordunun ilk zaferidir. Bu zaferin sonular; Dzenli ordunun nemi anlald ve askere alm ilemleri kolaylat. Halkn orduya ve TBMM'ye olan gveni artt. tilaf devletleri Londra da bir bar Konferans toplayarak TBMM hkmetini davet ettiler. 73

ATA GKEL tilaf Devletleri Londra Konferansna TBMM Hkmeti'nin temsilcisini ararak TBMM hkmetini ilk defa Resmen Tanm oldular. Rusya ile 16 Mart 1921 de Moskova anlamas yapld. Buna gre: oldu. Batum Rusya'ya verildi. ( Misak- Milli den verilen ilk tavizdir.) Rusya Misak- Milliyi tanyacak ve Sevr anlamasn tanmayacakt. NOT: Rusya Misak- Milliyi tanyan ilk byk devlettir. Afganistan ile dostluk anlamas yapld. NOT: 23 ubat 1921 de Grcistan ile yaplan Ankara anlamas ile Artvin, Ardahan ve Batum geri alnmt. II. nn Sava: (2331 Mart 1921) Bu sava da Trk ordusu kazand. Bu sava sonunda batl devletlerden talya Anadoludaki igallerini kaldrma karar alrken ngiltere ve Fransa bar yollarn aramaya balad. M.Kemal smet Paaya telgraf ekip Siz orada yalnz dman deil Trk milletinin maks talihini yendiniz diyerek kutlad. Ktahya-Eskiehir Sava: (1024 Temmuz 1921) nn savalar sonucu ordularn glendiren Yunanlarn saldrs ile balad. Yorgun olan Trk ordusu yenildi. Ktahya, Eskiehir Afyon Yunanlarn eline geti. M.Kemal ordunun ypranmasn nlemek ve daha zayiat vermemek iin orduyu Sakarya rmann dousuna ekti. Ordunun Sakarya nehrinin dousuna ekilmesi TBMM de ilk defa sert tartmalara neden oldu. Meclisin Kayseriye tanlmas dnld. talya ekilme ilemini durdurdu. Fransa kararsz kald. Meclisin Kayseriye tanlmas dnld. TBMM Meclisi tm yetkilerini ve ordularn bakomutanl grevini 5 ay sre ile Mustafa Kemal e verdi. 5 austos 1921 NOT: Mustafa Kemal 78 austos 1921 de "Teklif-i Milliye" emirlerini yaynlad. Bylece orduyu glendirmek iin kaynak salanacakt. Rusya ve Osmanl Devleti arasnda yaplan tm anlamalar geersiz sayld. Kk Kaynarca Anlamas da geersiz sayldndan Rusya Kapitlasyonlar kaldran ilk devlet

SAKARYA SAVAI: (23 Austos 13 Eyll 1921) 74

ATA GKEL Sava Yunanlarn saldrs ile balad. M.Kemal orduya Hatt mdafaa yoktur, sath mdafaa vardr. O sath btn vatandr emrini verdi. Sava Trk ordusunun baars ile sonuland. Sakarya sava 22 gn 22 gece srd. Trk ordusu ok nemli bir zafer kazand. Sakarya zaferi, kurtulu savann ve Trk tarihinin nemli bir dnm noktasdr. politikada; Yunan ordusu saldr gcn kaybetti. Artk savunma durumuna geti. Mustafa Kemale gazilik ve mareallik unvan verildi. 1683 Viyana bozgunundan beri devam eden Trk'lerin Avrupa'dan geri ekilii sona erdi. D politikada; talya igal ettii yerlerden tamamen ekildi. (galleri kaldrlan ilk itilaf devleti) Rusya'ya bal Kafkas Cumhuriyetleri ile Kars Anlamas imzaland. (13 Ekim 1921) bu gnk Ermenistan snr belirlenmi oldu. Fransa ile Ankara Anlamas imzaland. (20 Ekim 1921) buna gre; Antakya ve skenderun'a zel sancak stats verildi. Fakat Fransz igalinde kald. Fransa Anadolu da igal ettii yerleri tamamen boaltt. Fransa Misak- Milliyi tanyan ilk itilaf devleti oldu. NOT: tilaf Devletleri Sakarya savandan sonra ilk nce atekes sonrada bar teklifinde bulundular. Ancak yaptklar bu teklifler; Sevr'in hafifletilmi ekli olduu iin ve Misak- Milliye aykr olduu iin kabul edilmedi. Sk sk bar teklifinde bulunmalarnn nedenleri ise Trk ordusunun oylamak; Yunan ordusuna ise toparlanmas iin zaman kazandrmaktr. Byk Taarruz( 26 Austos -30 Austos 1922) Sakarya zaferinin kazanlmasna ramen dnya kamuoyunda hala Trklerin Anadolu'daki igallerine son veremeyecei gr hkimdi. TBMM de ise zaman zaman sert tartmalar yaanyor, sadece Misak- Milli konusunda gr birlii bulunuyordu. Mustafa kemal, Mecliste r birliinin salayabilmek iin mecliste bir "mdafaa-i Hukuk grubu" kurmutu. Byk taarruz 26 austos 1922 de Mustafa Kemal in' Kocatepe den verdii emirle ve Trk topusunun atei ile balad. Hedef dmana toparlanma frsat vermeden imha etmekti.30 Austos gn muharebeyi Mustafa Kemal yrtt. Dumlupnar Meydan savanda(Bakomutanlk Meydan Muharebesi) dman imha edildi. 9 Eyll de zmir kurtuldu, 10 Eyll de Mustafa Kemal zmir e girdi, 18 Eyll de artk Anadolu da bir tek dman askeri kalmamt. Byk taarruzdan sonra stanbul, Boazlar ve Trakya hala dman igalinde kalan yerlerdi. Byk taarruzun iki nemli sonucu olmutur. Bunlar; Mudanya Atekesi ve Saltanatn kaldrlmas. 75

ATA GKEL Mudanya Atekesi (11 Ekim 1921) Byk taarruza ramen ngilizler ne pahasna olursa olsun stanbul'u savunmak istiyorlard ancak Fransa ve talya'nn basks smrgelerinin askerlerini geri ekmesi ve kendi kamuoyunun basks sonucu atekese raz oldu. Mudanya atekesi grmelerine Fransa, ngiltere, talya ve TBMM hkmeti temsilcileri katld. Yunan temsilcisi grmelere katlmayp atekesi sonradan imzalad. Bu Atekese gre; Silahl atmalar 1415 Ekim gecesine kadar durdurulacak. 15 gn iinde Yunanllar Dou Trakyay boaltacak (1530 Ekim aras) Dou Trakya 15 gn iinde TBMM memurlarna teslim edilecek (l5 Kasma kadar) Trkiye dou Trakya da 8 bin jandarma bulundurabilecek. stanbul ve boazlar Trkiye'ye verilecek ancak asl anlamaya kadar itilaf devletlerinin ynetiminde kalacak. Mudanya Atekesinin nemi; Kurtulu sava askeri adan sona erdi. Edirne, Dou Trakya, stanbul ve boazlar sava yaplmadan kurtarld. Mudanya Atekesi ile itilaf devletleri artk Misak- Milli yi kabul etmi oluyorlard. NOT: Mudanya Atekesi ile stanbul'da TBMM ynetimi kuruluyor ve Osmanl devleti artk "Hukuken" sona eriyordu.

Saltanatn Kaldrlmas (1 Kasm 1922) Sebepleri; 1- Mudanya Atekesi ile stanbul da TBMM ynetiminin kurulmas saltanat sorununu ortaya kartmtr. 2- Yeni Devletin anayasas Milli Egemenlik ilkesine dayanyor saltanat ise Milli Egemenlie ters dyordu. 3- Lozan Anlamas iin delege seimi almalar srerken tilaf devletleri, stanbul dan da delege ararak yeni bir ikilik karabilirlerdi. TBMM. 1 Kasm 1922 tarihinde kartt bir kanunla saltanat kaldrd. Padiah Sultan Vahdettin Mslmanlarn halifesi sfat ile ngilizlere snd. Sultan Vahdettin'in padiah unvan kullanmamas saltanatn kaldrld kabul ettii anlamna gelir. TBMM, ngilizlerin halifelik makamn kendi karlar in kullanmasn nlemek iin Abdlmeciti halife seti. Bylece halifelik kurumu Millet Egemenliine balanm oldu. 76

ATA GKEL Saltanatn kaldrlmasnn sonular; 1- Osmanl devleti resmen sona ermi oldu. NOT: Osmanl devleti: Sevr Antlamas ile fiilen Mudanya atekesi ile hukuken Saltanatn Kaldrlmas ile resmen sona erdi. Milli Egemenlik ilkesi TBMMnin almasndan sonra ikinci kurumsal aamasn geirdi. Kurtulu sava srasnda TBMMden sonra ikinci siyasa inklp yaplm oldu. Saltanatn kaldrlmas ile Osmanl Devletindeki siyasal g ile dini gc bir elde tutma ilkesi sona erdi. Siyasal g. TBMM'ye geti. Bu durum laiklik konusunda atlan ilk admdr. LOZAN KONFERANSI ve ANTLAMASI Lozan Konferans, 1. Dnya savandan sonra yaplan drdnc bar konferansdr. (Paris, San Remo, Londra Konferans idi) Bar grmeleri, iin itilaf devletlerinin Lozan' nermesine karlk TBMM Hkmeti ve Mustafa Kemal, zmir'i nermitir. nk konferans zmir de toplanrsa Mustafa Kemal' in mdahalesi kolaylaacakt. Lozan Konferans'na Trk delege heyetinin bakan olarak Rauf Bey'in yerine, Mudanya Atekesindeki baarsndan dolay smet Paa katld. NOT: Lozan Konferans'na Trk-Yunan anlamazlnn yan sra Osmanl Devleti'nden kalan sorunlarda grld. Bu sorunlar unlardr; Boazlar Kapitlasyonlar D borlar Aznlklar gibi sorunlardr. Trk delegeleri Lozan Konferansnda Misak- Milli'yi savunurken tilaf devletleri Sevr Anlamasn savundular. NEML NOT: Mustafa Kemalin, Trk delegelerinden zellikle Kapitlasyonlar ve Aznlklar sorunu ile ilgili olarak hi taviz verilmemesini istedi. nk bu sorunlar Milli Bamszla aykr sorunlard. Ayrca Trk delegeleri en ok Devletlerin eitlii ilkesini n planda tuttu. 77

ATA GKEL KATILAN DEVLETLER tilaf Devletleri ngiltere Fransa talya Yunanistan Romanya (Gzlemci) Bulgaristan (Boazlar Sorunu) Sovyet Rusya (Boazlar Sorunu) Yugoslavya ( Gzlemci) Japonya (Genel gzlemci) ABD (Genel gzlemci) Portekiz (skn konusunda) Belika (skn konusunda) Daveti yapan Devletler ngiltere talya Fransa

Trkiye btn konularda katlmtr. Lozan Konferans'nn birinci blm 20 Kasm 1922 de topland. 4 ubat 1923 de dald. Konferansn birinci blmnn baarsz olarak dalmasnda u konular etkili oldu. Kapitlasyonlar (en nemlisi) Borlar, Musul Sorunu, Edirne ve Karaaa sorunlar idi.

Lozan Anlamas 24 Temmuz 1923 23 Nisan 1923 tarihinde Lozan konferansnn 2. blm balad. kinci dnem grmeler 24 Temmuz 1923 tarihine kadar srd ve bu tarihte Lozan anlamas imzaland. I. Dnya sava sonunda yaplan son anlama Lozan Anlamasdr. Lozan anlamasnn balca esaslar ise unlard; 1- Snrlar Bat snr Meri rma Trk yunan snr olarak kabul edildi. Karaaa sava tazminat Gkeada ve Bozcaada Trkiyeye verildi. Dier Ege Adalar Yunanistana verilecek ve olarak Trkiye'ye verildi. kymza yakn olanlar silahtan arndrlacakt. On iki ada resmen talya'ya verildi. Suriye snr; 1921 Ankara anlamasnda olduu gibi kald.(Antakya ve skenderun Fransz galinde kalacak ve zel sancak stats verilecektir) Irak Snr: Musul sorunu zlemeyince Irak snr da izilemedi. 78

ATA GKEL NOTLozan da zlemeyip sonraya braklan tek sorun Musul sorunudur. Bu sorun 1926 ylnda Ankara anlamas ile Trkiye'nin aleyhine zlecektir. Kapitlasyonlar: Btn kapitlasyonlar tamamen kaldrld. Boazlar: Boazlar Trkiye'ye braklacak, boazlarn her iki yakas askerden arndrlacak, boazlarn ynetimi Milletler Cemiyeti'nin denetiminde, Bakanln Trklerin yapt bir komisyona braklacakt. Boazlara verilen bu stat, Trkiye'nin Milli Hkimiyetini Egemenlik Haklarn ve Bamszlk ilkesine aykr olan zm biimi 1936 ylnda Montr boazlar szlemesi ile Trkiyenin lehine dzeltilecektir. Aznlklar: Trkiye'de yaayan, btn aznlklar T.C. vatanda saylacak hibir ayrcalk tannmayacakt. Batl devletlerin, yllarca Osmanl devletinin i ilerine karmasna sebep olan aznlklar meselesi zlm oldu. D Borlar: Osmanl Devletinden kalma btn d borlar, Osmanl devletinden ayrlan tm devletlere paylatrlacak. Dyun-u Umumiye kaldrlacak, Trkiyeye den borlar Trk paras ile ve taksite balanarak denecekti. Lozan da Misak- Milliye aykr zlen sorunlar unlardr; Boazlar Hatay sorunu Ege adalar, Bat Trakya Fener Rum Patrikhanesinin yurt dna karlmamas. Yabanc Okullar Sorunu: Trkiyede bulunan yabanc okullar Trk Milli Eitim bakanlnn verecei statye gre faaliyet gsterecekler. Nfus Mbadelesi (dei-toku): stanbul da yaayan Rumlar le Bat Trakya da yaayan Trkler hari Trkiyedeki Rumlar ve Yunanistandaki Trkler yer deiecekti. Lozan Anlamas: Trkiyenin Bamszln ve topraklar btnln onaylayan ve dnyann en uzun sre yrrlkte kalan anlamalarndan biridir. Bu anlama Trkiyenin karsndaki devletlerle eit artlarda imzalad ve Misak- Milliyi byk lde kabul ettirdii anlamadr.

79

ATA GKEL

SYASAL ALANDA YAPILAN NKILAPLAR 1- TBMMnin almas 2- Saltanatn Kaldrlmas 3- Cumhuriyetin lan 4- Halifeliin Kaldrlmas 5- 1921 ve 1924 Anayasalarnn yaplmas 6- Siyasi Partilerin Kurulmas Cumhuriyetin lan (29 Ekim 1923) Dorudan doruya Milli Egemenlik ilkesine dayanan ve yneticileri halk tarafndan seilen devlet rejimine Cumhuriyet denir. TBMMnin almas ile yeni bir devlet kurulmu sayld halde, 80

ATA GKEL devletin rejiminin adnn koyulmas yani cumhuriyetin ilan bilerek ve isteyerek gerekletirilmitir. Bu durumun balca sebepleri unlardr; Henz saltanatn kaldrlmam olmas, Saltanat yanls Milli Vekilleri ve komutanlarn kstrlmesinden endie edilmesi, Milli birliin bozulmasndan endie edilmesi, tilaf devletlerinin daha fazla tepkisinin ekilmesinden korkulmas. 1923 ylnn ekim ayna gelindiinde ise cumhuriyetin ilann gerekli klan ve kolaylatran gelimeler olmutu. Mesela, Saltanat kaldrlm, Bakent 13 Ekim 1923 de Ankaraya tanm TBMMnin almas ve 1921 anayasasnn yaplmas ile Milli Egemenlik ilkesi nemli lde benimsenmiti. Dier yandan rejim ve devlet bakanl konusunda tartmalar artm, Ekim 1921 de bir hkmet bunalm km bu bunalm alamaynca Cumhuriyetin ilann hzlandrmtr. 29 Ekim 1923 de Anayasadan yaplan bir deiiklikle Trkiyenin devlet eklinin Cumhuriyet olduu anayasaya koyulmu ve Cumhuriyet ilan edilmitir. Cumhuriyetin ilan edilmesi ile Trkiye'nin u nemli sorunlar zme kavutu: Devletin rejiminin ad belirlendi bu konudaki tanmalar sona erdi. Atatrk Cumhurbakan seilerek devlet bakanl sorunu zld. Hkmette meclis hkmeti sisteminden kabine sistemine geildi Hkmetin kurulmas kolaylat, uyumlu almas saland. Yrtme ileminin gecikmesi nlendi.

Halifeliin kaldrlmas (3 Mart 1924) slam devletinde Hz. Muhammedin vefatndan sonra slam Devletini ynetmek iin kiilere halife denirdi. lk drt halife seimle i bana gelmi Kurey kabilesinden gelen kiilerden olmutu. Emeviler ve Abbasiler devrinde ise halifelik saltanata dnmt. Yavuz un msr seferi ile halifelii ele geiren Osmanl padiahlar ise halifelie iki temel ama uruna kullanyorlard. Bu amalar. Batya yani Hristiyan lemine kar gl grnmek slam dnyas zerinde birletirici bir rol oynamak. Ancak birinci dnya sava yllarnda Araplarn ngilizlerle Osmanlya kar ibirlii yapmas, Halifeliin artk birletirici bir otorite olmaktan ktn gsterdi. Halifelik 3 Mart 1924 Tarihinde karlan bir kanunla kaldrld. Balca sebepleri unlard; Laik dzene gelite ve inklplarn yaplmasnda halifeliin nemli bir engel olmas. 81

ATA GKEL Halifeliin Cumhuriyet rejimi ile badamamas. Halifeliin artk birletirici roln yitirmesi. Halifenin zaman zaman siyasi ilerde karmaya balamas. Halifeliin kaldrlmasnn balca sonular ise unlardr; Laiklik ilkesine geiteki ikinci ama en nemli adm atld. nklplarn nndeki engellerden en by kaldrld. Mezhep ayrlklarnn krklenmesi nlendi. nklplara kar gruplarn toplanp, g alp verecekleri bir odak ortadan kaldrld. 3 Mart 1924 tarihinde karlan kanunlarla u yenilikler yapld. er-iye ve Evkaf vekleti kaldrld. Yerine Diyanet ileri bakanl kuruldu. Erkan- harbiye vekleti kaldrld. Yerine Milli Savunma Bakanl kuruldu. Tevhidi-i tedrisat kanunu karld. Eitim-retim birlii saland. Osmanl ailesinden olanlar yurt dna gnderildi.

Siyasi Partilerin Kurulmas Cumhuriyet Halk Frkas (9 Austos 1923) Bir lkede demokrasinin tam olarak yerleebilmesi iin; Tam bamszlk Milli egemenlik ilkelerinin kaytsz artsz gereklemesi gerekir. Milletin egemenliini kullanmas da siyasal partiler nemli bir amatr. I. TBMM de siyasal partiler yoktu. Tesant grubu stiklal grubu Islahat grubu Halk zmresi Yeil ordu

gibi gruplar vard ancak bunlarn programlar ak deildi. Mustafa Kemal, gl bir ounluu belli ilkeler etrafnda birletirmek iin Anadolu ve Rumeli Mdafaa- Hukuk Grubunu kurmutu, Trkiye'nin ilk siyasi partisi olan Cumhuriyet Halk Frkas ise Mustafa Kemal tarafndan kuruldu. Partinin kuruluunda u sebepleri gsterebiliriz. 82

ATA GKEL Siyasal partiler demokrasilerin vazgeilmez unsurudurlar Milli Egemenlik ilkesinin gereklemesinde siyasal partiler nemli bir vastadr. Hkmetin daha kolay kurulmas ve uyumlu alabilmesi ve denetlenebilmesi iin siyasi

partilere gerek vardr. Atatrk, yapaca yenilikleri bir partinin tzne koyarak gerekletirmek istemitir. Cumhuriyetinin ilanndan sonra partinin ad Cumhuriyet Halk Partisi adn ald. Parti dokuz madde zerine kuruldu. Milli Egemenlik, Saltanatn Kaldrlmasnn nemi, i Gvenlik, Adaletin Tesisi, Ekonomik Konular, Askerlik ile ilgili konular, Memurlarn durumunun iyiletirilmesi, zel sektrn zendirilmesi Terakkiperver Cumhuriyet Frkas ( l7 Kasm 1924) Trkiyenin kkeni Hal Zihniyetine dayanan igallerden kurtarlmas srasnda tek yrek olan aydnlarmz, sra inklplara gelince Mustafa Kemal ile gr ayrlna dtler. Daha I.TBMM de var olan gr ayrlklar Cumhuriyet Halk Partisinin kurulmasndan sonra artarak devam etti. Aslnda inklp gibi byk dncelerin gerekletirildii durumlarda byle bir gelimeler tabii karlanmaldr. te Terakkiperver Cumhuriyet Frkas Byle Dodu. 9 Kam 1924 tarihinde Cumhuriyet Halk Frkasndan istifalar balad. Bu istifa eden milletvekilleri arasnda Rauf Orbay, Refet Bey, Adnan Advar da vard. 17 Kasm 1924 Tarihinde ise Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kuruldu. Kurucular arasnda Ali Fuat paa (Cebesoy), Adnan Advar, Kazm Karabekir paa, Rauf Bey (Orbay), Refet Bey (Bele) vard. Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kurulu bildirgesinde, diktatrle kar olduunu, Cumhuriyetten yana olduunu, hkmetin sk bir ekilde denetleneceini Liberal Demokrat bir izgi izleneceini ve din kurallarna saygl olunacan belirtti.Seimlerde tek derece usuln ve serbest ekonomi modelini benisedi. Bu srada Trkiye Cumhuriyeti Musul sorunu ile urayordu ngiliz Musulu bir trl brakmak istemiyorlard. Misak- Milli snrlar iinde bulun Musul'u elde tutmak isteyen ngilizler bilinen entrikalarn eviriyorlar Gney douda 11 ubat 1925 de eyh Sait ayaklanmasn kartmlard. Bu isyan bastrld. Ancak baz yeleri bu isyana katld gerekesiyle Terakkiperver Cumhuriyet frkas kapatld. eyh Sait syan (13 ubat 1925) 83

ATA GKEL NOT: eyh Sait isyan, Cumhuriyete ve laik dzene kar km blc ve irticai bir harekettir. Bu isyann knn balca sebepleri unlardr; ngilizlerin Musul'u Trkiyeden kurtarmak iin yaptklar kkrtmalar Terakkiperver frkasnn kurulmas ile beraber rejim ve inklp kar faaliyetlerin artmas. ngilizlerin Gney Dou Anadolu'da bir Krt devleti kurdurarak Trkiye ile Musul arasndaki balanty kesmek istemesi Diyarbakr'n Piran yresinde kan eyh Sait isyan ksa srede yayld. syan Elaz'a kadar uzanmasna ramen Fethi Bey hkmeti bu isyan bastramad. eyh Sait syannn Sonular: Fethi Bey hkmeti ekildi. Ordumuz ayaklanma ile urarken ngilizler Musulu Irak a verdiler. Ayaklananlar cezalandrmak, asayii salamak ve rejimin eletirilmesini yasaklamak amac ile "Takrir-i Skn" kanunu karld.( 4 Mart 1925) stiklal Mahkemeleri yeniden kuruldu. Baz yeleri eyh Sait ayaklanmasna katld gerekesiyle Terakkiperver Cumhuriyet Frkas kapatld ve ok partili demokrasiye ara verildi. M.Kemale Suikast Teebbs: 16 Haziran 1926 Milli mcadelenin baar ile sonulanmas ve Terakkiperver Cumhuriyet Frkasnn kapatlmas zerine muhalifler tarafnda M:Kemali ortadan kaldrmak iin giriim yapld. Ziya Hurit, Laz smail, kr Bey, Arif Bey, Grc Yusuf ve opur Hilmi kiilerin grevlendirildii giriim M.Kemalin zmire bir gn ge gelmesi zerine baarya ulaamad. Suikast giriiminin hazrlaycs olduu tespit edilen ittihatlar ve ttihat zihniyet tasfiye edilmitir. stiklal Mahkemeleri en son bu olayda grev almtr. Serbest Cumhuriyet Frkas (12 Austos 1930) Serbest Cumhuriyet Frkasn Mustafa Kemalin yakn arkadalarndan Fethi Bey (Okyar) kurdu. Bu partinin kurulmasnda yurt iindeki demokrasi araylarnn etkisi olduu gibi, dnyada meydana gelen ekonomik bunalmnda rol vard. Partinin kurulu sebepleri: Yeniden ok partili demokrasiye geilmek istenmesi Cumhuriyet Halk Partisi ve Hkmetin daha iyi denetlenmesine imkn hazrlanmak istenmesi Dnyada meydana gelen ekonomik bunalmn Trkiye'yi de etkilemesi bu bunalmdan karabilmek iin alternatif programlarn retilmek istenmesi.

84

ATA GKEL Fethi Beyin partiyi kurup yurt apnda tekilatlanmaya balamas ile birlikte nklplara kar olan gruplar Serbest Cumhuriyet frkasnda da toplanmaya balad. Bu gelimeleri fark eden Fethi Bey 17 Kasm 1930 da Dhiliye Vekletine bavurarak partisini kapatt. Nitekim 23 Aralk 1930 da Menemende kan olay Fethi beyin ne kadar isabetli davrandn gsterdi. NEML NOT: Terakkiperver Cumhuriyet Frkas, eyh Sait isyan ile kapatld; serbest Frkann kapatlmasndan hemen sonra Menemen Olay kt Bu gelimeler henz Trkiye de ok partili demokrasi aamasna gelinmediini gsterdi. Bir daha 1946 ylna kadar ok partili demokrasi denenmedi bu arada inklplarn yerlemesi salanm oldu.

HUKUK ALANINDA YAPILAN YENLKLER Hukuk: Bireylerin birbirleri ile toplumla ve devlet ile olan ilikilerini dzenleyen kurallara denir. nsanlarn topluca yaamaya baladklar devirlerden beri hukuk kurallar vardr. Ancak ilk yazl hukuk kurallarn Smerler yaptlar. Laa kral Urgakinann yapt bu kurallar birok toplumun hukukuna rnek oldu. Trk milletinin slamdan nce yazl bir hukuku yoktu. Yazsz Trk hukukuna "Tre" denirdi. Treler ilk defa Fatih devrinde "Kanun-u Kadim" ad ile yazya geirildi ve Kanunname-i Ali Osman adl bir kitapta topland. Osmanl devletinde bu rfi hukukun yan sra birde er-i Hukuk vard. er-i hukuk un kurallar Kur-an snnet ve icmalardan karlmt. nceleri ok uyumlu bu ekilde ileyen Hukuk, kurallar zamanla u aksaklklar gstermeye balad; Kadnlar ve erkekler arasnda ekonomik ve sosyal eitsizlikler. 85

ATA GKEL Miras, aile hayat ve ahitlik konularndaki kadn, erkek eitsizliini Ekonomi ve ticaret hayatn dzenleyen kanunlarn olmamas Ceza hukuku ve yarglama sisteminin yetersizlii zellikle Tanzimattan sonra hukuk birliinin bozulmu olmas (en nemlisi) NOT: Atatrk zamannda hukuk alanndaki yeniliklere, hukuk birliini salamakla baland. Hukuk birliini salayabilmek iin iki nemli adm atld. Devlet yapsnn laikletirildi. Hukuk kurallar laikletirildi. Devlet Yapsndaki Laiklemenin Aamalar unlardr; 1-Saltanatn kaldrlmas.1 Kasm 1922 2- Halifeliin kaldrlmas. 3 Mart 1924 3- er-i ye ve Evkaf vekletinin Kaldrlmas 3 Mart 1924 4- Tevhidi-i Tedrisat Kanununun karlmas 3 Mart 1924 5- apka kanununu ve Klk-Kyafette yenilik 25 Kasm 1925 6- Tekke, Zaviye ve Trbelerin Kapatlmas 30 Kasm 1925 7- Medeni Kanunu Kabul 17 ubat 1926 8- Devletin Resmi Dini slamdr. lkesinin Anayasadan kartlmas 1928 9- Laiklik ilkesinin anayasaya koyulmas 1937.(Dier lkelerde Ayn tarihte

anayasaya konulmutur.)

Hukuk Kurallarnn Laikletirilmesi: svire Medeni Kanunu Medeni Kanun olarak kabul edildi. (17 ubat 1926 da tercme edildi, 4 Nisan 1926 da kabul edildi, 4 Ekim 1926 da yrrle girdi.) Ayn gn svire borlar hukuku da kabul edildi. 1926 da Almanya'nn Ticaret Hukuku kabul edildi. 1926 da talyann Ceza Hukuku Kabul edildi. 1930 da Kadnlara Belediyelere seme ve seilme hakk verildi. 1934 ylnda Kadnlara Milletvekili seme ve Seilme hakk verildi. NOT: Son iki maddede geen yenilikler ayn zamanda Trk kadnna verilen asal haklar olup birok Avrupa lkesinden daha nce verilmiti. (Fransa ve Yunanistan gibi) 86

ATA GKEL Medeni Kanunun Kabul 17 ubat 1926 Medeni Kanun bir toplumda ok nemli konular ile ilgilenir. Osmanl devletinde ilk medeni hukuk, Tanzimat devrinde Ahmet Cevdet Paa'nn bakanlnda bir heyet tarafndan yaplan Mecelle idi. Mecelle, kii ile eya arasndaki ilikilerin bir blmn Hanefi mezhebi kurallarna gre ele alan bir medeni hukuk idi. Ancak bu medeni hukuk btn ile toplumun ihtiyalarna cevap veremiyordu. Medeni Hukukun kapsam iine giren nemli konular unlardr; Kiilerin haklar, borlar ve miras konular Ailenin kurulmas, ileyii ve sona ermesi Kiilerin mal ve eyalarla olan her trl ilikileri, rnein satn alma kiralama satma gibi. Trkiye bu konular kapsayan bir yeni Medeni Kanun yapmann ok uzun zaman alacan dnerek svire medeni kanununu kabul etmitir. Esasen Fransa, ngiltere, svire ve Avusturya Medeni Kanunlar incelendikten sonra bu karara varlmtr. svire medeni kanunu tercih ederken u durumlar gz nne alnmtr. svire medeni kanunu Avrupa'da yaplan son medeni kanundu. Dier medeni kanunlardaki eksiklikler svire medeni kanununda giderilmiti. Sorunlara akla ve pratik zmler getiriyordu. fadeleri ve kavramlar ak ve anlalr durumdayd. Medeni Kanunun Getirdii nemli Yenilikleri u ekilde Sralayabiliriz; Medeni kanun ile kadnlar ve erkekler ekonomik ve toplumsal alanda eit duruma geldiler. Ailenin kurulmas, ileyii ve sona ermesi devlet denetimine alnd. Mirasta ve ahitlikte kadnlar ve erkekler arasnda eitlik saland. Kadn ile erkek aile hayatnda eit hale getirilmitir. Kiilerin eyalarla olan ilikilerinden doan anlamazlklar giderilmitir. Medeni kanunun kabul ile patrikhanenin din ileri dnda aznlklarn haklarn takip etmek gibi yetkileri ortadan kaldrld. TOPLUMSAL ALNDA YAPILAN NKILPLAR Klk Kyafetle Yenilikler 25 Kasn 1925 Osmanl Devleti zamannda toplumda bir kyafet karmaas yaanyor Osmanl Devletinde eitli toplumlar vard. Bu toplumlar din esasna gre ayrlmt. Her dini grup kendi geleneksel kyafetini kullanrd. Devlet memurlarnn da resmi kyafetleri yoktu. II. Mahmut devrinde klk kyafet birlii, konusunda ilk adm atld. ncelikle devlet memurlarna resmi kyafet mecburiyeti 87

ATA GKEL getirildi. Halkn ou bu kyafeti benimsedi. Atatrk zamannda klk kyafette yaplan yeniliin esas apka kanunun yer almtr. Buna gre; apka balk olarak kabul edilmi fes yasaklanmtr. Devlet memurlarna resmi kyafet mecburiyeti getirilmitir. Din adamlarnn dini kyafetleri ile sokaa kmas yasaklanmtr (Diyanet ileri bakan,

Patrik ve Hahamba hari) Tekke Ve Zaviyelerin Kapatlmas 30 Kasm 1925 Tarikatlarn faaliyetlerini yrttkleri meknlarn Byk olanlarna tekke kklerine de zaviye denirdi. Tekkeler ve Zaviyeler Osmanllarn kuruluu ve gelimesine ve hatta Anadolu'nun Trklemesinde nemli roller oynamlard. Zamanla biter eitim kurumu gibi de davranan tekkeler giderek yozlat. Bo gezen isiz, gsz insanlarn ikamet ettii hurafelerin ve din ile alakas olmayan ilerin yrtld yerler haline geldi. Bu nedenle 30 Kasm 1925 tarihinde karlan bir kanunla Tekkeler ve Zaviyeler kapatld. Trk ve slam byklerinin trbeleri hari dier trbelerdeki faaliyetler durduruldu. Bylece Mezhep ayrlklarnn krklenmesi nlendi. Laik dzene geite nemli bir adm atld. Muskaclk, falclk ve frklk gibi bo ilerle uraan kiilerin toplad odaklar ortadan kaldrld. Toplumun adalamas konusunda nemli bir adm atld. Takvim Saat ve llerde Deiiklikler: Batl devletlerle siyasi, ticari ve ekonomik ilikililerin daha iyi srdrebilmek iin: 26 Aralk 1925 tarihinde Hicri takvim yerine Miladi takvim kabul edildi. 1928 ylnda Uluslararas rakamlar kabul edildi. 1931 ylnda arlk ve uzunluk lleri deitirildi. 1935 ylnda hafta sonu tatili Cuma yerine Pazara alnd. Soyad Kanunu 21 Haziran 1934 Osmanl Devletinde insanlar soyad kullanmyorlard. Bu durum toplum hayatnda karklklara sebep oluyordu. nsanlar ya eitli unvan ve lakaplar kullanarak ya da doum yerlerini isimlerinin sonuna getirerek birbirinden ayrt edilmeye alyorlard. Soyad mecburiyetinin kullanlmamas sosyal farkllklara ve eitli karklklarn kmasnda etkili olabiliyordu. 21 Haziran 1934 tarihinde kartlan bir kanunla herkesin soyad kullanmas mecburiyeti getirildi. 88

ATA GKEL Soyad Kanunun sonular: nsanlarn birbirlerinden ayrt edilmesi kolaylat. Askerlik ve nfus ilemlerindeki karklklar nlendi. eitli unvan ve lakaplardan doan sosyal eitsizlikler ve karklk nlendi.

ETM VE RETM ALANINDA YENLKLER Eski Eitim Sistemi: Osmanl devletinde klasik dnemde (19.yzyla kadar) eitim sisteminin temel kurumlar mahalle mektepleri, sbyan mektepleri ve eitli derecelerdeki medreselerdi. 19. Yzyldan sonra eitim kurumlarnda eitlilik ortaya kt. Medreseler varln srdrrken bat tarznda yeni alan okullar, aznlk okullar, yabanc devletlerin at okullar da oa1maya balad. Osmanl devletinde okul trlerinin kontrolsz bir ekilde oalmas, Osmanl devletinde Eitim Birliinin bozulmasna neden oldu NOT: Osmanl Eitim sisteminin 19. yzyldan sonra en ok aksayan yn Eitim Birliinin Olmamasdr. Eitim birliinin bozulmas kltr birliini de etkiliyordu. Tevhidi Tedrisat Kanunu 3 Mart 1924 Tevhidi-i Tedrisat kanunu ile u yenilikler getirilmitir. Eitim ve retim kurumlar tek at altnda topland ve eitimde birlik saland. Eitim, milliletirildi, laikleti ve adalat. Vatandan eitimini alamak devletin esas grevleri arasnda sayld.

Medreselerin Kapatlmas 1924 Tevhidi- Tedrisat kanunu esas olarak eitimde birlii ngryordu. Medreseler ise artk sadece din eitimi veren kurumlar haline gelmii. Yeni kanun din adam yetitirmek iin ise mam-Hatip okullarnn almasn ve ilahiyat fakltelerinin kurulmasn emrediyordu. Bu nedenle 1925 ylnda medreseler kapatld. Bylece; Dini eitimden milli eitime geildi. Eitim birliinin salanmas kolaylat. Maarif Vekleti Hakkndaki Kanun 2 Mart 1926 Maarif tekilat hakkndaki kanunun amac, retimin birletirilmesinin altnda Eitim hizmetlerini dzenlemektir. 89

ATA GKEL Bu kanuna gre devletin izni olmadan hibir okul almayacaktr. Ayn zamanda artk nemi kalmayan dersler mfredattan kartacakt. Yeni Harflerin Kabul 1 Kasm 1928 Trk milleti Latin alfabesini kabul edinceye kadar u alfabeleri kullanmtr. Gktrk (Orhun) alfabesi, Uygur alfabesi, Arap alfabesi, Sogd alfabesi. En son kullanlan Arap alfabesi ile okuma yazma renme ok zordu. Pozitif bilimlere ulamak kolay olmuyordu. Arap alfabesi ile dilimizin zelliklerini ve milli kltrmz kavramak zorlayordu. Yeni harflerin kabul edilmesi ile u sonular elde edilmitir. Okuma yazma oran ykseldi. Trk dilinin gelimesine sebep oldu. Trk kltrnn gelimesine sebep oldu. Pozitif bilimlerde gelimeler oldu. Trk Tarih Kurumunun Kurulmas 1931 Trk Tarih Kurumunun kurulu amac, tarihe yeni bir anlay getirmek, Trk Tarihini yeniden ve doru olarak aratrp, tetkik edip yeniden yazmaktr. Trk Dil Kurumunun Kurulmas 1932 Trk dilini yabanc dillerin etkisinden kurtarmak, Trkeyi kendi kurallar ile gelitirmek ve zenginletirmek amac ile kurulmutur. Yeni Eitim Politikas Atatrk zamannda belirlenen eitim politikasnn temel ilkeleri unlardr. Eitim toplumun -sosyal hayatna uygun olmaldr. an gereklerine uygun olmaldr. Eitim Milli olmaldr. EKONOMK ALANDA YAPILAN YENLKLER Cumhuriyetin lk Yllarnda Ekonomi: Osmanl Devletinden yeni Trk Devletine braklan ekonomi gerekten de ok yetersizdi. Osmanl Devletinin ekonomisi zellikle 18. yzyln ikinci yarsndan itibaren iyice zayflam cumhuriyetin ilanna kadar bir k sreci yaamt. Bu kn balca sebepleri unlard; Kapitlasyon ad ile yabanc devletlere verilen imtiyazlar 1838 den itibaren Avrupa devletleri ile yaplan ticaret anlamalar ile tek tarafl gmrk indirimine gidilmesi. Bu anlamalarn Osmanl lkesini bir ak pazar haline getirmesi (Balta Liman Anlamas) 90

ATA GKEL 1854 ylndan sonra alnan d borlarn ve kurulan Dyun-u Umumiye'nin Osmanl Devletini bir mstemleke haline getirmesi. Osmanl ekonomisinin tarma dayanmas, sanayi ve ticaretin gelimemesi Savalarn yenilgi ile sonulanmas ve verimli topraklarn elden kmas Kurtulu sava iin tuzu biberi olmu igaller nedeni ile ekonomik kaynaklar talan olmu, byk bir i g yaand iin ekonomik dengeler alt st olmutu.

zmir ktisat Kongresi 17 ubat 1923 zmir ktisat Kongresi Trkiye'nin ekonomik alanda yapt ilk toplantdr. zmir iktisat kongresinin en ok dikkati eken taraf daha Lozan anlamas imzalanmadan yaplm olmasdr. Bu durumun nemi ise yle aklanmaktadr. zmir iktisat kongresinin kararlar Lozan konferansnda Trk delegeleri tarafndan savunulmutur. rnein kapitlasyonlarn kaldrlmas gibi. zmir iktisat Kongresine ii, ifti, sanayici ve tccar kesimlerinden 1135 delege katld. Kongrenin toplanmasnn iki temel sebebi vardr. Bunlar; 1- lkenin Ekonomik durumunu belirlemek 2- Ekonomik kalknma in ortak amalar ve yntemler belirlemek. zmir ktisat Kongresinde alnan kararlarn tmne birden Misak- ktisad (Ekonomi ilkesi) denir. Misak- ktisadnn amac; milli bamszlmz ierisinde ekonomik bamszlmz salamaktr. NOT: Ekonomik bamszl salamak konusunda atlan ilk adm Lozan Anlamasnda kapitlasyonlarn kaldrlmas olmutur. NOT: Misak- ktisadi aslnda her alanda zel sektr arlkl bir kalknma modeli benimsemiti. Atatrk zamannda zel sektr sanayi ye ynlendirmek iin; 1926 da Tevik-i Sanayi kanunu karld. zel sektrn sermaye sorununu zmek iin 1924 ylnda Trkiye'nin ilk zel bankas olan Trkiye Bankas kuruldu. NEML NOT: zel sektrn sermaye yetersizlii ve 1930'lu yllarda dnyay saran ekonomik krizin Trkiye'yi de etkilemesi zerine 1933 ylnda sanayide "Devletilik" ilkesi benimsendi. Birinci be yllk kalknma plan yapld. Ekonomide planl kalknma dnemi balad. Devlet, ar sanayi kurulularn kurmay, temel hizmetleri gerekletirmeyi ve temel tketim mallarn retmeyi grev kabul etti. 91

ATA GKEL Tarm Alannda Yaplan Yenilikler Cumhuriyet dnemine gelene kadar Trk toplumunun drtte tarm ile urayordu. Ancak tarm ok ilkel artlarda yaplyor, Avrupa'da makineli tarma geilmi iken Trk iftisi hala kara sabanla tarm yapyordu. Kyclk Siyaseti Trk toplumunun mademki ou kyl o halde kyl iin almak devletin temel dayanan glendirmek anlamna gelirdi. Bu erevede belirlenen kyclk siyaseti, u ilkeleri tayordu: Kyly ezici vergilerden kurtarmak Kylnn retim imknlarn artrmak Kylnn bilgi ve grgsn artracak tedbirleri almak Topra olmayan kyl ye toprak verebilmek. te tarm alannda yaplan yenilikleri bu ilkeler dorultusunda ele almak gerekir. Bu yenilikleri u balklarn altnda toplayabiliriz. Para ve kredi yardm: iftinin imknlarn artrabilmek iin 1924 ylnda zirai birlikler kanunu karld. 1929 da ise zirai kredi kooperatifleri kanunu karld. Vergi dzenlemesi: 1926 ylnda kylnn srtnda ar bir yk olan ve kyly ifticikten uzaklatran "AAR" vergisi kaldrld. Tohum yardm Ziraat aletlerinin temini yolu ile yaplan yardmlar rnek fidanlk ve iftliklerin kurulmas Tarm okullarnn almas (Yksek Ziraat Enstits) Toprak reformu kanunu iin yaplan almalar

Ticaret Alannda Yenilikler Osmanl Devletinde Trk ailelerin ocuklar daha ok memur, asker ve subay olurdu. Bu nedenle Trk toplumunda bir ticaret kltr ve bilgisi gelimedi. Yabanc lkeler Osmanl devleti ile ticaret yapan yabanc devletler kapitlasyonlardan ve aznlklarn araclndan faydalanrlard. Bu durum Lozan Anlamasna kadar srmt. Ticareti gelitirmek iin yaplan almalar ve yenilikler unlardr; Temmuz 1926 da Kabotaj Kanunu karld. (Gemi iletmecilii hakk ile ilgili) Milli Ticaret ilkesi benimsendi. Bu dorultuda milli retim korundu, Milli retimin srm hzland. 92

ATA GKEL Bankalarda tccara kredi salamak iin tedbirler alnd. Bankas 1924, Menkul Kymetler Borsas, 1929, Merkez Bankas 1930, Smerbank 1933, MTA ve Etibank 1935. Denizbank 1937 kuruldu Bayndrlk Alannda Gelimeler Trkiye, uzun sren savalar yznden harap olmu, ulam sistemi fel olmu, yollarn ou igalcilerin eline gemi, igal gleri ekilirken demir yollarnn ounu tahrip etmiti. Yeni devlet bir yandan harap olan ehirlerin onarm ile urarken bir yandan da harap olan demiryollarnn onarmn, yeni yollarn inasn, yeni kprlerin yaplmasn hedeflemiti. Atatrk tarafndan belirlenen Trkiye'nin yeni yol ve Ulam politikasnn ana hedefleri unlardr: Anadolunun yzyllardr birbirine yabanc kalm blgelerini yaknlatrmak ve imar etmek Devlet otoritesini yurdun her yerine ayn gte yaymak Yurdumuzun gvenliini salamak Yeralt ve yer st Ekonomiyi gelitirmek Zenginliklerimizi deerlendirmek Bu hedeflere uygun olarak bir yandan yurdun her yeri demir yolu a ile rlmeye balanm, bir yandan da yabanc irketlerin elindeki demiryollar milliletirilmitir. Ayrca karayollar ve kpr yapmna nem verilmi deniz ve havayollarnda da nemli gelimeler salanmtr. Bankas 1924, Smerbank 1933, Etibank 1935, DDY 1927, Denizbank 1938, Devlet Denizyollar kurulmutur 1939. Salk ve Tp Alannda Gelimeler Osmanl Devletinde salk ileri Dhiliye Nezaretine bal olarak alan "Shhiye Umum Mdrl" (Salk Genel Mdrl) tarafndan yrtlrd. Ancak bu ok yetersiz bir hizmetti. Cumhuriyet Hkmeti'nin bu konuda att balca admlar u ekilde sralanabilir; Salk ve Sosyal Yardm Vekletinin kurulmas. Grevi salk ve sosyal yardm ilerini organize etmek, tekilat yurt geneline yaymak. Salk Kurulunun kurulmas. Grevi; salk ilerinin yrtlmesinde gereken tedbirleri aratrmak, hastalklarla mcadele yollarn bulmak. Merkez Hfzshha Enstitsnn kurulmas Grevi; bulac hastalkla mcadele yollarn aratrmak, gerekli tedavi yntemlerini gelitirmek ve alama ilemlerini yaygnlatrmak. Bulac hastalklarla mcadelenin hzlanmas, stma, frengi, verem gibi

ATATRK ZAMANINDA TRKYENN DI POLTKASI Trkiye Cumhuriyetinin Atatrk zamannda izledii d politika u ilke zerine kurulmutur. 93

ATA GKEL ilerimize karmayan, Toprak btnlmze sayg duyan ve Bamszlmza sayg duyan btn devletlerle iyi ilikiler kurmak. Bu dorultuda bar bir d politika izlenmi, Milli meseleler ortaya kt zaman sava durumu bile gze alnmtr. Atatrk zamannda d politikada karlalan olaylar iki dneme ayrarak incelemek mmkndr. 19231930 yllar arasnda d politika. 19301938 yllar arasnda d politika 19231930 yllar arasnda Trkiye daha ok Lozan Anlamasndan kalma sorunlarla uramak zorunda kalmtr. Bu sorunlar ve zmleri unlardr;

Musul Sorunu ve Irak Snr Lozan Anlamasnda Musul sorunu zlememi, Irak snr da izilememi ve sonraya braklmt. 1924 ylnda ngiltere ile grmeler balad. Musulu Trkiye 'ye vermek istemeyen ngilizler, Gneydou Anadolu'da eyh Sait ayaklanmasn karttlar. Ordumuz eyh Sait ayaklanmasn bastrmakla urarken ngilizler Musul'u Irak'a teslim etti. Trkiye, meseleyi Milletler Cemiyetine gtrd. Ancak Milletler Cemiyeti Trkiye'ye Musulun Iraka verilmesini tavsiye etti. . ngiltere ile 5 Haziran 1926 da Ankara Anlamas imzaland. Buna gre; Musul raka verilecek, bugnk Trkiye-Irak snr izilecekti. Musul petrollerinden elde edilen gelirlerin %10 u 25 yl sre ile Trkiyeye verilecekti. NOT: Musul sorunu Misak- Milli ye aykr bir ekilde zld. Yabanc Okullar Sorunu Yabanc okullar sorunu Lozan Anlamasnda zlm, bu okullar Trk milli Eitiminin verdii statye gre faaliyet gstereceklerdi. Tevhidi-i Tedrisat Kanunu kartlnca eitim retim kurumlar birletirildi. Bu durumda yabanc okullar sorunu ortaya kt. Baz okullar maarif vekletine balanmak istemediler. Sorun u ekilde zld; Tm yabanc okullar maarif Vekletine balanacak Tarih, Corafya ve Trke derslerini Trk retmenler Trke okutacak, Yabanc okullar Trk mfettilerce denetlenecekti.

Nfus Mbadelesi (Dei-Toku) sorunu Nfus mbadelesi sorunu Lozan Anlamasnda zld halde yabanc okullar sorunu gibi uygulamada tekrar ortaya kmtr. 94

ATA GKEL Lozan Anlamasnda alnan karara gre, stanbul Rumlar ile Bat Trakya Trkleri hari, Trkiye'deki Rumlar ile Yunanistan'daki Trkler yer deitireceklerdi. Ancak Yunanistan, Trkiyede ok sayda Rum bulundurmak istediklerinden btn Rumlar gizlice stanbul'a g ettirmeye balad. Trk hkmeti, bu durumu fark edince Rumlarn mallarna el koymaya balad. Yunanistan da buna karlk Bat Trakya'daki Trkerin mallarn kamulatrmaya balad. ki lke tekrar sava durumuna geldi. Ancak Yunan babakan Venizelosun Trkiye ye yapt bir ziyaret, iki taraf arasndaki gerginlii azaltt. 10 Austos 1930'da yaplan bir anlama ile sorun zld. Nfus mbadelesi gerekleti. NOT: Trkiye ile Yunanistann yaknlamasnda ve bu sorunu zmelerinde Almanya ile talya'nn balkanlara ynelik saldrgan politikas da etkili oldu. 19301938 Yllar Aras D Politika Trkiye bu dnemde dnya barna katkda bulunmak iin uram bu amala blgesel ve uluslararas paktlara girmitir. Ayrca Almanya talya'nn saldrgan politikalarn kar alnan tedbirlerin iinde olmutur. Trkiye'nin Milletler Cemiyetine Girmesi 1932 Milletler cemiyeti, Wilson ilkeleri dorultusunda Paris Konferansndan sonra kurulmutur. Cemiyetin amac sorunlar bar yollarla hallederek Dnya barna katkda bulunmakt. Ancak son zamanlarda ngilizlerin geni nfuzu altna girmiti. Trkiye uzunca bir sre bu cemiyete girme konusunda istekli olmad. Ancak 1930'lu yllarda uluslar aras ilikilerin nemi artm, Trkiye'de hem baz sorunlarn daha kolay zebilmek hem dnya barna katkda bulunmak amac ile 1932 ylnda Milletler Cemiyetine ye oldu. Bylece Trkiye, bar bir politika izlediini dnyaya ispatlanm oldu. Balkan Antant 9 ubat 1934 Balkanlarda siyasi ibirliini ngren Balkan Antant 9 ubat 1934 tarihinde kurulmutu. Bu siyasi ibirlii Paktna Trkiye, Yunanistan, Romanya ve Yugoslavya katlmlardr. Balkan Antantnn kurulmasnda u gelimeler etkili oldu. Almanya ve talya'nn Balkanlara ynelik tehditlerinin artmas Blgede ve dnyada barn korunmasna katkda bulunulmak istenmesi. Trkiye bu pakta girerek hem bat snrlarn gvenceye almak istemi, hem de blge ve dnya barna katkda bulunmak istemitir. Sadabat Pakt 9 Temmuz 1937 95

ATA GKEL Trkiye, ran. Irak ve Afganistan arasnda Sadabat saraynda imzaland. Bu drtl paktn imzalanmasnda talya'nn Ortadou'ya ynelik saldrgan politikasnn byk etkisi olmutur. Yani bu Paktn kurulmas talya'nn Orta douya ynelik saldrgan politikasna kar alnan bir tedbirdir. Trkiye Sadabat Paktna girmekle; Dou snrlarn gvenlik altna alm oldu. Blge ve dnya barnn korunmasna katkda bulunmu oldu. talya'nn Ortadou'ya ynelik saldrgan politikasna kar bir tedbir alm oldu. Boazlar Szlemesi (Montr Szlemesi) 20 Temmuz 1936 Lozan Anlamas boazlar Trkiyeye braklmt. Ancak boazlarn ynetimi Trkiyenin bakanlndaki bir komisyona verilmiti. stelik boazlarn her iki yakas askerden ve silahtan arndrlacakt. Boazlarn ald bu stat Trkiyenin; Egemenlik haklarna Bamszlk ilkesine Gvenliine aykr idi. Trkiye 1936 ylnda, Lozan Boazlar Szlemesine taraf olan lkelere bavurarak boazlarn statsnn deimesini istedi. nk bu yllarda dnyada nemli gelimeler olmutu. rnein, Almanya ve talya saldrgan politikalar izliyordu. Silahlanma yar artmt. Almanya Versay Anlamansa gre tarafsz olmas gereken Ren blgesine saldrmt. Bu gelimeler yeni bir savan habercisi gibiydi. Trkiye kendi gvenlii bakmndan boazlarn statsnn deitirilmesini istemiti. 20 Temmuz 1936 da yaplan Montr Szlemesine gre u kararlar alnmtr; Boazlar komisyonu kaldrld. Boazlarn ynetimi Trkiye'ye verildi. Trkiye boazlarn her iki yakasnda da asker bulundurabilecekti. Ticaret gemilerinin geii serbest olacak, Sava gemilerinin geii Trkiye'nin iznine balanmt.

Montr Szlemesinin nemi Montr szlemesi ile Trkiye'nin boazlar zerinde kesin hkimiyeti saland. Trkiyenin Milletleraras dengede nemi artt. Trkiyenin Dou Akdenizde nemi artt. 96

ATA GKEL Hatayn Anavatana Katlmas 30 Haziran 1930 1921 tarihinde yaplan Ankara anlamasnda Antakya ve skenderun Fransz igalinde kalm; ancak bu iki sancaa zel sancak stats verilmiti. Daha sonraki dnemlerde Trkiye'nin birtakm giriimleri ve en son Lozan anlamas bu statnn deimesine yetmedi. 1936 da Fransa Suriye zerinden Manda ynetimini kaldrmak istedi. Trkiye, Hatay'n (Antakya ve skenderun) Suriye'ye gemesini nlemek iin milletler cemiyetine bavurdu. Yaplan bir seri grmeden sonra 1938 de Hatay'n Bamsz bir Cumhuriyet olmas kararlatrld. Tayfur Skmen cumhurbakan seildi. 1939 ylnda ise Hatay kendi meclisinin ald kararla Anavatana katld. Trkiyenin Milletler Cemiyetine girmesi Balkan Antantnn kurulmas Sadabat Paktnn kurulmas Bu gelimeler Trkiye'nin Atatrk zamannda bar bir politika izlediini gsteren gelimeler olmutur. Montr Szlemesi ile Boazlarn statsnn deitirilmesi Sadabat Paktnn kurulmas Balkan antantnn kurulmas Bu gelimeler Trkiye'nin Almanya ve talya'nn saldrgan politikalarna kar ald tedbirlerdir.

Atatrk dnemi baz nemli olaylar Bozkurt-Lotus olay( 1926 ) Trk gemisi Bozkurt ile Fransz Gemisi Lotusun boazda arpmas neticesinde kan olaydr. Mesele iki lke arasndaki grmeler sonucu zlmtr. Bursa Olay ( 1933 ) Ezann Trke okunmasna gsterenlerin balatt olaydr.Atatrk bu olay din deil, dil meselesidir demitir. Razgart Olay ( 1933 ) Bulgaristann Razgart kentindeki 97

ATA GKEL Trk ve Mslman mezarlarnn tahrip edilmesi olaydr stanbuldaki renciler mitingler yaparak yabanc mezarlara gl brakmlardr. Wagon Lits Olay ( 1933 ) stanbuldaki Fransz demiryolu irketinin Trk alanlar Trke konutuu iin ilerine son verilmesi zerine kan olaydr. niversite rencileri olay protesto ederek irketi basmlar ve Trk bayraklar asmlardr. I.Dnya Savandan sonra kurulan blgesel paktlar Kk Antant 1921: Yugoslavya, Romanya, ekoslovakya Locarno Antlamas 1925: ngiltere, Almanya, Fransa Briand-Kellog Pakt 1928: ABD-Fransa Balkan Antant 1934:Trkiye, Yunanistan, Yugoslavya, Romanya Sadabat Pakt 1937: Trkiye, ran, Irak, Afganistan Trkiye; Briand-Kellog, Balkan ve Sadabat Paktlarna ye olmutur. S.Rusya Briand-Kellog Paktna kar komularyla Litvinov Protokoln oluturmutur. II. Dnya Sava sonunda ABD; Trkiye ve Yunanistana ekonomik yard paketine; Truman Doktrini Avrupa Devletlerine yardm paketine Marshall Plan ad verilir.

ATATRKLK TEMEL LKELER Cumhuriyetilik, Milliyetilik ve Laiklik btn ada lkelerin temelidir. Fransz ihtilali ile dnyada yaylm ilkelerdir. Halklk, Devletilik ve nklplk ise Trkiye'ye zg ilkelerdir. Atatrkln zellikleri: Trk milletini ada milletlerin uygarlk seviyesine karmay hedefler.( En nemlisi) Yabanc bir ideolojinin taklidi deildir. Trk milletinin ihtiyalarndan domutur. Akla ve bilime dayanr. Demokrasi ve Ulusal Egemenlik ile kalknacamza inanr. 98

ATA GKEL Atatrk ilkeleri blnmez bir btndr. Ancak; bu btnn bir paras Olan Laiklik ve Milliyetilik dier ilkeleri salamlatrr. Bunlar daha nemli ilkelerdir. Uyar: Atatrk'n taviz vermedii temel ilkeler Laiklik ve Cumhuriyetiliktir.(Siyasi parti tartmalarn dnda tutulmutur.) Atatrk ilkelerinin dayand esaslar unlardr: zgrlk ve bamszlk Yurtta sulh cihanda sulh Egemenliin millete ait olmas. Cumhuriyetilik Cumhuriyetilik Uyar: Cumhuriyetilik ilkesinin benimsenmesindeki ama demokrasiyi ve ulusal egemenlii lkeye yerletirmek olmutur. Bir lkede cumhuriyetiliin olabilmesi iin u koullarn yerine getirilmesi gerekir. Devlet bakannn belli bir sre iin seimle i bana gelmi olmas gerekir. Kanunlar yapan devlet grevlilerinden seilmi olmas gerekir. Seme ve seilme hakk toplumun her kesimine tannmaldr. Not: lk ada Yunan ve Roma, orta ada Venedik ve Ceneviz Cumhuriyetlerinde seme ve seilme hakk toplumun belirli kesimlerine tannmt. Bu tr cumhuriyetlere Oligarik veya Aristokratik Cumhuriyet denir. Uyar: lk modern Cumhuriyet ABDnin kurulmasyla ortaya kmtr ve Fransz ihtilaliyle de dnyaya yaylmtr. Not: Cumhuriyetilik ilkesinin Trk toplumuna salad yararlar. Demokrasiye ve ulusal egemenlii lkeye yerletirmitir. Kii hak ve zgrln gvence altna almtr. Cumhuriyetilik lkesiyle lgili nklplar TBMMnin almas Saltanatn kaldrlmas Cumhuriyetin ilan Kadnlara seme ve seilme hakk tannmas ok partili hayata gei dnemleri 1921 Anayasas 1924 Anayasas 99

ATA GKEL Milliyetilik Uyar: Milliyetilik ilkesinin benimsenmesindeki ama; Milli birlik ve beraberlii salamak lke btnln salamak ve srdrmek olmutur. Atatrk Milliyetiinin nemi Aklc ve insancdr. Irk deildir. Vatan ve milli sevgisinden oluur. Gcn haklarna bir saldr olduu zaman kullanr. Yabanc devletlerin yaama hakkna ve bamszlna saygldr. Milli kltr esas alr. Milliyetiinin Trk Toplumuna Salad Faydalar Milli birlik ve beraberliimizi salam ve pekitirmitir. Kalknmamzda ve zaman zaman dlen bunalmlar gidermede en etkili are olmutur. D tehlikeler karsnda milletimizi birlik iinde tutmutur. D glere kar korumutur. Milliyetilik lkesiyle lgili nklplar Trk Dil Kurumunun almas Trk Tarih Kurumunun kabul edilmesi Kabotaj Kanunun karlmas Tevhidi-i Tedrisat Kanunun karlmas Yabanc letmelerin milliletirilmesi TBMMnin Almas

Halklk ilkesi Uyar: Hallk ilkesinin benimsenmesinden ama, kanun nnde eitlii ve toplumsal bar salamaktr. Halklk ilkesi Cmhuriyeilik ve Milliyetilik ilkelerinin doal sonucudur. Bir milleti oluturan toplumsal gruplarn ve mesleklerin iinde bulunan insanlara halk denir. Halklk ilkesi, Kanunlar nnde kesin bir eitlik kabul eder. Bir kiiye, bir aileye veya bir zmreye ayrcalk tanmaz. Halklk ilkesi ile ilgili inklplar unlardr. 100

ATA GKEL Aar vergisinin kaldrlmas. Tevik-i sanayi kanunu. Medeni kanunun kabul. Tarm Kredi Kooperatiflerinin kurulmas. Soyad kanununun karlmas. Kadnlara seme ve seilme hakknn verilmesi. Laiklik lkesi Uyar: Laiklik devlet ynetiminde din kurallar yerine akn ve bilimin n plana alnmasdr. Devlet yapsndaki Laikleme saltanatn kaldrlmas ile balamtr. Trk inklbnn dayand ili ana temel Laiklik ve Milliyetilik olmutur. 5 ubat 1937 de Laiklik dier ilkelerle birlikte anayasaya girmitir. Laikliin Trk Toplumuna Salad Yararlar Laiklik ile vatanda, inancnda salam bir gvenceye kavumutur.(vicdan hrriyetine kavumutur) Dnce ve inan hrriyeti demek olan demokrasi ancak laik bir ortamda geliebilir. Laiklik ilkesi ile Cumhuriyet ve Demokrasinin gelimesine uygun bir ortam hazrlanmtr. Laiklik ilkesi ile ilgili inklplar Saltanatn kaldrlmas (ilk adm) Halifeliin kaldrlmas (en nemli adm) Medreselerin kapatlmas. Tekke, zaviyelerin kapatlmas Medeni kanunun kabul Klk kyafette yenilik (apka kanunu) Tevhidi-i Tedrisat kanunu Devletilik Uyar: Devletilik ilkesinin benimsenmesinde ama, ekonomik kalknmay ve sanayilemeyi devlet eliyle gerekletirmektir. Not: Cumhuriyetin ilk yllarnda lkede sanayinin kurulmas zel sektre braklmt. Ancak, zel sektrn sermaye azl ve tecrbe yetersizlii nedeni ile sanayilemeyi gerekletiremeyecei grlmtr. 1933 de Birinci Be yllk kalknma plan ile ekonomide devletilii geildi. 101

ATA GKEL Uyar: Atatrk devletilikte temel ilke, zel sektrn stesinden gelemedii Ar sanayi giriimleri ile temel tketim mallarn devletin retmesi olmutur. Devletiliin Trk Toplumuna Salad Faydalar Devlet ile vatanda arasndaki ilikiyi salamlatrmtr. Vatandan ihtiyalar karlanarak, vatandan hizmetinde olan devlet anlay domutur. Devletilik ilkesi ile ilgili inklplar; Smerbank ve eitli fabrikalarn kurulmas. Birinci be yllk kalknma plann yaplmas. Halkn Salk, Bayndrlk ve Eitim ihtiyacnn devlet tarafndan karlanmas. nklplk lkesi nklplk ilkesinin benimsenmesinde ama; modernleme ve ada uygarlk dzeyinin zerine kma olmutur. nklplk ilkesi Trk inklbn dorua karan, an ve gelecein yeni oluumlar karsnda srekli klar. nklplk ilkesi btn inklplar kapsar daha da gelitir azmini ifade eder.

MUSTAFA KEMALN SZLER anakkale Sava; Ben size taarruzu emretmiyorum, lmeyi emrediyorum. Samsuna karken; Ya istikll, ya lm! tilaf devletlerinin stanbulu igali srasnda; Geldikleri gibi giderler. 102

ATA GKEL Dzenli Ordu iin ; Bir komutan ne kadar baarl olursa olsun emri altndaki asker askerlik mesleinden yoksun iseler onlardan baar beklenemez. Felah- Vatan Grubu iin; Efendiler, korkak idiler, bedbaht idiler, szlerinde durmadlar. II. nn Savanda; Siz orada yalnz dman deil, Trk milletinin ters talihini yendiniz. Sakarya Meydan Muharebesinde; Hatt mdafaa yoktur. Sath mdafaa vardr. O satt btn vatandr. Byk Taarruzda ;Ordular, ilk hedefiniz Akdenizdir. leri! Ekonomik bamszlk iin; Siyasi ve askeri baarlar ekonomi ile talandrlmaz ise devletlerin bamszl kalc olmaz. Tekke, Zaviye ve Trbeler iin; Trkiye eyhler, derviler, mritler memleketi olamaz. ( llerden medet umulmaz.) II. Dnya Sava iin; Apartmann bir dairesinde yangn kar ise btn apartman etkilenir. Suikast Giriimi; Benim naiz vcudum elbet bir gn toprak olacaktr; ama Trkiye Cumhuriyeti ilelebet payidar kalacaktr.

Mustafa Kemal; Derne Dobruk Anafartalar-Conkbayr, Kiretepe, Arburnu 19. Tmen Komutan olarak 16. Kolordu Komutan olarak 7. Ordu Mfettii olarak M. Kemalin Yazl Eserleri: NUTUK 19191927 Vatanda iin Medeni Bilgiler 1930 Geometri 1937 Takmn Muharebe Talimi 1908 Bln Muharebe Talimi 1909 Cumal Ordugh 1909 103 Trablusgarp anakkale Cephesi anakkale Cephesi Kafkas Cephesi Suriye Cephelerinde savamtr.

ATA GKEL Zabit ve Kumandan ile Hasbihal 1918

ANAYASA
TEMEL HUKUK KURALLARI SOSYAL HAYATI DZENLEYEN KURALLAR Din Kurallar Ahlak Kurallar 104

ATA GKEL Grg Kurallar rf-Adet Kurallar Hukuk Kurallar Hukuk kurallarn yaptrm gc (meyyide )vardr. Yaptrm eitleri Ceza: Hapis, para, disiplin ff Cebri cra: Borcunu yerine getirmeyen kimsenin devlet gcyle borcunu yerine getirmeye zorlanmasdr. Tazminat: Maddi-manevi Hkmszlk: Kanuna aykr yaplan hukuki ilemlerde ilenen su sonucunda hukuki bir sonucun domamasdr. Yokluk, Butlan ve Tek tarafl balamazlk Yokluk: Yaplan ilemin hukuken yaplmam kabul edilmesidir. Resmi memur huzurunda yaplmayan evlilik. Butlan: Yaplan ilemin geersiz kabul edilmesidir. Akl hastas bir kiinin yapt evlilik, hala teyze-amca day ile evlenme. Tek tarafl balamazlk. 18 yandan kk bireyin sat szlemesi yapmas ptal: Kanunlara aykr yaplan hukuki idari ilemlerin mahkemelerce iptal edilmesidir. HUKUK KURALLARI Geneldir Soyuttur Sreklidir Maddi yaptrm vardr

Mspet-pozitif Hukuk: Bir lkede belli bir zamanda yrrlkte olan yazl ve yazsz kurallarnn tamamdr. Mevzu Hukuk: Bir lkede belli bir zamanda yrrlkte bulunan yazl olan kurallardr. Anayasa Uluslar aras Antlamalar Kanun KHK Tzkler Ynetmelikler Doal-Tabii Hukuk: Olmas gereken hukuktur. Tarihi Hukuk: Yrrlkten kaldrlm hukuktur 105

ATA GKEL Hukuk sistemi kamu hukuku ve zel hukuk olarak ikiye ayrlr. Devletleraras ilikileri dzenleyen hukuk kurallarna kamu, kiiler arasndaki hukuk ilikileri dzenleyen kurallara zel hukuk ad verilir. KAMU HUKUKU Anasaya Hukuku dare Hukuku Ceza Hukuku Usul- Yarg Hukuku cra - flas Hukuku flas Hukuku Devletler Genel Hukuku Hukuku Mali Hukuk ZEL HUKUK Medeni Hukuk Borlar Hukuku Ticaret Hukuku Devletler zel Hukuku Hukuk Boluu: Yazl ve yazsz kurallarda somut olaya uygulanacak bir hkmn olmamasdr Kanun boluu: Somut olaya uygulanacak yazl bir kuraln olmamsdr. Bilerek braklan boluklara kural ii boluk, istenilmeden braklan boluklara kural d boluk denir.

Hak ve Kiilik kavram

Hak: Hukuk tarafndan kiiler tannan ve korunan menfaatlere kak denir. Kamu haklard. Devlet ve kiiler arasndaki ilikileri dzenleyen haklardr. Siyasal haklar ekonomik ve sosyal haklar kiisel haklar 106

ATA GKEL zel haklar. Kiilerin birbiriyle ilikilerini dzenleyen kurallardr. Medeni haklar Mutlak Haklar. Kiinin herkese Kar savunabilecei haklardr. Mlkiyet Kiilik ve Telif haklar Nisbi haklar: Sadece muhatabna kar savunabilecei haklardr. Alacak hakk Devredilebilen haklar Kiinin maddi varlklar Devredilemeyen haklar: Genelde manevi ve miras yoluyla braklmayan haklardr. Yaama hakk seme seilme nafaka Yenilik dourucu haklar: Yeni bir hukuki durumun ortaya kmasdr. o o o Kurucu Hak: Krdei kart szlemesi Deitirici Kredi kartnn borcunu yeniden yaplandrlmas Bozucu. Kredi kartnn iptal edilmesi

Uyar: Herkes haklarn kullanrken ve borlarn yerine getirirken Drstlk ( Objektif iyi niyet) kurallarna uymakla ykmldr. Ehliyet Trleri Tam ehliyetli: Ayrt etme gc olan 18 yan doldurmu fiil ehliyetine sahip kii

Tam ehliyetsiz: Ayrt etme gcne sahip olmayan kii Snrl Ehliyetli: Ayrt etme gc olan 18 yan doldurmu yasal danman atanm kii. Snrl ehliyetsiz: Ayrt etme gc olmasna ramen 18 yandan kkler. Gerek kiilik tam ve sa doumla balar, ln veya gaiplikle sona erer. lmn kesinlemesi lm karinesi ile belirtilir. TZEL KLK KAVRAMI Belli bir amac gerekletirmek iin biraya gelmi, haklara ve borlara sahip olabilen bamsz topluluklara tzel kii ( Hkmi ahs ) ad verilir. Kamu tzel kiilii: Devletin iinde oluturulmu ve kamu hukukunun uyguland mal topluluu olan zerk kurululardr. TRT, YK, niversiteler zel tzel kiilikler: Kiilerin iradesi ile kurulabilen ve kaldrlabilen zel hukuk kurallarnn uyguland kurululardr. irket Sendika vakf Devlet ve ynetim biimleri

107

ATA GKEL niter Devlet Merkezi, yneticiler merkezden atanan ve btn snrlarda ayn kanunlarn Federal Devlet: Eyalet sisteminin olduu birok eyaletin birlemesiyle oluan devlettir. Demokrasi Halkn ounluunun kararnn alnd yneticilerin seimle ibana geldii Cumhuriyet: lke ynetiminde uygulanan rejim biimidir. Meclis Hkmeti Sistemi: lk TBBM de uygulan bakanlarn tek tek oylama yoluyla Otokratik Devlet: Yasama yrtme ve yarg yetkilerinin tek organda toplanmasdr. Oligari: Belli bir grup ve zmre ynetir. yonlar Teokratik Devlet: Din Kurallarna gr ynetilen devlet. Osmanl srail Vatikan Kapitalist Devlet: retim aralar ve sermayenin ahslarda olduu devlet Trkiye Avrupa Sosyalist Devlet: retim aralarnn devlet in mlkiyetinde olduu devletler. SSCB Yasama yetkisinin mecliste Yrtme yetkisinin halkn setii bakanda olmas bakan ve geerli olduu devlettir.

devlettir.

seildii Meclis bakann ayn zamanda hkmet bakan olduu ynetim eklidir. Monari Tek kii egemenlii Osm. Rus arl

devletleri Yugoslavya meclisin birbirini feshedemedii hkmet sistemine bakanlk sistemi denir. ABD

Anayasa eitleri Yazl Anayasa Yazsz Anayasa ng Yumuak Anayasa Maddelerinin deitirilmesi kolay olan anayasa 1921 Anayasas Sert Anayasa: Maddelerinin deitirilmesi zor olan anayasa 1982 ereve Anayasa. Kanun maddeleri ksa ve z olan anaysa 1921 Dzenleyici-Kazuistik Anayasa: Ayrntl ve uzun kurallara dayanan anayasa 1982

YASAL METNLER 108

ATA GKEL Anayasa Kanun: TBMM ne aittir. Kanun nerme yetkisi hkmet ve milletvekillerine aittir.

Mecliste kabul edilen kanunlar 15 gn iinde cumhurbakannca onaylanr Resmi gazetede yaynlanr. Uluslar aras antlamalar KHK: Bakanlar Kurulu tarafndan karlr. UYARI: Uluslararas Ant. ve KHK ler Kanuna eit metinlerdir. Tzk. Kanun hkmlerine aklk getirmek iin bakanlar kurulu tarafndan karlr. Ynetmelik: Kanun ve tzklerin uygulanmasn salamak iin babakanlk Bakanlk ve Emir ve Genelge: st kademedeki grevlilerin alt kademedeki grevlilere verdii Dantayn incelemesinden geer. kamu tzel kiilii olanlar tarafndan karlr. talimatlardr. Osmanl Devletindeki Demokratikleme Hareketleri 1- Senedi ttifak(1808) : Bu szlemeyle padiah II. Mahmut, ayanlarn varln hukuki olarak kabul etmi ve Osm. Devletinde padiahn yetkileri ilk defa snrlandrlmtr. Batdan etkilenme yoktur. 2- Tanzimat Ferman (1839): Abdlmecit. Bu ferman ile padiah KANUN-YASA stnln kabul etmitir. Tm halka yneliktir. 3- Islahat Ferman (1856)Abdlmecit Aznlklara yneliktir. 4- I. Merutiyet (1876):II. Abdlhamit. Osmanl Devletinde halk ilk defa ynetime ortak olmutur. lk anaysa olan Kanun-u Esasi oluturuldu(A.Mithat Paa) Jn Trklerin aydnlarn almas sonucu ilan edildi. 5- II. Merutiyet (1908)Abdlhamit. ttihat-Terakki Partisinin almalar sonucu ilan edildi. Halk yeniden ynetime katld. lk defa Osmanl Devletinde ok partili siyasal hayata geildi. ( ttihat Terakki, Ahrar partisi, Hrryet ve tilaf Frkas ff) UYARI: Trk tarihinin ilk anayasas A. Mithat Paa tarafndan hazrlanan Kanun-i Esasidir (1876) .

TBMM Dnemi Anayasalar 109

ATA GKEL 1921 Anayasas Tekilat- Esasiye 1924 Anayasas 1961 Anayasas 1982 Anayasas UYARI: Halk oylamasna sunulan vardr. Anayasalar: 1961 ve 1982 anayasas. UYARI: 1876 ve 1961 Anayasalarnda ift meclis vardr. 1876 Ayan Meclisi-Mebusan Meclisi 1961 Anayasa TBMM-Cumhuriyet Senatosu. 1921( Tekilat Esasiye) Anayasas yumuak ereve anayasadr. Bu anayasada gler birlii ilkesi benimsenmitir. Meclis hkmeti sistemi vardr. Laik deildir. Seimler ift derecelidir. ounluk sistemi vardr. Milletvekilleri 2 yl iin seilir. Semen ya 18. Cumhuriyetin ilan ile anayasada deiiklik yaplm ve rejim belirlenmitir. TBMMde meclis hkmeti sistemi Cumhuriyet ilan ile kabine sistemine dnmtr. Temel hak ve hrriyetlere yer verilmemitir. 1924 Anayasas sert bir anayasadr. Karma hkmet sistemi ve kabine sistemi vardr. Yarg yetkisi ksmen bamsz olmutur. En ok deiiklik yaplan ve en uzun yrrlkte kalan anayasadr. Bu anayasaya gre Seimler ift dereciler. Semen ya 18.( 1934 Te 22 ye karlmtr. Cumhurbakan ve genel seimler 4 yl iin yaplr. Devletin dini slamdr hkm anayasadan karld 1928, Kadnlara seme seilme hakk verildi 1934. Atatrk ilkeleri anayasaya girdi 1937.lkretim zorunlu ve parasz oldu. Ormanlar devletletirildi. ok Partili siyasal hayata geildi.1946 1961 Anayasasnda Fransz, talyan ve Alman anayasalarndan yararlanlmtr. ift Meclis sistemi vardr. Cumhuriyet Senatosu Temsilciler meclisi Gler ayrl ilkesi vardrparlamenter sistem. Cumhurbakan 7 yl iin seilir. Nisbi temsil sistemi ve oulculuk anlay vardr. Anayasa mahkemesi kuruldu.1962.Hkimler Yksek Kurulu kuruldu. Sosyal devlet anlay vardr. Sosyal devlet ilkesi ilk kez 1961 Anayasas ile hukukumuza girmitir. Gler ayrl ilkesi net bir biimde 1961 Anayasasnda belirtilmitir. 1971 ve 1973 Deiiklii ile Bakanlar Kuruluna KHK karma yetkisi verildi TRT nin zerklii kaldrld, niversitelerin zerklii kaldrld. DGM ve AYM kuruldu. Memurlarn sendika kurma hakk kaldrld. 1924 Anayasasnda Milliyeti devlet, 110

ATA GKEL 1961 Anayasasnda Trk milliyetilii ve milli devlet, 1982 Anayasas ise Atatrk milliyetiliinden sz etmitir.

1982 Anayasas 177 madde ve 19 geici maddeden oluur. Kazuistik anayasasdr. Anayasann balang blm anayasa metnine dhil iken kenar balklar metne dhil deildir. Bugne kadar 17 kez deitirilmitir. Trkiyede yaplan Referandumlar: 1961,1982,1987,1988,2007 ve 2010 (6 defa) NEML UYARI: Anayasann deitirme meclisin 1/3 (184 ) milletvekilinin teklifi ile olur. Genel kurulda anayasann deitirilmesine karar vermek iin en az mecliste 3/5 inin (330) milletvekilin oyu gereklidir. Eer 2/3 (367) ve daha fazla oy karsa meclis referanduma gitmeden de anayasay deitirebilir.

1982 ANAYASASINA GRE: 111

ATA GKEL Egemenli: Millete Yasama: TBMM Yrtme: Cumhurbakan-bakanlar kurulu Yarg: Mahkemelere verilmitir. UYARI: Devletin ekli, cumhuriyetin nitelikleri, resmi dili, bayra, milli mar ve bakenti hkmleri deitirilemez hkmleridir UYARI: Anayasa hkmleri yasama, yrtme ve yarg organlar, idare makamlar ve dier kurulu ve kiileri balayan temel hukuk kurallardr ilkesi anayasann balaycl ve stnl ilkesi ile ilgilidir. UYARI: Temel hak ve hrriyetler dokunulmaz, devredilmez, vazgeilmez, kiilie bal olup herkes bu temel hak ve hrriyetlere sahiptir. UYARI: Temel hak ve hrriyetle ancak anayasann ilgili maddelerinde belirtilen sebeplere bal olarak ve ancak kanunla snrlandrlabilir. Bu snrlamalar anayasann szne, ruhuna, demokratik toplum dzeni ve laik cumhuriyetin gereklerine ve llk ilkesine aykr olamaz. UYARI: Temel hak ve hrriyetler sava, seferberlik, skynetim ve olaanst hallerde milletleraras hukuktan doan ykmllkler ihlal edilmemek artyla ksmen veya tamamen snrlandrlabilir. UYARI: Temel hak ve hrriyetler yabanclar iin milletleraras hukuka uygun olarak kanunla snrlandrlabilir. Kiinin temel hak ve hrriyetlerine koruyucu haklar( Negatif stat haklar )denir. Bu haklar devletin mdahale etmeden korumak zorunda olduu haklardr. Sosyal ve ekonomik hak ve devlere isteme haklar ad verilir. Bu tr haklar kii devletten isteyebilir. Siyasi hak ve devlere aktif stat haklar da denir. Bu haklarla kii devlet ynetimine katlr. UYARI: lm dnda; Kiinin yaama hakkna Maddi ve manevi varlna dokunulamaz. Kimse din, vicdan, dnce ve kanaatlerini aklamaya zorlanamaz, sulanamaz. Su ve cezalar gemie yrtlemez. Sululuu mahkeme karar ile saptanncaya kadar kimse sulu saylamaz. Bunlara sert ekirdek haklar denir.

112

ATA GKEL YASAMA TBMM genel oyla seilen 550 milletvekilinden oluur ve seimler 4 ylda bir yaplr. 18 yan doldurmam olanlar Hkmller, Kstllar Askeri renciler Er ve erbalar oy kullanamaz. Seimler ve halk oylamas; serbest, eit, gizli, tek dereceli, genel oy, ak saym ve dkm esaslarna gre yarg organ sfatyla YSK tarafndan yaplr. Seim kanunlarnda yaplan deiiklikler, yrrle girdii tarihten itibaren 1 yl iinde yaplacak seimlerde uygulanmaz. Genel oy: Herkesin oy kullanmas ( Genel oy ilk defa 1934 te kullanld ) Eit oy: Herkesin 1 oyu olmas Ak oy gizli saym: Oylarn ak kullanlp gizli saylmas 1950ye kadar uyguland. Gizli oy ak saym: Oylarn gizli kullanlp ak saylmas 1950de geildi ift dereceli seim: nce milletvekili seecek temsilciler seilir. Bu temsilciler de Salt ounluk: Yardan bir fazla ounluk Nitelikli ounluk: Baz ilem ve kararlar iin normal karar yeter saysndan farkl olarak Tek dereceli seim: Gnmzde uygulanan seim sistemidir. Bu sisteme 1946 de geildi. Yasama Dnemi: ki genel seim arasndaki dnemdir. Yasama Yl: Her yl Ekim aynn ilk i gnnden ertesi yln Ekim aynn ilk gnne Meclis bir yasama ylnda en ok 3 ay tatil yapabilir. Normal tatil sresi haricinde 15 gn gememek zere almalar ara verebilir. Her yl ekim aynn ilk gn kendiliinden toplanr. Uyar: lkemizde uygulanan seim sistemi nispi temsil sistemi ve % 10 lke barajl dHondt sistemi olan listeli seim sistemidir. Milletvekili seilme artlar: 12T.C vatanda olmak En az ilkokul mezunu olmak 113 Birleim: Yasama ylnda her bir i gnne denir. Oturum: Birleim gn iinde ara verilmeden yaplan toplantya denir.

milletvekilini seer. 1946ya kadar uyguland.

aranan zel ounluk ( Anayasa deiikliinde aranan 3/5 veya 2/3 gibi )

kadar geen 1 yllk sredir.

ATA GKEL 3456Erkekler iin askerliini yapm olmak Kstl olmamak Taksirli sular hari 1 yl ve daha fazla hkm giymemi olmak Zimmet, hrszlk, adamkayrma, inancktyekullanma, dolandrclk, sahtelik, kaaklk,

resmi ihale ve alm-satmlara fesat kartrma, terr eylemlerine katlma ve bunun gibi sular tevik etmek suundan hkm giymemi olmak. 7825 yan doldurmu olmak (2006 Deiiklii ) Devlete kar ilenmi sularda hkm giymi olanlar affa urasalar dahi milletvekili

olamaz. UYARI: Milletvekili aday olmak isteyen devlet memurlar grevden ekilmek zorundadr. Hkimler, Savclar, Yksek yarg organ mensuplar ve Silahl kuvvetler mensuplar grevlerinden istifa ederlerse tekrar grevlerine dnemezler. Meclis ve Cumhurbakan dorudan seimlerin yenilenmesine karar verebilir. Sava sebebiyle seimler 1 yl geriye braklabilir. Erken Seim: Sresi dolmadan yaplan seimdir. Erken seime TBMM ye tamsaysnn salt ounluu ile karar verir. Genel seim sonunda 45 ierisinde hkmetin kurulamamas, Hkmetin dmesi zerine 45 gn ierinde yeni hkmetin kurulamamas, Bakanlar Kurulunun gvensizlik oyu ile drlmesi zerine Cumhurbakan Meclis bakanna danarak seimleri yenileyebilir. TBMM yeliklerinde boalma olmas, bir ilin veya seim evresinin TBMM'de yesinin kalmamas halinde 90 dnden sonraki ilk pazar gn ara seime gidilir. Ara Seim: Her seim dneminde bir defa yaplr. Genel seimden 30 oy gemedike ve genel seimlere 1 yl kala ara seim yaplamaz. Ancak boalan yeliklerin says ye tamsaysnn yzde beini bulduu hallerde ara seimlerin 3 ay iinde yaplmasna karar verilir. UYARI: Seimlerle ilgili btn yolsuzluklar, ikyet ve itirazlar inceleme ve kesin karara balama seim tutanaklarn kabul etme grevi YSK'na aittir. YSK kararlar kesindir. YSK 7 asl ve 4 yedek yeden oluur.6's Yargtay 5'i Dantay genel kurallarnca kendi yeleri arasndan ye tamsaysnn salt ounluunun gizli oyu ile seilir. Yasama Dokunulmazl(Nisbi Dokunulmazlk) Seimden nce veya sonra bir su iledii ileri srlen milletvekilinin, Meclisin karar olmadka tutulmamas, sorguya ekilememesi tutuklanamamas ve yarglanamamasdr. (Bir kiinin milletvekili olmas ve dokunulmazlnn

114

ATA GKEL olmas o kiiye dava almasna engel deildir. Dava alr ancak milletvekillii sona erince grlr) Yasama Sorumsuzluu(Mutlak Dokunulmazlk) Milletvekillerinin meclis almalarndaki oy, sz ve dncelerinden ve bunlar aa vurmaktan sorulu olmamalardr. UYARI: Siyasi parti partilerin mecliste grup oluturabilmeleri iin en az 20 milletvekiline sahip olmalar gerekir. MLLETVEKLL U HALLERDE DER stifa (Meclis karar ile) Kesin hkm giyme ( Mahkeme karar Meclise bildirildiinde ) Meclis almalarna izinsiz ve zrsz bir ay ierisinde toplam 5 birleim gn katlmama ( Meclis karar ile ) Cumhurbakan olma Milletvekillii ile badamayan bir i yrtmede srar etme (Meclis karar ile) Milletvekilliliin dmesine 7 gn ierisinde iptal iin anayasa mahkemesine bavurulabilir. Anayasa mahkemesi 15 gn iinde iptal istemini karara balar. TBMM'NN GREVLER Kanun koyma, deitirmek ve kaldrmak Bakanlar Kurulu ve bakanlar denetlemek Bakanlar kuruluna KHK karma yetkisi vermek TBMM bakann semek Ohal, skynetim ve seferberlik durumunu belirlemek, onaylamak, sresini belirlemek. Seimlerin yenilenmesine karar vermek Meclis i tzn hazrlamak ve deitirmek. Bte ve kesin hesap tasarlarn grmek ve kabul etmek Para baslmasna ve sava ilann ermek TSK yabanc lkelere gnderilmesine veya yabanc silahl kuvvetlerin Trkiyede Milletleraras antlamalarn onaylanmasn uygun bulma Genel ve zel af ilanna karar vermek. Saytay bakan ve yelerini semek Kalknma planlarn onaylamak. RTK yelerini semek ( Siyasi partiler aday gsterebilir. 2005 deiiklii ) 115

bulunmasna izin verme.

ATA GKEL Anayasa Mahkemesi yelerinden n semek ( 2010 deiiklii ) Kamu Ba denetisini semek ( 2010 deiiklii )

Kanun teklif etmeye milletvekilleri ve bakanlar kurulu yetkilidir. Milletvekillerinin teklifine kanun teklifi, bakanlar kurulunun teklifine kanun tasars ad verilir. TBMMce kabul Edilen kanunlar 15 gn iinde Cumhurbakan yaymlar. Ara ve tatil srasnda meclis ve cumhurbakannca toplantya arlr. Ayrca yelerin bete birinin yazl istemi zerine meclis bakan, bakanlar kurulunun istemi zerine Cumhurbakan meclisi toplantya arabilir. Seim kararnn alnmas zerine Adalet, ileri ve Ulatrma bakanlar grevden ekilir. Bu bakanlar seimlerden 3 gn nce, erken seim karar alndnda 5 gn iinde yerlerine babakan tarafndan bamsz kiiler atanr Seim kanununda yaplan deiiklikler 1 yl iinde yaplacak seimlerde uygulanmaz. UYARI: TBMM bakanlk divan Meclis bakan, bakanvekilleri, ktip yeler ve idare amirlerinden oluur. Bakanlk divan iin bir yasama dneminde 2 seim yaplr. lk seilenlerin grev sresi 2,ikinci devre iin seilenlerin grev sresi o yasama dneminin sonuna kadardr. ( 2010 deiiklii ) Meclis bakanl seimi 5 i gn ierisinde yaplr. TBMM bakanlk seimleri en fazla 4 turda tamamlanr. olur. NOT: Meclis bakan ve babakan olmak iin milletvekili olma art vardr. UYARI: Meclis btn ilemlerde ye tamsaysnn en az ite biri ile toplanr.( 184 ). Toplantya katlanlarn salt ounluu ile karar verir ancak karar yeter says hibir ekilde ye tamsaysnn drtte birinin bir fazlasndan az olamaz.( 139) 2/3367 oy 2/3- 367 oy 3-Salt ounluk -276 oy nc turda en ok oy alan iki aday bu tura katlr. En ok oy alan aday Meclis Bakan

116

ATA GKEL

TBMM BLG EDNME DENETM YOLLARI SORU: Bakanlar Kurulu adna szl veya yazl olarak cevaplandrlmak zere babakan veya bakanlardan bilgi istemektir. MECLS ARATIRMASI Belli Bir Konuda Bilgi Edinilmek in Yaplan ncelemedir. Hkmet, en az 20 Milletvekili ve siyasi parti gruplarnn istei zerine yaplr. Hkmetin ya da bakanlarn cezai veya siyasi sorumluluuna yol amaz. GENEL GRME Toplumu ve devlet faaliyetlerini ilgilendiren bir konunun genel kurulda grlmesidir Hkmet en az 20 milletvekili ve siyasi parti gruplarnn nergesi ile istenir. Yaplan oylama ile genel grmenin yaplp yaplmamasna karar verilir. MECLS SORUTURMASI Babakan ve bakanlar hakknda meclis ye tamsaysnn en az onda birinin (1/10) verecei nerge grev alanlaryla ilgili soruturma almasdr. Yce divan karar meclis ye tam saysnn salt ounluu ile alnr. Yce Divana sevk edilen bakan bakanlktan der. Babakann sevki halinde hkmet istifa etmi saylr. GENSORU Bir siyasi parti grubu adna veya en az 20 milletvekilinin imzas ile bakanlar kurulu veya bir bakann drlmesi iin verilen nergedir. Bakanlar kurulu veya bir bakann gensoru nergesiyle drlebilmesi iin meclis ye tamsaysnn salt ounluu aranr.Oylamada yalnz gvensizlik oylar saylr.Gensoru nergesi 1924,1961 ve 1982 anayasalarnda bulunan denetim yoludur.

117

ATA GKEL

YRTME Yrtme TBMM tarafndan karlan kanunlar uygulama grevidir. Bu grevi Cumhurbakan ve bakanlar kurulu yerine getirir. Yrtme yetkisi cumhurbakan ve bakanlar kuruluna aittir. Cumhurbakan Cumhurbakan 40 yan doldurmu ve yksek renim yapm Trk vatandalar arasndan halk tarafndan seilir. Cumhurbakan halk tarafndan genel oyla yaplan seimle belirlenir. Cumhurbakannn grev sresi 5 yldr ve bir kimse en fazla 2 defa seilebilir. Cumhurbakan; meclis iinden veya dndan en az 20 milletvekilinin yazl nerisi ile ayrca genel seimlerde geerli oylar ve toplama birlikte hesaplandnda yzde onu geen siyasi partiler ortak aday gsterebilir. Cumhurbakan seimi 60 gn ierisinde tamamlanr(2 turludur).Genel oyla yaplacak seimde geerli oylarn salt ounluunu alan aday cumhurbakan seilmi olur. Eer seilemez ise ilk oylamada en ok oy alan iki aday ikinci tura katlr. Geerli oylarn ounluunu alan aday cumhurbakan olur. Eer ikinci oylamada tek aday kalrsa referanduma gidilmesi arttr. Cumhurbakanl kararnamesi ilk defa 1982 anayasasnda yer alr. Yargya tabii deildir. Btn kararlar babakan ve ilgili bakanlarca imzalar. Bu kararlardan babakan ve ilgili bakan sorumludur. Cumhurbakannn siyasi sorumluluu yoktur. Buna kar imza kural ad verilir. Cumhurbakan sadece vatana ihanet suundan dolay yarglanabilir. Yce divanda yarglanabilmesi iin TBMM ye tamsaysnn en az 1/3 nn verecei teklif ve ye tamsaysnn en az 3/4 nn karar gereklidir. Anayasa Mahkemesi Yce Divan sfatyla yarglama yapar. Cumhurbakan kanunlar ve meclis ile ilgili yetkileri YASAMA, bakanlar kurulu ve milli gvenlik kurulu ile ilgili yetkileri YRTME, yksek mahkeme yeleri atama ile ilgili yetkileri YARGI grevleridir. Cumhurbakanna vekillik etme grevi TBMM bakanna aittir.

118

ATA GKEL Cumhurbakan; Anayasa mahkemesi yelerini Dantay yelerinin drtte birini Yargtay basavc ve basavc vekilini Ask. Yargtay yelerini Ask. Y. dare mahkemesi yelerini HSYK yelerini seer. Cumhurbakanlar Mustafa Kemal smet nn Celal Bayar( Sivil) Cemal Grsel Cevdet Sunay Fahri Korutrk Kenan Evren Turgut zal ( Sivil) Sleyman Demirel (Sivil) Ahmet Necdet Seze( Sivil)

UYARI; Devlet Denetleme Kurulu cumhurbakanlna bal olarak kurulmutur. Tm kamu kurum ve kurulularn, kamu kurumu niteliindeki meslek kurulularn, kamuya yararl dernekler, vakflarda denetleme yapar. UYARI; Yarg organlar ve silahl kuvvetler DDKnn grev alan dndadr. DDK ileyii kanunla dzenlenir yelerini ve bakann cumhurbakann atar. UYARI; Cumhurbakannn tek bana yapaca ilemler ve YA kararlar ( Meslekten ihra hari) yarg denetimi dndadr Bakanlar Kurulu (Hkmet) Parlamenter sistemlerde Bakanlar kururlu yrtmenin siyasal bakmdan sorumlu olan organdr. Babakan ve Bakanlardan oluur. Babakan, Cumhurbakan tarafndan sadece TBMM yeleri-milletvekilleri arasndan atanr. Bakanlar, TBMM yeleri veya milletvekili seilme yeterliliine sahip olanlar arasndan -Babakanca seilir ve Cumhurbakannca atanr. Bakanlar kurulu gven oylamas ile greve balar.

119

ATA GKEL Seimlerden sonra 45 gn iinde kurulmas zorunludur. Eer kurulamaz ise cumhurbakan tarafndan seimler yenilenir. Bakanlklar kanunla kurulur. Bakanlklarn kurulmas, kaldrlmas, grevleri yetki ve tekilat kanunla dzenlenir. Bir bakan dier bir bakana geici olarak vekillik eder ve o bakan adna oy kullanabilir. Kolektif Sorumluluk: Babakan ve bakanlar kurulunun i birlii iinde ortaya koyduu genel siyasetin yrtlmesinde bakanlar kurulu ve babakan hep birlikte sorumludur. Bireysel Sorumluluk: Her bakan babakan kar sorumludur. Kendi yetkisi iindeki ilerden ve emri altndaki alanlarn eylemlerinden ve ilemlerinden bireysel olarak sorumludur. UYARI; Yce divana verilen bir bakan bakanlktan der. Babakann yce divana sevki halinde hkmet istifa etmi saylr. Herhangi bir sebeple boalan bakanla en ge 15 gn iinde atama yaplr. UYARI; Milli gvenliin salanmasndan ve silahl kuvvetlerin yurt savunmasna hazrlanmasndan TBMMye kar Bakanlar Kurulu sorumludur. Genelkurmay bakan silahl kuvvetlerin komutan olup savata bakomutanlk grevlerini cumhurbakanl namna yerine getirir. UYARI; Bakanlar Kurulu kanunlarn uygulanmasn gstermek amacyla dantayn incelemesinden gemek zere tzkler karabilir. Tzkler cumhurbakannca imzalanr ve kanunlar gibi yaymlanr. UYARI; GKB bakanlar kurulunun teklifi zerine cumhurbakannca atanr, grev ve yetkileri kanunla dzenlenir, grev ve yetkilerinden dolay babakana kar sorumludur.

MLL GVENLK KURULU YELER: Cumhurbakan Babakan ve yardmclar GKB Adalet B. ileri B. MGK Genel sekreteri toplantya katlr. Oy kullanamaz. MGK devletin varl blnmez btnl toplumun huzur ve gvenliinin korunmas iin devletin milli gvenlik siyasetinde tavsiye niteliinde karar alr. Grlerini bakanlar kuruluna bildirir. MGK Cumhurbakan bakanlnda toplanr. 120 D ileri B. MSB Kara, Deniz, Hava k.k J.genel komutanl

ATA GKEL Gndem; Babakan ve GKB nerileri dikkate alnarak cumhurbakannca dzenlenir. Cumhurbakan katlmad zamanlarda babakan bakanlnda toplanr. UYARI; Cumhurbakan bakanlnda toplanan bakanlar kurulu sresi 6 ay

edilir.

amamak zere MGKn un grn almak suretiyle skynetim, seferberlik ve ohal ilan Bu durumlarn uzatlmas TBMMnin kararna baldr, her defasnda 4 ay Sava sebebiyle skynetim ilan edilmise sre uzatmada 4 aylk sre aranmaz. Tabii afet, tehlikeli salgn hastalklar ve ar ekonomik bunalm hallerinde ilan edilen Skynetim komutanlar GKB ye bal olarak grev yapar

amamak zere uzatlabilir.

ohal de MGK nin gr alnmaz.

YASAL METNLER Anaysa: Yasalar btn Kanun: TBMM ne aittir. Kanun nerme yetkisi hkmet ve milletvekillerine aittir.

Mecliste kabul edilen kanunlar 15 gn iinde cumhurbakannca onaylanr Resmi gazetede yaynlanr. Uluslararas antlamalar KHK: Bakanlar Kurulu tarafndan karlr. UYARI Uluslararas Ant ve KHK ler kanna eit metinlerdir. Olaan dnemlerde karlan

KHK de temel haklar ile siyasi hak ve devler hakknda dzenleme yaplamaz. Olaanst dnem KHK de milletleraras hukuka aykr olmamak artyla her alanda dzenleme yaplabilir. Tzk: Kanun hkmlerine aklk getirmek iin bakanlar kurulu tarafndan karlr. Ynetmelik: Kanun ve tzklerin uygulanmasn salamak iin babakanlk Bakanlk ve Dantayn incelemesinden geer. kamu tzel kiilii olanlar tarafndan karlr. Uyar: Rektrler cumhurbakannca dekanlar YK tarafndan seilir. YK yelerinin tamamn cumhurbakan seer. 2004 ylnda yaplan anayasa deiiklii ile GKBnn YKe ye seme yetkisi kaldrlmtr. Uyar; RTK yeleri TBMM siyasi parti gruplarnn gsterecei adaylar arasndan TBMM genel kurulunca seilir. 121

ATA GKEL YARGI 1982 Anayasasnda Yarg yetkisi, Trk Milleti adna bamsz mahkemelerce kullanlr. Yarg fonksiyonu Mahkemelerin bamszl ve Hkimlik teminat ilkelerine gre yerine getirilir. Kklerin yarglanmas hakknda kanunla zel hkmler konulur. Mahkemelerde baz istisnalar dnda herkese aktr. Btn mahkemelerin her trl kararlar gerekeli olarak yazlr. Yargnn en st kurulu Hkimler ve Savclar Yksek Kuruludur. Hkimler ve Savclar Yksek Kurulu Hkimler; Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun olarak vicdani kanaatlerine gre hkm verirler. Mahkemelerin kuruluu, grev ve yetkileri, ileyii, yarglama usulleri kanunla dzenlenir. UYARI; Hkimler ve savclar idari ynden adalet bakanlna baldr. Adalet Bakan Mstear kurulun doal yesidir. Kurulun Grevleri: Adli ve dari yarg hakim ve savclarn meslee kabul etme,atama ve nakletme,meslekte kalmalar uygun grlmeyenler hakknda karar verme,disiplin cezas verme, grevden uzaklatrma ilemlerini yapar. Adalet bakanlnn, bir mahkemenin kaldrlmas veya yarg evresinin deitirilmesi konusundaki teklifleri karar balar. 2010 YILI HSYK DEKLKLER Kurul 22 asl,12 yedek yeden oluur. Buna gre; Cumhurbakan 4 yeyi hukuku retim yeleri ve avukatlar arasndan 3 asl yeyi Yargtay Genel Kurulu 2 asl yeyi Dantay Genel Kurulu 1 asl yeyi Trkiye Adalet Akademisi Genel Kurulu kendi yeleri arasndan seer. 7 asl yeyi adli yarg hkim ve savclar 3 asl yeyi idari yarg hkim ve savclar, 1. snf hakim ve savclar arasndan seer. Kurul Kurul yeleri 4 yllna seilirler. Bir seilen tekrar seilir. HSYK kararlarndan sadece hakimler ve savclarla ilgili meslekten karma cezalar

yelii seimi yelerin grev sresinin dolmasndan nceki 60 gn iinde yaplr.

yarg yoluna almtr. Dier kararlar yarg yoluna kapaldr. 122

ATA GKEL Kurul daireler biiminde alr. Adalet hizmetlerinim denetimi Adalet bakanlnca denetiler ve adalet mfettileri

tarafndan yaplr.

YKSEK MAHKEMELER 1. 2. 3. 4. 5. 6. Anayasa mahkemesi Yargtay Dantay Askeri Yargtay Askeri yksek idare mahkemesi Uyumazlk mahkemesi

ANAYASA MAHKEMES 2010 deiiklii ile Anaysa Mahkemesinin yaps byk oranda deimitir. Mahkeme 17 yeden oluur. Yedek yelik kaldrlmtr. yelerin TBMM ve cumhurbakan tarafndan seilir. Buna gre; TBMM 2 yeyi Saytayn kendi yeleri ve 1 yeyi baro bakanlarnn serbest avukatlar Cumhurbakan 14 ye seer. Cumhurbakan 4 yeyi st kademe yneticiler, avukatlar,1. snf hkim ve savclar ile Cumhurbakan 3 yeyi Yargtay, 2 yeyi Dantay, birer yeyi Askeri Yargtay ve AYM, Mahkeme yeleri 12 yl iin seilir. Bir kimse iki defa Anayasa Mahkemesi yesi yelie seilecek olan; retim yelerinin profesr veya doent 45 yan doldurmu, st kademe yneticilerinin en az 20 yl kamuda alm, avukatlarn ise en az 20 yl avukatlk yapm olmas art aranr. Mahkeme iki blm ve genel kurul halinde alr. Blmler en az 4, genel kurul en az 12 yeyle toplanr. 123 Anayasa mahkemesi raportrleri(Rapor yazc) arasndan dorudan seer. 3 yeyi YKn kendi aralarnda yapaca seimle belirledikleri adaylar arasndan seer. seilemez.

arasndan gsterecekleri adaylar arasndan gizli oylamayla seer.

ATA GKEL Siyasi Partilere ilikin dava ve bavurular, iptal ve itiraz davalar ve Yce Divan sfatyla Temel haklarn ihlal edildii gerekesiyle kiilerin yapaca bireysel bavurular ise Kararlar salt ounlukla alnr. Anayasa deiikliinde iptal, siyasi partilerin kapatlmasna ya da Devlet yrtlecek yarglamalar genel kurulda grlr. blmlerde karar balanr.

yardmndan braklmasna karar verilmesinde toplantya katlan yelerin te iki (2/3) oy okluu ile karar alr. Anayasa mahkemesi bakan, kendi yeleri arasndan 4 yllna seilir. Anayasa mahkemesi yelii; yenin hkm giymesi halinde kendiliinden, salk bakmndan grevini yerine getiremeyeceinin anlalmas zerine anayasa mahkemesi ye tamsaysnn salt ounluunun karar ile sona erer. ANAYASA MAHKEMES: Kanunlarn, KHKnin ve TBMM itznn anayasaya ekil ve esas bakmndan uygunluunu denetler. Anayasa deiikliklerini ise sadece ekil bakmndan inceler ve denetler. UYARI; Skynetim, ohal ve sava dneminde karlan KHKnin ekil ve esas bakmndan anayasaya aykrl iddiasyla anayasaya dava alamaz. Anayasa Mahkemesi; Cumhurbakan TBMM bakan( 2010 Deiiklii) Bakanlar kurulu yelerini (Babakan ve Bakanlar) Anayasa Mahkemesi Yargtay Dantay Askeri Yargtay Askeri Yksek dare Mahkemesi Bakan ve yelerini, Basavclarn Yargtay Cumhuriyet Basavc vekilini HSYK bakan ve yelerini Saytay bakan ve yelerini

124

ATA GKEL Genel Kurmay Bakann(2010 Deiiklii) Kara, Deniz, Hava Kuvvetleri komutann ve Jandarma Genel Komutann (2010 Deiiklii) Yce divan sfatyla yarglar. Yce divanda savclk grevini cumhuriyet basavcs veya basavc vekili yapar. Yce Divan kararlarna kar genel kurula yeniden inceleme bavurusu yaplabilir. kinci kez verilen karar kesindir. Anayasa mahkemesi kararlar resmi gazetede yaymlanr, yasama, yrtme ve yarg organlarn, idare makamlarn, gerek ve tzel kiileri balar. (Anayasann balaycl ve stnl ilkesi) UYARI; Kanunlarn esas, KHK nin ve meclis itznn ekil ve ierik bakmdan denetimi iin Anayasa mahkemesine: Cumhurbakan ktidar Ana muhalefet partisi meclis gruplar TBMM ye tamsaysnn en az bete biri tutarndaki yeler iptal davas aabilir. ptal dava ama sresi 60 gndr. Kanunlarn ve Anayasa deiikliklerinin ekil bakmndan iptaline Cumhurbakan ve TBMM ye tam saysnn 1/5 i 10 gn iinde dava aabilir. UYARI; Anayasa mahkemesinin esas bakmndan verdii ret kararnn anayasaya aykrlk iddiasyla 10 yl gemedike bavuru yapamaz. UYARI; Siyasi partilerin mali adan denetlenmesine ve kapatlmasna anayasa mahkemesi karar bakar. YARGITAY Adli mahkemeler tarafndan verilen karar ve hkmlerin son incelme merciidir. Basavc ve vekilini 4 yl iin Cumhurbakan, yeleri HSYK tarafndan seilir. Adli yarg kolunun en st mahkemesidir.

DANITAY dari mahkemelerce verilen karar ve hkmlerin son inceleme merciidir. Dantay; davalar grmek, kanun tasarlarn incelemek, tzk tasarlarn incelemek ve idari uyumazlklar zmek gibi grevleri vardr. Devletin en byk danma organdr. 125

ATA GKEL Dantay yelerinin 3/4 n HSYK, 1/4 n ise cumhurbakan seer. Bakan ve basavcsn kendi yeleri seer. Dantaydn gr isteme babakan aracl ile mmkndr.

ASKER YARGITAY Askeri mahkemelerce verilen karar ve hkmlerin son inceleme merciidir. Tm yelerini Cumhurbakan atar. ASKER YKSEK DARE MAHKEMES Asker kiileri ilgilendiren ve askeri hizmete ilikin idari ilem ve eylemlerden doan uyumazlklarn incelendii mahkemedir. yelerini cumhurbakan seer. Basavc ve daire bakanlar rtbe ve kdem srasna gre atanr. UYUMAZLIK MAHKEMES Adli, idari ve askeri yarg mercileri arasndaki grev uyumazlklarn kesin olarak zld mahkemedir. Yksek mahkeme yelerinden oluur. Bakann; anayasa mahkemesi kendi yeleri arasndan seer. Herhangi bir davann hangi yarg kolunun bakacana karar verir. SAYITAY Mali denetim organdr. Genel ve katma bteli dairelerin gelir, gider ve mallarn TBMM adna denetler. Mahalli idare kurulular btesini denetleme grevi Saytay tarafndan yaplr. Bakan ve yelerini TBMM genel kurulu seer. UYARI; Cumhurbakan bte kanununu veto edemez. Ancak bte kanunlar aleyhine aykrlk iddias ile anayasa mahkemesine dava aabilir. Btesi kabul edilmeyen hkmet ekilmezse, gensoru ile drlr. NEML UYARI; anayasann deitirilmesi TBMM ye tamsaysnn en az 1/3nn (184) yazl teklifine baldr. Deitirme teklifinin kabul ye tamsaysnn 3/5nin (330) gizli oyuyla mmkndr(veya 2/3).

126

ATA GKEL

2010 ANAYASA DEKLKLER Kanun nnde eitlik maddesine ocuklar, yallar, zrller, harp ve vazife ehitlerinin dul ve yetimleri ile malul ve gaziler iin tedbirler alnabilir maddesi eklendi. zel hayatn gizlilii maddesi kiisel verilerin korunmas hkm eklendi. Yerleme ve seyahat hrriyeti maddesine Vatandan yurt dna kma hrriyeti ancak su soruturmas veya kovuturmas sebebiyle hakim kararna bal olarak snrlandrlabilir eklinde dzenlendi. Ailenin korunmas maddesine Her ocuk korunma ve bakmdan yararlanma, ana ve babasyla iliki kurma srdrme hakkna sahiptir ve devlet istismar ve iddete kar tedbirler alr hkm eklendi. Sendika kurma maddesine; ayn zamanda ve ayn i kolunda birden fazla sendikaya ye olamaz ifadesi karld Toplu i szlemesi maddesinde memurlara ve dier kamu grevlilerine toplu szleme hakk getirildi. Uyumazlklarn Yksek Hakem Kurulunca zlr. YHK kararlar kesindir eklinde dzenlendi. Dileke hakk maddesine Herkes bilgi edinme ve kamu denetisine bavurma hakkna sahiptir maddesi eklendi. TBMM ye bal olarak Kamu Denetilii Kurumu oluturuldu.Kamu ba denetisi TBMM tarafndan gizli oyla en fazla 4 tur eklinde 4 yl iin seilir. Milletvekilliinin Dmesi maddesinde Partisinin tememli kapatlmasna sebep milletvekilinin vekillii sona erer hkm karld. TBMM Bakanlk Divan iin Bir yasam dnemine 2 seim yaplr. lk seilenlerin grev sresi iki yl, ikinci devre seilenlerin grev sresi o yasama dneminin sonuna kadar devem eder eklinde dzenlendi. Yksek Askeri urann kadrosuzluk ve emeklilik hari her trl iliki kesme kararlarna yarg yolu ald. Genel ilkeler maddesine Mali ve sosyal haklara ilikin toplu szleme hkmleri hkm eklendi. Memurlarn uyar ve knama cezalarna yarg yolu ald. Adalet hizmetlerinin denetimi maddesine gre Adalet ve savclarn idari grevlerini Adalet Bakanl, denetiler ve adalet mfettileri tarafndan yaplr eklinde deitirildi. 127

ATA GKEL Askeri yarg maddesinde Devletin gvenliine ynelik sularda adliye mahkemelerinde yarglanmas hkm eklendi Sava haricinde asker olmayan kiiler askeri mahkamelerce yarglanamaz ifadesi eklendi Anayasa mahkemesinin ye says artt; 17 yenin 14 Cumhurbakan, 3 yenin TBMM tarafndan atanmas hkm eklinde deitirildi. Anaysa Mahkemesi yeleri 12 yl iin seilrir. Bir kimse iki defa ye seilemez. HERKES anayasa Mahkemesine Avrupa nsan Haklar Szlemesi kapsamnda kiisel bavuru yapabilirAnayasa Mahkemesi ki blm ve Genel Kurul Halinde alr. MAHKEME Yce Divan Sfatyla; GKB, Kara, Hava ve Deniz Kuvvet Komutanlar; Jandarma Genel Komutan ve TBMM Bakann yarglayabilir. Ayrca Yce Divan kararlarna kar yeniden incelene bavurusu yaplabilir. Bu inceme sonunda verilen karar kesindir. Hkimler ve Saclar Yksek Kurulu maddesi deitirildi. ye says arttrld. Buma gre HSYK 22 asl 12 yedek yeden olutu. 4 yeyi Cumhurbakan, 3 asl yedek yeyi Yargtay, 2 as 2 yedek ye Dantay, 1 asl 1 yedek yeyi Trkiye Adalet Akademisi, 7 asl 4 yedek ye Adli yarg Hkim ve Savclarnca, 3 asl 2 yedek ye idari yarg hkim ve savclarnca 4 yllna seilir eklinde deitirildi. HSYK nn meslekten karma cezasna yarg yolu ald. Bu hkm dnda yarg merciine bavurulamaz. Planlama maddesine Ekonomik ve Sosyal politlar iin Ekonemik ve Sosyal Konsey kuruldu.

1982 Anayasasnda koruma altna alnan kanunlar-nklplar Tevhidi Tedrisat: Kanunu 3 Mart 1924 apka Kanunu 25 Kasm 1925 Tekke Zaviye ve Trbelerin Kapatlmas 30 Kasm 1925 Trk Medeni kanunu 17 ubat 1926 Uluslar aras Rakamlarn Kabul Edilmesi 1 Kasm 1928 Yeni Trk Harfleri-Harf nklb 1 KASIM 1928 Soyad Kanunu 21 Haziran 1934 Klk Kyafet Kanunu 1934

128

ATA GKEL

DARE HUKUKU Devlet idaresinin rgt ve ileyii, kiilerin idare ile olan iliki ve anlamazlklar ve kamu hizmetlerinin grlmesi gibi konular dzenleyen hukuk kurallarnn btndr. Gen ve Tedvin-kodifiye edilmemi(Toparlanmam) bir hukuk daldr tihatlar mahkeme kararlarna dayanr Kamu yarar dncesi vardr. dare hukukundan doan uyumazlklar idari yarg kolunda zlr. dare, devletin belli bal organlar ile belli bir tr faaliyetlerini ifade eder. Yasama ve Yarg organ idare kavramnn dndadr. dare hukukun kaynaklar: Anayasa, Uluslararas antlamalar, Kanun Tzk KHK Ynetmelik Mahkeme kararlar(Yarg tihatlar) dari teaml ve uygulamalar Doktrindir.

NEML UYARI: Olaan dnemlerde karlan KHK de TBMM nin yetki kanunu ile yetki vermesi gerekir. Yargsal denetime tabiidir. Olaan st KHK Cumhurbakan bakanlndaki bakanlar kurulu tarafnda karlr. Yetki kanunu verilmesi gerekli deildir. Yargsal denetime tabi deildir. 1982 Anayasasnda idareye hkim olan ilkeler: dare btnl dari vesayet ve Hiyerari Merkezden ynetim ve yerinden ynetim Yetki genilii Hukuk devleti Laik devlet

129

ATA GKEL YETK GENL: Merkeze ait olan yetkinin merkezi ynetime danmadan vali tarafndan kullanlmasdr. Valinin merkezi ynetime danmadan karar almas ve uygulamasdr. Merkezi ynetimin en st birimi bakanllardr. dari vesayet: zerk ve bamsz kurulular zerinde merkezi ynetimin denetleme yetkisidir. Bu sistem ile merkezi ve yerinden ynetimler arasnda btnlk ve uyum salanm olur. Kamu Tzel Kiilii: Yasa veya yasann verdii yetkiye dayanarak kamusal ayrcalklardan yararlanan tzel kiilikleridir. Anayasada belirtilen kamu tzel kiilikleri unlardr: 1-Devlet Tzel Kiilii:TBMM, Mahkemeler, bakanlklar, bakanlar kurulu, il ve ile idaresi, bucak idaresi, DPT, Saytay, HSYK, EGM, DP, DDK 2-l zel idaresi 3-Belediye 4-Ky idaresi 5-niversiteler 6-TRT 7-Kamu Kurumu niteliindeki meslek kurulular: 8-Atatrk kltr, dil, tarih yksek kurumu dari tekilat; merkezi ve yerinden ynetimlerinden oluur. Merkezi idare kurulular: Cumhurbakan ve Bakanlar Kuruludur. Yerinden ynetimler ise 1-l zel idaresi 2-Bykehir belediyeleri 3-Belediyeler 4-Kyler Yerinden ynetim kurulular kamu tzel kiiliine sahiptir.Merkezi ynetim kurulular ise devlet tzel kiiliine sahiptir. Tara Ynetimi 1-l idaresi 2-le idaresi 3-Bucak 4-Blge idaresi l idaresi: Vali il idare kurulu ve il idare ube bakanlarndan oluur. l zel idaresi: Vali il genel meclisi il encmeninden oluur. le idaresi: Kaymakam ile idare ube bakanlar ve ile idare kurulundan oluur. 130

ATA GKEL Ky: Muhtar ky dernei ve ihtiyarlar meclisinden oluur. Vali: ileri bakanlnn nerisi, bakanlar kurulunun karar ve cumhurbakannn onay ile atanan istisnai bir memurdur. Hem devleti hem hkmeti temsil eder. Kaymakam: ileri bakanlnn nerisi, iileri bakannn onay ve cumhurbakannn ortak kararnamesi ile atanr. UYARI: A) l ve ile kurulmas, kaldrlmas, merkezlerinin belirtilmesi, adlarnn deitirilmesi, bir ilenin baka bir il'e balanmas kanun ile; B) Bucak kurulmas, kaldrlmas, merkezinin belirtilmesi, il ile ve bucak snrlarnn ve bucak adlarnn deitirilmesi bir kyn veya kasabann veya bucan baka bir il ve ileye balanmas, mhim mevki ve tabii arazi adlarnn deitirilmesi ileri Bakanlnn karar ve Cumhurbakannn tasdiki ile C) Yeniden ky kurulmas veya yerinin deitirilmesi Bayndrlk ve Salk ve Sosyal Yardm Bakanlklarnn mtalaas alnmak suretiyle; ) Ky ve kasabalarn ayn ile iinde bir bucaktan baka bir bucaa balanmas, ky adlarnn deitirilmesi, kylerin birletirilmesi ve ayrlmas, bir ky, mahalle veya semtin o kyden ayrlp baka bir ky ile birletirilmesi ileri Bakanlnn tasvibiyle yaplr. MERKEZE YARDIMCI KURULULAR: Dantay Saytay DPT MGK BAIMSIZ DAR KURULULAR: Sermaye Piyasas Kurumu-SPK Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurulu-BDDK Enerji Piyasas Dzenleme Kurumu-EPK Rekabet Kurumu-RK RTK Telekomnikasyon Kurumu-TK Kamu hale Kurumu-KK Ttn, ttn mamulleri ve alkoll ikiler piyasas dzenleme kurumu-TAPDK TMSF 131

ATA GKEL eker Kurumu

TRKYENN YE OLDUU ULUSLAR ARASI KURULULAR: 1-Birlemi Milletler-BM-UN: 24 Ekim 1945 te San Francisco Konferansnda kuruldu. Merkezi Newyork tur. Avrupadaki merkezi Cenevre dir. Trkiye kurucu yesidir.192 devlet yedir. 6 resmi dili ( ngilizce, Franszca, Arapa, ince, Rusa ve spanyolca ) vardr. BMye en son ye olan devlet Karadadr. nemli organlar: 1-Genel kurul: ye lke temsilcilerinden oluur. 2-Gvenlik konseyi: Bar korumakla grevlidir.10 geici 5 daimi yesi vardr.(ngiltere, Fransa, ABD, Rusya, in) Daimi yelerin veto hakk vardr. 3-Sosyal ve Ekonomik Konsey: 4-nsan Haklar Komisyonu 5-Vesayet Konseyi: Gnmzde nem kalmamtr. 6-Genel Sekreterlik: UNESCO: Eitim, bilim, kltr tekilat UNICEF: Dnya ocuklarna yardm tekilat. ILO: alma rgt. FAO: Tarm ve gda rgt WHO: Salk rgt. MF: Uluslararas para fonu UNDP: Kalknma program WB: Dnya Bankas WTO: Dnya Ticaret rgt HABTAT: nsan Yerleimleri Merkezi UNDP: BM Kalknma Program

132

ATA GKEL 2-NATO(Kuzey Atlantik Pakt): 4 Nisan 1949 da ABD liderliinde Rusyaya kar kuruldu. Merkezi Brkseldir. Trkiye 1952 de Kore Savandan sonra ye oldu. NATO ya en son Estonya, Letonya, Slovenya, Macaristan ve Polonya ye oldu. Trkiye kurucu yeler arasnda yer almaz. 3-AGT(Avrupa Gvenlik ve birlii Tekilat):1973 Helsinki nihai senedi ile kuruldu. Trkiye kurucu yeler arasnda yer alr. Helsinki nihai senedi Paris art ve Avrupa gvenlik art AGTN temel belgesidir. 4-KE(Karadeniz Ekonomik birlii): 1992 de Trkiye nin giriimleri ile kuruldu. Ekonomi, ticaret, ulatrma ve enerji alanlarnda ibirlii amalanr. 5-ECO(Ekonomik ibirlii tekilat):1985 merkezi Tahrandr. Amac ye lkeler arasnda ekonomi, ticaret, ulatrma ve enerji alanlarnda ibirliine gitmektir. 6-Avrupa Konseyi:1949 da kuruldu. Merkezi STRAZBURG dur. AHM bu konseye baldr. Trkiye 1987 de AHM zorunlu yarg yetkisini kabul etmitir. Kurucu yeler arasnda yer almaz.AHM de yarg olarak 6 yllna Aysel Ik Karaka seilmitir 7-OECD(Uluslararas ekonomik ibirlii ve kalknma tekilat). 1960 da kuruldu, 1961 ylnda Trkiye tekilata ye olmutur 8-K(slam Konferans rgt): 1969 da kuruldu. Merkezi Rabat tr. 9-TRKSOY( Trk Kltr ve Sanat Ortak Ynetimi): 1993 te kuruldu. Merkezi Anakaradr. G8 lkeleri: ABD, ngiltere, Fransa, Almanya; talya, Japonya, Kanada ve Rusya D8 lkeleri: Trkiye, Banglade, Endonezya, ran, Malezya Msr, Nijerya ve Pakistan ( G-8 lkelerine alternatif olarak kurulmutur.) AVRUPA BRL 1951 de Belika, Almanya, Fransa, Lksemburg, talya ve Hollanda tarafndan temeli atld.1957 de Roma ant ile AET adn ald.1993 te Maastricht Ant ile AB adn ald. Birliin 27 yesi vardr. En son katlan yeler Bulgaristan ve Romanyadr. Norve, svire ve zlanda birlie ye deildir. ngiltere ve rlanda ABye ye olmasna ramen Schengen Antlamasna (Serbest Dolam) ye deildir.2007 Lizbon Antlamas ile yeni AB anayasas kabul edildi. Trkiye, Hrvatistan ve Makedonya aday lkelerdir TRKYE; 1959 da ortaklk bavurusu yapt. 1963 Ankara Ant ile ortaklk bavurusu kabul edildi. 1987 de tam yelik iin bavurdu. 1996 da AB- Gmrk Birliine ye oldu 1999 da Helsinki zirvesinde tam yelik iin adayl kabul edildi 133

ATA GKEL 3 Ekim 2005 tarihinde Trkiye-AB mzakereleri balad.

MUSTAFA GKEL

134