GR

Alev kelimesi, szlkte Ali1ye mensup, Aliye ait, anlamlarna gelmekle beraber, slam tarihi ve tasavvuf edebiyatnda ise Hz. Aliyi sevmek saymak, her hususta ona bal olmak anlamna gelir. Szlk anlamnn dnda, Mezhepler tarihinde ise Alevi terimi, Hz. Aliyi en stn sahbe olarak gren ve Hz. Muhammedden sonra onun, Allah ve Peygamberin tayini ile halife olmas gerektiini kabul edenler iin kullanlmtr.2 Bununla yan sra, Hz. Ali soyundan oullar Hasan, Hseyin, Muhammed b. Hanefiyye, mer ve Abbas vastasyla, ksaca Hz. Ali soyundan gelenlere Alev dendii gibi, Emev ve Abbs devirlerinde iktidara kar Hz. Ali soyuna mensup evrelerde beliren hareketlerde de Alevi nisbesi kendini gstermitir. 3 slam tarihinde bu terim ilk defa hilafetle ilgili anlamazlklarda ortaya kmtr. Hz. Peygamberin vefatndan sonra ortaya kan ve nc halife Hz. Osmann ldrlmesiyle dorua ulaan hilafet mnakaalarnda Hz. Alinin tarafn
Ali: Ebl Hasen Al b. Eb Talib el-Kure el Hm; Babas Hz.Peygamberin amcas Eb Talib, annesi de Ftma bint Esed b. Himdir. Eb Talibin en kk oludur. Hz. Muhammedin Peygamberliine ilk iman edenlerdendir. Hz. Peygamberin damad ve Hulef-i Ridnin drdncsdr. Be yandan itibaren hicrete kadar Hz. Peygamberin yannda ve himayesinde bymtr. Hz. Peygamberle birlikte ilk namaz klan kii olduu kuvvetle muhtemeldir. Hicretin beinci aynda muhacirler ile ensr arasnda yaknlk ve dayanma salamak amacyla kurulan muht srasnda Hz. Peygamber, Hz. Aliyi kendisine karde olarak semi, hicretin ikinci ylnda da onu, kz Ftma ile evlendirmitir. Hz. Peygamberin torunlar olan Hz. Hasan, Hseyin ve l doan Muhsin ile Zeynep ve mm Klsmn babasdr. Hz. Ftmnn salnda baka evlilik yapmamtr. Bedir, Uhut, Hendek bata olmak zere hemen hemen btn gazve ve seriyyelere katlm, byk yayarllklar ve kahramanlklar gstermi, Peygamber Efendimizin sancaktarln yapmtr, daha sonralar bunlar menkbev bir slpla rivayet edilegelmitir. Tebk Gazvesinde Hz. Peygamberin vekili olarak Medinede kalmtr. Hz. Ali Hz. Peygamberiin katipliini ve vahiy katipliini de yapm, Hudeybiye Antlamasn o yazmtr. Drdnc Halife olarak seildikten sonra bata Hz. Osmann katillerini bulup cezalandrmas olmak zere kendisini bekleyen birok problem ile kar karya kald. Hz. ienin nderliindeki ordu ile tarihe Cemel vakas olarak geen savata galip geldi. Muaviye ile Sffnde kar karya geldi. Tam galip gelecekken Msr Fatihi Amr b. sn ortaya att hakem olaynn bir hile olduu hususlarndaki ikazlarn ordusuna dinletemedi. Halkn bir ksmnn Hz. Aliyi bir ksmnn da Muaviyeyi halife olarak tanmas sebebiyle ikili bir iktidar ortaya kt. Bir Harici olan Abdurrahman b. Mlcem tarafndan, sabah namaznda, zehirli bir hanerle yaralanm ve iki gn sonra 19 veya 21 Ramazan 40 (26 veya 28 Ocak 661) da, Kfeye (bugnk Necef) defnedilmitir. Bizzat Hz. Peygamber tarafndan kendisine verilen Eb Trb, el- Murtaz ve Esedullahil Glib gibi lakaplar da vardr. Onun, slmn yayl tarihinde ve Mslmanlar arasndaki ilim, takv, ihls, samimiyet, fedakarlk, efkat, kahramanlk, cesaret gibi yksek ahlki ve insni vasflar bakmndan mstesna bir yeri olduunu, Kuran ve Snneti en iyi bilenlerden biri olduunu, hemen hemen btn Snn ve i kaynaklar ittifakla belirtirler. Ethem Ruhi Flal, Ali D..A., C.II, s.371-374, Ankara-2002 2 Ethem Ruhi Flal, Trkiyede Alevlik Bektlik, s.7, Ankara-1990 3 Ahmet Yaar Ocak, Alevi, D..A., C.II, s.368-369, Ankara-2002
1

tutanlara Aleviyye veya at Ali (Ali taraftar) denmitir. Bunun yan sra slam dnyasnn muhtelif yerlerinde (Fas, Tunus, Cezayir) kurulan ve Hz. Ali soyuna mensup olduklarn ileri sren devletler kurulmu, bu devletler de Alevi nisbesini kullanmlardr. 4 Tasavvufta ise Hz. Ali'ye nisbet edilen bir tarkat olup, silsile itibariyle Hz. Peygamber'e, Hz. Ali vastasyla ulaan tarkatlarn genel ismidir.5 Yukardaki rneklerinde de grld gibi, kullanl amac ve yeri neresi olursa olsun Alevi kelimesinin Hz. Aliye nisbeti bulunmaktadr. Tarih arka plan bir tarafa, Anadoludaki Alevi-Bekti topluluklarn ifade etmek zere birtakm terimler kullanlm olmakla birlikte,6 gnmzde en yaygn olanlar Alevlik, Kzlbalk ve Bektlik'tir. Tezimizin konusu tekil eden zmreleri ifade etmek zere gnmzde en ok kullanlan terim Alevliktir. Ancak bu kavramn lkemizde ortaya k XIX. Yzyla dorudur. Zira Osmanl ariv belgelerinde XIX. Yzyldan nce Alev deyimine rastlanmamaktadr. Daha nceki dnemlerde bu gruplar baka isimlerle anlmaktadr.7 Tarihte, bu topluluklar ifade etmek iin kullanlan bir dier kavram ise Kzlbatr. Kzlba terimi, bugnk Anadolu Alevileri iin tarihte en ok kullanlan ve genel olarak kendileri tarafndan da benimsenen bir isimdir.8 Kzlba terimi XV. Yzyl sonlarndan itibaren kullanlmaya balanm olmakla birlikte bununla kastedilen sosyal yap, X. yzyldan balayarak slma giren bu dini, nceki inan ve gelenekleriyle badatrp kendi sosyo-ekonomik yaplarna uyduran konar ger zmreleri kapsad iin on asrlk bir zaman iine alr.9 Kzlba kelimesiyle ilgili farkl ve yanl yaklamlar vardr. 10 Zira Kzlba, Trk tarihinde krmz brk veya balk giyen btn Trkmen boylarna verilen bir isimdir. Trkler arasnda Altayl amanlardan gelen baa krmz klah giyme gelenei, slmiyetin kabl ile ortadan kalkmam, fakat birok benzeri aman gelenei gibi kutsallk kazandrlarak

A. Y. Ocak, a.g.m., s.369 Geni bilgi iin bkz. Sleyman Uluda, Aleviyye D..A. C.II. s.369-370, Ankara-2002 6 bk. E. R. Flal, a.g.e., s. 7-15. 7 rene Melikoff, Hac Bekt Efsaneden Geree, (ev. Turan Alptekin), s.321, stanbul-1998 8 Harun Yldz, Amasya Yresi Alevileri, Tarihesi, nanlar, rf ve detleri, s.8, Baslmam Doktora Tezi, Samsun-2003 9 lyas zm, Kzlba, D..A., C. XXV. s.548, stanbul,-1991 10 Farkl yaklamlar iin bkz. M. Erz, Trkiye'de Alevilik ve Bektlik , s. 80,88.
5

islmletirilmitir.11 Daha sonra byk bir kltr deiimine urayan Trkler arasnda Snn olanlar kzl balk giymeyi terk edince bu gelenek, eski gelenek ve trelerine daha sk bir ekilde bal olan Alevi zmrelerine mahsus kalm ve bu isin onlarla zdelemitir. 12 Kzlbalk teriminin menei hakknda tercih edilen gr; ah smail'in babas eyh Haydar'n, talebelerine on iki imam temsilen on iki dilimli krmz brg/Serpu (Tc- Haydri) giydirmesi ve zamanla bu kullanmn yaygnlk kazanmasdr. XV.ve XVI. yzyllarda ah smailin yapt yeni dzenlemelerden sonra da artk Safev dervilerinin giydikleri kzl talar sebebiyle kendilerine Trke Kzlba Farsa srhser denilmi 13, zaman ierisinde taraftar kitlesinin oalmasna paralel olarak ad verilen dn/sosyal ierikli Btn Safev taraftarlarn kapsayan ok geni bir sosyal taban nitelemek zere kullanlmtr. Daha sonralar ise Cell isyanlar bakaldr hareketlerinin ierisinde yer almalar dolaysyla bu terim devlet muhalifi, s, dinsiz gibi anlamlarda kullanlmaya balanmtr. Hatta Osmanl ariv belgelerinde bu topluluklarla ilgili olarak zndk, rfz, mlhid gibi ktleyici isimler kullanlmaktayd.14 Bu yzden zamanla bu terim terkedilmi ve Alevi kelimesi kullanlmaya balanmtr. Anadolu Alevileri ile yakndan ilgili dier bir kavram ise Bektliktir. Bektlik, XIII. Yzylda Kalenderlik iinde teekkl etmeye balayp XV. Yz yln sonlarnda Hac Bekt- Vel ananeleri etrafnda ortaya kan bir tarikattr.15 Bektiliin, Aleviliin birok temel esaslaryla benzerlik gsterdii ve rtt grlr. yle ki; Hz. Ali, On ki mam Ehl-i beyt sevgisi, tevell, teberr gibi inanlar ile yinlerdeki benzerliklerin yannda her iki zmre de, Hac Bekt- Veli ve btn Horasan erenlerini sever, dua eder. Bu zelliklerine bakldnda bu ikisini birbirinden tamamen bamsz ele almann doru olmayacann ikar olduu grlr. Zra son yllarda yaplan alan aratrmalarnda Anadolunun birok yresinde bu iki kavramn

E. R. Flal, a.g.e., s.9-10 Ahmet Yaar Ocak, Trkler, Trkiye ve slam, s.49-50, stanbul-1999 13 Mehmet Erz, Trkiyede Alevlik ve Bektlik, s. 88, Ankara-1990; . Melikoff, a.g.e., s. 33. 14 Kzlbalk kavram ile ilgili geni bilgi iin bkz., E. R. Flal, a.g.e., s.9-12; M.Erz, a.g.e., s. 80-96; Abdlbki Glpnarl, Kzl-ba, .A., s. 789,790, stanbul-1977 15 Ahmet Yaar Ocak, "Bektlik". D..A., C.V, s.373, stanbul-1992
12

11

birbiriyle btnlemi bir grnt arzettii, Alevi/Bektai eklinde birlikte kullanld, yer yer birbirinin yerine de kullanld grlmektedir.16 Ancak, Kzlbalk ile Bektlik arasnda belirgin farkllklar da mevcuttur. Yukarda da belirttiimiz gibi her iki grubun temel inan ve erkn birbiriyle benzerlik arz etmekle beraber sosyal yaplarnda farkllklar vardr. Kzlbalar/Aleviler yzyllar boyunca genellikle airet evrelerinden gelen ve krsal alanda yaayan gruplar olarak ortaya karken, Bektiler ise ehir merkezlerinde yaayan ve daha ok eitimli kimselerden oluan bir yap arz eder. 17 Dier bir fark Hac Bekt- Vel ile ilgilidir. Her iki grup ta Hac Bekt- Vel'yi sevip saymasna ramen Aleviler Hac Bekt Dergh'na deil, Peygamber soyundan geldiklerine inandklar ocaklara baldrlar. Bektiler ise ya Hac Bekt'n soyundan geldiklerini dndkleri elebilere ya da manen onun temsilcisi kabul ettikleri babalara baldrlar. ok nemli bir dier fark Aleviliin soya, Bektiliin istee bal olmasdr. Yani Alevi olmak iin Alevi anababadan domak art iken, Bekti olmak iin byle bir art yoktur. steyen herkes nasip alp Bekt olabilir. Bu farkllklar sebebiyle Alevlik ve Bektlik ksmen deiik bir mahiyet arz etmektedir. Bektiliin sosyal taban, hepsi birer halk sfsi olan Trkmen babalar tarafndan oluurken; Alevlik, Trkmen babalarnn hitap ettii Trkmenlerden oluan sosyal tabana sahip, kapallk iinde gelien -etnik deil- bir eit "kavmi mezhep" hviyetindedir. 18 Btn bu farkllklara ramen Kzlbalk/Alevlik ve Bektlikle ilgili farkllklar ne olursa olsun, bu iki topluluk byk lde birbirine yaknlam ve birbirine balanmtr. Anadoluda yaayan bu zmreler iin genel olarak Alevi dendir ve bundan da hem Kzlba hem Bekti evreleri kastedilir. 19 Aleviliin inan ve yinlerinde, geirmi olduklar tarihi evrenin izleri ve rol ok byktr. Henz Mslmanl kabul etmeden nce amanizm, Budizm ve Maniheizm gibi birok inan ve geleneklere sahip olan Trkler, daha ilk fetihler srasnda slmla temasa gemiler, X. yzyln ortalarnda da kitleler halinde slm' kabul etmilerdir.20 920-960 yllar arasnda Bat ve Dou Trkistanda yaayan
H. Yldz, a,g,e., s.12 . Melikoff, a.g.e., s. 29. 18 lyas zm, Gnmz Alevilii, s.4, stanbul-1997 19 . zm. A.g.e., s.4. 20 Hakk Dursun Yldz, slamiyet ve Trkler, s. XI, XII, stanbul-1976
17 16

Karahanllar, Hazarlar'a tabi olarak yaayan Ouzlar ve teki baz byk trk kabileleri toptan Mslmanl kabul etmilerdir.21 Bat ve Dou Trkistanda Mslman olan bu Trkmen boylar, Trkmenler'in kurduu Ouz Yabgu Devletinin 1002 ylnda yklm, Ouzlar tarafndan kurulan Byk Seluklu Devletinin Kk Asya'da fetihler yaparak Bizans topraklar zerinde Batya doru ilerlemi; Sultan Alparslann btn Azerbaycan ile Kuzey Irak ve Suriye'yi birer Trk yurdu haline getirdikten sonra 1071 Malazgirt Zaferiyle Anadolu'nun kaplarn da Trkler'e amtr.22 Bu arada slamlaan Trkler arasnda Veflik, Yesevlik, Haydrlik gibi eski inan ve kltrlerle karm tasavvuf akmlar da yaygnlamaya balam, zellikle Kalenderlik diye anlan bu akmlar Trkmenler arasnda byk rabet grmtr. 23 XI. yzylda Maverannehir, Hrizm, Horasan, Azerbaycan ve Errn blgelerinden Anadoluya balayan gler XIV. yzyla kadar devam etmitir. Bunlar arasnda konar ger Trk boylarnn yan sra yukarda ad geen tarikatlara bal dervi zmreleri de yer almaktadr. Xlll. yzyln balarnda Karahitaylar'la Harizmahlar arasndaki mcadeleler bu blgelerdeki ehirlerin boalmasna ve yerleik halkn nemli bir kesiminin Anadolu'ya intikaline sebep olmutur. Ayn dnemlerde Byk Seluklu Devleti'nin Harizmahlar tarafndan yklmasndan sonra yine baz g dalgalaryla birlikte Ouzlar, yani Trkmenler Anadolu'ya gelmilerdir.24 Anadoluya glerin bir dier nedeni de Mool istilalardr. Vaktiyle gebe Ouzlar'n hareketine katlmayan Trkmenler, Mool istilas nnden nce Horasan'a, oradan da Azerbaycan yoluyla Anadolu'ya gelmi ve Anadolu kent ve krsaln adeta doldurmulardr.25 Ancak bu konar ger halk, slamiyet'ten nce mensup olduklar Gk Tanr klt, tabiat kltleri, atalar klt gibi eski Trk inanlaryla beraber, amanizm,
Zeki Veldi Togan, Umumi Trk Tarihine Giri, s. 76, stanbul-1970 R. Gen, "Trk Tarihi", TA, XXXII, s.276,277 23 . zm, a.g.e., s.6. Kalenderlik:Dnyay ve dnyevi deerleri umursamayan, iinde yaad toplumun, toplumsal dzenin inan ve geleneklerine kar kan, bunu klk, kyafet, tutum ve davranlaryla gndelik hayatlarna yanstan sflerin temsil ettii, Hurf ve i tesirleri iinde barndran ve bilhassa ibadetlere kar kaytszlk sulamalaryla dikkati eken tasavvuf zmrelere verilen genel ad. Nihat Azamat, Kalenderiyye, D..A. C.XXIV, s.253-256. stanbul-2001 24 A. Yaar Ocak, Babailer syan, s. 55 vd., stanbul-1996 25 R. Gen, a.g.m., s.279.
22 21

Budizm, Zerdtilik ve Maniheizm gibi dinlerin miras brakt inanlarn izlerini silmemi, bunlarn etkisi altnda yeni bir dini kabul edip ksa zamanda kendi sosyoekonomik yaplarna uydurmulardr. zellikle konar ger hayat yaayan ve yeni dini renmek iin yeterli imkan bulamayan kii ve gruplarn psikolojik ve sosyal adan, nceki inanlarn tamamen terk edip yeni bir inanc benimsemesi, kabul edilen yeni inanlarn gerektirdii dnce ve davranlar hayatna aksettirmesi olduka zordur. te bu gnk Alevi-Bekti evrelerin atalar olan Mslman Trkmenler, Orta Asya'da yan gebe hayat yaayan ve kitabi ya da orijinal slam'la yzyze gelememi, Mslmanl'n "halk slam' yahut halk Mslmanl" diye niteleyebileceimiz biimde, eski inan ve gelenekleriyle mezcederek srdrmeye alm zmrelerdir.26 Nitekim yerleik hayat yaayan ve kitabi slam'la tanan dier mslman Trk topluluklar belirli bir zaman sonra slami inan ve amelleri ferdi ve sosyal hayatlarna gl bir ekilde yanstmlardr. Seluklular'da idari yapnn zayflad XIII. yzylda ve bilhassa II. Gyaseddin Keyhusrev dneminde yolsuzluklar artm, toprak ve vergi nizam bozulmu, bundan da en ok Trkmenler etkilenmitir. Trkmenler'i bulunduklar bu durumdan kurtarmak iin Seluklu hkmetini devirmeyi ve idareyi ele almay amalayan Baba lyas, Amasya'nn at (bugnk lyas) kynde kurduu zaviyesinde, bir Vefa eyhi sfatyla, blgede yaayan Trkmenler'e daha ok eski Trk inanlarnn slamiyet'le yorumlanm bir eklini tasavvufi bir hviyetle tlim ederken, I. Alaeddin Keykubad zamannda harekete gemi ve bata Baba shak olmak zere dier baz eyhlerin ve Trkmenler'in desteini alarak isyan balatmtr. Baz baarlar elde etmesine ramen Seluklu kuvvetleri Baba lyas' Amasya'da kuatp idam etmi (1240), onun intikamn almak isteyen Baba shak da, Seluklular'a malup olmu ve ldrlmtr. Trkmenler'in ou kltan geirilmi, kalanlar da esir alnmtr. Tarihe Babailer syan diye geen bu olay Vefailik, Yesevlik, Kalenderlik ve Haydarilik gibi sf akmlarn iinde bulunan Trkmenler'in birbiriyle daha sk bir dayanma iine girmesine sebep olmu, farkl dini inan ve telakkileri birletirici bir yap olarak Bablik hareketinin domasna yol amtr. Bu hareket zamanla ismini muhafaza edememekle beraber inan ve geleneini -sonraki Huruf ve i etkiler hari- Kzlba
26

E. R.Flal, a.g.e., s. 83 vd.

zmrelerle Bektlik tarikatna aktarmtr. 27 Trkiyedeki Aleviliin etnik yaps ile ilgili olarak; Trkmenler, (epniler, Tahtaclar, Beydiler) Krtler ve Zazalar olmak zere gurup zerinde durulabilir. Bunlar bulunduklar ilin nfusuna oranla yzde seksen ile yzde be arasnda deien oranla daha ok Tunceli, Sivas, Adyaman, orum, Amasya, Tokat, Bingl, Malatya. Elaz, Gaziantep, ankr, el, Mu Kahramanmara, Yozgat, Erzincan, Erzurum, Adana, Kayseri, Antalya, anlurfada ve bir miktar da dier illerde

yaamaktadrlar.28 Anadolunun gney ve bat blgelerinde, dalk arazilerde ve yksek ormanlk alanlarda yaayan Alevilere, Tahtaclar denilmektedir. Yaamlarn gebe ve aa kesmek ve tahta bimekle geiren Alevi-Trkmen zmrelerin ortak addr. Bunlar daha ok Adana ve K. Maran bat blgelrinden balayarak, Bat Anadoluya doru Toroslarda ve Toroslarn bitiminden kuzeye doru Ege blgesinde geni ormanlk alanlarda yaarlar. Sralar denilir. 30 yinler, tarih boyunca ilkel kabile dinlerinden slma gelinceye kadar hemen her kltrn ve dinin ierisinde, eitli siklerle yer alan bir olgu olarak karmza kmaktadr. Tarih srete ilkel kabile dinlerinden gnmze kadar dni ve sosyal sebeplerle geirmi olduu tekml srasnda, Yahudilik ve Hristiyanlkta da nemli bir yer tekil etmitir. Kurnda ve snnette yer almayan ve slmn ilk dnemlerinde kullanlna rastlamadmz bu terim, sonraki dnemlerde daha ok tarkat evrelerinde, namaz, oru gibi farz ibadetlerin dnda, -yerine gre enstrman eliinde sazl szl- toplu zikir meclisleri iin kullanlmaya balanmtr. Alevler de, gerek ibadet kastyla ve gerekse gemiteki bir olayn hatrasn yd etmenin yannda, Alevi toplumuna mensubiyet, toplumdan karma/dlama, tekrar geri alma, topluma hesap verme, akraba ba olmayanlarn karde yaplmas gibi sebeplerle, Alevi cemaatinin huzurunda ve her biri kendine zg yinler gerekletiregelmilerdir.
29

Amasya yresi ile ve yakn yrelerdeki Alevilere de

Ahmet Yaar Ocak, "Babailik", D..A., C. IV, s.373-374, stanbul-1991. . zm, a.g.e., s.22. 29 E. Ruhi Flal, Tahtaclar, Trk Ansiklopedisi, C.XXX, s.352 Ankara, 1981 30 H. Yldz, a.g. e., s.14.
28

27

BRNC BLM YN I- TANIMI Farsa asll bir kelime olan yin; adet, usul, ziynet, kanun, dini merasim, slup, tarz, ibadet tarz (cult), tre, db, grenek, yaay 31 manalarna gelir. Trkede Mevlevi, Bektai ve Alevi zmreler ile daha ok Mslman olmayanlarn, zellikle de Yahudi ve Hristiyanlarn ibadet tarzlar ile, eitli tekke ve tarikatlarn hareket ve musiki unsurlar tayan dini merasimlerini ifade etmek iin kullanlmaktadr.32 Katip elebiye gre de yin; adet, grenek, kanun, tre demektir. badet yinleri, ibadet grenekleri, ibadet merasimi, tapma ekilleri anlamna gelmektedir. yin koymak; din getirmek, ibadet treleri koymak, inanlar ve ekilleri yerletirmek manalarna gelmektedir. 33 Dinsel bir amala gnahlardan syrlmak, sevap elde etmek, kt gleri kovmak, ilahi gleri yardma armak, vb. gayelerle mnferit ya da toplu ekilde yaplan ibadet; ritel34 anlamna gelen yin; hemen her din toplulukta tapnma niyetiyle belirli usuller erevesinde yaplan din trenlere verilen genel bir isimdir. Temelde din inanlara dayanan ve bu inanlarn ekl ve fiili tezahrleri olan yinler genellikle trenlerle icra edilir. Bu bakmdan yinle
31

Gnay Tmer, yin, D..A., C.IV, s. 248, stanbul-1988; yin . A., II, s.68, stanbul-1979; Mahmut Rgp Mihalgazi, yin, slm-Trk Ansiklopedisi, s.671, stanbul- 1941; Orhan Hanerliolu, yin, slm nanlar Szl, s.29, stanbul-1984; Bayram Altan, yin, slmi Bilgiler Ansiklopedisi, C.I, s. 76, stanbul-1993; Heyet, yin slmi Bilgiler Ansiklopedisi, C. I, s. 278-279, stanbul-1981; 32 G. Tmer, a.g.md., s. 248. 33 Orhan aik Gkyay, Katip elebiden Semeler, s. 125, 136, 176, stanbul1968. 34 inasi Gndz; Din ve nan Szl, s. 51, Ankara1998; Ritel: Latince ritus kelimesinden gelmektedir. Bir dini merasimin uygulanmasyla ilgili kurallar btndr. Yani yinlerdeki tdil-i erkndr. Bkz: Mehmet Aydn, Rit (Rite), Ansiklopedik Dinler Szl, s. 642643, Konya2005

tren arasnda benzerlik ve iliki varsa da yinler dini nitelikte olup tapnma amacyla yaplan trenlerdir. Mutlaka toplu halde ve tren eklinde yaplan yin, belirli kural ve tarzlarn (rite) uygulanmasyla gerekleir. Bat dillerinde yin srasnda uyulacak kurallar ve yinin icra tarzn ifade iin kullanlan rite kelimesi Latince meneli (ritus) olup "kutsal adet" demektir ve geleneklerle belirlenmi nitelikleri bulunan davran eklini ifade eder. Bu kelime "tapnma, ibadet" manasna gelen klt (Cultus) kavramna yakn bir anlamda, geleneksel din davran ve hareketleri belirtmek zere kullanlmaktadr. yini ferdi ibadetten ayran husus toplu halde yaplmas, belirli usullere gre icra edilmesidir. Ayrca msik ve zel hareket tarzlar da yinin temel unsurlarndandr.35 Dinlerde yinler szl, hareketli, mzikli, ilahili ve arkl bir tablo arz eder. 36 A. LKEL KABLE DNLERNDE VE UZAKDOU

DNLERNDE YN lkel Kabile dinlerinde yinler daha ok dn ve sihr nitelik tayan yinler maskeli ve boyanm olarak dansl arkl olarak yaplrd. Nitekim by ile ilgili yinler ayr bir snf oluturduu gibi birou da sosyal niteliklidir. lkel kabile dinleriyle milli dinlerde doum, ergenlik, evlenme, baba olma, yallk, lm, yas, bereket, ziraat, yamur, sava, temizlenme, iyileme vb. vesilelerle yinler yaplmakta iken inde de hemen hemen ayn sebeplerle yaplan yinlerin sadece dini deil itimai ve siyasi hayatta da nemli bir yeri olmutur. Japon dini intoizmde de yinler yiyecek salama, belalardan kurtulma, ok evlada kavuma, tahtn veraset yoluyla intikalini gvenlik altna alma, manevi ktlklerden arnma gayesiyle yaplrd. Hinduizm'de evde ya da tapnakta yinler dzenlenir. Cemaat art olmamakla beraber tapnaktaki yinlerde rahipler veya dierleri tanrlara sunularda bulunur, dans ederler. Mesela st kastlarda bulunanlarn evlenmelerinde evde veya baka toplant yerlerinde dzenlenen trenlerde Veda ilahilerine yer veren yinlerin byk bir yeri vardr. Veda'larn ilk devresinde en nemli yinler kurban yinleri idi.
35 36

G. Tmer, a.g.md., s. 248. G. Tmer, a.g.md., s. 248.

Brahmanlar bu konuda ayrntl trenler yaparlard. nceleri at kurban edilirken zamanla hayvan kurban ortadan kalkt. Eski devredeki kurban yinlerinde hem tapnakta hem de evde atein merkezi bir nemi vard. Ate kutsal grlr, kurban yini onsuz yaplamazd. Kurban salonunun gney giriinde atalara tazimi ifade etmek ve kt ruhlar kovmak iin ate bulundurulurdu. Bir renci kutsal yola arlp ie baladnda eline ate verilir ve o bununla sunuda bulunurdu. Cenaze atei de ayr bir yin gerektirirdi. Bylece ate ilah Agni iin eitli ekillerde yinler yaplrd. yinler srasnda Brahmanlar soma ad verilen ve uyuturucu etkileri olan bir kutsal bitki kullanrlard.37 B. SLAMDAN NCE TRKLERDE YN Trklerin Mslman olmadan nceki dinlerine gre uyguladklar yinler, belirli vakitlerde yaplanlar ve geliigzel olaylar dolaysyla yaplanlar eklinde iki grupta toplanmaktayd. Belirli vakitlerde yaplanlar ok eski dnemlerden beri srdrlen ilkbahar, yaz ve sonbahar mevsimleri yinleridir. in kaynaklarnn verdii bilgilerden bunlarn eskiden devletin resm yinleri olduu anlalmaktadr. Yazn gelii dolaysyla yaplan yinler, tabiatn yeniden dirilmesini kutlamak zere bir eit bereket klt olarak icra edilirdi. Bugn Yakutlar, sah (sa) dedikleri ve kamn (aman) nezaretinde yaptklar bu yinlerde topluca dans edip trk sylemektedirler. yin srasnda kam, kmz kabn bana kaldrp dualar eder, ilk toplanan kmz sa olarak sunar, atee kmz ve ya dker. lkbahar yininde kama dokuz masum gen kz ve erkek elik eder. Gklere kmak iin yaplan yin srasnda bu gen kz ve delikanllarn masumiyetleri lsnde makamlara ulatklarna inanlr. Yakutlar'n bu yinleri son zamanlarda Hristiyanln etkisiyle dini zelliini kaybedip bayram merasimi haline gelmitir. Eski Trkler'de kam veya baks denilen aman yinleri yneten kiiydi ve tanrlar veya kt ruhlar iin yin yapabilirdi. yinlerde onun cbbe ve klahtan oluan zel kyafeti, davulu, kam veya asas bulunurdu. Medyum tabiatl amann manzum dua ve ilahilerle yrtt yinler srasnda kendinden
37

G. Tmer, a.g.md., s. 248.

10

geerek ruhlar ya da tanrlardan gayb bilgiler alabildiine inanlrd. Bu yinlerde atein de ayr bir yeri vardr. Altayllar'n dini trenlerinde at kurban yinleri zel bir nem tamaktadr. Bazan gn sren bu yinde kamn nceden belirledii yin yerinde kurulan adrn tam ortasna yeil bir kyin aac dikilir. Kam cbbe ve klahn giyer, eline davul ve tokman alr, tanr ve ruhlara hitap edip ilahiler okurdu. Daha nce seilmi olan kurbanlk at, boulmak ve bel kemikleri krlmak suretiyle ldrlr, piirilir ve yine katlan kimselere ikram edilirdi. Kam yine ilahilerle ruhlar ve kabile atalarn arr, daha sonra davuluna hzla vurup ate etrafnda dnen aman, lgen iin hazrlanan armaanla gklere ykselmeyi temsil eden hareketler yapard. Bylece gn on ikinci katna kadar kp orada lgen'e kurban takdim eder, dualar okur. Sonra yeryzne inmeyi temsil eden hareketler yapard. Davulunu atp gzlerini aar ve herkesle selamlar, yinin nc gnnde kamn erefine byk bir ziyafet verilir, kt ruhlara kar yaplan yinlerde kamlar yer altna inip orada grdklerini temsili olarak anlatrlard. Eski Trkler'de bu byk yinler dnda ikinci dereceden yinler de vard. Bunlardan biri, yaygn zellie sahip "duk" hayvannn tanr iin salverilmesidir. Kutsal saylan bu hayvana kimse dokunamazd. Cad tayla yamur yadrma yini de bu tr bir yindi. 38 C. YAHUDLKTE YN Aslnda ilah ve evrensel iken mill bir din haline getirilen Yahudilik'te yin, Tanr'ya denen bir bor, O'na kar sevgi, sayg ve tazim ifadesi olup, kutsal kitaplar Tevrat (Tora) ahlk prensipler yannda ibadetle ilgili yinleri (k, 20/14; Levililer, 19/15-22) de tesbit etmektedir. Kutsal kitapta ibadetin hem cemaatle hem de tek bana yaplabilecei belirtilir. Sleyman Mabedi'nin inasndan sonraki devrede ibadet, Levililer'in nezaretinde byk lde yinlere dayanmakta ve ibadetin temelini -Aleviliktekine benzer biimde- 39

38 39

G. Tmer, a.g.md., s. 249. Zira Kurban, Aleviliin en byk yini olan Cemin ayrlmaz bir ritelidir.

11

kurban oluturmaktayd; ancak mabedin yklndan sonra ibadetler, korolar, dua ve okuma yinleri devaml deien bir gelime gstermitir.
40

Yahudilik'te yin mabedde olduu gibi evlerde de yaplmaktadr. Kutsal kitaptan blmler okuma, arap ve yiyecee itiraki gsteren davranlar bu trdendir. Cemaatle ibadete en az on reit erkein katlmas gerekmektedir. Yahudilik'te gnlk yinlerin dnda haftalk ibadet olarak cumartesi yini, yllk yinler olarak da ro haanahn, yom kippur, pesah (fsh), sukkot (adrlar) gibi deiik yinler, ayrca evlilik, snnet, cenaze yinleri de yaplmaktadr. Bundan baka bir ehre girip karken, yeni bir eve tanrken veya bu evi derken, gk grlts, imek, zelzele gibi tehlike arzeden durumlarda da yin trnde eitli davranlar yaplmaktadr.41 D. HIRSTYANLIKTA YN Hristiyanlkta en nemli sakramentlerden biri olan Evharistiya'dan (ekmek-arap yini), kutsal gnlerin kutlanna kadar btn trenlerde yinlere yer verilir. Hristiyanlkta yin eklindeki en eski ibadet son akam yemei kutlamas idi. te yandan vaftiz yini de nemli yer tutar. Hristiyanlk'ta sakramentlerle ilgili olarak yaplan yinler pek geni bir yer tutar. Ekmek-arap yininde Hz. sa'nn Hristiyanlara gre lmnn sreklilii canlandrlr. Hristiyanlarn kurban anlay da bu yinde kendini gsterir. Hz. sa asl gnah' gidermek ve bylece btn insanl kurtarmak iin kendini feda etmitir. te ekmek-arap yini ile sadece Hz. sa'nn son akam yemeinin hatras canl tutulmuyor, ayn zamanda onun, "Bu benim etim, bu benim kanm" dedii ekmek ve arab alan Hristiyanlar bylece onunla btnlemi saylyorlard. Btn bu yinler 'kutsal hiyerariye dhil rahiplerce yrtlmekte ve onlar tarafndan uygulanmaktadr. Papazlar yinleri yrtrken her yine gre zel renkleri bulunan kyafetler giyerler. yinler
40 41

G. Tmer. a.g.md., s.249 G. Tmer. a.g.md., s.249

12

korolu, mzikli, enstrmanldr. Papazn nerede tek bana yini yrtecei ve cemaatin nerede ona katlaca tespit edilmitir. yinler genellikle papaz nezaretinde kilisede ve Kitab- Mukaddes'in belirli pasajlar okunarak yrtlr. Her mezhebe gre uygulamada deien yin unsurlar bulunur.42 E. SLAMDA YN VE YN KELMESNN YER VE TASAVVUFTA YN Tarikat mensuplarnn ve Alevi-Bektai zmrelerin belli usuller erevesinde yaptklar dini tren ve zikir yin olarak isimlendirilmitir. yin kelimesi, mutasavvflara has baz hal ve hareketleri ifade etmek iin ilk defa ranl mutasavvflar tarafndan kullanlm, daha sonra Trk tasavvuf edebiyatna da gemitir. Araplar tarikat yinlerine hadra (,) hafle ( ,)bazen de Sfilerin baz mevlid ( )ve urs ( )gibi adlar vermilerdir.43 hareketlerine, sohbet ve sema meclislerine, bu

meclislerde grlen vecde gelme ve devran (raks, sema) etme hallerine yin (yin-i ehlullah) denilmi, kiiyi Allah'a yaknlatrdna inanlan bu yinlere tarikatlarda byk nem verilmitir. Balangtan beri eitli tasavvuf topluluklar birbirinden farkl yin ekillerine sahip idiler. VI. (XII) yzyldan itibaren tarikatlar ortaya ktktan sonra bu farklar daha belirginlemeye balam ve her tarikat dierinden ayr bir zikir, usul ve adab benimsemitir. lk zamanlarda sema meclisi ad verilen tasavvuf toplantlara sonradan genel olarak yin denilmi, ancak her tarikat kendi yinine zel bir isim vermekten de geri kalmamtr. Mesela zeliler yinlerine "hadra", Mevleviler "sema", "yin" veya "mukabele", Nakibendler "hatm-i hacegan", Rufaler "zikr-i kyam ", Halvetiler "darb- esma", Celvetiler "nsf- kyam", Aydersler "rtb" demilerdir.44

G. Tmer, a.g.md., s. 249-250. Sleyman Uluda, yin, D..A., C.IV, s. 250 44 S. Uluda, a.g. md. s.250
43

42

13

Yahudi ve Hristiyanlarn din merasimlerinin de Trke'de yin kelimesiyle ifade edilmesi, er' esaslara bal tarikat mensuplarnn bu terimi fazlaca kullanmalarn engellemitir. Bununla beraber zellikle Mevlevler'le benzeri baz Snn tarikatlarn yin kelimesini kulland grlmektedir. Kdiriyye, azeliyye, Mevleviyye ve Nakibendiyye gibi Snn tarikat mensuplar hem eriatn emrettii btn ibadetleri ifa etmeye alrlar, hem de tarikatlarnn gerei olan yinleri icra ederler. Hlbuki baz Alev ve Bekta zmrelerde namaz, oru, zekt ve hac gibi er' ibadetlere rastlanmaz. Bunlarda din ibadet ve merasim hemen hemen sadece yinlerden ibarettir. Mevlev mukabelesi esnasnda okunan eserlere yin dendii gibi, yine Mevlevler'ce belirli bir zaman ve mekana bal olmakszn arzu zerine yaplan zikir ve sohbet toplantsna da Ayn- Cem (Ayn'l-Cem) ad verilir. 45 Tarikatlarda kullanlan yin- Cem tabiri yanl olup bu, fasih olarak Ayn-l Cem" terkibiyle ifade olunan merasimdir. Bu kelime harf-i tarifsiz olarak Ayn-i Cem suretiyle de kullanlr. Bu terkibin ilk kelimesi olan ayn, lisan itibariyle; gz; kendi; efdal; reis manasnadr. Cem ise toplamak, toplanmak, topluluk manasnadr. Buna gre terkibin delalet ettii mefhum yle olur: Toplantlarn gz, erefi, enveri, en gzeli, en faziletlisi, en mstahseni, en by birincisi, ycesi anlamlarna gelir.46

Minhac-l Fukara isimli eserde tasavvufular Cem kelimesini fark yani ayrmak, ayrlmak kelimelerinin zdd olarak tarif edilmitir.47 ii yinlerinin en mehuru, Hz, Hseyin'in Kerbela'da ehit edildii 10 Muharrem gn yaplan ve "yin-i Skvr" denilen matem yinidir. Baz i alimleri yin-i skvarinin bid'at olduunu ve dinde yerinin bulunmadn savunmular, bir ksm Ca'fer alimleri ise bu yinlerin darbeli ve kanl bir ekilde icra edilmesine geni lde kar kmlardr. Bununla birlikte btn
Geni bilgi iin bkz, Nuri zcan, Mevlevi yini D..A., C.29, s.464-466, Ankara-2004 S. Uluda, a.g. md. s.250-251 47 M. R. Mihalgazi, a.g.md., s.671.
46 45

14

ran'da ve zellikle Kerbela'daki Hz. Hseyin trbesinde bu tr yinler bugn de icra edilmektedir. 48 Mevlevlerde ise; tarikatn toplu zikri olan sema esnasnda okunmak iin bestelenmi dini musiki eser ve formuna Mevlevi yini denir. Mevlevi literatrnde yin-i erif olarak geen bu tabir ayn zamanda Mevlevi yininin genel icras iin de kullanlmaktadr. Ancak sem ve mukabele de denilen Mevlevi yini sadece yini erif okunmasndan ibaret deildir. Semahanede Cemaatle klnan vakit namazyla balayp, Mevlanaya ait bestelenmi eserlerin icras ile devam eden ve birok riteli de iinde barndran Mevlevi yini en sonunda eyh efendinin okuduu Ftiha Suresi ve glbanklarla sona ermektedir. Mevlevi yininin iinde niyaz yini denen bir blm daha vardr ki o da her zaman olmamakla beraber, yinin sonunda okunur. 49 Alevi-Bektai yinleri ise; tarikatn esas ibadeti mahiyetinde olan "yini Cem"dir. Alevi, Kzlba, Tahtac, epni ve Abdallar gibi isimlerle isimlendirilen zmrelerin yinleriyle Bektai yinleri byk lde birbirine benzemektedir. Balangta Bektai yinleri daha ok Snni tarikat yinlerine benzedii halde sonradan Alevi yinlerine yaklam ve arada fazla bir fark kalmamtr. Alevilik'te cem, grg, sorgu, mahabbet, Kerbela, e ve dknlk yini gibi birtakm trenler daha vardr ki ileride bunlar geni bir ekilde izah edeceiz.
50

slmn temel ve birincil kayna olan Kur'an- Kerim'de yinle ilgili herhangi bir kelime veya deyim mevcut olmad gibi fkh literatrnde yin kavramna veya bu kelimeyi ifade eden baka bir kelimeye de yer verilmemitir. slamda, hkm asndan farz, vacip veya snnet olsun; namaz, oru, hac gibi gerek ferdi ve gerekse toplu olarak yaplmas gereken/tavsiye edilen ibadetlerin hibiri iin asr- saadetten gnmze dein yin kelimesi kullanlmamtr. slam'da "yin" diye ibadet ve gnlk hayatn kutsal yapsndan bamsz bir
48
49 50

Geni bilgi iin bkz. Mustafa UZUN, Muharremiyye; D..A., C.31, s. 8-9, stanbul-2006 inuen Tanrkorur, yin, D..A. C.IV, s.251. stanbul-1991 Sleyman Uluda, a.g.md., s.251

15

birim teekkl etmemitir. Ancak slam'n manevi retileri iyice incelendiinde "zikr" ve "tesbih", Allah' bol anma ska tavsiye edilmitir. Buradan yola karak tarikatlarda bir "yin" gelenei domutur.51 Sonu olarak, yin; ibadet, tapnma, manevi kazan elde amacyla, eitli enstrmanlar eliinde yerine gre ikili olarak- toplu olarak yaplan tren anlamna gelmekte olup, her ne kadar Kuran ve Snnette yin kelimesi gememekte ve fkh literatr de yin kelimesini kabul etmemi52 olmakla beraber birok din, tarikat ve Alevi Bektai zmreler, yaptklar dini tren ve zikir meclislerine yin ismini vermileridir. Snni Tarikat ehli bu terimi, namaz, oru, hac gibi farz ibadetler iin kullanmayp daha ok zikir ve tesbih meclisleri iin kullanrken, genel olarak namaz, oru hac gibi ibadetleri dlayan/nemsemeyen Alevi Bektai zmrelerde yinler ibadet amacyla veya gemiteki bir olayn hatrasna, o huu ve ciddiyette icra edilen riteller olarak karmza kmaktadr.

51 52

Mustafa Armaan, yin, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, s. 105106, stanbul-1990. M. R. Mihalgazi, a.g.md., s.671.

16

KNC BLM ALEVLKTE AYNLER I. BADET MAHYETNDEK YNLER A. CEM YN 1- Cemin (yin-i Cem) Tanm Alevi yinlerinin en nemlisi hi phesiz cemdir. Arapa ( )ce-me-a fiilinden masdar olan cem, toplamak, topluluk, toplant, cemiyet demektir. Farsa bir kelime olan yinin adet grenek, kanun, tre; usul ve ibadet tarz anlamlarna geldiini yin bahsinde geni olarak anlatmtk. Tre kelimesinin Orhun kitabelerindeki manalarndan biri de kanun, kaide53 olduu gz nnde bulundurulduunda yin-i cem; toplant tresi, cem treni, toplant kanun-kaidesi, anlamna gelir. 54 Tasavvufta ise bundan farkl olarak cem; yaratlmlar grmeyerek hakk grmek, ksaca birlik; ayn ise z, asl demek olduundan ayn-ul cem birliin z55 anlamnda kullanlr. Hakk' halksz temaa etme, halk (yaratlanlar) deil yalnzca Hakk' grme, btn varlklarn Allah sayesinde var olduklarn anlama, her eyi Allah'tan bilme anlamlarnda kullanlmtr. Cem'ul-cem (cemin cemi) tamlamas ise, derviin hem kendi benliini, hem de dier yaratlmlar grmemesi, sadece Hakk' grmesidir. Ksaca tasavvufta tefrika masivay (Allah'tan baka her eyi) grmek, cem masivay Allah'a bal olarak var grme, cemul-cem ise, Hak'tan baka hi bir eyi grmemek anlamnadr. 56 Aleviler arasnda yini Cem olarak da adlandrlr. Kzlba-Alevi Trkmen oymaklarnn k aylarnda ve genellikle de Cuma akamlar yaptklar toplantlarla, yine Bektailerin toplantlarna bu isim verilir. Din ve dnya ilerinin halledildii bu toplantlar,
53

trk alevi cemaatlerinin dirlik ve dzenliinin, b,rlik ve beraberliinin

Mehmet Zeki Pakaln, Tre, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, C.III, s. 539-540, M.E.B., stanbul-1972. 54 Ethem Ruhi Flal, Trkiyede Alevilik Bektailik s.327, Ankara-1990; Mehmet Erz, Trkiyede Alevilik-Bektailik, s.97-98, Ankara-1990 55 E. R. Flal, a.g.e., s.327; M. Z. Pakaln, a.g.e. yin-i Cem, Cem C.I, s.125, 276; Abdlbki Glpnarl, Cem - yin-i Cem (Aynl Cem) Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri s.68-69, stanbul-1977; M. Erz, a.g.e. s.96-98 56 Bayram Altan, Cem yini, a.g.e, s.120,

17

esasdr. Cemlerin en nemlileri, Musahip tutma erkn, grg veya i kurban, Kzlbalar, Tahtaclar, cem usulne ve dier adetlerine grg, srek, yol, erkn adn verirler. Esasen Trk kltrnde tre de yol demektir. Kazak-Krgzlarn da rf ve adet hukuklarna yol veya tre adn verdikleri; ayrca yol kelimesinin btn Trklerde usul ve kide anlamlarna geldii bilinmektedir.57 Cemlerde iki, yinin bir paras olarak yer alr. Treyi unutmam Trkmen boylarnda, tahtaclarda ve Bektailerde iki iildii sabittir. 58 Ancak i Anadolu ve Dou Anadoluda ikisiz cemler de grlr. Fakat buradaki iki, salt iki olmaktan km ve tolu-dolu59 adn alarak ibadetin bir paras hviyetine brnmtr.60 Zaten Alevi-Bektai tarikat mensuplar cemlerde iilen ikiye rak, arap, iki demez, dolu, tolu derler. 61 Dier Alevi Bektai zmrelerinin cemlerinde iki toplantnn ikinci safhasnda yemek ve muhabbet esnasnda iilir. Bu ibadet, eriattaki namaz karldr. Buna ise Niyaz denir. Alevi ve Bektailerin inanlarna gre, eriatta namaz camide imamn arkasnda klnr. Tarikatta ise, ceml cemle klnr; yzyze klnr. Kbe insann gnldr. Ademe secde ediniz ayeti gereince insana secde edilir. Kbede nasl Kbenin etrafnda bir halka namaz klnrsa, burada da yle bir halka namaz olur. Bu eski bir trk tresinin slami bir ekilde tevilinden baka birey deildir.62 Alevi/Kzlba cemiyeti, belli tre ve erkn prensipleri evresinde tekilatlanm, temelinde dayanma, sevgi, sayg ve sk disiplin olan bir
E. Flal, a.g.e., s.327; M. Erz, a.g.e., s.100. Bedri Noyan, cemlerde bir damla bile iki iilmez dese de Erz, bu bilginin eksik olduunu belirtir. Bkz. M. Erz, a.g.e., s.96-97 59 Orta Asya Trklerinde kurbana tolu veya dolu denirdi ve dolu kelimesinin etraf mukaddeslik rgsyle rlmtr. Alevi-Bektai tarikatnda iki kurban hkmndedir. Geni bilgi iin bkz. M. Erz, a.g.e., s. 292-297. 60 M. Erz, a.g.e., s.97, 110. 61 M. Erz, a.g.e, s. 293; AleviBektai zmreleri kendi aralarnda rakya akyazl, araba kzl deli de derler. Bkz. Bedri Noyan, Bektlik Alevilik Nedir?, s. 209, Ankara-1985 62 M. Erz, a.g.e., s. 110.
58 57

18

topluluktur. nceleri gebe iken bugn yerleik dzende ky ve ziraat hayatna gemi olan bu topluluklar, Snni kylerine kar iyice iine kapanm, bu kapankln da bir tezahr olarak kendi iinde dayanmas ok kuvvetli kapal topluluklar haline gelmitir. Bu kapallk, Snni kyler ve evreyle olan sosyal, iktisadi ve kltrel ilikileri zayflatm, bu nedenle de sosyo-kltrel deimenin dier yerlere gre daha yava bir ekilde cereyan etmesi neticesini dourmutur. Bu da, yzyllar boyu ayn toplumsal bnyenin muhafazasn salam, olduka istikrarl bir cemiyetin devamn mmkn klmtr. Her ne kadar son yllarda gerek tahsil iin ve gerekse byk ehirlere gler nedeniyle ehirle temasa geme ve yeni ideolojilerle karlalmas neticesinde alevi toplumunda inan ve messeseler sarslm olsa da, halen eski treyi-yolu devam ettirenler de mevcuttur.63 Ancak biz burada bu toplumun sarsntya uramam hallerini gz nnde bulundurarak konuyu ele alacaz.

2. CEMN MENE HAKKINDA GRLER Cemin menei hakkndaki ilk ve kabul gren gr, Trkler'in slamiyet'e girmeden nceki devirlerde ok sk disiplin kurallar ierisinde uyguladklar ve sadece evli iftlerin katld ikili (kmzl) dini toplantlar olup slamn kabul ile birlikte bir lde slami unsurlarla ekillendirilmi ve slami bir arka plan kazandrlm meclislerdir. Eski Trklerin bu yinleri Mvvernnehirde gebe yaayan Trkmenler vastasyla Yesevilie sokulmu ve bu yolla Anadoluya gelerek Baba muhitlerinde icra edilmeye balanmtr. Yine Alevilerde cem nevilerinden biri olan ve cemaate/tarikate/zmreye giri yini olan nasip alma/krar/musahiplik yininin de, Maniheizmdeki dine kabul (initiation) yini ile ok kuvvetli benzerlikleri vardr. Maniheizmdeki bu yin, tarkate katlmaya ehil olan erkek ve kadnlar eski mensuplara tantan nemli bir merasimdir.
64

Zira ikrar yininde yola girmek iin

nasip alacak olan alevi talip de musahip tutmas gerekir ve ancak evli olanlar musahip
63 64

M. Erz, a.g.e., s. 104-105. Ahmet Yaar Ocak , Bektailik, DA, C. V, s.376, stanbul-1992; M. Erz, a.g.e., s.291-292.

19

tutabilirler. Byk bir gizlilik, kapallk ve cezbe iinde icra edilen ve mazisi en az ikibin yl ncesine dayanan cemler, Trkmen boylarn slmla tanmasndan sonra islami renge brnm ve slami arka plan kazandrlmtr.65

Cemin menei konusunda bilhassa Alevi/Bektai zmreler arasnda en yaygn ve kabul gren gr "Krklar Cemi" ile ilgili rivayetlere dayandrlmtr.66 Cemin dayandrld bu rivayet Buyruk'ta etrafl olarak gemektedir. Buyrukta geen krklar cemi zetle u ekildedir. Hz. Muhammed Miraca karken bir aslan yolunu keser, kkremeye balar. Muhammed ne yapacan armken gayptan duyduu sze uyarak yz aslann azna verir. Aslan sakinleir. Muhammed yoluna devam eder. Gn en yksek katna eriir. Orada dostuna kavuur. Onunla doksan bin kelam konuur. Mi'racdan dnerken de bir kubbe grr. Yaklatnda birilerinin ieride sohbet etmekte olduunu farkeder. eri girmek iin kapy aldnda kendisine kim olduu sorulur. O da peygamber olduunu syler. eridekilerden birisi: "Bizim aramza peygamber smaz, peygamberliini mmetine yap" der. Hz. Muhammed ayrlrken o kapy tekrar almas iin Allah'tan emir alr. kincisinde de kap almaz. ncsnde Hz. Muhammed kendisini yoksullara hizmet eden bir kii olarak tantr ve ilerinde yer varsa girmek istediini syler. Kap alr, Hz. Muhammed besmele ile ieri girer. Mecliste yirmi ikisi erkek, on yedisi kadn olmak zere otuz dokuz cann sohbet ettiini grr. Hz. Ali de o meclistedir. Hz. Muhammed, Ali'nin yanna oturur ama onun Ali olduunu bilmez, oradakilere kimler olduklarn sorar. Onlar "bizler krklarz" derler. Hz. Muhammed: "Sizin ulunuz kim, knz kim" diye tekrar sorar. Onlar: "Bizim ulumuz da uludur, kmz de uludur. Bizim krkmz birdir, birimiz krktr" derler. O "Biriniz eksik, ne oldu" diye sorar. Onlar: "O birimiz Selman'dr. Taraya gitti. Ama sen onu da burada say" derler. O zaman Hz. Ali kolunu uzatr, krklardan biri destr diyerek Ali'nin koluna bakla vurur. Ayn anda tm canlarn kolundan kan kmaya balar. O srada pencereden bir damla kan girip ortaya damlar. Bu Selman'n kandr.
65 66

M. Erz, a.g.e., s.109. Rza Zelyut, z Kaynaklarna Gre Alevilik, s. 291, stanbul2002

20

Sonra krklardan biri Ali'nin kolunu balar ve btn canlarn kan durur. Biraz sonra Selman gelir. Elinde bir zm tanesi getirmitir. Krklar bu zm Hz. Muhammed'in nne koyup paylatrmasn isterler. Hz. Muhammed bir tek zm tanesini btn krklara nasl paylatracan dnrken Allah, melei Cebril'i gndererek yardmna koturur. Cebrail cennetten bir tabak getirerek Muhammed'in yanna gelir ve "erbet eyle ey Muhammed" diyerek yol gsterir. Hz. Muhammed nurdan bu tabaa su koyar ve zm ezerek erbet yapar ve krklarn nne koyar. Krklar bu erbetten ierler ve tm ilk yaratltaki gibi sarho olurlar ve "ya Allah" diyerek uryan bryan semaha kalkarlar. Muhammed de bunlarla birlikte semaha girer. Semah ederken Hz. Muhammed'in mbarek imamesi bandan yere der. Krk para olur. Krklarn her biri bir parasn alr ve etek yapp balar. Muhammed onlara pir ve rehberlerini sorar. Onlar: "Pirimiz ah- Merdn Ali, rehberimiz Cebrail aleyhisselmdr" derler. Bunun zerine Hz. Muhammed, Ali'nin orada olduunu anlar. Ali, Muhammed'in yanna doru gelir. Muhammed tecella ve temenna ile Ali'ye yol gsterir. Bu srada Hz. Muhammed Hz. Ali'nin parmanda, miraca giderken aslann azna verdii yz grr.67 phesiz Kuranda ve hadislerde temeli olmayan bu rivayet, alevi zmreler arasnda yaygn bir inan olarak yer alm olup, hlen cem yinlerinde, miralamalarla aynen aktarlr ve krklarn zm erbetini iince semah yapp mest olmalar, bir grup tarafndan temsili olarak icra edilmektedir. Cemin menei olarak ileri srlen nc gr ise, eski ran Hkmdar ve arab ilk icat eden kii olduuna inanlan Cemidin, ikili elence meclisleri olduudur68 ki, bu meclislere de yini Cemid veya ksaca yini Cem denmekte olduunu yin bahsinde geni olarak izah etmitik. Cemid ran'da serikara geen slalelerden birinci devir hkmdar slalesi olan Pidadiyan zaman hkmdarlarndandr. Bu slalenin drdnc hkmdar olan Cemit kudret ve iyi idare ile hret bulmu ve hkmran olmu ise de son zamanlarnda gururundan ulhiyet davasna kalkm ve ran'n Zerdt'ten evvel tabi olduu Cemid mezhebi diye bir mezhep icat
67 68

Fuat Bozkurt, Buyruk, s.13-18, stanbul-1982 Enver Behnan apolyo, Mezhepler Ve Tarikatlar Tarihi, s.314, stanbul-1964.

21

ederek halk bu dinin yinlerini yapmaa mecbur klmtr. Gnee ve tabiata tapmaktan ibaret ve gk natrizmi meneinden alnm olan bu dinin yinlerine yin-i Cem tabiri kullanlmtr. Bu gre gre Cem, Cemid kelimesinin muhafeffi olarak lgate gemitir. Hint lisannda Cem hkmdar, id de gne manas ifade ettiinden bu iki kelimenin terkibi Gne Padiah anlamna gelmektedir. Cemid yl ierisindeki gece ile gndzn eit olduu iki gnn ilkinde bu gn tes'it ile yapt bir yin srasnda arab icat ettii ve Hint mitolojisinden ran'a intikal eden hurafattan birouyla alakadar olduu bilinmektedir. Bu suretle son zamanlarn ifrata kaptran ve arabn tesiri ve lezzetini renen bu zat elence ve fsk lemlerinde, Cemitin muhaffef ismi olan cem kelimesini brakmtr.69 Ancak bu gr cemin menei konusundaki yaklamlarn en aykrs ve gerek d70 olandr. Prof. Mehmet Erz, cem yininin ran mitolojisindeki cem veya cemidle ilgisi olmamas konusunda Bedri Noyanla ayn fikirde olduunu ifade ettikten sonra; cemide izafe edilen iki toplantlarna yini cem dendiini biz bilmiyoruz der.71 Cem yini, alevi ibadetinin temel tadr. Alevilerde yin-i cemi ocakzade alevi dedeleri ynetir. Cemler, cem evlerinde veya alevi dedelerinin evlerinde yaplr. Alevi dedelerinin evlerinde cem yini yapmak iin byk tutulmu odalar vardr. Aleviler teden beri da kapal bir cemiyet olduklar iin kendileri dnda hi kimseyi ceme almamakta idiler. yin-i cemin bu gizlilii kendileri dndaki zmrelerin tecesssn kamlam ve mum snd gibi yalan yanl birtakm dedikodu ve iftiralarn ortaya kmasna zemin hazrlamtr. Bu insafsz ve mesnetsiz dedikodular karsnda son yllarda alevi zmre mensuplar gerek bu tr isnat ve iftiralara kar bir savunma psikolojisi ile ve gerekse ehirlemenin kltr ve geleneklerindeki olumsuz etkirli karsnda, kltrlerini yazl olarak gelecek nesillere aktarma gayesi ile alevi yinleri hakknda zengin bilgiler verdikleri grlmektedir. Bu
Mahmut Rgp Mihalgazi, a.g.md., s.674; Heyet, yin slmi Bilgiler Ansiklopedisi, C. I, s. 278279. 70 Trnak iindeki bu tanmlama Flalya aittir. Bkz. E.Flal, a.g.e., s.326. 71 M. Erz, a.g.e., s.97.
69

22

da, yanl fikir sahiplerinin grlerini dzeltmesine imkn salamaya yardmc olmaktadr. 72

B- CEMLE LGL TERMLER Cem yinlerinin eitlerine ve icra ekillerine gemeden nce cemlerde geen baz terimlerin tantlmas, konunun daha rahat anlalmas asndan nem arz etmektedir. 1- Cemde Oniki Hizmet Cem yinlerinin eitlerine ve icra ekillerine gemeden nce Oniki Hizmet ve hizmetlisini tantmak yerinde olacaktr. Cem trenleri esnasnda, cemin birer paras olan ve Oniki Hizmet ad verilen grevler vardr. Bu Oniki Hizmetin yerine getirilmediinde yenilen iilenin helal olmadna inanlr.73 Cemin idaresini ve cem esnasnda yerine getirilmesi gereken dier erkn yapmakla grevli Oniki Hizmet ve bu hizmetlerle grevli olanlar yrelere ve guruplara ait ufak tefek farkllklara girmeden izah edelim. a- Dede: Sercem de denir. Cemi ynetir. Cemde birinci hizmet sahibidir. Bektailerde ise bu hizmeti Baba slenmitir. 74 Cemdeki grevinin dnda alevi toplumunda sorunlar o zer, toplumu o aydnlatr ve ynlendirir. Topluma doru yolu gstermek onun grevidir. nanca gre dede Ali'nin ve dolays ile Peygamberin soyundan gelir. Peygamber soyu dnda bir kiinin dedelik yapmas olas deildir. Ancak dede olabilmek iin Muhammet-Ali soyundan olmak da yeterli grlmez. Dedenin ilmi ile etkin olmas gerektii savunulur. Davranlar ile halka rnek olmas gerektii vurgulanr. Okur-yazar kimse olmas istenir, Kur'an'n buyruklarna uymas gerektii belirtilir. Yalnz bu vasflar bulunduran dedenin dedeliine sayg duyulaca

E. Flal, a.g.e., s.328-329; M. Erz, a.g.e., s. 97. Fuat Bozkurt , Aleviliin Toplumsal Boyutlar, s. 156, stanbul1990; Ahmet Yaar Ocak, Bektai Menkbelerinde slam ncesi nan Motifleri, s.18, stanbul-1983. 74 F. Bozkurt, a.g.e., s.156.
73

72

23

bildirilir.75 Okuduu nefesleri aklar, meydandakilere yolun felsefesini, itikatlarn ve tarihini anlatr. Dedenin szleri saygyla dinlenir. Ege Tahtaclarnda Mrebbi, Elmal Abdal Musallarnda ve Edirne Bektailerinde Baba, stanbul Bektailerinde Mrid Anadolu Alevilerinde Dede veya Mrid adlarn alr. Oturduklar postun ad Anadolu'da Horasan postu, stanbul'da Baba postu diye adlanr.76

b- Rehber: Dededen sonra en nemli hizmet rehberindir. Cemde grgs yaplanlara ve ceme katlanlara yardmc olur. Dikme, yol-eri, mrebbi, baba da denir. Dede gelmemise cem'leri idare eder. 77 Dedenin bulunmad yerde onun vekildir. Dededen sonra en zor ve sorumluluk tayan grev rehberlik grevidir.78. Gerek o gn grlecek canlarn, gerekse dedenin olmad dnemlerde blgenin yetimesiyle ve dzeni ile ilgilenir. Yanyatroullar Alevilerinde ve Ege Tahtaclarnda dede olduundan mrebbi (rehber) postu yoktur. Ancak, rehberin grevi sadece gnlk veya grgs yaplacak canlarla yetinmek deil, tm toplumu kurallarna uydurmak zorundadr. zetle Yanyatrlarda on iki hizmet iinde mrebbi varsa dede; dede varsa mrebbi yoktur. Rehber postu Varto Alevilerinde de yoktur. Elmal-Abdal Musallarnda, Amasya Alevilerinde de yoktur.79 Rehber, talibe a, aydnla giden yolu gsteren kimsedir. Rehberi dede seer ve bylece rehberlik soydan gelmez. Dede halk iinden uygun bulduu bir kiiyi rehber seer. Rehberin halk arasnda sevilen, saygn bir kii olmasna zen gsterir.80 c- Gzc: Dinsel trenin genel dzeninden sorumlu kiidir. Cemde skneti salamak, meydandaki canlar gzetlemek, kurallara uyulmasn, grlt edilmemesini, yasak olan bir davranta bulunulmamasn salamakla grevlidir. Treye aykr hareket yaplmamasna bakar. Yaplrsa dedeye haber verir. Hareketi yapanlarn dara ekilmelerini ister. Gerekirse
75 76

F. Bozkurt, a.g.e., s. 156. Nejat Birdoan, Anadolunun Gizli Kltr Alevilik, s. 282, Hamburg-1990 77 E. Flal, a.g.e., s.336; Reha amurolu vd., Yz Soruda Alevilik, s. 119, Hamburg (Tarihsiz); M. Yaman, a.g.e., s.161, 78 lhan Cem Erseven, Alevilerde Semah, s.194, stanbul-1990 79 N. Birdoan, a.g.e., s. 282. 80 F. Bozkurt, a.g.e., s. 156,157; A.Y. Ocak, a.g.e., s.125,126.

24

cezalandrr. kiye dayanamayanlarn gevezeliklerine, biimsiz hareketlere msaade etmez. Herkesin huyunu suyunu bilir. Gzcnn bir grevi de cem esnasnda dolucu ile kendilerine dolu iletilenlerin arasndan geilmesine engel olmaktr. nk bu uursuzluk saylr. Geen "dkn" olur.81 Varto'da "yoklamac" adn a1r. Bu hizmetin Karacaahmet'ten kaldna inanlr. 82 Gzc postuna "Karacaahmet Sultan Postu" da denir.83 Gzcye hi bir itiraz yaplmaz.84 d- erac: Ceme balarken era (mumu) ya da baz yrelerde delil denilen aydnlatma aracn uyandrmakla (yakmakla) ve meydan aydnlatmakla grevli hizmet sahibidir.85 Eski dnemlerde aydnlatma arac olarak era kullanlrd. era ya ile alr. erac bu ii yerine getirmek zere temiz bir bez iine tuz kor. Kesilen kurbann eritilmi yan bir kaba koyar. Birtakm trenden sonra era yaklr. 86 ada aydnlatma aralarnn bulunuu ile yalnz sembolik bir anlam kalmtr. stanbul gibi byk ehirlerde imdiki cemlerde era yerine ampul kullanlmaktadr. Eer amdan kullanlyorsa erac amdanlar parlatr, zerlerine mumlar dikip hazrlar. Buhurdanl silip temizler. 87 Bu hizmetin Cbir-i Ensardan kaldna inanlr.88 Edirne'deki ad ise "Delilci" dir. 89 e- Zkir (Szandar): Cemde saz alp deyi, dvaz, miralama, mersiye, nefes ve tevhit sylemekle grevlidirler. Genellikle kiidir. Saz aldklar iin semahn ak ve idaresi de zkir tarafndan yaplr.90 Zkire Tunceli'de, Ege Yanyatrlarnda ve kimi blgelerde Szandar, (buralarda ayrca zkir) kimi blgeler ise, saz alana Szandar, okuyana zkir; Sivas, Amasya Alevilerinde

E. R. Flal, a.g.e., s.336; F.Bozkurt, a.g.e., s.157; . Cem Erseven, a.g.e., s.194; R. amurolu vd., a.g.e., s 119; M. Yaman, a.g.e., s.161. 82 M. Yaman, a.g.e., s.161; F. Bozkurt, a.g.e., s. 157. 83 N. Birdoan, a.g.e., s.282. 84 Yahya Benekay, Yaayan Alevilik, s.142, stanbul-1967 85 E. Flal, a.g.e., s.337; R. amurolu vd., a.g.e., s.119; M. Yaman, a.g.e., s.161; Y. Benekay, a.g.e., s.141; F.Bozkurt, a.g.e., s. 157; . C. Erseven, a.g.e., s.194. 86 F.Bozkurt, a.g.e., s. 157. 87 . C. Erseven, a.g.e., s.194. 88 Y. Benekay, a.g.e., s.141. 89 N. Birdoan, a.g.e., s.282. 90 E. R. Flal, a.g.e., s. 337; M. Yaman, a.g.e., s.161,162; Y. Benekay, a.g.e., s.142; R. amurolu vd., s. 119; . C. Erseven, a.g.e., s.194.

81

25

Ak Baba, Elmal blgesinde ise Gvende denilmektedir.91 f- Sprgeci (Farra): Kimi blgelerde ferra veya carc adyla da anlr. Meydann sprlmesinden, temizlenmesinden sorumludur. Semahtan sonra, koltuunda kk, sembolik bir sprge ile meydana girer. Sprgeyi yine sembolik bir ekilde yere srer. Meydan her zaman iin temizdir. nanlmaktadr ki, fara, ilk yola girenlerin meydana dklm gnahlarn da sprmektedir. Meydana, her hizmetin bitiminde sembolik olarak "Ya Allah, Ya Muhammed, Ya Ali!" diyerek sprge alar. Gerekirse Rehber'e yardm eder. Bu hizmet Selman- Farisi'nin hizmeti olduu kabul edilir. 92 g- Sakka (Ski): eitli yrelerde dolucu, ibrikdr, sakac, tezekr isimleriyle de anlr. Cemde dedenin ve cem erenlerinin eline bir elinde ibrik, bir elinde leen olduu halde su dker, ceme gelenler gelmeden nce boy abdesti almlardr, burada yaplan, sembolik tarikat abdestidir. 93 Cemde ayrca su veya "dolu" ad verilen ikiyi (arap, rak) datr. Tahtaclarda emsi, iki iilmeyen Alevi blgelerinde iki yerine erbet iildii iin erbeti denir.94 Alevi dinsel trenlerinde saki sadece yal erenler, dede, zkir ve rehbere dolu ad verilen ikiyi sunar.95 ou zaman bu hizmeti grenler musahip elerinden oluur. Bylece drt kiilik bir bek olutururlar. Kurban pierken dedenin nne gelirler. Sa ellerinde iki iesi, sol ellerinde kadehler vardr. Ellerini sarktp, balarn eip ne doru eilerek dra dururlar. Dedenin yanndaki yerlerini alarak dolu datrlar. Bu hizmetin mam Hseyin'den kaldna inanlr.96 Herkes dem'i Saki'nin elinden ier. Dem, iki elle verilir ve iki elle iilir.97 Lokmalar yendikten sonra, canlarn ellerini ykamas iin ibrik ve leen getirip su dkme ve havlu tutma hizmetinin de sahibidir.98 h- Sofrac (Kurbanc): Cemde kurban ve lokma (yemek) ilerine
N. Birdoan, a.g.e., s.283; Reha amurolu vd., a.g.e., s. 119; M. Yaman, a.g.e., s.161,162. E. R. Flal, a.g.e., s. 337; . C. Erseven, a.g.e., s.194; Reha amurolu, a.g.e., s 119; Y. Benekay, a.g.e., s.141, N. Birdoan, a.g.e., s.283; M. Yaman, a.g.e., s.162. 93 mer Uluay, Alevilikte Toplu badet, s.48, Adana1993. 94 N. Birdoan, a.g.e., s.283. 95 Y. Benekay, a.g.e., s.142. 96 F.Bozkurt, a.g.e., s. 157, Reha amurolu, a.g.e., s 119; . C. Erseven, a.g.e., s.194. 97 Y. Benekay, a.g.e., s.141. 98 . C. Erseven, a.g.e., s.194; M. Yaman, a.g.e., s.162.
92 91

26

bakar. Dinsel trende kurbanlarn kesilmesi ve piirilmesinden sorumlu kimsedir. Kurbanlar dedenin nne getirir. Kurbann bal olan n ayaklarn sa eliyle kavrar. Sa ayak baparman sol aya zerine kor. ne doru eilir. Dededen niyaz alr. Dede "Kurbannz kabul olsun. Hak Muhammet Ali yardmcnz olsun" diye dua eder. Bundan sonra Kurbanc kurban dar karr. Kurban kesip piirmeye koyulur. nanca gre derisi yzlen kurban bak dedirilmeden kara kazanda btn olarak kaynatlr. Kemikleri krlmaz. Yalnzca eklemlerinden ayrlr. Kurban pitikten sonra suyuna bulgur eklenir. Lokmac, Nakip, Niyazc olarak da adlandrlan sofrac, yiyecekleri eit olarak dattktan sonra, "Elimde yok kantar ile terazi, herkes oldu mu hakkna raz?" diye sorar. Lokmalar herkese ve eit olarak datlmsa, nne gelen Allah Allah ... " diye lokmalarn yenilmesine balamak iin izin (destur) verilir. 99 - Pervne (Semah) : Dinsel trenin yapld yer ile dar arasndaki ilikileri salar. Pervne esas olarak kyde ve cemde daha ok d gvenlii salar. eride ve darda olan bitenden haberi olur. Evlere dedenin buyruklarn iletir. Kyde olup bitenlerden dedeye bilgi verir. Dinsel tren yapld srada herhangi bir olay olmamasna alr. Cemevine gelen gidenlerle ilgilenir. 100 Ayrca cemlerde semah yapan kiilere de pervane veya semah denir. Pervne'ye "baz yerlerde tellal da denir. Senirkent-Ulubeylilerde i pervne, d pervne vardr. Hizmeti darda olduundan, pervne gibi dndnden bu ad verilmitir. Kendisi ve musahibi, satr veya byk kulakl bak tarlar. Gvenlii salarlar. Pervne, evlerin korunmasn salar, hayvanlar dolam, ipleri boazlarn skmsa onlar kurtarrlar. Arada bir gelip, "kurtla kuzunun yanyana durduunu", yani her eyin yolunda gittiini belirtirler, "hu... Bir ey yok'" derler. Gzc, "pervne sofular geldi; dolu getirin, bunlarn hakkn verin" der. Bir bac, "hu! Ali varyor, dolu varyor, pervne sofular hu!" deyip, gelir karlarnda diz ker. Onlar da iki kadn, iki erkek olmak zere diz kerler ve sunulan dolu'yu (raky) alp, drd pay ederler. Susuz ve mezesiz, ibadet niyetine ierler.
E. R. Flal, a.g.e., s. 337; F.Bozkurt, a.g.e., s. 158; M. Yaman, a.g.e., s.162; N. Birdoan, a.g.e., s.283; Reha amurolu, a.g.e., s 119. 100 F.Bozkurt, a.g.e., s. 157.
99

27

Dolu ileten bacyla niyazlap, hizmetlerine dnerler. Baz yerlerde bu hizmete pazvad, pazvand da denir.101 Pervneye dar gzcs,102 Vartoda nbeti, Amasya ve Elmalda ayak denmektedir. 103 Baz kaynaklarda pervneye semah da dendii ve cemde semah yapmakla grevli olduu bilgisi mevcuttur.104 i- Peyik: Cemin yaplacan komulara haber verir. Buna baz yerlerde, ayak, daveti, okucu da denir. Peyk haber ve mektup getirip gtren anlamna gelmektedir.105 jzniki: Cem evinin temizliine bakar. Cem'e gelenlerin

ayakkablarn dzeltir, yanllklar nler. 106 k- Beki (Kapc): Cem yininin yapld evin kapsnda bekler. Gireni kan kontrol eder. Eve yabanc biri yaklatnda ieridekilere bilgi verir ve yabancy ieriyi sokmaz. Musahibi kendisine yardm eder. Karlar da yardmcdr. Kapc, her gelenden, "h... eyval1ah" diyerek niyaz alr, sa elini dudana gtrr. Kurban yenirken kimseyi darya brakmaz. 107

2. Dr (Peymane) Dr cemde pir huzurunda duru eklidir. Dar bir alevinin canlara ve dedeye saygsnn aklanmasn anlatan bir duru biimidir. Mrit karsnda sa ayak ba parma sol ayak baparmann stne gelecek ekilde ayaklar mhrlenmi108, kollar gste apraz, ba ne eik biimde gerekletirilen,
F.Bozkurt, a.g.e., s. 157; M. Erz, a.g.e., s.117,118. M. Yaman, a.g.e., s.162. 103 N. Birdoan, a.g.e., s.283. 104 F. Bozkurt, a.g.e., s.157; E. Flal, a.g.e., s.337,338. 105 E. R. Flal, a.g.e., s.338; Reha amurolu vd., a.g.e., s 200; M. Yaman, a.g.e., s.162. 106 E. R.. Flal, a.g.e., s.338. 107 E. R. Flal, a.g.e., s.338.; F. Bozkurt, a.g.e., s.158; M. Yaman, a.g.e., s.141, 162,163. 108 Alevilerin efsanev inancna gre; Peygamber Efendimiz(s.a.v.)in torunlar Hasan ile Hseyin, ocukluklarnda bir gn dedeleri Hz. Muhammed'in su istediini duymular, Onu ok sevdiklerinden, suyu daha nce gtrmek iin koumular, Hseyin koarken ayan bir yere arpp sol ayann baparman kanatm, fakat suyu da kardeinden nce yetitirmi ve dedesine sunarken, kan gstermemek iin sa ayann ba parmayla sol baparman kapatm olduuna inanlr. Rza Yetien, Tahtac Airetleri, s.68, zmir1986.
102 101

28

yalvarma yakarma duruudur.109

Alev felsefesi, insan Tanrnn Kbesi

saydndan, dr insana ve insann kiiliinde Tanrya yaplm bir saygdr. Cem esnasnda dedenin huzurunda duru ekli olan darn drt eidi vardr. Bunlar; Mansur Dr, Fazl Dr, Nesmi Dr ve Ftma Drdr. 3. Niyz: Byklerin huzurunda edeple oturmak anlamnda kullanlr. Hacet, ihtiya istek ve armaan manalarna gelir.110 Tarikatlarn hepsinde niyaz olmakla beraber ekli birbirinden farkldr. eyhin dizlerini, gsn ve yeri pmeye yahut sa ayann ba parman, sol ayan sol ayan ba parma stne ve ellerini sa ste gelmek ve parmaklar dz ve ak olarak omuz hizasnda bulunmak zere aprazvari gse koyup eyhin nnde ban ne emee niyaz denir. 111 Mevleviler sa el sol el sa omuz zerine gelmek zere kollar aprazvari koymak ve sa ayan baparma sol ayan baparma zerine basp eilmek suretiyle niyaz ederler. Bektailer bundan farkl olarak bu makamda bir para ne doru eilmekle beraber diz ker ve dedenin sa ve sol dizini per. Bu ekilde durua niyaz durmak denir. 112 4.- Erkn: Arapa rkn kelimesinin ouludur. Rkn, szlk anlam olarak direk, stn anlamlarna gelmektedir. Kamus-i Osmanide; Rkn, cemi, direkler, stunlar, bir heyetin bir eyin balca taraflar, zas, rsum ve kavait, Erkn- Kbe, erkn- devlet113 eklinde tarif edilmitir. Alevilikte bu terim ieri cemi veya grg cemi iin de kullanlr.114 Cem ierisindeki her bir blme de erkn denilmektedir. 5- Tercman (Terceman): Alevilikte tercman, -cem yini ierisindebelli bir hizmete balarken okunan, ksa ve ou Trke, nesir ya da manzum biimde dzenlenmi, Alevilik-Bektailik dncesini z olarak veren duaya denir. Anadolu Alevilerinde, ayrca eti paralanmadan dorudan doruya karakazanda
Esat Korkmaz, Ansiklopedik Alevilik Bektailik Terimleri Szl, s.268, stanbul1993. M. Erz, a.g.e., s.143. 111 A. Glpnarl, slam Trk llerinde Ftvvet Tekilat ktisat Fak. Mecmuas, C. XI, s. 67, stanbul 1949-1950 112 M. Z. Pakaln, a.g.e., s. 701,702. 113 M. Z. Pakaln, a.g.e., s. 544. 114 M. Erz, a.g.e., s.139.
110 109

29

halanan kurbana da tercman denir. Grg cemine tercman kurban da denir.115

C. CEM YNNN CRASI Yerine getirilen hizmetlerin sralamas ve eklinde; yreden yreye, ocaktan ocaa farkl uygulamalarn olduu cemlerin yapldklar zaman ve amaca gre eitleri vardr. Genelde on iki hizmet zerinden yrtlen bu cemler; krar Cemi, Birlik ya da Abdal Musa Cemi, Grg Cemi, Musahiplik Cemi, Muharrem Cemi, Hzr Cemi, Dardan ndirme Cemi, Koldan Kopma Cemi, Dknlk Kaldrma Cemi eklinde sralanabilir. Cemler dedelerin bilgi ve kltr seviyelerinin yan sra yreden yreye, ocaktan ocaa farkllklar gstermektedir. Bu sebeple, her ne kadar zde bir olsa da cemin iinde geen erknn sralan ve icras bakmndan her yrede ayn ekilde uygulanan bir Cem yini rnei vermek mmkn deildir. Biz burada Tokat yresi Alevileri arasnda uygulanan ve ikrar, musahiplik, grg gibi zel bir amaca dayanmayan bir cemin icrasn verelim. Cemler genellikle Perembeyi Cumaya balayan gece dzenlenir.116 Oniki hizmet sahipleri ibrik, asa gibi hizmet ara gerelerini hazrlar. Peyikler cemaate cemi olduunu duyurur. Bu duyuruyu alan Canlar, cem evine gelmeden evlerinde abdest alrlar ve aile iinde birbirlerinden rzalk alrlar Herkes imkn lsnde yanlarna lokma alarak cem evine gelirler. Cemevine gelen Canlar, kapnn sana-soluna ve eiine niyaz ederek ieri girerler. eri giren canlar meydana ve posta (Dede gelmi ise Dedeye) niyaz ederler. (Dede gelmise) Dedenin huzurunda peymaneye durarak dualarn alrlar. Sonra gzc ya da kapc gibi grevlilerce kendilerine gsterilen mnasip bir yere otururlar. Cemi ynetecek Dede cem evine gelince, ieridekilere duyurulur. Bunun zerine cem evine gelmi olan Canlar ayaa kalkarak dra dururlar. Dede "Allah, Muhammed, ya Ali diyerek eie niyaz eder, ieridekilere "h, mmin mslim bac karde" diyerek selam verir, ierdekiler de "h" diyerek selam

E. Korkmaz, a.g.e., s.354. Buna, Muharrem, Hzr gibi zamana bal Cemler dhil deildir. Bunlar orularn bittii gn dzenlenir.
116

115

30

alrlar. Dede meydann ortasna kadar giderek "Allah, Muhammed, ya Ali" diyerek secdeye varr. Daha sonra dara duran Dede, Rehber'e hitaben "h erenler! Cemlerimiz Krklar cemi, grevimiz Hz. Hseyin'in yeri, yardmcmz Hakk-Muhammed-Ali, gzcmz, bekimiz Hz. Hzr ola ... der, Bundan sonra Rehber cemaate Dede'nin cemi yrtmesine raz olupolmadklarn sorar, cemaat raz olduklarn beyan edince Rehber Dede'ye "Allah, Allah ... Hizmetin kutlu olsun, yardmcn Hakk-Muhammed-Ali olsun, adaletin Hz. Ali'nin adaleti olsun... eklinde bir glbank verir. Bunun zerine Dede, meydana secde ederek, posta ynelir, postun nnde dara duran Dede, "Allah Allah, akamlar hayrola, hayrlar fethola, erler defola, mnkirler matola... " eklinde uzunca bir dua okur, duay da "dr eken baclar didar gre, Fatma ana muradn vere, erenler sefya ere" cmleleriyle bitirir. Bunun zerine hem Dede hem cemaat secdeye giderek yerlerine otururlar. Burada Dede postta, Rehber sanda ve Zkirler/aklar solunda otururlar. Herkesin yerine oturmasndan sonra Dede cemaate dn ierikli bir konuma yapar. Bu arada cemevine getirilen lokmalar sahipleri tarafndan meydana getirilir ve Dede bunlarn hepsini dualar. Dualanan lokmalar cemden sonra yenilmek iin hazrlanmak zere hizmet sahiplerine teslim edilir. Dede'nin nasihatinden sonra genellikle Dede tevbe istifar verdirir. Bu tevbe istifar esnasnda da; Ya eyyhellezine men tb ilallahi tevbeten nash ayetini okur. Sonra Zkirler deyi okurlar. Oniki hizmete gemeden nce tarikat abdesti alnr. Tarikat abdestinden sonra Ferr cecim de denilen kara ul; yani meydan postu (secddesi) serilmeden ona hazrlk mahiyetinde meydan sprr. Meydana birer adm atp aralarnda AllahMuhammed, ya Ali diyerek gelen Ferr "Destr-u Pir, Gruh-u Naciyim, Krklar meydannda sprgeciyim. eklindeki tercman okur ve duaya talip olur. Dede kendisine "Allah, Allah, sprgeci Selman, kr olsun Mervan, cennette

31

Rdvan, zuhura gelsin Mehdi-i Sahib-i Zaman... ekline dua eder. Duasn alan Ferra, sprgeyi Allah- Muhammed, ya Ali diyerek kez yere alar. Meydan spren Ferra, hizmet bitiminde tekrar Dede'den dua alr ve bylece hizmet tamamlanr. Ferra daha sonra, meydan postunu kollarnn zerine alp "H erenler, Muhammed-Ali'nin hizmeti geliyor" diyerek meydann ortasna adm adm ilerler, meydann ortasna gelince "Destur-u Pir, Muhammed Mustafa'nndr bu seccade ... " eklinde bir tercman okur ve Dede'nin duas iin dara durur. Dede "Allah, Allah ... Post kdim ola, inkar fethola, hayrla gelmi, hayrla serilmi ola, zerinde sorgulanan canlar didar- cennet ola, gnahlar affola ... eklinde bir dua okur. Duadan sonra Ferra, postu yere serer ve zerine niyaz eder, sonra geri geri ve diz zeri meydandan kar ve yerine oturur. Meydan postu serildikten sonra, Dede dargn varsa dargnlar bartrr. Barmayanlar cemden dar karlr. Sonra cemaat birbirinden rzalk alr. Raz olduklarn gstermek iin, kimi omuzlara, kimi ellere kimi de yanaklara niyaz ederler. Niyazlama ya da rzalk alma ilemi bitince ayn zamanda da bylelikle eda edilmi olur. Oniki hizmet sahipleri meydana arlr ve bunlara teker teker hizmet dualar verilir. Bu merhaleye geerken klar oniki hizmetle ilgili deyiler okur. Her biri meydana niyaz edip meydanda hilal eklinde duaya duran hizmet sahipleri, dualarn aldktan sonra usulnce meydan terk ederler. Sra era uyarmaya gelmitir. Bu grevi icra edecek olan erac/Delilci meydana gelir, meydana niyaz eder, sonra u ayeti okur. 117 Sonra diz st ker, era yere koyar, sana, soluna ve nne "Allah, Muhammed, y Ali" diyerek secde eder, sonra yere niyaz eder, diz st oturarak era uyandrr. era yanarken, cem erenlerini "Hayr himmet prim, er- rn, fahr-i dervin... Muhammed-Ali'ye
Nr Suresi 35. ayetin meali:Allah gklerin ve yerin aydnlatcsdr. Onun nrunun temsili, iinde lamba bulunan bir kandil gibidir. O lamba bir billr iindedir; o billur da sanki inciye benzer bir yldz gibidir ki, douya da batya da nisbet edilemeyen mbarek bir aatan (yani o aatan kan yadan) tututurulur. (Bu, yle bir aa ki) ya neredeyse kendisine ate demese dahi k verir. (Bu k) nr stne nrdur. Allah insanlara ite byle temsil verir. Allah hereyi bilir.
117

32

salavt eklinde bir tercmanla orada bulunanlar, Hz. Peygamber, Hz. Ali, Ehl-i Beyt ve Oniki mam'a salavat vermeye arr. Bunun zerine oradakiler hep beraber salavt getirirler. erac era uyandrdktan sonra yine sana, soluna ve nne niyaz ederek, geri geri meydann ortasna gelir ve era dvaz okur. Dvaz bitince cem erenleri tekrar salavt vermeye arlr. Cemaat hep beraber salavt verir. Dede darda duran eracya "Allah, Allah, hizmetin kabul ola, muradn hasl ola, gnln aydn, Hzr yoldan ola.." eklinde bir dua verir. Dedenin duasndan sonra Zkirler konuyla ilgili dvaz okurlar. Tarikat abdestini era uyandrmadan sonraya alan uygulamalar da grlmektedir. Bu hizmetlerin sralamasnda blgeden blgeye, ocaktan ocaa, Dededen Dedeye farkllklar olabileceine daha nce iaret edilmiti. era ve abdest hizmetinden sonra, kurban hizmeti yrtlr. Kurbanc ya da Sofrac hizmetini stlenenler meydana gelip dara dururlar, burada Kur'an'dan kurban ile ilgili ayetleri okurlar ve Dede'den dua isterler. Dede, kesilecek ya da kesilerek getirilen kurbanlar defa tekbirleyerek okur. Dualarn alan hizmet sahipleri, usul zere niyazlarn yaparak grevlerinin bana giderler. Bundan sonra ise Zkirler kurbanla ilgili dvazlar okurlar. Bu hizmetler yrtldkten sonra genelde ceme bir ara verilir. Bu arada dizler dinlendirilir, ihtiyac olanlar, ihtiyalarn giderirler. Verilen moladan sonra "edeberkn, geree h" vb. ifadelerle cemin tevhid, semah gibi zikir ynn oluturan mhrleme ksmna geilir. Bundan sonra yaplacak ilemlere cem'in mhrlenmesi denir. Dede'nin ya da Gzc'nn edeb-erkn uyarsyla diz st edeb erkn zere oturan Canlar Dede'ye kulak verirler. Bu blmde Dede, nce salavt getirir. cemaat da buna seslice "Allahmme salli al Muhammed ve al l-i Muhammed" diyerek itirak eder. Dede daha sonra herkesin birbiriyle grmesini ister. Cemde bulunanlar birbirleriyle grp rzalk alnca Dede mhrlemeye geer ve mhrlemeyi kere

33

okur.118 Daha sonra N't- Ali okunur. N't- Aliden sonra Hz. Peygamber, Hz. Ali ve Oniki mam'n adlar zikredilerek bunlarn yz suyu hrmetine Allah'tan balanmann istendii balanma119 okunur. Balanmann hemen ardndan tvbe istifar gelir. "Tevbe gnahlarmza estafirullah, estafirullah, estafirullah Elimizle, dilimizle, belimizle ilediimiz btn gnahlarmz iin, bilerek ya da bilmeyerek, ak ya da gizli ilediimiz btn hatalarmz iin tevbeler olsun ..... eklindeki tvbe istifardan sonra Dede ya da. Zkir, tvbe dvazn okur. Dvaz bitince Dede bir tvbe duas okur; Dede bu duay okurken, Canlar secde halinde bu duaya Allah, Allah... diyerek elik ederler. Dede'nin tvbe istifar duas bitince mhrleme de bitmi olur. Mhrlemenin bitmesiyle k dvaz daha okur. Bu dvazlar okunurken, canlar da yeri geldike ellerini gs ve azlarna gtrerek niyaz ederler. Mhrlemeden sonra sra Tevhide gelir. 12 kiiden oluan bir grup, meydana gelir ve diz st oturur. klar tevhid dvazlar okumaya balarlar. Kimi dizine nce hafife, klarn ritmi hzlandrmasyla da hzl bir ekilde vurarak saa sola sallanmak suretiyle; kimi de birbirleriyle kenetlenip balar eik saa sola beraberce hareket ederek hlar ekilir. Halka dndakiler de -zellikle tevhid esnasnda ayakta tevhid eken kadnlar- uzun bir ekilde ektikleri h ile tevhide itirak ederler. Kadnlarn ektikleri bu uzun h, halkadakilerin 6-7 kere ksa ve ritimli bir ekilde ektikleri hya denktir. Bu esnada ceme katlan btn Canlar tabiri caiz ise kendilerinden geerler. Halka tevhidi belli bir ritme ulatktan sonra zkirler ritmi yavalatrlar ve bylece tevhid sona erer. Grevli bir bac tevhid halkasna katlan ve bu esnada terleyen Canlarn terlerini silmek iin onlara havlu sunma hizmetini yerine getirir. Tevhid esnasnda hnun
Bir mhrleme rnei u ekildedir: "Cemimizi mhrledik. Allah'n emriyle bir hisar yaptm. Cebril'in mhr ile mhrledim. Hasan Hseyin'in kilidi ile kilitledim. Y Ali bu cemaati sana smarladm. Verelim Muhammed Mustaf'ya salavt. Cenksu er,Tokat Yresinde Geleneksel Alevilik, s.363, Ankara2005. 119 Balanma: Allahmme salli al seyyidina Muhammed Mustafa yz suyu hrmetine bala ... Allhmme salli al seyyidin Erenler, Evliyalar yz suyu hrmetine bag1a" eklinde Hz. Peygamber'den balayp, erenler ve evliyalarn da zikredilmesiyle bitirilir. Bu ise Aleviler arasnda veli klt ile ilgili kabulleri gstermektedir.
118

34

yannda deyilerde geen Hakk l ilhe illallh, Gzel Allah bir Allah vb. nakarat szckleri de cemaatin itirakiyle sylenebilir. Tevhid bitince herkes secdeye kapanr ve Dede yapt bir dua ile tevhid fasln bitirir. Tevhidin hemen arkasndan Zkirler Miralama okumaya balarlar.

Miralamalar dikkatle dinlenir. Deyilerde geen ibarelere gre cemaat bazen ayaa kalkar, bazen rukya gider, bazen de secde eder. Miralamalar okunurken de kadnlar yine ayakta durur. Miralama ile Semah beraber yaplan iki erkndr. Miralama esnasnda Krklar anlatan blm gelince Krklar semah da balam olur. Krklar semah kimilerince iki bac iki erkek 4, kimilerince 3 bac 3 erkek olmak zere 6 kiiyle yaplr. Krklar semahnn sonunda semah edenler yana meydanda dra dururlar ve Dede onlara du eder. Krklar semahn yapanlar yerlerine geince klar istek semahlarn almaya balarlar. Semah yapacak olanlarn ayaklar yaln, balan kapal olmaldr. Gnller semah ya da istek semah denilen bu semahlar dnecek olanlar nce meydana ve Dede'ye niyaz ettikten sonra semahlarn yaparlar, semah bitiminde de Dede'den dualarn alarak yerlerine geerler. Miralama ve semah bitince sra Sakka hizmetine gelir. Suyu datacak olan kii bir kap su ve birka bardakla meydana gelip elindeki malzemeyi yere brakr, niyaz eder, Kur'an'dan Enbiya Suresinin 30. ayetini120 okur. Dede'den dua alr. Dede'nin duas bitince Sakka bardaa birer yudumluk su koyarak Dede ile beraber kiiye verir. Sonra bazen Canlara da az az verilirse de, genelde okunan/dulanan su orada bulunanlarn zerine okunan dualar eliinde serpilir. Burada Hz. Hseyin'in susuzluu yd edilmi olur. Dolaysyla bu hizmeti yrten Sakka, bu esnada "Allahn selam zerine olsun ya Hseyin, Muhammed Mustafa akna, Aliyye'l-Mrteza akna, Kerbel ehitleri akna eklinde szckler kullanarak Kerbel olayn hatrlatr. Sakka bundan sonra meydann ortasnda durup Dede'den dua alr, meydana niyaz edip, yerine geer. Daha sonra ise Zkir Hz. Hseyin'i anan ve Yezid'e lanet ieren mersiyeler syler. Mersiyelerin bitiminde zkirler de Dede tarafndan dulanr. Mersiyelerin
Enbiya Sresi, 30. Ayetin Meali: nkr edenler, gklerle yer bitiik bir halde iken bizim onlar birbirinden kopardmz ve her canl eyi sudan yarattmz grp dnmediler mi? Yine de inanmazlar m?
120

35

ardndan (blgeden blgeye deimekle beraber) yine salavt ieren filt blmleri icra edilir. Filt blm bitince Dede genel bir dua yapar. Sra lokma hizmetine gelmitir. Eer balangta kurban kesilmise cemler genelde bu kurbanlar piinceye kadar devam eder. Cem sonunda gerek pien kurbanlar, gerekse evlerden getirilen lokmalar cemaate eit ekilde datlr ve Canlar cem sonrasnda yemek yer. Bu hizmeti yrtecek olan Kurbanc ya da Lokmac meydana gelerek Dede'den dua ve destr alr. Duasn ve destrunu aldktan sonra kurbanlar ya da lokmalar cemaate datr. Bylelikle kesilen kurbanlar ya da getirilen lokmalar ceme katlanlar tarafndan yenir. Yemekler yendikten sonra Dede yapar. Sofralar kaldrldktan sonra Dede Cemin bittiini gsteren bir dua yapar. "Duran, oturan, kovsuz-gybetsiz evine varan yasta ba koyan, sa yata sefa kalka ... Geree h" eklindeki duaya itirak eden canlar, dua bitiminde meydana niyaz ederek evlerine giderler. Daha sonra Oniki hizmet sahipleri grevlerini tamamlarlar. Szgelimi, sprge alnr, post toplanr, era sr edilir121. Oniki hizmet sahipleri hep beraber meydana niyaz ederek cem evinden ayrlrlar. Bylece gece boyunca devam eden cem sona erer.
122

D. GRG CEM 1. Tanm Alevi kylerde zellikle k aylarnda Cuma akamlar canlarn ikrarlarn tazelemek, bu yolla tvbe etmek ve ruhsal adan temizlenmek iin yaplan cemdir. K aylarnda hemen her Cuma gecesi yaplr. Bu ceme musahipliler, daha nce grlm olanlar, ikrar vermi, nasip alm olanlarla grlmeye talip olanlar katlabilir. Alevi ky halkndan musahibi olmayan, nasip almam bir kii seksen yanda da olsa bu ceme alnmaz. Bu yine Malatya, Tunceli, Tokat, Sivas, Samsun evresindeki aleviler grg veya cem; Balkesir, Aydn, Isparta Mersin evresi Tahtaclar cem, i kurban, ieri kurban; Edirne ky Bektleri Ali cemi adn
121 122

Sndrlr, dinlendirilir. C. er, a.g.e., s. 360-367.

36

verirler. Her alevi ylda bir kere grgden geer, hal ve durumunun sorgulamasn yapar, ikrarn tazeler ve topluma hesap verir. Kavgal olanlar barr, anlamazlklar zlr. Bilhassa Anadoluda ksmen da kapal yaayan alevi kylerinde grg cemi bar kardelii ve birlii salamas asndan nemlidir. Cemde grgs yaplan talipten ikyeti olan ikyetini dile getirir, eer hakl grlrse, grgs yaplan talip mteki durumundaki yol kardeini raz etmek zorundadr. Kimse kimseyle ks dargn ve kavgal kalamaz. Birbirlerine hakk geenler helallik almak ve helallemek zorundadr. Aralarnda bar salanmadka grgleri yaplmaz. Eer borlar varsa grgden nce borlarn demekle ykmldrler. Yllk grgden geenler ayn zamanda daha nce yaptklar hatalar tekrarlamamaya da sz verirler. Bir Alevi ancak grgden gemekle manevi olarak temizlenmi olur, grgden sorgudan gemedike o kiinin kurban lokmas yenmez.123 Grg cemine u kimseler giremez: Evli olmayan ve musahibi olmayanlar, haram kazan edinenler, haksz yere ve keyfi olarak eini boayanlar; yalanc ahitlik yapanlar; nefsine hkim olamayanlar; hrszlk yapanlar; cana kastedenler; annesinebabasna evlatlk grevini yapmayanlar; evresine, komusuna rahatszlk verenler, alann ya da yetim hakk yiyenler. 2. cras Cem yinlerinde, Anadolunun eitli yrelerindeki alevi topluluklar arasnda temelde birlik olmakla beraber, uygulamada nemli saylacak farkllklar vardr. Dedelerin bilgi ve kltrlerine bal olarak birok deiiklikler gsteren cem; dualar, dvazlar, deyileri, samahlar, ile btn alevi zmrelerini kapsayan bir yin rnei vermek imkanszdr. Ancak elebi gelenei iinde grg cemini Ethem Ruhi Flaldan baz yerleri ksaltarak aktaralm.124 'Terceman Kurban", "Cem", "Ali Cemi", "eri Kurban", " Kurban" da denen grg cemi, ky halknn hatta evreden de

123
124

Esat Korkmaz, Anadolu Alevilii, s.224, 225, stanbul-2000; M. Erz, a.g.e., s.109. E. R. Flal, a.g.e., s.334-366

37

gelebileceklerin rahata oturabilmesine uygun bir evde veya -varsa- "cem evi denen zel olarak yaplm odada yaplr. Genellikle grg cemine ancak musahipliler, daha nce grlm olanlar ve grlmeye talip olanlar girebilirler. Ceme girecek olanlar sabahn erken saatlerinde "Pr'in desturu ile" Hakk'a arlrlar. Akam ortalk karardktan sonra davet edilenler eleri ile beraber "Hak Meydan" olarak kabul edilen cem evine gelmeye balarlar. Cem evine gelen erkekler ve baclar, yanlarnda getirdikleri ve "niyaz" ad verilen125 rek, kuru yemi veya meyve gibi yiyecekleri lokma iiyle grevli hizmet sahibine verdikten sonra yan yana iki el gste veya sa el gste, sol el aaya alnm, sa ayak baparma sol ayak zerine konmu ve vcut hafife ne eilmi olarak duya dururlar. Buna "dra durmak" veya "peymaneye durmak" ta denir. Dede: "Allah..! Allah..! Lokmalar kabul ola, muradlar hsl ola. HakMuhammed-Ali kabul eyleye. mam Hasan, ah Hseyin, Hnkr Hac Bekt Vel defterine kayd ola. Nr-i Neb, Kerem-i Ali, Primiz Hnkrmz Hac Bekt Vel, gerek erenler devrine h..." diye du (hayrl) verir Duy (hayrly) alan eler, diz zerine gelerek meydana niyaz ederler. Bylece hem "deme" secde edenlere karm olurlar; hem de trene katlm herkesle niyazlam grm olurlar. Ayrca dede ile veya cemde bulunanlarla grlmez. Baz blgelerde dudan sonra meydana deil dede'nin oturduu posta veya dede'ye niyaz ederler. Bundan sonra elerden erkekler. Yn dededen tarafa gelmek zere, orta yerde byke bir boluk brakarak halaka (daire) tekil edecek biimde otururlar. Cemaatin kalabalk oluuna gre bu halaka ve daha fazla sra olabilir. Burada herkes birbirine dnktr. Bylece "Tarikat namaz duvara bakarak hocann arkasnda deil; cemale, didar'a bakarak klnr sznde olduu gibi, herkes yzyze oturur. Du ve niyazdan sonra elerden kadnlar
125

M. Erz, a.g.e., s.112.

38

(baclar) erkeklerin tekil ettii halakann geri tarafnda mnasip bir yerde topluca otururlar. Esasen cem evine gelmeden nce kadn-erkek herkes abdest alr. Grgs yaplacak olanlarn ise gusl abdesti almalar arttr. Dede (mrid), cemde grevli her hizmet sahibinin hizmetine balamas iin izin verir. Cemde on iki hizmet sahibi vardr. Bunlar yukarda anlatmtk. Erkn almadan bir gn nce, hizmet sahipleri, grevleri iin gerekli hazrlklar yaparlar. Erknn yaplaca akam, Cemevine (meydan evi) on iki tane post serilir. Bu postlarn birer ad ve simgeleri vardr: 1- Baba (Pr) Postu: Horasan Postu 2Mrid postu: Ahmed-i Muhtar makamdr. Bu post Hz.

Muhammed postudur. 3- Rehber postu: Hz. Ali makamdr. Ali postu diye anlr. 4- A postu: Seyit Ali Sultan makamdr. 5- Ekmeki postu: Balm Sultan makamdr. 6- Nakb postu: Kaygusuz Abdal makamdr. 7- Atac postu: Kamber Ali Sultan makamdr. 8- Meydanc postu: Sar smail Sultan makamdr. 9- Trbedar postu: Karadonlu Can Baba makamdr. 10- Kurbanc postu: Hz. brahim makamdr. 11-Ayak postu: Abdal Ms Sultan makamdr. 12-Mihmandar postu: Hzr Aleyhisselam makamdr.

39

Dede'den baka dier hizmet sahipleri, sa bata Rehber (Baba) olmak zere, iki elleri gste veya sa elleri parmaklar ak olarak gste, sol elleri serbest braklm, sa ayak baparma sol ayak zerinde, vcut hafife ileri eik olarak meydann ortasnda birlikte dra dururlar. Her hizmet sahibi, hizmet sras geldike ayr olarak dra durup dusn alabilirse de genel olarak kural hizmet sahiplerinin hepsinin birlikte du almasdr. Dedenin hizmet sahiplerine verdii du (hayrl) udur: "Allah... Allah .... Akamlar hayrola, hayrlar fethola, erler defola. Hizmetleriniz kabul ola. Muratlarnz hsl ola. Hzr, gib, zhir, btn yin-i cem erenlerinin nr cemllerine akola. Onsekiz bin lemle birlikte m'min-mslim cmle kardalarmz Muhammed -Ali glbanginden mahrum eylemeye. Allah cmlenizi ddr- Ehl-i Beyt'e, mereb-i Hseyin'e nil eyleye. Muhammed el-Mustafa, Aliyye'l-Murtaz, Cebril'lMusaff, gzc Er Mustafa, Gulm Kanber, erac Cbir Ensri, Selmn Fris, Bill Habei, Kurbanc Mahmud el-Ensr, Gulm Ksn, Samahc Eb Zerri'lGfr, Ftma Bac, Amr- Eyyr ve lzniki Huzeyme'nin hsni himmetleri zerinizde ola, saklaya, bekleye... Dil bizden, nefes Kutbu'l-rifn Gavsu'lVsiln Hnkr Hac Bekt Vel'den ola. Nr-i Neb, Kerem-i Ali, Glbang-i Muhammed, Dem-i Pr Hnkr Hac Bekt Vel gerekler demine h ... " Dudan sonra, hizmet sahipleri meydana niyaz edip tekrar topluca dra geerler. Dede:"Tecell, tevell Hakk'a yazla. Tecellnz temiz, yznz ak ola. Tecell gren cehennem nr grmeye. Erenlerden himmet, ey'enlillah, Allah eyvallah 126" der. Hizmet sahipleri hizmetleri bana giderler. Ferr (carc), meydana

Allah eyvallah: Asl iy-vallahtr. Sonradan eyvallah biimine giren bu sz, dervilerde eitli anlamlarda kullanlr: arana kar, buyurun efendim anlamnda, bir ey tembih edildiinde bastne anlamnda, bir sz evetlemek ve onaylamak iin ve bir eye raz olmak anlamnda kullanlr. Ayrca glbenklerin sonunda sylendiinde amin anlamnda kullanlr. N. Birdoan, a.g.e., s.271

126

40

 defa sprge 127 aldktan sonra, sprgeyi sol koltuuna alarak dra durur ve, "Allah ..Allah!... Grh-i Nci'yim. Krklar meydannda sprgeciyim. Pr Dvnnda durucuyum. Hamd-lillah Primiz Hazret-i Bekt'dir. l-i Muhammed'den stdmz Seyd-i Ferr'dir. Allah eyvallah. Nefes Pr nefesidir " tercmann okur. Dedenin; " Allah, Allah ... Hizmetin kabul ola. Muradn hsl ola. Seyyid Ferr Efendimizin himmeti zerinde ola. Gerek erenler demine h ..." diye yapt dudan sonra bulunduu yere niyaz edip geri geri ekilerek meydan terk eder. Grgye kacak olanlar, iki mushib aile olarak genellikle drt kiidir. lerinde ya byk erkek sa bata, solunda ei, onun solunda dier erkek ve onun solunda ei olmak zere yalnayak, bellerinde "Kemerbest" kua olduu halde dra dururlar. Rehber, Grg Dr'nda bulunan drt kiinin sana geip, meydana niyaz ettikten sonra; u yeti okur: "Rabbimiz! Kendimize yazk ettik. Bizi balamaz ve bize merhamet etmezsen biz kaybedenlerden oluruz .... "128 Rehber yle devam eder: "Allah, Allah .... Eli erde, yz yerde, z Dr- Mansr'da, Hak-Muhammed-Ali yolunda, Erenler meydan Pr dvnnda, can kurban, teni terceman, Oniki mam ve Ondrt Msm-i Pk Efendilerimizin dostlarna dost dmanlarna dman olmak kavliyle; Hak erenlerin nashatini kabul, muktezsyla amel etmek zere yaln ayak, yz yere srnerek gelmi (grgye girenlerin baba ve kendi adlar sylenir) yin-i cem erenlerinin izn-i iczetiyle Muhammed-Ali yoluna, Seyyid Muhammed Hnkr Hac Bekt Vel tark-i nzeninine dhil olmak zere ko kuzulu kurbanlaryla gelmiler, Hakk' grm, rh'i Hak bilmi, Nesm gibi yzlp, Mansr gibi aslp, Fazl gibi bortan hals olmak dilerler; himmet-i Pr niyaz ederler. Allah eyvallah"

127 128

Bu sprge sembolik, kk bir sprgedir. Araf Suresi, 23. ayet

41

Dede, cemde bulunanlara hitaben, "yin-i cem erenleri! Siz bu canlardan raz msnz? der. Dede bu soruyu yksek sesle defa tekrarlar. Grgye kanlar, genellikle, daha nceden ikyete konu olacak bir anlamazlk brakmadklar iin, istekli kan pek olmaz. stekli karsa istei kabul edilir ve cemaatin araclyla mesele halledilir. stekli yoksa cemde bulunanlar ayaa kalkmadan olduklar yere niyaz ederler. Bu suretle raz olduklarn bildirmi olurlar. Dede, "Ey inananlar! Allah'tan saknn ve dorularla beraber olun"
129

mealindeki

yetini

okur

ve

devamnda;

"Tevbe

gnahlarmza

estafirullah; elimizle, dilimizle, belimizle ilediimiz gnahlarmza tevbe estafirullah; kalbimizle, cem' zmzla ilediimiz gnahlarmza tevbe estafirullah; isyanmza tevbe estafirullah... Ber Ceml-i Muhammed, Keml-i Hasan, Hseyin, l-i r blende salavt..." der ve btn yin-i cem erenlerini salavt vermeye arr. Hep birlikte, "Allahmme salli al Seyyidin Muhammedin ve al l-i Muhammed" diyerek salavt verilir. Dr'da bulunanlar, yani grlenler yz zerine kapanp secdede dururlar. Dede, Geldiin Ali yolu, durduun Mansur dr, grdn hak ddr. Hak cesedine can verdi. Kalbine iman verdi. Az tlib, dil mrid. Erenler meydannda ne grdn, ne iittin? diye sorar. Drdakiler balarn secdeden kaldrmadan, "Hak grdk. Hak iittik." derler. Dede, balar secdede olan tliplere unlar telkin eder: Allah, eyvallah kapsnda dktn varsa doldur. Alattn varsa gldr. Yktn varsa kaldr. Doru gez. Dost gnln incitme. Mrde teslm-i rz ol. Yalan syleme. Haram yeme. Zn etme. Elinle komadn eyi alma. Gznle grmediin eyi syleme. Gelme gelme, dnme dnme. Gelenin

129

Tevbe Suresi, 119. ayet.

42

mal, dnenin 130 can. Riy ile ibdet, irk ile tat olmaz. Sylediin meydann, sakladn senin. Allah eyvallah " Bunun zerine grgs yaplanlar dra kalkarlar. Dede sorar: "Erenler meydannda, Pr huzrunda mridine teslm-i rz oldun mu? Allah-Muhammed-Ali, Oniki mam ve Ehl-i Beyt soyuna mnn ikrr ettin mi? Kazya rz olup kadere balandn m? Ncilerin pvs mam Cafer-i Sdk'n itihd zere Hak dediimizi Hak bilip, btl dediimizi btl bildin mi? Muhammed Ali'nin ve Ehl-i Beytinin sevdiini sevip tevell, sevmediini sevmeyip teberr ettin mi? Drt kap, krk makam hak m? Oniki yas- mtem Hak m? Sret-i Hak'tan grnp, dnya menfaatiyle gzn kamatracak mnfklarn szlerine aldanp erenler yolundan uzaklarsan maher gn yzn kara olsun mu? Drdakiler her soruya, ''Allah, eyvallah" 131 derler. Dede, ''AllahMuhammed-Ali, Hnkr Hac Bekt Vel ikrarnzda sbit-kadem eyleye, gerek erenler demine h..." diye du eder. Bunun zerine grlenler ayn srada olmak zere dedenin nnde diz zeri otururlar. Dede en sa tarafta oturan tlibin sa elinden tutar, baparman kendi baparmana rapteder. Tlib sol eliyle Dede'nin dmeninden (eteinden) tutar. Onun solunda oturan ei ve dierleri kendisinin sanda bulunann eteinden tutar. Dede, grlenlerin kulaklarna yakn bir mesfeden onlarn iitebilecei hafif bir sesle, "Yedullah" yetini okur.132 Bu yetin okunmasndan sonra dede, cem evinde bulunanlarn hepsinin iitebilecei yksek sesle:

131 132

Baz alevi yazarlarn eserlerinde gelenin ba, dnenin mal eklinde de geer. Gelenin ba; her trl bencilliin yol iin (toplum iin) nceden feda edilmesidir. Dnenin mal ise bir yaptrmn nceden verilen haberidir. Burada dneneden ama; yoldan, ikrardan dnmektir. N. Birdoan, a.g.e., s.273

130

Fetih Sresi 10. ayet: Ey Muhammed! phesiz sana ba eerek ellerini verenler, Allah 'a ba eip el vermi saylrlar. Allahn eli onlarn ellerinin stndedir. Verdii bu szden dnen, ancak kendi aleyhine dnm olur. Allah'a verdii sz yerine getirene, Allah byk ecir verecektir.

43

L fet ill Ali, l seyfe ill Zlfikr" 133 der ve devam eder; "Nasrun minallhi ve fethun karb ve beiri'l-m'minn."134 "Y Allah, y Muhammed- y Ali; Primiz. stdmz Kutb-i lem Hnkr Hac Bekt Vel, h- Horasan... Destr- Pr" diyerek grlen taliblerin ayr ayr srtna, sa elinin parmaklar alm vaziyette defa vurur. Bu l-i b (Muhammed, Ali, Ftma, Hasan, Hseyin) penesidir. Dede ister kendi tlibini grsn, ister vekil sfatyla baka ocak tliblerini grsn, ayn duy okuyup ayn ilemi yapar. Yaplan grg Hnkr Hac Bekt Veli'ye nisbet edilmektedir. Erknla grg yapan dedeler de ayn dular ve ayn ilemi yaparlar. Yalnz svazlama iini "erkn denei", "tark", "alaca denek" ad verilen kyin aac, d aac veya melheb aacndan yaplm zel torbasnda sakl bir sopa ile yapar. Cem'de bu aa, eik vazifesi grr. Herkes "Y Allah, y Muhammed, y Ali" diye yerinden perek zerinden emekleye emekleye ayak dedirmeksizin geip, delile niyaz eder ve mushibinin yanna geer, diz kerek oturur. 135 Grgs yaplmakta olan camlar meydan niyaz edip, geri geri ekilerek yerlerine giderler. Bundan sonra, kurbanc meydann ortasna dedenin nne kurban getirir. Kurbana su ve tuz verildikten sonra, kurban sahibi, yn dedeye dnk olmak zere sa eliyle kurbann sa ayan hafife havaya kaldracak biimde tutar. Sa ayann ucu ile sol ayan mhrler ve hafife eilerek niyaz eder. Gerektii takdirde, kurban birden fazla ise, kurbanclar veya cem evinde bulunan canlar yardmc olurlar. Dede nce Safft sresinin, "Bylece ikisi de Allah'a teslimiyet
Anlam: Aliden baka yiit, Zlfikrdan baka kl yoktur. Saff Suresi, 13. ayet: A1lah katnda bir yardm ve yakn bir zafer vardr. Ey Muhammed! nananlara mjdele. 135 M. Erz, a.g.e., s. 115.
134 133

44

gsterip babas olunu aln zerine yatrnca, Biz: Ey brahim! ryy gerek yaptn; ite Biz iyi davrananlar bylece mkafatlandrrz, diye seslendik. Dorusu bu, apak bir deneme idi. Ona, fidye olarak byk bir kurbanlk verdik" mealindeki l03-107. yetlerini okur. Ondan sonra Dede; Kurban- Hall, Fermn- Cell, T- Cebril, tat-i smil" diyerek kurbanclarla birlikte tekbir getirirler. "Allah-u Ekber ... Allah-u Ekber ... L lhe llllhu vallh-u Ekber ... Allhu Ekber ve Lillhil-hamd", "Allah-u Ekber ... Allah-u Ekber ... L lhe llllhu vallh-u Ekber ... Allhu Ekber ve Lillhil-hamd", "Allah-u Ekber ... Allah-u Ekber ... L lhe llllhu vallh-u Ekber ... Allhu Ekber ve Lillhil-hamd"

L fet ill Ali, l seyfe ill Zfikr, Nasrun minallahi ve fethn karb ve beiri'l-mminn, Y Allah. Y Muhammed. Y Ali, Primiz stdmz Hnkr Hac Bekt Veli. Diyelim gnl birliiyle Allah .... Allah ... "

Dede, bunlar syledikten sonra aadaki glbengi okuyacaktr. Tm cem evinde bulunanlar, secde'ye varrlar, glbang'i alnlar yerde dinlerler, her cmle sonunda hep bir azdan "Allah... Allah..." derler. "Allah .... Allah .... Akamlar hayrola. Hayrlar fethola. erler def'ola. Mnkirler mt, mnafklar berbd ola. M'minler d ola.

45

Meydanlar bd ola. Srlar mestr, gnller mesrr ola. Hak, Muhammed, Ali yardmcnz ola. On ki mam, On drt masum pak, On yedi kemerbest katarlarndan ddrlarndan ayrmaya, Primiz stdmz Hnkr Hac Bekt Vel mun ve destgrimiz ola. Cenb- Hak mnkir, mnafk errinden, ad mekrinden hfz- emande eyleye. Dertlerimize dermn, hastalarmza ifa, borlarmz eda nasib ve myesser eyleye. Allah, devlet ve milletimizin klcn keskin, szn stn eyleye. Gkten hayrl rahmetler, yerden hayrl bereketler ihsan eyleye. Nmerde muhta eylemeye. Kurbanlarmz Dergh- zzetinde kabl eyleye. Lokmaya sevb yazla. Kazalar, fetleri, bellar defetmi ola. Dil bizden nefes Hazret-i Hnkr'dan ola. Nr- Neb, Kerem-i Ali, Glbang-i Evliy Hnkr Hac Bekt Vel. Gerek erenler demine h." Duy mteakip, zkirler kurbanla ilgili nefes ve bir dvz sylerler. Nefesler; Uyur idik uyardlar Diriye saydlar bizi Koyun olduk ses anladk Srye saydlar bizi *** Bu gn erenlere kurban Serim meydanda meydanda Kalbim ikrar canm feda Canm meydanda meydanda (Seyyid Nesm) *** (Pr Sultan Abdal)

46

Vird Derv kurban edegr seri Ayrlma yolundan olma serseri Ali'nin evld Rasl'n yr Hac Bekt gibi ere vardn m *** (Vird Derv)

Dvz; Akl ermez yaradann srrna Muhammed Ali'ye indi bu kurban Kurban olam kudretinin nruna Hasan Hseyin'e indi bu kurban. h Hatyim eder bilir mi her can Kurbann stne yrd erkn Trnanda tesbih kannda mercan M'min Mslman'a indi bu kurban (Haty)

Dvz bitince, Zkirler sazlarnn stne hafif eilerek, ''Allah. .. Allah. .. " deyip du isterler. Dede, onlara du verir: ''Allah, Allah, Hizmetleriniz kabul,

muradlarnz hsl ola. Aznz ar dert grmeye. Zikrettiiniz erenlerin

47

evliylarn himmetleri zerinizde hzr ve nzr ola. Dem-i Hnkr, kerem-i Evliy gerek erenler demine h ...." Duy tkiben, Ferr (Sprgeci) meydana defa car (sprge) alar ve sprgeyi sol kolunun altna alarak dr'a durur. Dede; "Allah Allah. Hizmetin kabl ola. Muradn hsl ola. Seyyid Ferr efendimizin himmeti zerinde ola. Erenler demine h" diye du verir. Burada sylenen nefesler ve dvz, blgelere veya zkirin (k, ozan) bilgisine gre deiir. Belli bir nefesin veya dvzn sylenmesi zorunluluu yoktur. Kurban ilerinin de bylece bitmesiyle dede, o zamana kadar diz zeri oturmakta olan cemaate; "Dr eken ddr gre... Erenler sefsna vara... Geree h ...." diyerek bir mola verir. "Eik yoklayana da destr" verir. htiyac olanlar dar karlar. enler, sigara yakabilirler. Bir sre sonra hizmete, "era Uyarlmas" ile balanr. erac nceden temiz bir bez iine tuz kor. Kurbann eritilmi ya bir kaba konulur. Yanacak biimde fitil yaplr. Gelenek bu olmakla beraber, hazr mum da era olarak yaklmaktadr. erac era malzemesini dede'nin bulunduu yere yakn olmak zere meydana koyup dr'a durur. Cematin de duyaca yksek sesle, Nr sresinin "Allah gklerin ve yerin Nr'udur. O'nun nru, iinde k bulunan bir kandil yuvasna benzer. O k bir cam iindedir, cam ise, sanki inci gibi parlayan bir yldzdr; bu, ne yalnz douda ve ne de yalnz batda bulunan bereketli zeytin aacndan yaklr. Ate demese bile, neredeyse yan kendisi aydnlatacak! Nr stne nurdur. Allah dilediini nruna kavuturur. O, hereyi bilir."136 mealindeki yetini okur. Sonra, eilip era uyandrr (yakar). era yanarken diz zeri u terceman okuyarak cem erenlerini salavt vermeye arr: "era- rn, fahr-i dervn, zuhr-i man, Himmet-i Prn, Pr-i

136

Nr Suresi, Ayet 35.

48

Horasn, Kd- Meydn, Kuvve-i Abdaln, Kann-i Evliy gerek erenler demine h ... er- Evliya nru's-semvt, ki bu menzildir ol Tr-i mnact. Kaan kim ren ola kl niyaz, Muhammed Ali'ye candan salavt" Btn cemaat salavat verir: "Allahmme Salli al Seyyidin Muhammed Mustaf "Allahmme Salli al Seyyidin Aliyye'l Murtaz "Allahmme Salli al Seyyidin Hasan'l- Mcteb "Allahmme Salli al Seyyidin Huseyn-i Kerbel "Allahmme Salli al Seyyidin Zeyne'l Ab "Allahmme Salli al Seyyidin Bkr Bah "Allahmme Salli al Seyyidin Cafer Rehnm "Allahmme Salli al Seyyidin KzmMs "Allahmme Salli al Seyyidin Ali Sultan Rz "Allahmme Salli al Seyyidin Muhammed Tak "Allahmme Salli al Seyyidin Ali Nak "Allahmme Salli al Seyyidin Hasan Asker "Allahmme Salli al Seyyidin Muhammed Mehd"

erac, salavttan sonra, ern sana soluna ve nne niyaz ettikten sonra ayaa kalkar, geri geri ekilir, meydann orta yerinde dr'a gelip u dvz okur:

49

n er- Fahr uyandrdk Hd'nn akna Seyyid el-Kevneyn Muhammed Mustaf'nn akna

Sak-i kevser Aliyye'l-Murtazann akna Hem Hatce FtmHayrun-Nisann akna

ah Hasan Hulk Rz hem h Huseyni Kerbel Ol imm- etky Zeyne'l Ab'nn akna

Hem Muhammed Bkr ol kim Nesl-i pk-i Murtaz Cafer-s Sdk mm- Rehmm'nn akna

Ms-i Kzm mm- serfirz- ehl-i Hak Hem Ali Ms Rz'y Sabira'nn akna

h Tak ve B Nak hem Hasen'l Asker Ol Muhammed Mehd-i Sahib Liv'nn akna

Primiz stdmz Bekt Vel'nin akna Harederek yanan yaklan kn'n akna"

50

Dvz bitince dede, "Ber Ceml-i Muhammed, Keml-i mm Hasan, h Huseyn l-i r blende salavt diyerek cemde bulunanlar salavt vermeye arr. Cem evinde bulunanlarn hepsi; "Allahmme Salli al Seyyidin Muhammed ve al li Muhammed" diye salavt verirler. Bundan sonra dede, dr'a durmakta olan eracya u duy verir: "Allah, Allah. Hizmetin kabul, muradn hsl ola. Cbir Ensri'nin himmeti zerinde ola. Gerek erenler demine h." eracnn meydan terk etmesinden sonra Zkirler dvz okurlar. era ile ilgili dvzlar tercih edilir. k era ile ilgili eitli dvz bilmiyorsa baka dvzlar da syleyebilir. Hatay'nin nl bir dvz, nakarat deitirilmek suretiyle defa okunur. dvzn sylenmi olduu blgeler de vardr.

Hata ettim Hd yakt delili (delil, era anlamndadr) Muhammed Mustaf yakt delili

Ol l-i ab'dan Hayder-i Kerrr Aliyy'l Murtaz yakt delili

Hatcet'l-Kbra Ftm Zehr Ol Hayr'n-nis yakt delili

51

mam Hasen akna girdim meydana. Huseyn'i Kerbel yakt delili

mm Zeynel, mam Bkr- Ca'fer Kzm Ms Rz yakt delili

Muhammed Tak'den hem Ali Nak Hasan'l Asker yakt delili

Muhammed Mehd ol sahib zaman Eiinde yet yakt delili

Bilirim gnahm hadden aubdur Hnkr- Evliy yakt delili

On ki mmdandr bu nr Haty r-i Yezdn Ali yakt delli (Haty)

"Yakt delli" nakarat ikinci syleyite "Kurdu bu yolu" ve nc syleyite "kabul eylesin" denilerek dvz defa sylenmektedir. Dvz bitince sazlarnn zerine eilip du bekleyen Zkirlere dede

52

u duy verir: "Allah ... Allah ... Hizmetleriniz kabul ola. Muradlarnz hsl ola. Muhammed, Ali, Ehl-i beyt katarlarndan, didrlarndan ayrmaya. Adlarn zikrettiiniz Oniki mamlar'n himmeti zerinizde ola. Diliniz dert grmeye. Dil bizden nefes Hazret-i Hnkrdan ola. Geree h ... " Bundan sonra Carc (Ferr) meydana defa car alp dr'a durur. Dede, "Allah .... Allah .... Hizmetin kabul murdn hsl olsun. Seydi Ferr'n yolda olasn. Ellerin dert gnln keder grmesin. Gerekler demine h ... "diye du eder. Duy takiben, sakka (ibriktar) bir elinde leen, dier elinde ibrik olduu halde, dede'den balamak zere orada bulunanlarn hepsinin eline su dker. Bu daha ok sembolik bir ykama, bir nevi abdesttir. Zira, Ceme katlan her can, cem evine gelmeden kendi evinde abdest almtr. Abdestsiz ceme katlnmaz. Cemaatin eline su dken ibriktar ve yannda elinde havlu bulunan bir bac birlikte dr'a dururlar. Dede, "Allah ... Allah ... Hizmetleriniz kabul ola. Dileinizi Hak Muhammed Ali vere. Elleriniz dert grmeye. Gnlnz incinmeye. Yoluna hizmet ettiiniz Pr'in himmeti zerinizde ola. Dil bizden. Nefes Hnkrdan ola. Geree h ... " diye dua eder. Bundan sonra sra "Tevhd"e gelmitir. Adndan da anlalaca zere Allah'n birlii zikredilen tevhidde, talama dvznn bir kt'a arasnda, cemaat tmyle tempo tutarak "L lhe llallh" derler ve tempoya uyarak iki tarafa vecd ve hu iinde dalgalanrlar. Tevhd her blgede ekilmemektedir fakat Alev-Bekt yininin temel kurallarndandr. Zkirler, Dede'den destr isteyerek dvza balarlar. Kul Himmet'in 27 kta uzunluundaki dvznn ilk iki ktasn verelim.

"Bu gn Pr bize geldi Glleri taze geldi

53

n sra Kanber'i Ali Murtaz geldi (L lhe llllah)

Ali Murtaz hm Yzdr kbleghm Mracdaki Muhammed lemde pdihm (L lhe llllah)

Dvz bitince cemevinde bulunan btn canlar bir azdan:

L ilhe llllah Ali Mrid Ali h Ali Hayder Ali h Ali Esed Ali h Ali r'dir Ali h Eyvallah hm Eyvallah L ilhe llllah

54

eklindeki yedi msralk tevhd'i defa tempo ile koro halinde okuyup, alnlarn yere koyarak secdeye varrlar. O zaman Dede, u glbangi okur: "Allah.... Allah .... Meded Allahm meded Gel derdime derman evle Yeti Muhammed Ali Gel derdime derman evle

mm Bkr'n katna Cafer'in ilm- ztna Ms Rz hrmetine Gel derdime derman eyle

Hasan Huseyn akna Yardm evle dkne mam Zeynel'in akna Gel derdime derman eyle

h Tak ve b Nak mam Hasan'l-Asker

55

Yarla men kemter Gel derdime derman eyle

Gel Hak'dan dilek dile Mehdi Sahib zaman gele Dedemolu secde kla Gel derdime derman eyle

"Allah ... Allah ... Vaktlar hayrala. Hayrlar fethola. erler defola. Secdeye inen balarnz ar dert grmeye. Adlarn ardmz On ki mamlarn hsn-i himmetleri zerimizde syebn ola. Dil bizden, nutuk Hazret-i Hnkr'dan ola. Dem-i Balm keren-i evliy, gerek erenler demine h..." Bu glbengi takiben Dede, veya rehber; "Allah ... Allah ..... Dr eken didr gre. Didr gren cehennem nar grmeye. Erenler sefsna vara. Geree h..." diyerek hizmete fsla veriler. Cemde bulunanlar sigara, su, merubat ierler. htiyac olanlar dar giderler. Bir sre getikten sonra Dede: "Edeb- erkn!" der. Btn cem erenleri diz zeri gelir. Meydann ortasnda dra gelen Ferra (Carc); "Hamd- lillh Primiz Hazret-i Bekt'dr. stadmz l-i Muhammed'den Seydi Ferra'dr. Berceml-i Muhammed, Keml-i Hasan, Huseyn,l-i r blende salavt" der. Btn cemaat; "Allahmme Salli al Seyyidin Muhammed ve al l-i Muhammed" diye salavat verir: "Allah... Allah... Hayrlar fethola. erler defola. Mnkir, mnafk mat ola. Sprgeci Selman Kr olsun Yezid- Mervan. Crmza

56

yetisin Ali h- Merdn. Hizmetin Hakk'a gee. Seydi Ferra'n himmeti zerinde ola. Yiizn ak ola. Nr-i Neb, Kerem-i Ali, Primiz Hnkrmz Hac Bekt Vel. demine h ... " Sra Mirclama okunmasna gelmitir. Zkir1er u mirclamay okurlar: Mirc okudu Cebril Muhammed Mustaf mh'i Hak emrine oldu kail Eyledi hem azm-i rh'i

Gayib'dan yand bir rak nk yakn oldu rak. Cebrail getirdi Burak Bindi ol Habb ullh'i

Bir nida eriti Hk'dan Ya Muhammed in Burak'dan Gz kamar erer nk'dan M'minlerin kble gh'i

Burak kadem basd are

57

Eriti fevk-al Fer'e Hak kdirdir cmle i'e Eyledi bu gez-nigh'i

Yolda rast geldi bir ir Y nedir bu ie tedbir Htemi'ni azna vir Sundu iki cihn h'i

Onda grd bir nev-civn Yz ems-i mh-tbn Cemline oldu hayrn Nazar kld l-Allah'i

Gayibden geldi yeil el Verdi s-pre engr asel O demde grd bir mahfel Selman'n ey'en lillahi

Oldu Mirc'n mbarek

58

Hak kldKuran tebrek anna Levlk-e Levlk Pdiahlar Pdiah'i

Buyurdu ol nr-u vhid Size armaan bu tevhid Cmlesi de oldu scd Zikretti Kelmullh'i

Gzler-i Kurret'l ayn Ali bin Hasan Hseyn mam Zeynel-Abidin Grh-u Nc gvah'i

kt sitr-eI Mntehya Eriti il-a nihay Kavutu srr Hdya Seyretti Cemlullh'i Sordu doksan bin kelm' Hak ile nik-nm'

59

Bir dem eyledi arm' Bu ne sr'dr y lh'i

Ayak ste kalkd server Oldu gnl gz Enver Sr ile oldu mnevver Dedi bu Hikmet lhi

Vard krklarn cemine Oturdu Hak makmna H ... dedi gerek demine Dem-be dem Raslullh'i

Krklar bir erbet itiler Can ile batan getiler Cezbe-i ak'a dtler Ettiler krklar Samah'i

mam Bkr mam Cafer Kzm Msa Rz server

60

Tak ba Nak Asker Muhammed Mehd penh

Ata-bah eyle Lfunden Dr eyleme rahmetinden Mahrum koyma efkatinden Ged Feyzi pr-gnh' (Feyzullah elebi)

Mralamann onuncu ktasndaki; "Ayak ste kalkd server" msras okunurken btn cem erenleri ayaa kalkarlar. On ikinci ktadaki "Oturdu Hak makamna" msras okunurken herkes yerine oturur. Zkir ondan sonra gelen msrada, "Hu ... dedi gerek demine" derken hep cemat zkire katlp "H..." derler. Onnc ktadaki "Cmlesi de oldu scid" msras okunurken btn cem erenleri olduklar yere secde ederler.

Mirclama okunurken genellikle bir erkek ve bir bac samah yaparlar. Daha fazla samahc ile kalabalk olmamasna zen gsterilir. Miralama bittikten sonra, samah eden erkek ve bac yan yana dr'a dururlar. Dede samanclarla beraber du beklemekte olan zkirlere de du verir: , "Allah ... Allah ... Cmle lemi yaradan nr-i Mutlak Y Allah, Y Allah, Y Allah! ... Nr-i Nbvvet, Y Muhammed, Y Muhammed, Y Muhammed ... Nr-i Velyet, Y Ali, Y Ali, Y Ali .... Ekber-i mmeht Hatce ve Ftma analarmz, Hasan, Huseyn, Zeynel, Bkr, Ca'fer, Ms, Rz, Tak, Nak, Asker ve Mehd cmle mmeyn, Kutb'l-rifin, Gavs-el

61

vsln Seyyid Muhammed Hnkr Hac Bekt Vel hrmetine yaptmz ibadetler, okuduumuz glbanklar, samahlar ve cmle hizmetler huzr-i Bri'de kabul ola ... Allah cmle kusur ve gnahlarmz balaya... Doru yoldan ayrmaya... eytan errinden, mnfk mekrinden koruya... Ktlere e etmeye .... Eimize, dostumuza, komumuza, ocuklarmza yeryzndeki cmle m'minlerle beraber hayrl iler, hayrl ameller, hayrl dnceler nasb ve myesser eyleye. Didr- Ali'den ve mereb-i Huseyn'den mahrum etmeye, Bilerek bilmeyerek .yaptmz gnahlara geri dndrmeye .... Samah yapan bac ve garda, miralama syleyen zkirler, hizmetlerinin prinden efat bulalar. Dil bizden, nefes Hnkr Hac Bekt Vel'den ola... Nr- Nebi, Kerem-i Ali, glbank-i Muhammed, Hnkr Bekt Vel, demi Pr, Kerem-i evliya, gerek erenler demine h ... " Dede dusn bitirdikten sonra . Zkirler ayrca bir msaade

beklemeden, "Krklar Samah"nn arlanmasn almaya balarlar. Mirclama srasnda "Samah" yapanlar saftaki yerlerine geip otururlar. Meydann msadesi, genilii orannda samahc, "Krklar samah" yapmak zere meydana gelir. Genellikle alt erkek, alt bac olmak zere oniki saysn tamamlarlar. Bulunmad takdirde daha az sayda da olabilir.

Arlama: Sabahtan ynm Hakk'a dndrdm Muhammed Ali'yi greyim dey Dnyann gmndan ektim elimi Mrid-i Kmil'e ereyim dey

Varub bir kmile yolda olmaa

62

Ahd eyleyb ikrarnda durmaa Drt duvarn binasn kurmaa Ararm stadm bulaym dey

Akm serimi sevdaya saldm Akn ateine tutuldum yandm mm eiinde peymane durdum Alinin yoluna leyim dey

Yrme; Ol mm Haseni canmla sevdim Mazlm Hseyinin gulm oldum mm Zeynel ile zindanda durdum Kendimi krk pre bleyim dey

Her zaman anarm kesmem zikirim Adna kurbanm mm Bkrn Dn gn virdeyleyip okurum Caferden bir nasp alaym dey

63

Hzlanma; Ms Kzm dmenine niyzm mm Rzya baldr zm Tak Nak Askeryedir szm Mehd ile kl alaym dey

Kul Velm Hakk'a secde ederim Hakk'n buyurduu yola giderim Dinim Hakk'dr Hak kelm ederim On ki mm'a ereyim dey

Samahclar duya durur. Dede du verir: "Allah .... Allah. ... Hayr hizmetleriniz kabul ola.Muradlarnz hsl ola.steinizi, dileinizi Hak, Muhammed, Ali vere. Dndnz samahlardan hayr hasenat gresiniz. Eb Zerr-Gfri'nin Hazreti Ftm'nn hsn-i himmeti zerinizde ola. Aliyyye'l Murtaz Krklar samahna kaydede, geree h ... " Samahclar saftaki yerlerine gidip otururlar. Sra Sakka suyuna" gelmitir. Rehber, "Edeb, erkn" der. Herkes diz zeri gelir. Sakka, su dolu bir kapla dr'a durur ve u terceman yksek sesle okur: "Bismillhirrahmnirrahm. Ve ce'aln minel mi klli ey'in hayy. 137 Allahmmec'alhu ifn min klli di. Selamullh al mm Huseyn ... Ve l-i mm Huseyn ... Evld- mm Huseyn ... Lnetullah ktil-i mm

137

Enbiya Sresi 30. ayet: Btn canllar sudan meydana getirdik .

64

Huseyn ...

138

Ltfuna muhtcz eyle ihsan y Huseyn Derdimize senden derman eyle derman y Huseyn Gayr'ye muhta klma kn' el'amn Sen medet kl bizlere her vakt y Huseyn Sad hezaren lnet olsun ol grh-u dall'e Nakz- ahd ile ehd kldlar anlar seni y Huseyn sm-i Pkin ak iin zikredeni koyma zulmette hergiz Bermurd et dde-i giryn ile alayan y Huseyn znin ile su tabrdm akna vermek iin Aknla ienlere kl b- hayat y Huseyn

Bercemli Muhammed, Keml-i Hasan, Huseyn, l-i r blende salavt..." Cemde bulunanlar; "Allahmme Salli 'al Seyyidin Muhammed ve al l-i Muhammed" diye salavat verirler. Sakka elindeki srahiden kk bir bardaa birer yudumluk su koyarak Dede ile beraber kiiye su verir. Su verirken yksek sesle: Gemiiz biz can- badan erenler akna

Ey Allahm! Onu her derde deva kl. Allah'n selm mam Hseyin'e ve onun soyuna ve ocuklarna olsun. mam Hseyin'in katiline Allah'n laneti (olsun) "

138

65

Can gz dem be dem Hakk grenler akna Kerbel det-i gmnda can verenler akna Gzm ya sebil ettim h' ehidn akna der..

Bundan sonra Sakka meydann evresinde dolanarak elindeki sudan az miktarda olmak zere btn cemde oturanlara serper. Bir taraftan su serperken bu i sresince yksek sesle: "Selmullah Y Huseyn ... Selmullah Y Huseyn,.. Selmullah Y Huseyn Ahmed-i Muhtr akna ... Hayder-i Kerrr akna Sdk- Sakka Selmn Pk akna Sakkahm Y mm Hasan ... Sakkahm h Huseyn Kl efat katresi dene Y Huseyn ... Yardm eyle Allah Allah arana Y Huseyn ... Selmullah Y Huseyn .... Selmullah Y Huseyn ... Selmullah Y Huseyn .... " Sakka bundan sonra meydann ortasnda dr'a durur. Dede du verir:"Allah .... Allah ... Hizmetini ehidler h kabul etsin. Selmn- Pk'n himmeti zerinde olsun. Geree h Bundan sonra zkirler rnersiye okurlar: tmeyp h' Peygamber'den hay Hak'dan hazer Kfiyn- b vefalar nakz- ahd etmi meer Kurretl-ayn- Rasl eylemiler derbeder Var ise gel Htr- h- Raslullah eer Ey sab var Kerbel detinden eyle bir gzer Ver bize ltfet Huseyn bn-i Aliden bir haber ()

66

Mersiye okunmasndan sonra Sofrac elinde ekmek ve kurban lokmas olduu halde meydann orta yerinde dra durur ve u terceman okur: "Evvel Allah diyelim ... Kadm Allah diyelim ... Geldi Ali sofras Hak versin biz yiyelim. Allah eyvallah, geree h." Dede du verir: "Allah .... Allah ... Hayr hizmetin kabul, muradn hsl olsun. Sofran, Kanber'in serdii sofra olsun. Gerek erenler demine h..." Cemde bulunanlarn saysna ve meydann geniliine gre birka yere sofra serilir. Lokmalar konur. Herkes sofrada yerini alr. Dede, Besmele'den sonra nsan sresinin "Onlar ileri ektii halde yiyecei yoksul, ksze ve esre yedirirler. 'Biz sizi ancak Allah rzs iin doyuruyoruz; bir karlk ve teekkr beklemiyoruz derler" mealindeki (76/8. ve 9.) yetini okur ve devamla, "Allah ... AllahLokma hakkna, evliy keremine, gerekler demine Destr Pr, izn-i mrd yryenin lokmas yrye geree h" diye destur verir. Sofralarda oturanlar yemeklerini yerler. Btn sofralar yemeini bitirince dede, sofrann dusn yapar. Yemek yiyenler ve hizmet edenler, iki ellerinin parmak ularn sofraya koyarak o vaziyette dedenin dusn cmle sonlarnda "Allah ... Allah ... " diyerek dinlerler. Du yledir:"Allah ... Allah ... El-hamdlillh, El-hamdlillh, Smme El-hamdlillh ... Nimeti Cell, Berekt- Hall, efat-i Rasl, nyet-i Ali, Himmet-i Vel... Bu gide, ganisi gele ... Hak Muhammed Allah, eyvallah h Dudan sonra sofrada yer alamayanlar veya arzu edenler yemee devam ederler. Ayrca du okunmaz. Dem ienler, on iki hizmetin devam srasnda verilen aralarda ve lokma srasnda dem iebilirler. Mehmet Erz; Cemlerin bir iret ve ahlakszlk meclisi olmadn, tam aksine, hak meydan ad verilen hakkn, hakikatin Ali kabul ede. Yiyene helal, yedirene dell ola... Yiyeni, yedireni, piirip getireni Hak saklaya, Hzr bekleye, ey'en lillh,

67

orada olduuna inanlan birer ibadet meclisi olduunu belirtir. Tahtac oymaklarnda, hayrl alndktan sonra, iki bitmitir ve artk yemekte ve darda daha iki iilemez, nk o, ak dolusudur, ikideildir, o yzden dolu, kutlu saylr.139 Ancak hibir zaman sofraya dem konmaz. Demi ienlere "Sk" verir. Dem bardan alanlar dedenin nnde diz zerine gelip dusn aldktan sonra demini ier veya dede nceden msaade etmise olduu yerde diz zeri gelip, iki eli arasna ald bardaktaki demi, ne hafife eilip dedeyi ve cemaati selamladktan sonra sr eder (ier). Dem datan sadece skdir. Bakalar ve zellikle baclar, kesin olarak dem datamazlar. Yemekten sonra, "Carc" meydana defa sprge alarak dra durur. Dede; "Allah .... Allah ... Hayr hizmetinden efat bulasn. Seydi Ferrn himmeti zerinde olsun geree h." diye du verir. Zkirler, nefes bir dvz sylerler. () Dvz takiben dede du verir. Bu glbang ayn zamanda cem birleme glbangidir. Bununla beraber bu dvzdan sonra cemin sona ermesi gerekmez. Ceme katlanlar arzu ederler ve Dede de uygun grrse muhabbet, deyi dvz ve samahlarla istenildii kadar srdrlebilir. Kural, Grg Cemi'nin bu dvzdan sonra Dedenin verdii du ile sona ermesidir. Du: "Allah ... Allah ... Akamlar hayrola. Hayrlar fethola, erler defola. M'minler d ola. Meydanlar bd ola ... Srlar mestr ola. Hak, Muhammed, Ali erenler ceminde hizmet bezledenleri, cemde bulunan baclar, kardalar cmle Muhibb-i Ehl-i Beytle beraber ddrlarndan katarlarndan ayrma ... Oniki mm, Ondrt Masum-u Pak, Onyedi Kemerbest'in himmetleri zerimizde ola. Kutb'l-rifn, Gavsu'l-Vsiln Seyyid Muhammed Hnkr Hac Bekt Vel mun ve destgrimiz ola ... ler, beler, yediler, krklar ve ricl-el gayb erenleri saf nazarlarn esirgemeye. Cenb- Hak cmlemizi mnkir mnfk errinden, ad mekrinden hfz- emnde ey139

M. Erz, a.g.e., s. 109, 125,126.

68

leye.

Dertlerimize

dermn,

gnllerimize

imn,

hastalarmza

if,

borlarmz ed nasib eyleye. Grh-i Nciye ve Zmre-i Slihn'e katlmak myesser eyleye. Nmerde muht eylemeye ... Vaktmz hayr gele. Dil bizden, nefes Hazret-i Pr Hnkrmz Hac Bekt Vel'den ola ... Oturan duran, kosuz gaybetsiz evine varp yastna ba koyan sa yata selmet kalka ... Ali yolda, Hzr klavuzu ola. Gerek erenler demine H... " Cemde bulunanlar meydana niyaz ettikten sonra ekilip evlerine giderler. Dede ile hizmet sahipleri kalnca dardaki bekiler de arlr. Rehber sa bata olmak zere duya dururlar. Dede: "Allah ... Allah ... Hizmetleriniz Hnkr Hac Bekt Vel Dergh'na yazla. Hizmetiniz kabul, murdnz hsl ola. Allah korktuunuzdan emin, istediinize nil eyleye .... Hizmetinde bulunduunuz erenlerin evliylarn himmetleri sizinle beraber ola. Nr-i Neb, Kerem-i Ali, gerekler demine h .... " Duy mteakip Dede ayaa kalkar. era meydann ortasna getirir. Yn Peygamber Postu denen kendisinin vekaleten oturduu posta dnk olmak zere diz zeri oturur. Hizmet Sahipleri Dedenin geri tarafnda dudaki sray bozmadan ayakta beklerler. Dede: "Allah .. Allah ... Btn oldu er Nr-i Ahmed. Zhir oldu ems-i Mh- Muhammed. Allah Eyvallah H dost ... " der ve er sr eder, baka deyimle delili dinlendirir. Hep birlikte meydn- erenlere niyaz ederek cem evini terk ederler.140 E- MUSHPLK (KRAR) YN 1- Musahiplik Kurumu Arapa kkenli bir kelime olan musahiplik, arkadalk yapmak, elik etmek ve refakat etmek gibi anlamlara gelir. Musahip ise, arkadalk eden, sohbeti gzel olan anlamna gelir.141 Alevi/Bektai geleneinde ise, daha nce ikrar vermi olan veya kan ba da tamayan evli iki
140

141

E. R. Flal, a.g.e., s.334-366 bn Manzur, Lisnu'l-Arab, Beyrut, C.I, s.519-521

69

kiinin eleri ile birlikte, dedenin ve cem topluluunun nnde, Hakk'a yrynceye kadar karde kalacaklarna, birbirlerini koruyup kollayacaklarna, birlik ve beraberlik iinde yaayacaklarna dair sz vermeleri biiminde gerekletirilen bir trenle kurulan manevi kardelii ifade eder.142 Aleviliin temel kayna olan Buyruktaki ifadesiyle; pir szn bilip Tanrsn tanyan ehl-i kmil katnda bir talip ile musahip olmakla marifet kardei olunur.143 Baka bir deyile musahiplik, evlilik ya da soy aac dnda sanal olarak oluturulan bir akrabalk olup lkemizdeki Alevi-Bektai evrelerde yzyllardan beri yaatlp gnmze getirilen nemli bir kurumu ifade eder.144 Musahiplie, yolun gerei olduu ve bu dnya hayatnda insanlar arasnda dayanmay hedefledii iin yol kardelii, ayrca bu beraberliin lnceye kadar srmesi gereklilii ve musahibine kar kiinin yaptklarndan, te dnyada sorumlu tutulaca iin de baz yrelerdeki ifadesiyle, hiret-ahret kardelii can kardelii gibi isimler de verilir.145 Alevi-Bektai geleneinde musahiplie ok nem verilmi olup, adeta inanan temellerinden biri eklinde kabul edilerek saygn bir kurum olarak grlmtr. Zira bu gelenekte nceleri musahibi olmayann yola giremedii ve ceme katlamad, musahip kurbanndan da yiyemedii bilinmektedir.146 lkemizdeki Alevi-Bektai evrelerde yalnzca Bektailiin Babaan kolunda bulunmayan musahiplik, genel olarak Bektailikte yaygn deildir. Bektailikte tarikata gnl veren her kadn erkek, evli ya da bekr her fert, tek bana 'nasip alr", Bekta olur, bylece Bektai topluluuna girebilir. Aleviler'de ise, her eyden nce Alevi bir ana babadan domu olmak artyla genellikle de evlendikten sonra, baka evli iftle musahip olarak toplulua katlabilir. Bektailikteki tek tek "giri, intisap yerine, Alevilik'te iki iftten oluan drt kiinin erkna girmesi sz konusudur. Buna karlk musahiplik, Bektailer dndaki Alevi zmrelerde son derece nemlidir, zellikle Tahtaclar'da inancn temel niteliklerinden birini oluturur.147 Tahtaclarda bu yzden belli bir yaa gelmi her inan mensubu kendine bir musahip tutmakla ykmldr. Bu kurum, topluluk iinde iki ailenin birbiriyle kardelik akdetmesini ifade etmekte olup bu ekilde ailelerin karlkl yardmlamasn salayarak sosyal dayanmay hedeflemektedir. Bu haliyle musahiplik, Anadolu Alevilii ierisinde nemli bir ilevi yerine
E. Korkmaz, Ansiklopedik Alevilik Bektlik Terimleri Szl, s.253,254. Buyruk, (Haz. Fuat Bozkurt) s. 87 144 Ayten Kaplan, "Tahtaclarda Aile ve Akrabalk Kurumu", Alevilik, Haz. smail Engin, Havva Engin, s. 381, stanbul-2004, 5 Harun Yldz, a.g.m., s.123
143 146 147 142

M. Erz, a.g.e., s. 110,111; M. Yaman, s. 211-215 M. Erz, a.g.e., s.111; E. R. Flal, a.g.e., s. 313,314

70

getirmektedir. Alevi toplumunun doal bir yesi olmaktan, gerek bir yesi olabilmeye gemek ve toplum ierisinde sosyal bir mevki elde edebilmek iin kiinin musahipli olmas gerekir. Geri musahipli olmadan nce de kii, doutan Alevidir ve o topluluun mensubudur. Fakat asl mensubiyet, evlendikten ve kendilerine musahip olarak baka bir evli ift bulduktan sonradr. Bu yzden lkemizde baz yrelerde musahiplik cemi, ikrar verme cemi diye de anlr.148 Bu erevede Hata mahlasl olan ah smail (930/1524)'e ait olan u drtlk Alevi/Bekta evrelerde sk sk okunur. Yol olundan baenizi saknman Yen yedirin yemiiniz koruman Musahipsiz yedi adm yrmen Musahibi olmayan anda yorulur. Musahiplik cemi, Alevi geleneinde olduka nemli, nemli olduu kadar da grkemli ve ayrntl bir yindir. Bu yinden sonra her iki aile, birbirinin dnya ve ahirette musahibi ve kardei olur, hatta birbirlerini kardeten de stn grrler. Bu yzden musahiplik kan kardeliinden daha nemlidir. Bu durum lkemizde deiik yrelerde, yol kardei, bel kardeinden daha ileridir szyle ifade edilmektedir. Bu tren gelenek iinde ayn zamanda, yeniden dou, toplulua giri anlamna gelmektedir. erdii anlam ve beraberinde getirdii sorumluluklar asndan da zor bir durum ve sreci ifade eder. 149 Birbirinin musahibi olan iki aile, mr boyu birbirlerinden sorumlu olurlar. Namus, mal ve mlk dnda hemen her eyleri ortak saylr. Musahip olan erkeklere karde, kadnlara bac denir. Musahip olanlar, hayatlar boyunca birbirlerine destek olurlar; ac ve sevinleri birlikte paylarlar. Birbirlerinin evine z kardelerinin evine girer gibi teklifsiz, habersiz, gayet doal bir ekilde girebilir ve yemeini yine ayn ekilde yiyebilirler. Arasnda asla senlik-benlik
148 149

E. R.Flal, a.g.e.,s.313; Cemal Sofuolu, Avni lhan, Alevilik Bektailik Tartmalar,s.114 Ankara-1997 H. Yldz, a.g.m., s.126

71

olmaz. Birbirlerine kar sorumluluu, lnceye kadar srer. Eer taraflardan biri lrse, dieri lenin ei ve ocuklarna bakma sorumluluunu stlenir. Yine birinin bana bir felaket gelse, szgelimi tarlasn sel alp gtrse, hayvanlarn kaybetse ya da dn yapacak olursa, kan ba olan kardeinden nce musahibi onun yardmna koar, imknna gre ona yardmc olur ve bylece sevincine ortak olduu gibi acsna da ortak olur. Musahibin, imkn olduu halde yol kardeine yardm etmemesi alevi toplumunda iyi karlanmaz ve bu durum byk bir gnah olarak deerlendirilir.150 Musahipler, birbirlerinin gidiatn, ocuklarnn hal ve hareketlerini srekli kontrol ederler. Genlerin, kt yollara sapmamas iin gz kulak olurlar. Musahip olanlar, kendi ocuklarna kar stlendikleri ykmllkleri, dierinin ocuuna kar da yklenmelidir, bu yzden ocuklarn birbirinden ayrmamaldrlar.151 Dolaysyla musahip olanlar, hayatlarnn her safhasnda birbirlerine yardmc olmak durumundadrlar. Ekonomik anlamda yardmlama, musahipliin temel niteliklerinden biri olup musahiplik, toplumsal dayanmay salar. Bylece birbirine kenetlenmi bir toplum oluturur, dayanma ve ortak sorumluluk bilincini yerletirir. Bu erevede musahiplik, Anadolu Aleviliinin en zgn dayanma kurumudur.152 Musahipli ailelerin ocuklar da birbiriyle yedi kuak boyunca evlenemezler.153 Birbirine musahip olan iki kii z karde gibi kabul edildiinden her iki aile ocuklar da karde olarak kabul edilir. Bu yzden musahiplerin ocuklar arasnda evlilie kesinlikle izin verilmez. Trk toplumlarnda karde ocuklar evlenebilmesine karn, musahip olanlarn ocuklarnn evlenmemesi, musahip kardeliinin ne kadar etkili ve kkl bir kurum olduunun gstergesidir.154 Ayrca musahip olanlar, yapm olduktan kabahat ve ktlklerin hesabn da birlikte verirler. Bu yzden eer biri hata yaparsa dieri, onu uyarmakla ykmldr; bundan dolay biri, dkn olursa dieri de dkn saylr. Bu ekilde kiilerin birbirlerini hem eitmeleri, hem de birbirlerini tamamlamalar beklenir. Bylece musahipler, birbirlerinin yapabilecekleri

H. Yldz, a.g.m., s.127 Orhan Trkdoan, Alevi Bektai Kimlii, 227,471; E. R.Flal, a.g.e., s. 314. 152 H. Yldz, a.g.m., s.127 153 . Melikoff, a.g.e., s. 274 154 M. Erz, a.g.e., s. 111-112.
151

150

72

ktlklere kar sorumlu olacaklar iin de, Alevi toplumu ierisinde musahiplik, yzyllardr bir sosyal kontrol mekanizmas ilevini de yerine getirmektedir.155 Trkiyedeki Alevilerin temel kaynaklanandan biri olan Buyruk'ta da musahiplie ok fazla nem verilmitir. Buyrukta musahiplik Hz. Muhammedin:"Ey inananlar, her iki kii birbirinizi kardelie kabul edin" buyruuna dayandrlr. Yine Buyrukta Musahiplik hakknda u bilgiler yer almaktadr: Musahiplik and, kii yaamnda yalnz bir kez yaplr. lm, dargnlk ya da ayrlk gibi nedenlerle bu and bozulsa bile bir daha yaplmaz'', "Her kiinin kendi yatnda ve kendi dzeyinde biriyle musahip olmas uygundur.156 "Bu and, ok nemlidir; bu and bozanlar, Muhammed-Ali'nin yolundan km kimselerdir. leri bozuk, sonlar karanlktr. Tanr katnda Muhammed-Ali'nin efaatinden yoksundurlar. Ahirette Tanr'nn gazab onlarn zerinedir. Drt kapnn srgn, krk makamn lanetlisidir".157 "Musahip, musahibin evine teklifsiz girer. Maln teklifsiz alr, yemeini teklifsiz yer, nk musahip, musahibin kardeidir. Karde, kardeinin evine teklifsiz gider.158 "Gerek musahip, brnn yarasna ila olandr. Musahip, kardeinin inleyiini duyandr, kardeinin derdine derman olandr. Kardeinin kfrn iman sayandr. Kardeinin derdine derman olmayan, kfrn iman saymayan musahip olamaz. Musahip olanlarn her durumda, her konumda birbirine ballklarnn sonsuz olmas gerekir159 Alevilikte, musahip olacak kiilerde bulunmas gereken baz art ve ller vardr. Bunlardan ilki ve en nemlisi yukarda da belirttiimiz gibi evli olmaktr.160 Bunun yan sra ayn dili konumalar, ayn evrede oturmalar, ekonomik imknlarnn ve yalarnn birbirine yakn olmas gerekmektedir. Ayrca musahip olacak kimselerin ana-baba ve elerinin de bunu onaylamas gerekir.161 Aslnda Alevi geleneinde kimlerin musahip olabilecei ayrntlaryla belirtilmemekle birlikte temel ilke, birbirleriyle her ynyle eit
H. Yldz, a.g.m., s.127 Buyruk, (F. Bozkurt), s.52 157 Buyruk, (F. Bozkurt), s.53 158 Buyruk, (F. Bozkurt) s.70-71 159 Buyruk, (F. Bozkurt,) s.71 160 7/241(13), 1/161 (16) 161 . zm, a,g,e., s.113; Buyruk (Haz. F. Bozkurt) s.52
156 155

73

olanlarn musahip olmasdr. rnek olarak dedenin musahibinin dede, talibin musahibinin de talip olmas gerekir; yine gen birinin yal bir kimse ile musahip olmas doru deildir. Her iki tarafn huy ve karakterlerinin birbirlerine uygun olmas, yolun yasaklad sular ilememi ve yol dkn olmam olmalar, sosyal stat ve eitim dzeylerinin birbirine yakn olmas, arada byk farkllklarn olmamas, aralarnda gizli eylerin olmamas, aileler arasnda ksknlk, dargnlk, dmanlk, kan ba ve iki gbek tesine kadar evlilikle kurulan akrabalk bann bulunmamas gerekir. Bu erevede Buyruk, daha da ileri giderek musahip olanlarn ayn ehirde, ayn kyde ve hatta ayn mahallede oturmalarn art koar 162. Bylece musahip olanlarn her zaman birbirlerinin yardmna koacak imknnn bulunmas hedeflenir. Musahiplik kurumunun, eski Trk inan ve gelenekleriyle ilikili olduu muhakkak olmakla beraber zamanla slmi bir kimlik kazandrld grlmektedir. Sz gelimi Buyruk ak bir biimde musahipliin Muhammed ile Aliden kaldn belirtir. 163 Buna gre Hz. Muhammed Mi'rc dnnde Krklar Cemine katldktan sonra ashabyla grm, onlardan her iki kiinin birbiriyle musahip olmasn istemi, kendisi de Hz. Ali ile musahip olmutur.164 Buyrukun baka bir versiyonunda ise dem'le Cebril'in musahip olduu anlatlr. 165 krar vermeyen yani musahibi olmayan bir Alevi, toplumdaki stats ne olursa olsun, ne denli bilgili olursa olsun reit saylmaz. Yola alnmayan kii Alevi saylmaz.166 Musahipli olmaya aday kiiye Talip denir. Talip musahipli olmadan, Grg Cemine alnmaz. Musahipli olmak isteyen can, nce baz snavlardan geirilir. Dedenin kye tyin ettii rehberlerden biri veya cemde post sahibi olmu kiilerden yolu yordam iyi bilen herhangi birisi, ky genlerini kk provalarla bu hayata hazrlar. Bu altrma sohbetlerinde, yola girme, musahip tutma olmaz ama nasl olaca ve nemi anlatlr. Yolda var olan On ki mam, Kerbel, dedelik, mritlik, pirlik, dem, samah gibi baz terimler, sz bekleri, beyitler sylenip aklanr. Taliplerin sorularna yantlar

162 163

Buyruk, (F. Bozkurt), s. 53. Buyruk, (F. Bozkurt), s. 52. 164 Buyruk, (F. Bozkurt), s.14-15. 165 . zm, a.g.e., s.113. 166 Erdoan nar, Aleviliin Gizli Tarihi, stanbul2004.

74

verilir. Bu bilgilendirme sohbetlerinde kz erkek ayrm yoktur. Bu altrma trenlerine "Muhabbet" veya Koldan Kopan Erkn denir.167 Yeni evli iftler, evrelerindeki baka yeni evlilerden bir aile ile gnl birlii, gr birlii iine girerlerse, bir araya gelerek musahip olmak istediklerini nce anne babalarna bildirirler. iftlerin aileleri de bu durumu onaylarsa konuyu rehbere aarlar; Rehber, duruma evet derse bu iki aile gereken hazrlklara balarlar. Bu hazrlk, yaklak bir yl srer. Gerek toplum iindeki davranlar, sayglar, efendilikleri, tavrlar, gerekse ellerine, dillerine, bellerine sk olup olmadklar v.b. gizliden gizliye, inceden inceye izlenir. yle ki bir yerde nlerine sanki rastlant imi gibi mal, para braklr. Karlarna onlar batan karacak olaylar karlarak tepkileri gzlenir. Bu snavlar geerlerse durum dedeye iletilir. 168 Eer bu snama sreci ierisinde taraflar musahiplii yrtemeyeceklerine hkmederlerse bu iten vazgeerler. Bylece kardelik and bozulmam olur ve daha sonra baka biriyle musahip olabilirler. Musahip olduktan sonra and bozanlar ise asla bir daha kimseyle musahip olamazlar ve dkn saylrlar. ayet anlaabileceklerine kanaat ettilerse yin iin dedeye haber verilir veya dedenin kye gelmesi beklenir.169 2- cras Musahiplik yini alevi toplumuna giri yinidir. Bektlikte ayrca Bektilie giri iin ikrr yini vardr. krar ayininde musahip tutma olmakszn mnferit olarak kii Bekti olabilir. Biz burada tarihi arka plan ve ilevsel zelliklerini gz nne alarak Musahiplik yinini vermeyi uygun bulduk. Musahiplik cemi tpk grg ceminde olduu gibi iinde oniki hizmeti barndran bir yindir. Musahip olmak iin karar verenler anne babann rzaln aldktan sonra rehbere bavururlar, rehber bavuran iftler hakknda olumlu kanaate vardysa durumu dedeye bildirir. Dede ncelikle onlara musahipliin getirecei sorumluluu hatrlatarak sakn bu yola gelmeyin, nk bu yol zordur; gelme gelme, gelirsen dnme. Gelenin mal gider dnenin can gider; l ama ikrar verme, l ikrarndan dnme170 diyerek taliplere musahipliin ykmllk ve
Nejat Birdoan, a.g.e., s.240 N. Birdoan, a.g.e., s. 241 169 E. Korkmaz, Alevilik Bektailik Terimleri Szl s.310 170 Buyruk (F. Bozkurt), s.57
168 167

75

kurallarn anlatr, bunu kabul edip etmediklerini sorar. Onlar kabul ettiklerini sylerlerse dede buyrukta da geen u glbangi (du) okur: Bism-i h. Allah! Allah! Yzm yerde, zm drda. Dr- Mansr'da, ellerim gani derghnda. Erenlerden hak hayrls ey'en ederim. Allah! Eyvallah, hu dost!"171 Bundan sonra elerin en az bir yl olmak zere iki ya da yl beklemesi gerekir. Bu sre sonunda Dede kye gelecei gn rehbere bildirir. Bylece musahiplik ceminin gn kararlatrlm olur. Musahiplik cemi Cuma geceleri yaplr. Rehber, yol kardei olacaklara gndzden boy abdesti aldrr, 172 btn kylnn ayr ayr rzalarn almaya yollar. Bu arada peyk, cem erenlerine cemin yaplacan haber verir. Bir gece nceden hazrlanm olan cem evine173 akam olunca nce dede girip eie ve postuna niyaz eder, sonra gzc girer, eie ve dedeye niyaz eder ve duasn alr ve grevinin bana gider, ardndan sra gzetmeksizin br grevliler ve post sahipleri nce eie sonra dedeye ve kendinden nce gelen hizmet sahiplerine niyaz ederler ve yerlerini alr. Sonra dede ercya era (delil, mum, kandil) uyandrmasn (yakmasn) syler. era glbengi okunur. Bundan sonra rehber cemin niin yapldn aklar, sonra dedenin nne gelip secdeye kapanr, kalkp dara durur. Bu srada dede cemin al glbangini okur. Bundan sonra kurbanc kurban ile ieri gelir. Kurban sahipleri ile birlikte dara durur. Kurbanc kurbann sa kulan kendi sa kulana kapatr. Sa ayan da sa gznn stne tutar. Kendi ayaklarn mhrleyip bir sre kbleye doru durur. Bu srada dede veya rehber bir tekbir getirir. Tekbirden sonra kurbanc hayr himmet eyleyin diyerek kurbanla dar kar. Musahip yaplacak kimseler rehberle birlikte delile niyaz ederler. Rehber musahip olacaklara yardm eder. Bata Mrid olmak zere sra ile oturulur. Rehbere bitiik, daire biiminde olgun ve bilgili kiiler sralanr. Onlardan yarm metre arayla dier canlar ya srasna gre otururlar. Cem'in yrtlmesi iin grevli oniki hizmet sahipleri de hazr bulunurlar.
Buyruk (F. Bozkurt) s.54; Bu glbanga gzlenge duas ad verilir. F. Bozkurt, Aleviliin Toplumsal Boyutlar, s.162. 172 F. Bozkurt, Aleviliin Toplumsal Boyutlar, s.162; H. Yldz, a.g.m, s.124; N. Birdoan, a.g.e., s..242 173 Postlar serilir, Horasandan getirilmi krkbudak amdan, yoksa Drtbudak amdan hazrlanr, rehber ceme gireceklerin kefenlerini ve kurbanlk koyun ynnden rlm kuaklar tbenti hazrlar. Bkz.:N. Birdoan, a.g.e., s. 242
171

76

Cem bu ekilde kurulduktan sonra, Rehber ayaa kalkar, dmelerini ilikler, belini balar, Mrid'e niyaz eder ve secde'ye kapanr, secdede avu ileri yukar gelecek ekilde kendi elini per. Sonra Mrid'e gider, onun elini per, Mrebbi'nin elini per, halka ile "cmlenizin niyaz" der, niyaz olur, halkadaki yerini alr. 174 "Ey m'minler! Filan olu filan, falan olu falan ile Muhammed-Ali kavlince musahip kavline girmek istiyorlar. Ali ve Muhammed'e mmet ve kul ve onlarn slkne (yoluna) girmek zere arzu ediyorlar. Siz bu adamlar biliyor musunuz? Bunlarn ceddi ve silsilesi, Evlad- Resl'e biat edenlerden ve ikrar verenlerden midir? Allah iin ahadet ediniz... " Cemaat ehadet ettikten sonra mrid: "Bu canlardan honut ve raz msnz?" diye sorar. Cemaat de ehadet ettiklerini icra ve rzalk verdikten sonra, Rehber olan kimse, musahip olacak kimselerin boyunlarna tlbent takp, nne diz zeri ktrr ve: "Baknz evlatlarm! Sizin slk ve arzu ettiiniz musahiplik kavli, byk kapdr. Bu musahiplik kavli iptida Ali ile Muhammed'den kalmtr. Bunun kadrini bilmeli. imdi, birbirinize candan bal msnz? Birbirinizi seviyor musunuz? Bu ikrar'dan, bu imandan dnmeyesiniz. Lahmike lahm, demmike dem, cismike cism
175

kavline giriyorsunuz. Can candan, kan kandan, teni tenden, mal maldan

ayrmayacaksnz. Ayracak olursanz, lanet olsun mu? ( kez sorar). Hazret-i Ali'nin Zlfikrna uraya msnz? Yznz kara olsun mu? (Bunu da kez sorar)." Musahip olacaklar, her sorunun ardndan "Eyvallah!" diye cevap verirler. Ondan sonra, Oniki imam'larn adlarn anp: "ikrarnz kadim ola, yznz ak ola. iniz sa ola. Muhammed-Ali yardmcnz, gzcnz, bekiniz ola. Bu peymandan (szden) dnmeyesiniz. Birbirinize muhabbetiniz daim ola. Muhammed-Ali yoluna inancnz ziyade ola. Pirinizin, rehberinizin yoluna cannz feda ola. M'min kardelerinize riayetiniz ok ola. Banz

174 175

M. Yaman; a.g.e., s.213 Senin kann benim kanm, senin cismin benim cismim.

77

devletli ola. Aznz tatl kala. Haramdan, zinadan, yalandan, kinden, kibirden, beri olasnz. Salkl, mutlu olasnz. Malnz arta, Hakk'a yaraya. ler, Beler, Krklar, Yediler, erenler, evliyalar, klar, sadklar, ayklar uyanklar, Hdr Abdal Sultan, Gzc Karacaahmet Sultan, Viran Abdal, Sultan Nesimi, Hatay Sultan, Kzl Deli, Pirim Hnkar Hac Bekt Veli bu ahitte, bu demanda ber-karar eyleye. Gerein demine h m'mine ya Ali. 176 der. ki can, bylece musahip kardei olmu olur. Musahiplere btn vazife ve ykmllkleri telkin edildikten sonra, elinediline-beline sahip olmalar ihtar edilir. Aksi halde o toplulukta yaayamayaca, ilerinden karlaca, anlatlr. Bu kurallara uymann bir sonucu olarak: Eer bir Alevi kynde hrszlk, zina, hakszlk, saygszlk ve benzeri toplumun su sayd kt davranlar olursa, arlp, kendisinin cemaat huzurunda and itii hatrlatlr ve kendisinden "Fahr-i Alem'in, ah- Velayet'in, Ehl-i Beyt'in bu yolun piri Hac Bekt Vel'nin raz ve honut olmayaca ona gzelce anlatlr, slaha sevkedilir. Musahiblik Treni'nde 12 hizmet yerini alr, sazlar, semahlar, iratlar yaplr, lokmalar datlr. Hataynin Musahiplik ile ilgili bir drtl yledir:

"Murtaza Aliyi candan seversen A gzn, cann gafletten uyandr Msahipsiz ile durma oturma Bir iim su'ersen klli ziyandr

Bu arada dolu (arap, rak) veya baz blgelerde erbet sunarlar. Ve teki erknn yerine getirilmesiyle birlikte iki ift musahip olur. Artk bundan sonra bu iki ift birbirinden sorumludur. 177

176 177

M. Yaman, a.g.e., s.213-214 lyas zm, a.g.e., s.113

78

Bugn, Musahiplik Cemi gemiteki otantik uygulanndan hem ksa, hem de blge zelliklerinden kaynaklanan farkllklarla uygulanmaktadr. Bunun da tesinde kentlerde ve baz blgelerde tmyle uygulamadan kalkm durumdadr.178

F. ABDAL MUSA KURBANI (YN) 1. Tanm. Abdal Musa179 Kurban (Cemi) Btn kyn katlm ile gerekletirilen birlik Cem'idir. Tohumlar topraa atlmadan nce yani k aylarnda yaplr. Perembeyi cumaya balayan gecelerde yaplmas baz blgelerde geleneklemitir. Genellikle komularn istekleri, ahslarn kurban kesmek istemeleri veya kye Dede veya baka bir konuk geldiinde kyn ileri gelenleri toplanr ve Abdal Musa kurbanna karar verirler. Bu yinde bulunacak olanlarn tamam kurban ve dier masraflara katlr.180 Abdal Musa kurban Grg yaplsn yaplmasn, her yl yaplan bir kurbandr. Grm yapldnda da son gece Abdal Musa'ya ayrlr. Abdal Musa iin kyn tm evlerini pervneler dolar. Abdal Musa treni iin yardm toplarlar. Toplanan yardmlar birletirilir. Kylnn yardm ile yiyecekler yaplr, ince ekmekler alr. zellikle genler "Abdal Musa dileklerini versin" diye gece sabahlara dek alrlar. Tm gereksinimler karlanr. Bu ilerin bitirilmesi iki gn zaman alr. 181 Lokma piince Dede: "Allah! Allah! Artsn eksilmesin, tasn dklmesin. Yiyenlere nur- iman ola. Hastalar ifa bula. Mminler ad ola. Mnafklar berbd ola. ler, beler, yediler, on iki imamlar, on yedi kemerbest, krklar, seksen bin Rum erenleri, doksan bin Horasan pirleri, yz bin gib erenleri, Hak-Muhammed-Ali, pirimiz Hac Bekta- Veli, Abdal Musa kurbanlarmz kabul eyleye. Dilde dileklerimizi,

Esat Korkmaz, Anadolu Alevilii, s.341 Abdal Musa'nn gerek yaam hakknda kesin bilgiler elde yoktur. Ancak, Orhan Gazi dneminde yaad ve Yenierilerle birlikte savalara katld tarihsel bir gerektir Abdal Musa'nn sylenceye dayanan yaam Abdal Musa Velayetname'sinde ayrntl biimde anlatlr Orada, Abdal Musa'nn kendisini yakalamaya gelen Teke Beyine kar drt-be yz mridiyle semah ede ede yrd anlatlr. Gnmzde Antalya-Elmal'ya bal Tekke kynde mezar ve tekkesi bulunmaktadr. 180 E. R. Flal, a.g.e., s.331-332. 181 F. Bozkurt, a.g.e., s.190.
179

178

79

gnlde muratlarmz ihsan eyleye. Geree hu!" der.182 Duadan sonra lokmalar yenir, cem yaplr. Bu cemi uygulayan alevi halk, Abdal Musa kurban kesildii yl kyde elem keder hastalk olmayacana, ekin ve rnlerin bereketli olacana, doan ocuklarn ana-babalarna ve byklerine saygl olacana inanrlar.183 Bu tr dinsel trenler toplumu birletirmeyi amalayan trenlerdir. Abdal Musa ad verilen dinsel tren genellikle ve Dou Anadolu'da yaayan Aleviler arasnda yaygndr. Bu tr dinsel trenlerin ortak zellii, ayrcalksz tm topluma ak olmalardr. Oysa musahiplik/yolkardelii ve Grg ad verilen dinsel trenlere herkes katlamaz. Toplumda herhangi bir su ilemi kiiler o trenin dnda kalmak zorunda olduu halde tarikat dilinde "Dkn" ad verilen bu kiiler br dinsel trenlere katlamamasna karn, bu trene katlabilirler. Bu dinsel trenlerin baka bir zellii de ksa sreli olmalardr. Genellikle bir gece yaplr. ki ya da gece st ste yapld pek seyrektir. Dinsel grnm altnda olmasna karn bir len, bir elenti havasn tar.184

2. crs imdi ve tm ayrntlaryla Antalya-Elmal Tekke kynde yaplan bir Abdal Musa trenini Fuat Bozkurttan ksaltarak verelim: Tren, kydeki Abdal Musa tekkesine kurban kesmek iin gelen iki ailenin gelmesi nedeniyle dzenlenir. Tren Dou ve Anadolu'da yaplanlardan biraz farkldr. "Akam saatlerinde trene katlmak isteyenler birer birer gelmeye balarlar, Tren odasna girenler eik niyaz, a niyaz, kurbanc ve ayak niyaz yaparlar.
182 183

M. Yaman, a.g.e., s.218. M. Yaman, a.g.e., s.218. 184 F. Bozkurt, a.g.e., s.189.

80

Kapda u duay okurlar: "Bism-i ah.185 Allah, Allah ... Eik zm, meydan yzm, rak gzm. Bercemal-i Muhammet kemal, mam Hasan, ah mam Hseyin, Ali r blend salavat." eriye adm atan, drdnc niyaz gzcye, beinci niyaz babaya (dede) verir. nce besmele eker. Ardndan u duay okur: "Velillahi meruki vel mavruhi le hey nema tevell fessema veullah!"186 diyerek babaya niyaz eder. Altnc niyaz meydanc (erac), yedinci niyaz gvende (sazc), sekizinci niyaz saki postuna yapar. "Cmleden cmleye" diyerek ortaya gelir. Ortay niyaz edip yerine oturur. Trene gelmeden nce herkes evinde abdestini almtr. En temiz ve yeni giysilerini giymitir. Toplum derlendikten sonra tren balar. Tren babann u dua ve szleriyle alr: "Erenler, birler ikiyiz, birlie balayacaz. Birbirimize dargn, kskn varsa, baralm, grelim!" Baba bu szleri kez yineler. Ardndan Arapa bir dua okur. Daha sonra u dvaz okur (28): Abdal Musa Sultan gazaba geldi

Bismi ah: Alevi- Bektai tabirlerinden olup, Bismillah anlamnda kullanlrd. ahtan ama, Ali'dir. ahn adyla anlamna gelen Ba ism-i ah"n ksaltlmdr. Bu tamlamada bir "Ali" kltnn "Allah" kavramnn nne getiini ileri srenler de vardr. Dnyasal ve yaam bir "Ali" kavram adyla balamann ve onun lmesine karlk ruhunun hala yaadnn bir kant ve mane vi basksnn var olduunun delili de saylyor. Snnilerce itirazIa karlandn sylemek gerekir. N.Birdoan, a.g.e., s.249 186 Bakara Suresi. 115. ayet. Ayetin asl u ekildedir: Ve lillhil merigu vel maribu, fe eynem tvell, fe semme vechullh. Meali: Dou ve Bat Allhndr. imdi (namaz iin) nereye ynelseniz, Allhn yz (kblesi) oradadr. Buradan da anlalmaktadr ki Dedenin Ayeti aslndan bu kadar farkl okumas, dedelerin Kuran orijinal metinden okumasn bilmedii, bakasndan iitme ve ezberleme yoluyla rendiini gstermektedir. Zira stanbuldaki cemevlerinde katldm cemlerde de ayn duruma ahit oldum.

185

81

Fetheden Urum'u yaratan medet Cihn harb oldu insan az kald Yine ferman senin el'aman medet

Biz de sevenleriz Ali'nin soyun Bizler de anlarz Hasan Hseyin Zindanda vermisin Zeynel'in payn Bakr zindanda var eden medet

Yeti mam Ca'fer al elden bizi Her dem arzumendiz, isteriz sizi Zlfikr att yuttu denizi Necef deryasn kurutan medet

Mridim Kazm Rzaya varalm Derdimize derman anda grelim, Taki, Naki, Askeri'ye erelim Mehdi'yi marada srreden medet

Hseyin Gazi Sultan bellisin, cansn

82

Niyazm kabul et mklm kansn Hseyn ovasnn gzcs sensin Ayrma koyunu srden medet

mdat sizden ancak Urum erleri Gaib erenleri Horasan piri Muallakta tutan Bb- Hayberi Cenkte Muhammede cr eden medet

Balm Sultan gerek srr- Alisin Mminlerin kanadsn kolusun Prin Hnkr Hac Bekt Velisin Cansz duvarlar yrten medet

Kul Hseynim aydur gnle demeyin Giderip ykn alp ymayn Srlarnz gnlnzden koymyin Mminin kalbinde yer eden medet

Bundan sonra cem al glbengini okur: Bismi ah. Allah Allah Akamlarmz hayrola, hayrlar vasl ola, erler defola, mnkirler mat ola, mnafklar

83

berbat ola, mminlere d- hrmet ola, ile bei kesmeye! Namerde muhta etmeye, ne idim ne oldum dedirtmeye, kendinden bakasna muhta etmeye! Gkten hayrl rahmet, yerden hayrl bereket, evliyalardan himmet, Hazreti peygamberimizden efaat eyleye! krarmzda sabit ve kadem eyleye! Dertlerimize deva, hastalarmza ifa, borlarmza sr ihsan eyleye! Hak eren, Rum erenleri, Horasan pirleri, gaip erenleri, pirimiz Hnkr Hac Bekt3a veli, Balm Sultan, Abdal Musa Sultan, Kaygusuz Sultan, Mehter ah Sultan, Niyaz baba Sultan, Veli Baba Sultan, Cemal Baba Sultan, Kolu Ak Hacm Sultan ve cmle sultanlar daim kaim eyleyip keremlerimize berdevam eyleye! Oniki mam, Ondrt masum-u Pk, Onyedi Kemerbest, yetmiiki ehid-i heda Efendilerimiz efaat eyleye! Cmlemizi Ehl-i Beyt gurubundan eyleye! Hak erenler, Hzr Nebi, medet senden ya Ali! Pirimiz, tarikat piri Hnkr Hac Bekta Veli, Balm Sultan, Abdal Musa Sultan, Kaygusuz Sultan yolumuza klavuz ola! Hak erenler kesilmi olan kurban mam Hseyin efendimizin srsne kata! Bin bir sevap eyleye! Hak erenler, bu Cem'e geleceim diye evinden abdest alp da, adm adm geldii admlarna bin bir sevap ihsan eyleye. Allah Allah diyen canlardan Allah raz ola! Bu cemin toplanmasna sebep olan canlardan da Allah raz ola! Hak erenler hepimizin ibadetini, namazn niyazn kabul ve makbul eyleye! Hak erenler cmlemizi gruh-u nci frkasndan eyleyip cennet ve cemalinden mahrum eylemeye! Dil bizden, nefes Oniki mam, ah Abdal Musa'dan ola! Akamlarmz hakknda hayrls ola! Gerekler demine h diyelim h... " Btn toplum bu sz zerine "H!.." der. Baba: "Cmle kardeler, ak olsun!" Toplum bir azdan: "Ak olsun!" der. Bu al glbenginden sonra erac Baba'nn yanna gelir u glbengi okur: "Hism-i ah! Allah, Allah ... Nur-u Muhammet, Aliden douptur, ems-i ulema! Fakirler de zerresinden alalm destur! Allah, eyvallah! Bercemal-i Muhammet Kemal, mam Hasan, ah mam Hseyin Ali ra blent salavat! erac bunun ardndan eralarn yanna gider. Orda ise u glbengi okur: "Bism-i ah. Allah, Allah. era ruen, fahri dervian, himmet-i prn, pri Horasan! Bercemal-i Muhammet Kemal, mam Hasan, ah mam Hseyin, Ali ra blent

84

salavt! Ayn yerde u ikinci glbengi okur: Bism-i h Allah Allah!.. Seyyid-i saadet, muhip-i saadet, hulasay-i mevcudat, sefi-il yevmil Arasat- mevcudat. Bercemal-i Muhammet Kemal, mam Hasan, ah mam Hseyin, Ali ra blent salavat! .. "

Baba bundan sonra Cem al glbengini okur: "Bism- ah. Allah, Allah ... Akamlarmz hayr ola, hnyrIar vasl ola, erler def ola, mnkirler mat ola, mnafk lar berbatola, mminlere ad- hrmet ola, ile bei kes"' Bu kez de ortaya gelir ve u glbengi okur: "Bism-i ah. Allah, Allah ... n era fahri uyandrdk ol Hda'nn akna! Saki-i kevser Aliyyel Murtaza'nn akna! Hem Hatice, hem Ftma hayrl nisann akna! Ondrt Masum- pak, l-i bnn akna! Onyedi kemerbest, yetmi iki ehidi heda'nn akna! Hem Hasan hulki Rza, ah Hseyin-i Kerbela'nn akna! Hem Muhammet Bakr, Nesl-i Pk-i Murtaza, hem Zeynel abann akna! Cafer- Sadk, mam-i rehnmann akna! Hem Musa-i Kazm serfiraz ehl-i hak, ol mam Rza- Esfiya'nn akna! Hem Muhammet Taki, Aliyyen Naki, Asker-i Mehdi sahip livann akna! Pirimiz Hnkrmz Hac Bekta Veli'nin akna! Hare dek yanan yaklan klar akna! Bercemal!..''' Yerine otururken ise unlar syler: "Erenler, klar, sadklar, bar yanklar, erenlerin cmleden cmleye ak olsun! Bercemal! ... " Tm toplum bir azdan: Ak olsun! derler.

85

Baba eracya dua eder: "Bism-i ah! Allah, Allah ... eralarmz aydn ola! Meydanlarmz krad ola! Hizmetlerimiz kabul ola! Muratlanmz hasl ola! Dilde dileklerinizi, gnlde muratlarnz vere! ler, Beler, Yediler, Krklar katarndan, Fatma gzarndan ayrmaya! Dil bizden nefes Oniki mam, Hnkar Hac Bekta Veli, ah Abdal Musa'dan ola! Abdal Musa Sultan'n demi devran yrye! ah smail Efendimiz hazr ve nazr ola! Geree hu!.." erac yerine otururken yukarda verdiimiz duay okuyup oturur. Baba bir glbeng daha okur: "Bism-i ah. Allah, Allah ... Darda duranlar, bizar grenler. Hak, MuhammetAli isteklerini, dileklerini vere! Gerege h ... Bu srada sazclar saz almaya balarlar. Bu dinsel trende sazc grev yapmaktadr. Okuduklar deyi yine "Dvaz mam" ad verilen Oniki imamlarn ad geen bir deyitir (29) Muhammet-A-Aliyi candan sevenler Yorulup yollarda kalmaz inallah mam- Hasan'n yzn grenler Hseyinden mahrum olmaz inallah

Zeynel Abidin'den bir dolu ien Muhammet Bakr'dan kaynayp coan ! znile mam Cafer'e ulaan Bundan zge yola sapmaz inallah

86

Musa-i Kazm'dan gelen erenler Can ba feda edip didar grenler mam- Rza'ya zehir verenler Divanda efaat bulmaz inallah

Bir gn olur okuturlar defteri ah olunun belindedir teberi Uyanrsa Taky N aky Askeri Alan glmz solmaz inallah

ah Hatayi'm bu i bir gn bitere zn katagr ulu katara Mehdi evki bu cihan tutara ah oluna sitem olmaz o zaman

Deyi bittikten sonra Baba (dede) sazclara dua eder: "Bism-i ah! Allah, Allah ... Nefesleriniz kimya olsun! Dinleyen canlara ifa olsun! Hak-Muhammet-Ali yardmcnz olsun! ler, Beler, Yediler, Krklar, Fatma gzarndan ayrmasn! Abdal Musa Sultan'n demi devran yrsn! mam Bakr efendimiz yardmcnz olsun! Geree h!.."

87

Toplum: "Ak olsun!" diye dilekte bulunur. Bundan sonra ilk semah yaplr. lk semah olarak bu yrede "Baba Semah" yaplr. Semahlar nce Baba'nn nne niyaz ederler. Sonra semaha kalkan kadnlar erkeklere kuak balarlar. Kuak gbein st blmnden balanr ve nde dmlenir. Kuak balama ii bitince kadnlar erkeklerin nnde secdeye varrlar. Bundan sonra semah balar. Semah iki kadn iki erkek oynar. Al semah olmas nedeniyle Cem evindekilerin tm ayaa kalkar. Semahn szleri yledir: kr olsun yaradann demine, Seyyah talip dm bahar evine, Oniki mam Hazret Ali yoluna, h u diyen canlara dedem ak olsun!

Trbe balarna zeyn olur gller evirmi etrafn akr blbller Muhabbeti cana katacak yerler Muhabbete giren cana ak olsun!

Semahn balangcnda ezgi yava alnr. Buna kout olarak kollar yava yava kaldrlp indirilir. ki dize sylendikten sonra "ah, ah!" diye tempo tutulur. O zaman yava dnler de balar. Bundan sonra semahn hzl blm gelir. Hzl blm aada rneini vereceimiz deyi ile yaplr. Bu deyi on ktadan oluan uzun bir deyitir. lk be drtlk hzl ikinci be drtlk yeldirme olarak oynanr. Buradaki semah evreli bir semahtr. Yava, hzl ve yeldirme blmlerinden oluur:

88

ah Abdal Musa'ya bende olal Cmlenin muradn verir tez elden Karada sancaklar niyaz edeli Muhammed'in yadigr ezelden

Mermer rak batn olmaz, batnda Rcceti var Muhammed'in zatnda Helas eyle bizi narn katnda Eiin bekleyip tozun tozaldan

Semahn bitiminde Baba u duay yapar: "Bism-i ah, Allah, Allah ... Elleriniz armasn! Dilleriniz yorulmasn! HakMuhammet-Ali yardmcnz olsun! Allah, Allah diyen canlardan da Allah raz olsun!.. "Bism-i ah. Allah, Allah ... Darda duranlar, bizar grenler ... HakMuhammet-Ali isteinizi vere! Geree hu!.. " nce semah eden erkekler sonra kadnlar Baba'ya niyaz ederler. Daha sonra semah kadnlar semah erkeklere niyaz ederler. Kuaklar zlr. Kadnlar erkeklerin elini perler. Gslerine ve yzlerine yz srerler. Ardndan kadnlarla erkekler birbirine demeden sarlr gibi yaparak birbirlerini kutlarlar. Bu kutlama ilemi srerken sazclar Gen Abdaldan bir deyi alp sylerler. Toplum "Ak olsun!?" diyerek sazclar ve semahlar kutlar. Bylece "Dolu me" blmne gelinir. Dolucular dolu ile dara dururlar. Baba dolu iin dua eder:

89

"Bism-i ah. Allah, Al1ah ... Dolularnz dolu ola! Kalbiniz gani ola! HakMuhammet-Ali yardmcnz ola! Getirmi olduunuz dolular Ebu Kevserden ola! Dil bizden nefes Oniki mam, Hnkr Hac Bekta Veliden, ah Abdal Musadan ola! Akyazl Sultan efendimiz yardmcnz, efaatiniz ola! Geree h!.. kinci glbenk ise yledir: Bism-i ah! Allah, Allah ... Demlerimiz dem ola! Cemlerimiz cem ola! HakMuhammet-Ali yardmcmz, efaatimiz ola! ekecek olduumuz demler Ebu Kevser'den ola! ler, Beler, Yediler, Krklar katarndan ayrmaya! ah Abdal Musa devran yrye! Yryen kii yrye! Geree h!... Dolucular hizmetlerine balarlar. nce dolular (rak) byke bir kaba boaltlr. Dolucular kahve fincanndan daha kk kadehleri doldururlar. lk dolular "Birliimize, muhabbetimize erenler!.." diyerek kendileri ierler. Sonra erenlere dolu datmaya balarlar. Dolu datlrken dolucu eli ile tm kadehi kavrar. Dolu kab sol elinde, kadeh sa elindedir. Kadehin iindekini erenler gremezler. Doluyu verecei zaman hafife ne eilir. Kadehi alan kimse de kadehi sa eli ile gstermeksizin alr. Doluyu itikten sonra yine ayn biimde kadehi dolucuya verir. lk dolu sra dolusudur. Sra ile herkese verilir. Sra dolusu iki ya da kez herkesi dolar. Ondan sonra yalnz iki kullananlara dolu verilir. Bu srada sazclar dolu zerine yazlm deyiler alp sylerler. Deyi: Bize de ah'tan bir dolu geldi Bir sen i saki bir de ceme ver Hnkr Hac Bekta deminden geldi Bir sen i saki, bir de ceme ver!

Paym gelir erenlerin payndan

90

Oniki mam Meclisi, Ali soyundan Krklarn ezdii engr suyundan Bir sen i saki bir de ceme ver!

Bu arada lokma fasl balar. Yufka ekmekler iine konmu kurban eti Cem'de bulunanlara datlr. Dolu ve lokma ii bittiinde, Baba deyi alm olan sazclara u duay okur: "Bism- ah. Allah, Allah ... Nefesleriniz kimya olsun! Dinleyen canlara ifa olsun! Hak-Muhammed-Ali yardmcnz, efaatiniz olsun! smini okuduumuz Muhammet-Ali, pirimiz Hnkr Hac Bekt Veli, Abdal Musa Sultan burada hazr ve nazr olsun! Yapm olduumuz ibadetler makbul olsun! Hak katnda kabul olsun! Dil bizden, nefes Oniki mam, Hac Bekta Veli, ah Abdal Musa'dan olsun! mam Bakr efendimiz yardrcmz, efaatimiz olsun. Geree h! ... der. Toplum bu dua iin: "Ak olsun!.." der. Dolucular ortaya gelirler ve unlar sylerler: "Bism-i ah. Allah, Allah ... Eksik verdik, artk aldk. Artk verdik, eksik aldk. Kemik bizden, kerem erenlerden, eksik bizden, tamam erenlerden. Ak olsun ienlere, rahmet olsun genlere!.." .

Baba topluma dner: "Sakiler, eksik verdik, artk aldk; artk verdik, eksik aldk, hakknz helal edin!' diyorlar. Helal ediyor musunuz?" Toplum: "Helal olsun!.. " der. Baba yeniden doluculara dner: " Siz de helal edin!". der. Dolucular: "Helal olsun!" diye cevap verirler.

91

Baba bu kez doluculara ve dolu sahiplerine dua eder: "Bism- ah. Allah, Allah ... Hizmetleriniz kabul olsun! Muratlarnz hasl olsun! Yzleriniz ak olsun! Hak erenler keselerinize Halil brahim bereketi versin. ler, beler, yediler, Krklar katarndan, Fatma gzarndan ayrmaya! Dil bizden, nefes Oniki mam, Hnkr Hac Bekta Veliden. Geree h!.. Dolucular yerlerine otururlar. Sprgeci yeri sprr. Yeniden semah balar. Bu sefer yaplan semah Krklar Semahdr. Semah balamadan Baba dar kar. O dardayken sazclar semah almaya balarlar. Cem evinde bulunanlar sra gzetmeksizin semaha kalkarlar. erac era tepsisiyle gelip semahlarn ortasndaki bolua oturur. Gen yal hemen herkes semaha kar. Semaha kmayanlar ayaa kalkmlardr. Onlar da olduklar yerde kollarn hareket ettirirler. Semahn szleri yledir: ktm krklar yaylasna ardm ler akna Yzm yerlere srdm Yediler krklar akna Hu Ali'm hu Hu gerekler demine

Gelsin Muhammed'im gelsin Dmlerin elin alsn Canm Hak'ka kurban olsun Yediler krklar akna

92

Hu Ali'm hu Hu gerekler demine Gelin u faktan geelim. Ak karay seelim Ab- kevserden ielim Yediler Krklar akna, Hu Ali'm hu Gerekler demine hu!.. Bu dnya kurulu faktr Gereklere szm yoktur Ali bir Muhammet haktr Yediler, krklar akna Hu Ali'm hu Gerekler demine hu al Hatayi'm gel varalm Derghna yz srelim Anlar dursun biz varalm Yediler krklar akna

Son drtlkte baba ieriye girer. O da semah dnenlere katlr. Bir sre dnp sonra yerine oturur. Semahn bitiminde semahlar dra dururlar. Baba onlara dua eder.

93

Semahlar yerlerine otururlar. Bundan sonra son bir semah vardr ki bu da gzc semahdr. Antalya yresinde dinsel trenin son semahdr. Semahlar nce Baba'ya niyaz ederler. Baba'nn sa dizi ile gsn perler. Balangta anlattmz Baba semahnda olduu gibi bu semahta da kadn semahlar erkek semahlara kuak balarlar. Ardndan kadnlar erkeklere niyaz ederler. Sazclar semahn szlerini sylemeye baladklarnda semahn yrme blm balar. Bu semahta her ileri yrme srasnda ayak ba parmaklar mhrlenir. Semahn szlerinin bir blm yledir:

Salavat getirin Muhammet-Ali'ye Bizim dinden yksek din bulunur mu? vp yaratana kr diledi Yaban arsnda bal bulunur mu?

Onu u cihana ceyran eyledi Hakkn cemalini seyran eyledi Ali'n, smail'in kurban eyledi yle bir mbarek din bulunur mu?

Semahn ikinci blm ise Pir Sultan Abdal'n nl iiri ile oynanr:

94

Hzr Paa bizi berdar etmeden Aln kaplar ah'a gidelim Siyaset gnleri gelip yetmeden Aln kaplar ah'a gidelim

Gnl kmak ister ah'n kkne Can boyanmak ister Ali mkne Pirim Ali Oniki mam akna Aln kaplar ah'a gidelim

Her nereye gitsem yolum dumandr Bizi byle klan ahd- amandr Zincir boynum skt hayli zamandr Aln kaplar ah'a gidelim

karm bakarm kale bana Mmin Mslmanlar gider iine Bir ben mi dmm can telana Aln kaplar ah'a gidelim.

95

Ilgn lgn esen seher yelleri Yre selam eylen Urum erleri Bize peyik geldi ah blblleri Aln kaplar ah'a gidelim

Yaz seli gibiyim akar alarm Haner alp cierciim dalarm Garip kaldm u arada alarm Aln kaplar ah'a gidelim

Pir Sultan'm eyder mrcetli ah'm Yaram ba verdi, szlar ciergahm Ar direk direk olmu ahm Aln kaplar ah'a gidelim.

Bu semahn bitimi ile sazclarn grevi biter. Ellerinde sazlar ile dara dururlar. Baba u glbengi okur: "Bism-i ah. Allah, Allah!.. Hizmetleriniz kabul olsun! Muratlarnz hasl olsun! Hizmetlerinizle beraber yzleriniz ak olsun! Hak erenler keselerinize Halil brahim bereketi versin! ler, beler, yediler, Krklar, Ehl-i Beyt sevgisinden ayrmasn! mam Bakr efendimiz stmzde hazr ve nazr olsun! Geree h!.." Sazclar yerlerine otururlar. Sofrac girer ve u glbengi okur:

96

"Allah, dost medet, sofra geldi nbet. Muhammet Aliye verelim candan salavat!" briki ieri girer. Eller ykanr. Ardndan bask yer sofralar gelir. Baba sofraya dua eder: "Bism-i ah. Allah, Allah!.. Sofra-y merdan, hizmet-i yezdan, bereket-i Halil brahim! Sofra Ali'nin Nimet Veli'nin, hret Muhammed'in! Lokma hakkna, evliya keremine, gerekler demine, yryen kii yrye, geree h!.. " Sofrac sofralar sermeden:

"Evvel Allah dedik Kadim Allah dedik Geldi Ali sofras Destur Ya ah dedik."

diye ksa bir drtlk okur. Babann izniyle sofra serilir. Lokma yendikten sonra sofrac yine terceman okuyup sofralarn toplanmas iin Baba'dan izin alr: "Bism-i ah. Allah Allah!.. Evvel Allah dedik Kadim Allah dedik Hal oldu Ali sofras Toplansn destur ah dedik stadmz, pirimiz Kamber Ali Sultan. Bercemal!

97

Baba'nn izniyle sofralar toplanr. Bundan sonra Baba sofra sonu duas okur: "Bism-i ah. Allah, Allah!.. Sr ola, nur ola, yediklerimiz tuhur ola! Bu gitti dolu, Allah ulu, pirimiz tarikat piri, kubbeyi alem Hnkar Hac Bekta Veli! Artsn eksilmesin, tasn dklmesin! Hak-Muhammed-Ali bereketini versin! Piiren, taran, getirip gtren kazanan koyana salk sefalk, dirlik birlik, hayrl evlat, hayrl devlet ihsan eylesin! Kurban sahiplerinin kurban kabul ve makbul olsun! Kurbanna kyne, bin bir sevap eylesin! Salkla sefalkla, dirlikle birlikle bu aylara bu gnlere yine tekrar tekrar dn eylesin! Yiyenlere helal, yedirene delil olsun! Bu haneden gelmi gemi ve bu yurtlardan nesli kesi1mi olanlarn da ruhlarna olsun! Dil bizden, nefes Oniki mam, Hac Bekta Veli'den, ah Abdal Musa'dan ola! Kamber Ali Sultan Efendimizin himmetleri stmzde hazr ve nazr ola! Geree hu!.." Yine briki gelir. Eller ykanr. A elinde leen ortaya gelir ve u szleri syler: "Bism- ah. Allah, Allah!.. Kzldeli ocandan olduk, uyandk. nip Hakkn eiine dayandk. Al, yeil nurlara boyandk. stadmz pirimiz Krklar iinde Seyyit Ali Sultan, Kzldeli Sultan! Bercemal." Bundan sonra Baba aya dua eder: "Bism-i ah. Allah, Al1ah ... Hizmetleriniz kabul olsun, muratlarnz hasl olsun! ler, Beler, Yediler, Krklar katarndan, Fatma gzarndan, ehl-i beyt sevgisinden ayrmasn! krarnzda sabit ve kadem eylesin! Dil bizden, nefes Oniki mam, Hnkr Hac Bekta Veli, ah Abdal Musa'dan olsun! Seyyid Ali Sultan, Kzldeli Sultan efendimiz stmzde hazr ve nazr olsun! Geree hu!.. " Ardndan sofrac duasn almak zere ortaya gelir. unlar syler: Bism-i ah. Allah, Allah ... Hak verdi biz yedik. ahn demine hu dedik hu!.." Bu kez Baba sofracya dua eder: "Bism-i ah. Allah, Allah ... Hizmetiniz kabul

98

olsun, muradnz hasl olsun! Yzleriniz ak olsun! Bizden dil nefes Oniki mam, Hnkar Hac Bekta Veli, ah Abdal Musa'dan olsun Kamber Ali Sultan efendimiz stmzde hazr ve nazr olsun! Geree hu!.." Sofralar bylece kaldrlr. Sprgeci ortaya gelir ve duasn okur: "Bismi ah. Allah, Allah ... Hasan Hseyin ile iki gzm de yatr. Yezite lanet etmek erenlere itir. Ali ile Fatma Krklara batr. stadmz, pirimiz Krklar iinde Ferratr. Bercemal!.."

Baba da sprgeci iin u duay eder: "Bism-i ah Allah, Allah!.. Hizmetleriniz kabul olsun! Muratlarnz hsl olsun! Yzleriniz hizmetlerinizle beraber ak olsun! Dil bizden nefes Oniki mam, Hnkr Hac Bekta Veli'den olsun. Seyyit Ferra Efendimiz bizimle birlik olsun! Geree h!" . Sra brikinin duasn okuyup hayrlsn almasna gelmitir. Elinde ibrikle ieri girer: "Bism-i ah. Allah, Al1ah!.. Haydar'n rhndan olduk inirak, yz srdk derghna olduk pk! Erenler meydannda olduk ark- ark! Ustadmz, pirimiz Krklar iinde Selman- Pak. Bercemal..." Baba, brikiye yukardakilerde olduu gibi bir dua eder . Bu kez dolucular gelirler ve "Saki suyu" datmaya balarlar. Saki suyu dinsel trende datlacak sudur. Kimi zaman ierisine Abdal Musa yatrndan toprak ve kolonya katld olur. Dolucular bu suyu bir kap iinde dinsel trene getirirler. Trende bulunanlara birer yudum verirler. Sudan her ien "Lanet Yezid'e!" der. Sonra dolucular yle dua ederler. Bu dolucu (saki) duasdr: "Bism-i ah. Allah, Allah!.. Ey Yezit, din-i har, nasl girdin Hseyn'in kanna!

99

Ben demedim, Hak buyurdu senin anna, Lanet olsun senin fask imanna! Cafer- Sadk'a ba indirmedin, efaati kimden umarsn ey Yezit? ah Hseyn'im Kerbela'da Ehl-i Beytinle susuz kalan, Saka Hseyin, Cennetullh Hseyin ve Rahmetullh Hseyin... "Saka Hseyin, Cennetullh Hseyin; Rahmetullh Hseyin!" szlerini tm toplum bir azdan yineler. Oniki mamlarn adn anarak tekbir getirirler. Baba doluculara dua eder: "Bism-i ah. Allah, Allah!.. Hizmetleriniz kabul ola! Muratlarnz hasl ola! Yzleriniz ak ola! Kesenize Halil brahim bereketi vere! ler, Beler, Yediler, Krklar katarndan, Fatma gzrndan, Ehl-i Beyt sevgisinden ayrmaya! Datm olduunuz saka suyu mam Hseyin Efendimizin Cennet-i lda Kevser banda verdii sulardan ola! Dil bizden, nefes Oniki mam Hnkr Hac Bekta Veli, ah Abdal Musadan ola! mam Hseyin Efendimiz stmzde hazr ve nazr ola! Gerekler demine hu!" Saki suyu'nun topluma datlmas bitince bir ka damla su da eraa damlatlr. Sra Kurbancnn duasn okumasna gelmitir. Kurbanc u duay okur: "Bism-i ah. Allah, Allah!.. Ferman- Celil, delil-i Cebrail, Kurban- smail, tekbir-i Halil, Allhuekber, Lailhe illallh, Allhuekber ve lillhilhamd, l fet ill Ali, l seyfe ill Zlfikr, l havle ve l kuvvete ill billhil Aliyyil azm. Bismillhi Allahuekber. Bercemal." Baba da Kurbancya u hayrl duay eder: "Bism-i ah. Allah Allah!.. Hizmetleriniz kabul ola! Muratlarnz hasl ola! Hak-Muhammet-Ali yardmcnz, efaatiniz ola! Fatma gzarndan ayrmaya! Dil bizden nefes Oniki mam, Hac Bekta Veli, ah Abdal Musa'dan ola. Kasb- cmert efendimiz stmzde hazr ve nazr ola! Gereklere hu diyelim hu!.. " Bundan sonra kurban sahipleri meydana karlar. Baba onlara da dua eder: "Bism-i h, Allah, Allah!.. Kurbanlarnz kabul olsun, muratlarnz hasl olsun! Cmle dileklerinizi, gnlde muradnz versin. Kurbanlarnz binbir sevap, yarn

100

Srat Kprsnde yardmcnz olsun. Kurbanlarnz mam Hseyin Efendimizin srsne katlsn. Dil bizden, nefes Oniki mam, Hnkr Hac Bekta Veli, ah Abdal Musadan olsun. Geree h Ardndan iznikiler (pervne) gelip dualarn okurlar: "Bism-i ah. Allah, Allah!.. Pervneydik, dne geldik. Ak oduna yana geldik. Kemik bizden, kerem erenlerden, eksik bizden tamam erenlerden! stadmz, pirimiz Kaygusuz Sultan. Bercemal!.." Baba znikilere yle dua eder: "Bism-i ah. Allah, Allah!.. Hizmetleriniz kabul, muratlarnz hasl ola! ler, Beler, Yediler, Krklar, Kaygusuz Sultan efendimiz stmzde hazr ve nazr ola! Gerekler demine hu diyelim h!.." Bylece cemin sonuna gelinmitir. Baba dinsel treni bitiri dualan okur. Bu son dualara ve yaplan ilemlere "Cem Birlemek" denir. Dualar yledir: "Bism-i ah. Allah, Allah ... Oturan duran, kovusuz, gaybetsiz, hanesine varan, yastna niyaz edip ban koyan sa yatp salam kalka! ah Abdal Musa Sultan yardmcs ola. Geree h... "Bism-i ah. Allah, Allah ... Sr ola, nur ola!' Yediklerimiz tohur ola! Bu gitti ganisi gele! Hak bereketini vere! Sofra dolu, Allah ulu, pirimiz tarikat piri, kubbe-yi alem Hnkar Hac Bekta Veli. Artsn eksilmesin, tasn dklmesin! Hak-MuhammetAli bereketi versin! Piiren taran, getirip gtren kazanp koyana salk, sefalk dirlik dzenlik, hayrl evlat, hayrl devlet ihsan etsin! Kurban sahibinin kurban kabul ve makbul olsun! Kurbanna kyne bin bir sevap eylesin! Salkla, sefalkla, dirlikle, birlikle bu aylara, bu gnlere tekrar tekrar dn eylesin! Yiyene helal, yedirene delil olsun! Bu haneden gelmi gemi ve bu yurtlardan nesli kesilmi olanlarn da ruhlarna olsun! Dil bizden, nefes Oniki mam, Hnkr Hac Bekta Veli'den, ah Abdal Musa'dan ola! Kamber Ali Sultan efendimizin himmetleri stmzde hazr nazr ola!.. Geree h...

101

Bylece dinsel tren son bulur. Bundan sonra halk birer birer Baba'ya niyaz edip evlerine dnerler. 187 Sonu olarak, grg ve musahiplik yinlerinin aksine, ne kan en nemli fark, Abdal Musa Ceminin hemen herkese ak olmas ve Alevi toplumunu birletirme, bir araya getirme amacyla yaplm olmasdr. Kukusuz Abdal Musa yininin yaplnda yreler arasnda baz farkllklar vardr ancak bu deiiklik Alevi dinsel trenlerinde her zaman grlen bir durumdur. Gnmzde kylerden byk kentlere gelip yerlemi olan Alevi halk, bu geleneklerini son yllarda daha canl tutmaya balamtr. rnein, stanbul'da Karaca Ahmet Sultan, ahkulu Sultan ve dier birok derghlarda ve evlerde Abdal Musa trenleri kutlanmaktadr. G. HZMET GRME (BA OKUTMA) YN 1. Tanm Aleviler'de bu erkn, musahiplik erknna yakndr. Bu erkn, kiinin ikrrna bal olduunu gstermeye ynelik olarak yaplr. Kii musahibiyle birlikte dedenin huzurunda toplumdan helllik diler. Talebi olanlar dinlenir ve tatszlk varsa zlr. Oniki hizmet hizmetlerini ifa etmesiyle birlikte cem sona erer. Bektailikte ise ba okutan bir can, mridin huzurunda usulne uygun biimde ellerini gsne kavuturup ayaklarn mhrleyerek A'rf sresinin 22. ayetini188 okur ve "Bu fakirden incinmi can varsa dile gelsin ve hakkn talep etsin" der. Mrid cem erenlerine o candan raz olup olmadklarn sorar. Talebi olan varsa dinlenir ve razlk alnr. Sonra dier hizmet sahipleri belli erkn dhilinde hizmetini ifa ederler. 189 Mahiyeti itibariyle Grg Cemi'ne benzeyen bu erknn, her yl bir veya en ok drt ylda bir yaplmas gerekir. Bir sene yaplamazsa ikinci yl
F. Bozkurt, a.g.e., s. 190-208. Arf Suresi, 22. Ayet: Bylece ikisini de kandrarak mevkilerinden drd, aacn meyvesini tattklar vakit edep yerleri alverdi. Hemen zerlerine cennet yapraklarndan yaptrmaya baladlar, Rabbleri onlara Ben size bu aac yasak etmedim mi ve eytan size ak bir dmandr; demedim mi? diye nida buyurdu 189 B. Noyan, a.g.e., s. 294-296
188 187

102

muhakkak yaplmaldr. Bir yldan fazla zaman geirenlerin ayrca bir kurban kesmeleri gerekir. Be yldan fazla zaman hizmet grmeyenlerin yeniden ikrar trenine girmeleri ve yeniden nasb almalar lazmdr. Her can kendi mridinde hizmet grr. Bu tren, herhangi bir kusuru bulunsun bulunmasn insann kendini temize karmas, kardelerinden helallik dilemesi ve bunu almas demektir.190 Genellikle bu erkn her yl Muharrem mateminden sonra mersiyelerin okunmasnn ardndan, Muharremin onikinci gn akamndan o ayn sonuna kadarki gnlerde yaplr, Safer aynda yaplmaz. Ondan sonraki zamanlarda da yaplabilir.191 2. crs

Hizmet grme (Ba Okutma) Erknn Bedri Noyandan ksaltarak aktaralm. Kdem itibaryla, daha nce ikrar vermi can kim ise, evvela o meydana gelir. 192 Meydana ikrar trenindeki gibi girilir, eralar uyarlr. Hizmet grecek talip ayaa kalkar, Dar'a ve Horasan postuna niyaz eder. Bandan fahrini, arkiyesini, dervi ise tacn sa eline alr. Ellerini gsne kavuturup ayaklarn mhrleyerek u terceman okur: Bism-i h, Allah Allah!. Rabbena zalemn enfsen ve in lem tefir len ve terhamn leneknenne minel hasirn193 ayetini okur ve yle devam eder: - Allah Allah!.. Yzm yerde, zm darda, erenler meydannda, Hakk Muhammed Ali divannda, canm kurban tenim terceman. Bu fakirden arnm incinmi can karde var ise dile gelsin bile gelsin, hakkn taleb eylesin, Allah eyvallah...

E. R. Flal, a.g.e., s.333 ; B. Noyan, a.g.e., s.162; Hasan Basri Erk, Tarih Boyunca Alevilik, s.174 stanbul -1954, 191 Bedri Noyan, a.g.e., s. 162 192 H. B. Erk, a.g.e., s.174 193 Arf Sresi 23. Ayet : Rabbimiz, biz kendimize zulmettik, eer bizi balamaz ve merhamet etmezsen mutlaka ziyan edenlerden oluruz.

190

103

Mrit sorar: Erenler canlar, bu can dr- Mansurda duruyor, Ne dersiniz, kendisinden raz msnz? der. Hzr olanlarn ikayeti yoksa: Allah eyvallah... Biz ondan razyz, erenler de raz olsun". diyerek postlarnda secde ile niyaz ederler. Mrit: Eyvallah ... Dervi derviin hizmetinde olur. der. Eer drda duran kiiden arnm incinmi gcenmi kimse varsa, davac sfat ile yere niyaz edip ayaa kalkar ve dara dikilir. Davasn anlatp hakkn talep eder. Mrid her iki taraf dinleyerek hkim sfatyla kesin kararn verir, helalletirir ve taraflar bartrr.194 Can ileri varp, mrit nnde diz st oturur. Tbendini mride teslim eder. Baba tbendi yerinden perek niyaz eder, can'a da ettirir. Sonra Ta tekbirini okur. Bunda sr suresinin birinci ayetini 195, ve Kasas suresinin 88. ayetinin son yarsn okur.196 Bundan sonra tekbir getirir. Tac cann bana giydirir, iki eliyle yanlarndan aaya doru svazlar, "Havalet ya ah!." der, "L fet ill Ali, L seyfe ill Zfikr. deyip; "Allah-Muhammed-Ali" diyerek sa el ile cann srtn yapr.197 Tbendini beline dolarken can iki dizi zerine kalkar, ellerini bana kor. Mrit l-i mran Suresinin son ayetini okur: Y eyyhellezine mensbir ve sbir ve Rbit vettekullahe leallekm tflihn 198 Sonra yine tekbir getirir, "Havalet ya ah- evliya H dost..." der. L fet okuyarak tibendi balar. Can, usulyle niyaz eder. Dr'a ekilir. Ta tercemann okur: Bism-i h, Allah Allah!.. Erenler akna kemter kemine ...

H. B. Erk, a.g.e., s.174 sr suresi 1. Ayet: Her trl noksanlktan mnezzeh bulunan Allah kulunu geceleyin Mescid-i Haramdan alp kendisine bir takm ayetler gsterelim diye etrafn mbarek kldmz Mescid-i Aksya gtrd. nk iiten, bilen Odur. 196 Kasas Suresi, 88. yet: Hkm Onundur. Siz ancak Ona dndrleceksiniz. 197 Yapmak: Srtn svazlamaktr. Srtn sa, sol ve ortasndan yaplr. B. Noyan, a.g.e., s.163 198 l-i mran Sresi 200. Ayet: Ey man edenler! Sabredin ve sabr yarnda dmanlarnz gein. Rabtal bulunun ve Allahtan korkun ki felah bulasnz.
195

194

104

Yzm fer eyledim ry-i zemine, Giyb Kaygusuzdan tac- izzeti Allah erenlerden dilerim himmeti Berceml-i Muhammed... Mrit, yerinde niyaza geerek u cevab verir: Bism-i ah, Allah Allah!.. Yzn ak ola, istein fethola. Allah, Muhammed, Ali, Oniki mam Ondrt Masum-u Pk Efendilerimiz yr ve yaverin ola Hazreti Hzr yoldan ola Hazret-i Pr Hac Bekta Veli yardmcn ola. Gerek erenler demine H ... Hazr olanlar da bunu yerlerinde secdeye varm olarak dinlerken, hafif sesle Allah Allah!.. derler. Mrit H deyince hep beraber H der ve dorulurlar. Hizmet gren nce mride, sonra srasyla eraa, rehber postuna, niyaz eder. Herkes de ona secde ile niyaz ederler. Can, oradan Horasan postuna varp niyaz ile dara gelir : Allah, dost tercemann okur sonunda "ak olsun" deyince mrit te "Ak olsun!" diye cevap verir. Hizmet gren yerine oturur. Dierleri sra ile kalkarlar hizmetlerini bylece grrler.199 Yaplan aratrmalara gre bu erkn da zellikle byk ehirlerde yok olmaya maruz kalm olan yinlerdendir. 200 . DRDAN NDRME ERKNI 1. Tanm Bu erkn da yine ibadet erknnn ierisinde yer alan bir hizmet erkndr. len Alevinin ardndan yaplan bir "razlk alma" erkndr.
199 200

201

Drdan indirme erkn, len

Bedri Noyan; a.g.e., s. 163-164 . zm, a.g.e., s.115 201 Hakk Sayg, Soru ve Cevaplarla Alevi- Bekti nanc, s.197, stanbul-2005

105

bir cann velisi veya vasileri tarafndan tpk o can hayatta imi gibi dnlerek, bata yaknlar olmak zere ilikili olduu insanlarla helallemesi, varsa onlarn haklarn yerine getirmek iin yaplr. Bu cemde len kiini sorgusu grlmektedir. Bu erknda lenin velisi veya vasisi len kii adna Dr- Mansr'a durur ve "arnm, incinmi, gcenmi kimseler varsa gelsin, hakkn talep etsin, Allah, eyvallah" diyerek tercman okurlar. Merhumun denmemi borcu kalmsa veya alacakl karsa vasiler demeyi kabul ederler. Cem "z gnl birliiyle biz sularndan vazgetik, Allah da affetsin. Ruhu d olsun. Hak erenleri yardmcs olsun" derler. Zkirler lnn ruhunu ta'ziz amacyla nefes ve dvaz okurlar.202 Cemin masraflar lenin ocuklan ve musahibi tarafndan karlanr. Cemaatin raz olmasyla Hakkn da o candan raz olacana inanlr. 2. cras Bu erkn yerine getirecek olan Hakk'a yryen kimsenin yaknlar, yani varisleri, bal bulunduu cem evinin dedesine mracaat ederler ve gn belirlenir. Bu erkn, genellikle Hakk'a yryen kimsenin krknc gn yaplmaktadr, ancak daha nce yaplmasnda bir saknca yoktur. Dardan indirme erknnn yaplaca gn, Hakk'a yryen kimsenin ruhunu ad etmek iin bir kurban kesilir. Hizmetin grlecei cem evine bal canlar ve Hakk'a yryen kimsenin yaknlar, ei dostu davet edilirler. Dardan indirme erknnn yaplaca gn ve saat gelince iinde Oniki hizmet bulunan cem balar, eralar uyandrlr. Post duas'ndan balanarak hizmetlerin yrtlmesine geilir, hizmet erann uyandrlmasyla Dr Cemi uygulanr, ardndan dier hizmetler grlr. Eer alm olan baka bir cemin iinde Dr Cemi yrtlecekse; yeri geldiinde, sral erkn olarak uygulanr. 203 Dar'dan indirme erkn ya da Toprak Cemi adlaryla da anlan Dar ceminde; Hakk'a yryenin kz, damad, torunu ve ei, yakn akrabalarndan iki kadn ve bir erkek meydana alnr. Dede'nin nnde dra dururlar. Dede; "Eyvallah ... Dervi' in (ya da bac'nn) dr iin meydandasnz deil mi?" , der.
202 203

. zm, a.g.e., s.115; H. B. Erk, a.g.e., s.192, E.R. Flal, a.g.e., s.332-333 H. Sayg, a.g.e., s.197,198; Esat Korkmaz, Anadolu Alevlii, s.438

106

Dar sahipleri;" Eyvallah!" , diye karlk verir. Dede bu kez; "Deerli canlar ... ncelikle sizlerden sz edelim. Hakk' a yryen merhum ... Dervi'in (ya da Bac'nn) dr'ndasnz. u anda onun hizmetine kurban tladnz deil mi?", diye sorar. "- Eyvallah!" , cevabn alnca yle devam eder; "- Hakk'a yryen merhumun ikrar alnm myd? Yolunu doru drst srdrm bir can myd?" Dr'dakiler ya; " Eyvallah!", diyerek dede'nin sorusuna olumlu cevap verirler. Ya da gerei sylerler. Olumlu yant almas durumunda dede devam eder; "Yolunu srerken mr hayatnda bir hataya, noksana, dknle urad m?" Dar'dakilerden ya; "Eyvallh!" , biiminde olumla yant alr ya da szgelimi; "Dknle urad; cezasn ektikten sonra dknl kaldrld" , cevabn alr. Bu kez sorar; "Dknl kaldrldktan sonra doru drst yolunu srdrd yle mi?" sorusuna cemdeki canlar ya; " Eyvallah! ya da; "Dknl kaldrldktan sonra fazla yaamad Hakk' a yrd", derler. Dede;"yleyse nce size soralm. Onun vekili olarak dar'dasnz deil mi?" diye soru yneltir. "- Eyvallah!", cevabn alnca bu kez; "Cem erenlerinden ya da burada bulunmayanlardan herhangi biri; Benim o candan alacam vard, ikyetim vard, yle eksii vard, derse siz o can iin dar'da dikiliyorsunuz. Gelecek ikyetlerin tmn karlamaya, yerine, getirmeye kefil misiniz?", der. Hakk'a yryenin yaknlar;"Eyvallah!" , karln verince dede yineler; " Kefil misiniz?"; " Eyvallah!", cevabn alnca bir kez daha yineler; "Kefil misiniz?" "- Eyvallah!", cevabnn zerine yle seslenir;

107

"Peki yleyse. Sizler o cana kar znzden, cannzdan hakknz helal ettiniz mi?" Dede'nin sorusuna dar'a duranlar hep bir azdan; "Helal ettik!", diye cevap verirler. Dede bu kez;"Burada bulunmayan canlara da onun hakkn helal ettirdiniz mi? Dar'daki Hakk'a yryenin yaknlar; "Eyvallah! Helal ettirdik" cevabn verirler. Dede bir kez daha sorar; "- Grtnz m, sordunuz mu?" Dr'dakiler; "- Sorduk, grtk" , diye seslenirler. Dede;"Hakkn hell ettirdiniz mi?", diye sorunca dr'dakiler; "- Hell ettirdik!" cevabn verirler. Yine Dede; "Her konuda vebali boynunuza alyor musunuz?", diye sorar. Dr'dakiler;"Alyoruz!" , karln verince dede yineler; "Alyor musunuz?" Dar'dakiler "Eyvallah. Alyoruz!", diye seslenirler. Dede nc ve son kez sorar; "Alyorsunuz deil mi?". Dr'dakiler; "Eyvllah", derler. Dede bu srada yle seslenir; "Btn vebli boynunuza aldnz kantlayan bir niyaz da siz edin." Bunun zerine dr'a duranlar niyaz ederler; niyaz etmekle sorumluluu aldklarn cem erenlerine anlatm olurlar. Tekrar dr'a getiklerinde dede; "Cem erenleri, cem kardeleri, bu canlar Hakk'a yryen '" Dervi' in (ya da Bac'nn) drndalar. O'nu bilen, gren, O'nu tanyan canlara soruyorum. Bu can ikrrnda, imnnda, yapt hata ya da hatalarla, dzelttii hal ve hareketleriyle iyi bilir miydiniz?" Bunun zerine cem kardeleri; "- Eyvallah!.. Dknl kalktktan sonra olumsuz bir davrann grmedik" derler. Dede devam eder; "Sizler de O'nun dknlnn kalkmasndan yana mydnz?

108

Cem erenleri;" Yanaydk!.." karln verirler. Dede bu kez;" Peki! Bu cana hakknz helal ettiniz mi?" diye sorunca cem erenleri; "Helal ettik", der. Dede yineler; "Helal ettiniz mi?" cevabn alnca bir kez daha sorar; "- Helal ettiniz mi?" Yine ayn cevab alnca yle der; "Eyvallah Hak cmlenizden raz olsun" Okunan dvazlarn ardndan Dede dua verir: "- Bism-i h. Allah Allah!... Bi hakkn mevt merhumun ruhu d ola, taksiratn affeyleye, menzilini yakn, mekann cennet eyleye. Meydan- Ali'de merhum can iin hizmet yapan canlarn da hayr muratlarn vere. Cmlesini ele, yere drmeye. Mnkire, mnafa dalattrmaya. Yollarn artmaya, Daima dileklerini, gnllerindeki hayr muratlarn ihsan eyleye. ktklar postlardan kendilerine hayr gstere. Dil bizden, nefes Hnkr- Pir'den ola. Kerem-i Evliya geree H!" Dede'nin verdii duadan sonra merhum iin hizmet gren yaknlar; "Cmleden cmleye!" diyerek cem erenlerine toplu halde niyaz ederler. Bir dervi dede'nin nndeki postu toplar ve dr'a durur. Dede hayrlsn verir; " Bism-i h. Allah Allah!.. Hizmetin kabul ola. Meydana serdiin postlardan Hak erenler, cmle muhip canlarmzn ayan kaydrmaya. Postu Baba'nn da himmeti seninle ola. Dil bizden, nefes Hnkr- Pir'den ola. Kerem-i evliya geree H!" Hayrlsn alan dervi niyazla karlk verir. Dede ise; "Niyaz Hakk'a!", der. Daha sonra dervile Dede; "Ya Allah, ya Muhammet, ya Ali!" , diyerek grrler. Sprgeci meydan alr: Grlen hizmetin sona erdiini belirtmek iin meydana kez sprge alar. Ardndan dr'a durarak hayrlsn alr; "Bism-i h, Allah Allah!.. Hizmetler kabul, muratlar hsl ola. Ettiin hizmetten kendine efaat ola. ar alan elin, dar eken dizin, sallanan kolun, Hak diyen dilin zeval grmeye. Meydan- Ali'den Seyyid-i Ferra'n da himmetleri senle beraber ola. Dil bizden, nefes Hnkr- Pir'den ola. Kerem-i evliya geree H!" Dede'den hayrlsn alan sprgeci niyaz eder; cem erenleri olduu yere

109

niyaz eder. Bylece Hakk'a yryen cann dar cemi tamamlanm olur.204

Zkirler lnn ruhunu taziz iin nefes ve dvazlar okurlar. Bu yinde okunan nefes ve dvazlara birka rnek verelim:

te geldim ite gittim Yaz iei gibi bittim u dnyada ne i ettim mrcm geti gitti

ardlar mam geldi Her biri bir ie yeldi Azrail penesin sald Can kafesten utu gitti

Tenime su koyucular te geldi yuyucular Kefenim elinde, Hoca Kefenciim biti gitti

204

Esat Korkmaz, Anadolu Alevlii, s.438-441

110

Ayrdlar ilimizden p attlar belimizden Pek tuttular kolumuzdan Can cesedden utu gitti.

lettiler mezarma Sndm gani kerime Toprak attlar serime Gzm ya tat gitti

mam telkine balad Bir sevapk i iledi Komular bizi bolad Geri dnp kat gitti

Kabrime bir melek geldi Bana bir sualcik sordu Hm edip bir topuz vurdu Tebdilciim at gitti

111

Teslim abdal oldu tamam te geldi ahir zaman Yardmcmz Oniki mam Ten trba kart gitti

Vardm ki yurduna ayak grm Yavru gitmi, ssz kalm ota Canlar ikest olmu meyler dklm Sakiler meclisten kesmi aya

Laleyi, smbl, gl hr alm Sleyman tahtn sanki nr alm Zevk- evk ehlini ah- zar alm Gme tebdil olmu 1fetin a

Zihni dehr elinden her zaman alar Vardm ki ba alar, bban alar Gonceler perian, gller kan alar eyda blbl terk eylemi o ba205

205

Hasan Basri Erk, a.g.e., s. 193-194

112

Bu erkn kimi yerlerde uygulanmaya devam etse de zellikle g sonras byk yerleim merkezlerinde terkedilmi durumdadr.

H. KOLDAN KOPAN ERKNI Bu erkn daha ziyade yeni yetimi olanlar yani genleri, itimalara, ayinlere altrmak, onlara erknn adet ve muaeretini, adabn retmek, tarikatin ne demek olduunu bildirmek ve tarikat sevgisini alamak iin konulmu, bir muhabbet ve sohbet meclisidir.206 Dier, ayinlere bekrlarn girmesi yasak olduundan gen kz ve delikanllar, ana-babalaryla birlikte ancak bu ceme katlabilirler. 207 Toplantya gelen canlar eli bo gelmezler, erkekler demleriyle, kadnlar, meze ve yiyeceklerle gelir1er. Yalnz eralar yaklr, demler iilir, zakirler alarlar, nefesler ve buyruklar okunur, semahlar yaplr. Genler bu mecliste semah usuln, nefes ve buyruk armasn renirler. Dede glbang ektike, genler de ellerini birbiri stne koyar, baba ve anneleri gibi hareket ederek Allah, Allah nidas ile ayin-i cemin ruhi duygusuna itirak ederler. 208 Gnmzde bu erknn neredeyse tamamen ortadan kalktn sylemek mmkndr. I. DKN KALDIRMA ERKNI 1. Dknlk Messesesi Alevilikte yol kurallarn koruyan, toplum barn salayan dzenin bozucularna uygulanan kimi yaptrmlar vardr. Bu bozguncularn dt duruma
H. B. Erk, a.g.e.,.191, 192 E. R. Flal, a.g.e., s.332 208 H. B. Erk, s.191, 192
207 206

113

dknlk ad veriliyor. Dknlk geici ve srekli olmak zere iki trldr. Geici olanda katlanlmas ok zor yaptrmlar uygulanr. Burada halkn su ileyene kar tam bir boykotu sz konusudur. Kimse sulunun selamn almaz. Hibir eksii, gedii giderilmez. Evine gidilmez. Mal, davar komusununkilere katlmaz. Dnlere gidemez, dnlere arlmaz. Bayramlalmaz, hali, hatr sorulmaz. Hastasnn durumu sorulmaz. ls varsa kaldrlr. Yardm edilir, ancak evine gidildiinde yemei yenmez, suyu iilmez. Teselli bulsun diye krk gn konuulur, krknc gn boykot gene ilemeye balar. Srekli uygulananna ise "yoldan dme" ad veriliyor. Bu durumda olanlarn yaadklar yeri terk etmekten baka areleri yoktur. Artk mrlerinin sonuna kadar Alevi topluluklarnda bulunamazlar.
209

Alevi toplumuna

ikrar vererek giren herkese, birtakm tler verilmeden nce sorulmu ve "Bu yol gtr. Ateten gmlektir, giyilmez. Demirden leblebidir, inenmez. Kldan ince kprdr, geilmez. Kltan keskindir, dayanlmaz. Demirden yaydr, ekilmez. Gelme gelme! Dnme dnme! Gelenin mal, dnenin can... " denilmitir. te bu koullar tayarak Alevi toplumuna girmeyi kabul eden canlar, ilerideki yaamlarnda ileyecekleri sulardan dolay dkn olmay kabul demektir. u da bir gerektir ki bu ar cezalar bilen hi kimse toplum dzenini kolay kolay bozamaz.
210

2. Dknlk Sebepleri Yoldan dmeye sebep olan sular; 1- Kuran'da evlenilmesi yasak edilmi kimselerle evlenilmesi, 2- krardan dnlmesi, 3- Zinada bulunma durumu. 211

M.Erz, a.g.e., s.144 5 N.Birdoan, a.g.e. , s.363 211 F.Bozkurt, a.g.e. , s.115
210

209

114

Bu durum Alevi toplumunda kesinlikle yasaklanmtr. Herhangi bir biimde bu duruma denler Alevilikte yoldan dm, merdut (tard edilmikovulmu) ve Mervan saylrlar. lmleri halinde bile cenazeleri ykanmaz, namazlar klnmaz. ylece defnedilirler. Alevi ve Bektai yolunun gnahlar "Orta Derecedeki Gnahlar" ve "Byk Gnahlar" balklar altnda ikiye ayrlr. Orta Derecedeki Gnahlar: Bir su ileyip bu suu ilediini halkn grmesi, halk iinde eksik bir yol gstermi olmak, yabanc bir kimseye el kaldrm, bir kimseye kibir, kin ve garaz etmi, eliyle koymadn alm, gzyle grmedii bir eyi grm gibi aklam, bir kimseye zarar vermi olmak ve bunlara benzer sular orta derecede sulardr. Bunlar ileyen talip kendi gnahn peymaneye geip (dara durup) yola boyun vererek "mrvvet!" diyerek ele verirse kendisine be tarik vurulur, ayrca tercman (belli bir para) da alnr. Byk Gnahlar: Mridinden destursuz gizlenmi olsa, rehberinden keza musahip kardeinden izinsiz bir i etmi olsa, musahibinin evine, malna zarar verici olup onlar rtc, koruyucu olmasa, musahip evine eli uzunluk etmi, yol srrn am, mrid gznden dm, musahibinin gnln krm, yola gelip dnm ve yeniden meydana gelmi olsa bunlar byk sulardan saylr. Byk sulu olan, yola boyun verip dara durup mrvvet, diyerek yzn yere srerse ona krk tarik vurulur. Eer mrit, krktan vazgeerse on iki tarik vurulur. Bunlarn hibiri balanamaz. Ayrca tercman olarak bir kurban tlattrlr. Alevi topluluklarnda dknlk cezalarnn her blgeye ve her dedeye gre, deiik bir durum almas da grlyor. Belli bir yasa kitabnn olmay, olsa bile her dedenin bundan haberdar olmay yznden byle farkl uygulamalar olabiliyor. Uygulanacak cezalarn belirlenmi olduu yazl bir metni bir Alevi dedesi olan Bedri Noyan'dan alarak sunalm: Battal Gazi Derghna bal kimi Alevi topluluklarnn (Eskiehir, Seyyid Gazi, Ulubey, Nazilli) mritleri arasnda varlan bir kararla dknlk hakknda alnm ve "Ahitname" ad verilmi, yazl ve alt her bir mrit tarafndan imzal olarak her birine datlm olan bir metin

115

vardr ki, bu metinde yle yazar: 1- Kasten zina edenlere be yl dkn cezas, yz liradan be yz liraya kadar haline gre para cezas verilir. Cezay dedikten sonra seksen denek vurulur. 2 - Zinaya teebbsten yl dknlk ve en ok yz lira para cezas verilir. Cezas kalknca seksen denek vurulur. 3 -Hrszlk yapan iki sene erkna (trenlere) alnmaz. Hrszln derecesine gre ald maln deerini sahibine dedikten sonra o maln drtte biri kadar ceza alnr. 4 - ftira edene bir yl dknlk, iftirann arlna gre yirmi be ile iki yz lira arasnda para cezas alnr. 5 - Yalan ahit1ik yapana bir yl dknlk, yz lira para cezas verilir. 6 - Kasten adam ldrenler, edebiyyen erkna alnmazlar, selam verilmezler. Hayatn ve namusunu kurtarmak iin silah kullananla, elinden kaza ile olay kanlar sulu saylmazlar. 7 - Sebepli sebepsiz kfr edenlerden yz lira ceza alnmadka erkna alnmazlar. 212 8 - Hrszlk, zina, kumar gibi kt yola zendirenlerden durumuna gre elli ile iki yz lira arasnda ceza alnr ve bir yl erkna alnmazlar. 9 - Dknlk cezas alan taliplerle, erkna gelmeyen ve nedensiz erkn terk eden talipler bir yl erkna alnmazlar. Onlarla tanklk yaplmaz. Selamlar alnmaz. 10 - Cezasn bitiren bir talip, ayn rehberde hasm bulunduunu ileri srerek erkna gelmemek isterse rehberi, onun kendisinin istedii bir baka rehbere verebilir. Kendiliinden hibir rehber deitirilemez. 11 - Hukuk ilerinde zahiri (devlet) mahkemelerine bavurmak rehberler ve
212

N.Birdoan,a.g.e.,s.368

116

talipler iin sutur. Rehberler arasndaki hak davalarn mrit zmler. Talipler arasndaki davalar ise mrit bulunmad durumlarda rehberler tarafndan uzlatnlr. Mrit ve rehber kararna uymayanlar bir yl erkna alnmazlar.213 12 - Dkn talibi erkna alan rehbere o talibin ald ceza aynen verilir. Bu cezay pir ocandan mrid uygular: 13 - Mecburiyet olmadka menfaat gzeterek kzn rzas ile zahire (darya, Alevi olmayana) verenlere be yl dknlk cezas verilir. Kz alan damat ikrar- bent olursa ceza kaldrlr.214 14 - Bir talibin einin zina ettiine rehber kanaat getirirse be yl dknlk cezas verilir. Talip karsn terk ederse cezas kaldrlr.215 15 - Rehberin oluna bir talip kz veremez. Fakat rehber, kzn bir talibin oluna verebilir. Talip, damadn rehber edinemez. 216 16 - Bir rehber, kendi olunu ve torununu taliplie alamaz. Damadn alabilir. 17 - Susuz yere, nefsinin hkm ile karsn boayanlar ve baka bir kadn ile evlenenler, evlendikten sonra boand kars ile temasta bulunamaz. Be yl dkn olur, durumuna gre be yz liraya kadar ceza verilir. Boad kadnla hibir kadn bir araya gelemedii gibi bu kadn erkna da alnmaz. 217 18 - Bir rehber dkn olduu durumda, rehber kalkncaya kadar (dknl kalkncaya kadar) talipleri geici olarak bir baka rehbere teslim edilir. Taliplerden biri rehber vekillii yapamaz. Yalnz, rehber, yoldan ebediyyen der veya vefat ederse;
"Zahiri mahkeme" sznden ama elbette ki Cumhuriyet'ten nceki Hanefi fkh ile hkm veren mahkemelerdir. Doal olarak eriat ile yarglanmak istemiyorlar. 214 Grlyor ki Alevilikte var olan sreklilik, soydan gelme olay burada bir yumuamaya uram. Alevi olmayan kii Alevi ile evlenirse dkn oluyor ama einin yoluna (Alevilie) girmeyi kabullendiinde de reddedilmiyor. 215 Cmledeki eksiklik be ylk cezann kime verileceidir. Byle sularda be yllk ceza kadnn kocasna veriliyor. Kadnn cezas ise ebediyyen dknlktr. Kimi yerlerde lm cezas uygulanmtr. 216 N.Birdoan,a.g.e.,s.369 217 Alevilikte iki evlilik ve kadn boamak kesinlikle yasaktr. Bu madde ile kadnlarn bu hakk ve bu ok evlilik gibi yakksz davrann nlenmesi amalanmtr. Ancak, erkein boad kadnn bu eylemden dolay erkna alnmaynn aklamasn yapmak zordur. Kadnn suu olmad iin bu cezann uygulanmasna neden gerek grld belli deildir.
213

117

halefi kalmazsa talipler iinden uygun birisi rehber atanabilir. 19 - Zahit olduu durumda kocas len bir kadn erkna alnmaz ve ldnde dara ekilmez.218 20 - Cezalardan toplanan paralarn te biri Seyyid Battal Gazi Derghna, te biri Veli Baba Derghna (Senirkent-Ulubey'de), te biri de arkasnda halef brakmayp len fakir taliplerin hizmetine harcanmak zere rehberine teslim edilir. 21 - Dkn olan taliplerin adlar btn rehberlere duyurulacak, erkna alnmayacaklardr. 22 - Rehber, menfaat salamak iin kumar oynarsa, rehberlik erefini kracak biimde sarholuk yaparsa cezalanr. Onun cezasn mrid tayin eder. 23 - Kumar oynayan talipler bir yl erkna alnmazlar. 219 24 - Rehberler, bu ahitname (yemin belgesi) ile konular konumak zere ayda bir toplanty kabul ederler. Bu ahitnameyi erenler yolunun selameti iin aynen uygulamay biz rehberler, mridimiz huzurunda kabul ettik ve imzaladk. Dknlkten kaldrma erknna gemeden nce su ileyen kiinin dkn ilan edildii bir ayini zetle verelim: Dkn edilmesine karar verilen bir kii olunca Mrid, bir dkn meydan aar. Meydan erlerinden bir kimse, ikyeti varsa bunu gzcye syler. Bir "Muhabbet Meydan" alacanda eralar uyarlmadan nce gzc, darda durup Mride durumu aklar. Uyarc (mrid, dede, baba) bakanlnda ba tal (anabac), erac, gzc, rehber, topluca eriat evine giderler. 220 Orada, aralarnda konuurlar. Meydana dnnce orada zakirler, bir dvaz-imam alar, okurlar. Dede ayaa kalknca herkes kalkar. Dede, boumlu, kayn aacndan
Buradaki "zahit" szcnn anlam "dinin buyruklarn yerine getirip yasaklarndan saknan, ibadetle uraan" demektir. Acaba yasa koyucular bu szckle Snni ileri mi amalamlardr? 219 N.Birdoan,a.g.e.,s.370 220 eriat evi, tren yaplmadan nce, ikrar verip yola girecek olan canlarn hazrlandklar evdir. Bu evde canlar, yol kurallarn yeniden gzden geirir, abdest alp kefen giyerler.
218

118

yaplm erkn deneini yeil torbasndan karr. Ocan yanna gider. Denein bir ucunu ocaa dayayarak ikyetiye; "Altndan geen, suyundan ien Hakk ynnden dur(uzak) olsun mu?" der. ikyeti de, "Olsun" diye erkn deneinin altndan bir defa geer. kinci defasnda mrid, "Altndan geen, suyundan iip kt dille gybet eden Hakk ynnden dur olsun mu?" der. ikyeti yine; "Olsun" diyerek denek altndan geer. nc defasnda mrid; "Kardeine bilmeden kemlik eden Yezid kanna kanm olsun mu?" der. O da, "Olsun" diyerek denek altndan bir defa daha geer. Bylece ikyetiye, kesin olarak doru syleyip sylemedii, meydanda olanlar yannda bir defa daha ve yemin ettirilerek tekrarlatlm olur. Ondan sonra da tanklara ayn ekilde yemin ettirilir. Sra ikyet edilene gelmitir. O kimse, nceden gzc tarafndan bilindiinden zaten meydana alnmamtr. Eer; bir ekilde ieri girmi olursa dedenin elini pmeye geldii zaman dede, ona avucunun iini deil tersini ptrr. Bu ileme uraynca kendiliinden dar kar. Orada da pabularnn burun tarafnn meydan odasna doru deil de dar evrilmi olduunu grr. Olan biteni hisseder. Gzcye ii sorar. O da, "Grlecek gnn var, sabret" der. 221 Sank da kahve ocanda bekler. 222 Sonunda sank da meydan odasna arlr. Meydan odasna niyaz ederek kalkp durur. Ancak ieriye gemeden orada dara durur. Dede, buyurur. Meydanc, davay anlatr. Sank savunmasn yapar. Kendisinin tanklar var ise onlar syler. Bu tanklar da erkn deneinden geirilerek yemin ederler ve ayakta ifadelerini verirler. Bundan sonra uyarc (mrid), ba tal bac, gzc, rehber, erac hep birlikte eriat evine giderler. Durumu inceler ve konuurlar. Bir karara varrlar. Meydana dnerek yine kahve ocanda beklemekte olan san arrlar. Bu defa sank diz ker ve meydan odas eiine ban kor. Bu defa, meydan odas rehberi tarafndan boynuna t-bent(teslim kemendi) geirilmi, ba ak, yaln ayak ve
N.Birdoan,a.g.e.,s.372 Alevilerde byklerin ellerinin ii plr. Bu, emee saygy simgelemektedir. "Pabucun tersini eline vermek", "Grlecek gn olmak" hep bu Alevi dknlk terimlerinden olup Trkemizin gnlk konuma diline gemitir.
222 221

119

srtnda kefen denilen dz, dikisiz gmlekle getirilmitir. Zakir ve saz, tekrar bir dvaz alar. Bundan sonra zakir, yksek sesle: B'ism-i ah, Allah Allah! Hakk klnc keskin olur, mmin kalbi incitme, Bu meydanda ezel ebed gerek vardr, yalan yok Bu meydana eri bakan Mervanlara aman yok Bu eran n geirene zaman yok Bu ocan n srdrene ziyan yok Mnkir iken ikrar verip erenlerden yaman yok Hakk klnc keskin olur, m 'min kalbin incitme... 223

diye seslenir. Buna ba derler. Bundan sonra uyarc (mrid) karar bildirir. Sank olan kii davay kaybederse artk dkn saylr. Gzc, onu dar karrken oradakiler, "Yuf, mnkire!" diye barrlar. Dkn olann yol kardeleri (eleri, musahipleri, kefilleri) de bir-iki dakika sonra destur alp onun yanna giderler. Dkn olan, artk evine gidemez. Kardelii (musahip) onu en yakn olan yalnn evine sndrr. Bir ba tal(kadn) eii olursa bu daha iyi olur. Artk ertesi gn dknn toplumla ilikileri kesilmeye balar. Davarlar srden karlmaya balanr. Krk gn, karsna, ocuklarna, evine kimse uramaz. Onun el srd yerlere kimse el srmez. Ayrca verilmi bir ceza varsa o da yerine getirilir. (Para cezas, elik vurmak, srgn v.b.)224

223 224

N.Birdoan,a.g.e.,s.373 N.Birdoan, a.g.e., s. 3714

120

3. crs.

Dkn Kaldrma Cem'i dkn ilan edilip cemiyetin dna itilen birinin tekrar yola alnmas iin dzenlenen Cem' dir. Kiinin dknlk durumunun, kaldrlmas, btn hukuki, medeni haklarnn geri verilmesi iin meydan almasdr. Bu erkn da yine ibadet erknnn iinde yer alan bir hizmet blmdr. 225 Dkn yaplan kii, kendisine verilen ceza sresini tamamladktan sonra, evine snm olduu kii (eik ss) dkn iin, onun adna, dknn nasip ald gece yaplan ayin-i cemde bulunanlar arr ve bir mrvvet meydan atrmak iin konuurlar.226 Bu, sulunun topluma geri dnebilmesi iin yaplan trendir. Bunu, rehber ve mride de syleyip anlaarak ta meydan atrabilir. Meydan alnca, eik ss, dkn kii iin efaat ve balama ister. Burada dknn ilemi olduu su tartlr. Bazen sulunun bal olduklar pir ocana veya Hacbekta'a gidip oradan izin almalarna karar verirler. Eer buna gerek grlmediyse rehber dkn ieriye alr ve birlikte dedenin huzurunda dara durup u terceman okurlar:227 "Bism-i ah, Allah, Allah!.. Can- dilden bel balayp evliya erknna. Hamd lillah yine durdum pirimin divanna. ok kusurum var el- aman zikrederek, snp geldim erenler ltf-u ihsanna. Canm kurban, tenim kldm bu yolda tercman. Allah eyvallah candan, pirimin fermanna" der ve rehber bu cann tekrar ceme gelmek istediini syler. Dede, yol dkn olan talibe: "Sen Hakk, Muhammed, Ali yoluna kar geldin, verdiin ikrarn bozdun, senin bu meydanda iin yok, sen bizim birimiz olamazsn" diyerek dar kmasn syler. Talip, rehber eliinde kapya kadar gidip tekrar dedenin huzuruna gelip aman diler. Ancak dede, kabul etmez ve defa kapya kadar gidip tekrar geri gelip dedenin huzurunda aman dilerler. Bunun zerine dede, cemde
H. Sayg, a.g.e. , s.201 Mrvvet: Byklk, ululuk, balama yetenei 227 N. Birdoan, a.g.e. , s.374
225

226

121

bulunan dier canlara: "Eyval1ah erenler! Biz bu can dar attk, fakat o; bir trl dar kp gitmedi, aman mrvvet diledi, ne dersiniz? Alalm, kabul edelim mi?" diye sorar. Cemin nde gelen ulular, "Eyvallah pirimiz! Eer bu can yaptklarna piman olmusa, bundan byle Hakk, Muhammed, Ali yolunda daha istekli ve temkinli hareket edeceine dair sz verirse alalm, kabul edelim" derler. Talip: "Eyvallah! Boynum kldan ince, siteminiz ne ise razym. der. O vakit, hangi sutan dolay dkn olmusa, gerekli tarik alnr. 228 Bu tarik vurma ii sularn byklne gre iki trl yaplr. Birincisinde, yani hafif sularda sembolik bir vurma eylemi grlr. yle ki: Dedenin kestii su cezasna gre tarik vuracak kii suluyu meydana getirir, onu varsa meydan tana, yoksa cem evinin eii nne ktrr, ban gsne indirtir, kendisi onun sol yanna geer, sol dizini yere koyar, sa dizini dikerek diz kerdi. Ser-deste denilen denei sa elinin ba ve iaret parmaklar arasna alr, sa elini sa dizine dayar ve onu hi kprdatmaz, kolunu da hi kulak memesinin zerine karmaz ve hafife sulunun srtna ka tarik denmise o kadar vurur. Daha byk sularda ise gerek cezalar uygulanr. Bunlar, hrszlarn el ve ayaklarn dalamak, kaza ile adam ldrenlerin bilek ve pazularn bak ucu ile izmek, yalan syleyenin dilini ve avurtlarn kzgn pens ile ekmek, zina ileyenin cinsel organn dalamak ve ok ac svlar iirmek gibi cezalardr.229 Daha sonra talip dara durur ve cemin zakiri dvz okur. Bunun ardndan da dede aadaki dar duasn verir. Bism-i ah Allah, Allah! Darlarnz, menzilleriniz kabul olsun, muradnz hsl olsun, Hakk erenler bu yoldan, bu erkndan ayrmasn. Biz sizi baladk, HakkMuhammed-Ali de balasn. Nur-u nebi, keramet-i Ali, glbangi Muhammed, Pirimiz Hnkr Hac Bekta- Veli ve gerek erenlerin himmetleri ve safa nazarlar zerinizde hazr ve nazr olsun. Dil bizden balanma Hakk erenlerden olsun. Geree h!..230

H.Sayg, a.g.e., s.202 N. Birdoan, a.g.e. , s.366 230 Bu glbang bir rnektir, burada herhangi bir glbang okunabilir.
229

228

122

Dknle sebep olan sularn cezas ve denecek tazminatlar konusunda u snflamalar vardr: a - Hrszlkta alnann iki kat denir. ay dknlk cezas verilir. b - Adam ldrme ok seyrek olur. Bu suu ileyen ancak yl sonra mrvvet meydan hakkna kavuabilir. Buna da pir oca izin verirse yl srgnde geer. Kan bahasn da ocan belirleyecei kadar der. Gerekirse baz ldrme sularnda, "Ortadan kaybolsun" denir.231 c - Yalan syleyen yz bir gn dkn kalr. Mrvvet meydan masrafn karlar ve ift kurban kestirir. d - Zina ileyen, bir yl gn srgn kalr. Dnnde davacnn rzasn almas arttr. Yoksa evlenmeye mecburdur. Evli ise kars da davac olabilir. Tekrarnda ve byk zina sularnda, "Ortadan kaybolsun" denir. e - Srlar aklayan, drt yl ba okuttuktan sonra ancak meydana alnabilir. Alevi ve Bektailerde bir yl sonra nefsini temize karma erknna "Ba Okutma" denir. Meydanda dara durup, 'Bu fakirden arnm, incinmi can karde var ise dile gelsin, bile gelsin. Hakkn istesin.' diye sorar. Bu soruyu mrid de yineler. Yoksa tacn ve t-bendini yeniden tekbirleyip giydirir. Bylece temize kar. Bu tren genel olarak Muharrem mateminden klnca, on iki Muharrem akam balar ve ay sonuna kadar da yaplabilir. Bununla birlikte yln br gnlerinde de yaplr. Birtakm batl bilim adamlar bunun Hristiyanlktaki '''gnah karma" olayndan alndn ileri srerler. Ancak "gnah karma" ile "dknlk" arasnda nemli ayrmlar vardr. Gnah karmada kii yalnz din adam ile yzyzedir. Alevilikte ise davac ile daval, dede ve toplum nndedir. Her ikisi de kendini savunur. Dede ile birlikte toplum kararda sz sahibidir. Ayrca, kiinin kendiyle hesaplamas istenir. Sonuta zarar gren kiinin raz edilmesine allr. Sulu maddi ve

Bu ortadan kaybolmak kimi zaman sulunun kendisini ldrmesiyle sonulanyor. Herhalde hibir balanacak hibir taraf olmayan sularda bu yaptrm uygun bulunuyor.

231

123

manevi bakmdan cezalandrlr. Hristiyanlkta bunlar sz konusu deildir. "Dknlk" kurumu Alevilie zg bir yarg kurumu232 olup gnmzde byk ehirlerde neredeyse uygulamadan kalkmtr.

II. GEMTEK BR OLAYIN ANISINA YAPILAN YNLER A. MUHARREM MATEM Bu ayin, Hz. Hseyinin Kerbelda ehit ediliinin hatrasna Muharrem aynn 1. ve 12. gnleri arasnda matem tutmak eklindedir. Bu ayda birinci gnden onuncu gnn sonuna kadar oru tutulur. Onuncu gn leyin oru biter, ancak matem on ikinci gn sabahna kadar devam eder. Geri orucu da on iki gn devam ettirenler; hatta tam oru yerine su orucu tutanlar vardr, yani on gn devaml olarak sulu eyler yiyebilirler fakat su iemezler.
233

Bazen, Hz. Hseyin'in Kerbeldaki trbesi yaknndan alnm tozlu

suyu ierek, orularn aarlar.234 Yas gnlerinde yaplmas yasak olan eyler vardr. O gnlerde amar ykanmaz, tra olunmaz, et ve yumurta yenmez; nk bunlardan can doar. Yas gnleri ise can yaklmamas gereken gnlerdir. Sabun kullanlmaz, yani ykanlmaz. Bunun anlam yas tutan kiinin acsndan dolay ykanmay gerektirecek bir eyi yapmaya istek duymayacan vurgulamaktr. On birinci gn btn bu yasaklar helal olur. 235 Matem orucuna niyet yledir: Bismiah!. Allah Allah!.. Erenleri

himmetine, Er Hakk Muhammed Ali'nin akna, Hz. mam Hseyin efendimizin niyyet-i savm- atanna (susuzluk orucu) niyetine. Kerbelda ehit olanlarn temiz ruhlarna ve niyet-i Siyam- matem (matem orucu) niyet-i Hz. Ftmatz Zehra efaatine. On iki imam, On drt masum-u pak efendilerimizin evkine, on yedi
F. Bozkurt , a.g.e.,s.116 E.R.Flal, a.g.e., s.332 234 John Kingsley Birge, Bektailik Tarihi, Ant Yay., s.189, stanbul-1991 235 Mustafa Destereci, Yusuf Ziya Yrkan ve Tahtaclar, s.78, stanbul1998
233 232

124

kemerbestler

hrmetine.

Hazr,

gaib

Gerek

erenlerin

yce

himmetleri

zerlerimizde hazr ve nazr ola. Yuf mnkire, la'net yezide, rahmet mmine... Allah, eyvallah, Huu... On gn devaml olarak su imeden, elencelerden uzak durarak tutulan bu matem, insanlarn ereflerine, masum ve mazlum olanlarna; yine, insanlarn kt ve zalim olanlarndan gelen, geriye dndrlmesi imknsz bir faciann kefaretini deme duygusunu da tar.236 Muharremin on ikinci gn, yas kurban kesilir. O gn yarm oru tutulur. Zengin olanlar koyun, dierleri horoz keserler.
237

Akam ise, Aure

Merasimi denilen tren vardr. Tekke sakinleri birka gn aure yapmak iin gerekli olan buday, kuru zm, fndk, badem, hurma ve dier malzemeleri temin etmekle megul olurlar. Akam olduunda yeler toplanr ve Hz. Hseyin ansna atlar sylerken, aure byk kazanda piirilir, byk bir kakla ilk olarak dede kartrr ve sonra hiyerari srasna gre orada hazr bulunanlar srayla kartrrlar. Sabaha doru kazan trenle ateten indirilir. Hepsi onun evresinde toplanrlar ve ho bir sesle Hz. Hseyin'in ansna bir ilahi sylerler. Dede bir dua okur ve sonra oradaki herkese aureyi datr. Gruplar halinde oturur ve yerler. 238

B. NEVRUZ Nevruz, tarih boyunca bata Trkler olmak zere, Trklerle ayn corafyay paylaan ve yakn ilikide olan baz dou halklar tarafndan kutlanan Nevruz, mevsimlik bayramlarmzdan biridir. Trk tarihinin bilinen en eski milli bayramlarndan olan Nevruz, gemite olduu gibi gnmzde de kullanmaya devam etmektedir. Nevruz Farsa bir terim olup, yeni gn anlamndadr. Bu gn gnein ko burcuna girdii gn olup, miladi takvime gre 22 Mart'a, rumi takvime gre ise 9 Marta rastlanmaktadr. Bu sebeple

236 237

B. Noyan, a.g.e.,s.86 M.Destereci, a.g.e., s.76 238 J. Kingsley Birge, a.g.e., s.190

125

Nevruz kimi yerlerde Mart Dokuzu olarak kullanmaktadr. Bilindii gibi Trklerde ylba ilkbahardadr ve bilinen en eski Trk takvimi olan "12 Hayvanl Trk Takvimine gre, gece ile gndzn eit olduu 21 Mart gndr. Daha ok Ege'de kutlanan Nevruz Bayram Cemi gerekte atee tapan eski ranllardan kalmtr. Bu gn, eski ran takviminin ylba gndr. Bu gn doann yeniden canlandna inanlr. 239 slamiyet ncesi bahar kutlamalar yapan Trkler, slamiyetin kabul ile birlikte bunlar slami bir kimlikle srdrmlerdir. Trk dnyasnda ok zengin ve kkl bir Nevruz gelenei yaamaktadr. Nevruz, ortak kltrel deer olmas ynyle nemli bir yere sahiptir. Btn Trk topluluklar ile Anadolu'da Navnz, Nooruz, Ergenekon, Bozkurt, aan, Yeni-gn, Ulusun Ulu Gn, Sultan Navrz, Mervis, Mart Bozumu, Mart Dokuzu, Yrk Bayram, K Bitti, Yl Yenilendi, lkyaz Yortusu gibi adlarla anlmaktadr.240 Nevruz Hz. A1i'nin doum gn olarak kabul edilir. Aleviler tarafndan kutlanmasnn asl sebebi de budur. Ali bin Ebu Talip yani Hz. Ali bugn domutur. Alevi-Bektai inanna gre; Hz. Ali'nin annesi Hz. Fatma, Beytullah (Kbe)' tavaf ederken doum sancs balam, tavafn tamamlayarak Kbenin iine girmi, 12 gn sonra, Cuma gn, 21 Mart 598'de, yani Fil ylnn Recep Ay'nda doum yapmtr. Hz. Muhammed, Beytullah'n iinde doan amcas olunu kucana alarak, Ali adn vermitir. Hz. Muhammed bu gn kutlu gn olarak ilan etmitir. Hz. Ali ve Hz. Fatma'nn Nevruz gnnde evlendiklerine inanlr. Hz. Muhammedin peygamberliinin ihsan edildii gn olarak kabul edilir. Hz. Alinin Hz. Muhammed tarafndan Nevruz gn halife tayin edildiine inanlmaktadr. Hz. Peygamber Veda Hacc dn Gadir-i Humm denilen yerde yapt konumada Hz. A1i'yi vasi tayin ederek, "Ben kimin mevlasysam Ali de onun mevlasdr" demitir. Nevruz Hz. Alinin hilafete kt gn olarak da kabul edilmektedir. Alevi inanna gre bir rivayete gre; Hz. Ali'nin Nevruz adl bir hizmetkr vardr. Hilafete kan Hz. Ali'yi tebrik etmek iin ziyarete gelenlerin hediye getirdiini gren Nevruz, yetim ve ksz olmasna ramen btn serveti olan yumurtay saman veya soan kabuu ile boyayarak Hz. Ali'ye verir. Nevruz'un bu davranndan duygulanan Hz. Ali; "Bundan byle benim iam bu gn her sene nevruz bayram olarak kutlasn" der. Daha sonra zamanla

F. Bozkurt, Aleviliin Toplumsal Boyutlar, s.208 Rabia Ukun, Alevi-Bektai Geleneinde Nevruz Kutlamalar, Uluslar Aras Bektailik ve Alevilik Sempozyumu 1, s.161, Isparta2005,
240

239

126

Nevruz'un bayram, nevruz bayram ekline dnm ve gnmze kadar enliklerle kutlanagelmitir.241 21 Mart'ta yaplan bu cem treni, bir nevi kutlamadr. Nevruz Bayram, Orta Dou ve Trk dnyasnda ilkbaharn geldii, doann canland, k uykusuna yatan tm canllarn tekrar yeryzne kt gndr. Ayrca, tm mutlu gnlerin balangc, dargnlarn bart, dostlarn birbirini ziyaret ettii bir gndr. zellikle Rumeli Alevileri arasnda 21 Mart gn, ok cokulu olarak kutlanr. O gn her dedenin talipleri, birer tavuk keserek cem evine gtrrler. Ayrca ikrarl veya musahipli olan iftler, 12 adet yumurta; ikrarl olmayan iftler, 6 adet yumurta, her hanenin ocuklar iin de birer veya ikier yumurta cem evine gtrlr. O gn cem evinde, o cemin grevlileri tarafndan zel yemekler piirilir. Yemek piirme ve cemaati doyurma ii de On iki hizmetten birisidir. Genelde dinsel trenlerde rak yalnz yallar tarafndan iilmesine karn bu tr trenlerde genlere de iirilir.242 kindi zeri olunca o cem evine bal ailelerin ocuklarna yemek verilir. Buradaki maksat, nevruz bayramnn ne kadar nemi olduunu daha kk yata iken o ocuklara gstermektir. . O gn ie gidilmez. Katrlara, eeklere semer vurulmaz. Yularlar z1r, zgrce krlara braklr. 243 Rumeli Alevileri arasnda nevruz bayramnn dier bir ad da "Krklar Bayram"dr. O gn Krklar'n bir araya geldiine ve Hzr'n da bu ceme katldna inanlr. Bundan dolaydr ki, buna krklar cemi de denir ve o gece krk adet era uyandrlr. Akam olunca o cemin talipleri, en gzel giysilerini giyerler, o mevsimde am olan nergis, idem, meneke gibi ieklerden buketler yaparak, cem evine getirilir. Bu iekler, tm canlara taksim edilir, yemekler yenir, ibadet cemi yaplr ve tm canlar, babann nnde ayakta dururlar ve baba onlara bir uur akl glbang okur ve her biri baba ile niyazlaarak cem evinden ayrlrlar. Bu gelenek bugn halen devam etmektedir.
244

R. Ukun,a.g.m.,s.162, 163 F. Bozkurt, a.g.e., s.209 243 Murat Kk, Horasandan zmir Kylarna Cemaat-i Tahtacyan, s.110, stanbul1995, 244 H. Sayg, a.g.e., s.215
242

241

127

C. HIZIR ORUCU

Hzr orucu, genellikle ubat aynn 13, 14 ve 15. gnlerinde tutulur. Alevi inancna gre bu orucun dayand olay udur: Peygamber Efendimizin torunlar Hz. Hasan ve Hz. Hseyin hastalanmt. Hastalklarnn ifa bulmas iin Hz. Ali (r.a.), Hz. Fatma (r.anh.) ve cariyeleri Fdda gn adak (nezir) orucuna niyet etmilerdi. Orulu olduklar halde oru bozacaklar lokmalarn, birinci gn gelen bir fakire, ikinci gn yetime ve nc gn de bir esire vererek gn su ile orularna devam ettiler. Bu gnn sonunda Hazret-i Muhammed (s.a.v.) Efendimiz, Hazret-i Ali 'ye:"Orucunuz nasl geti ya Ali?" diye sordu. Hazret-i Ali: "Size mlum ya Resulallah" dedi. O zaman Peygamberimiz: "O gelen Hzr
Hazretleri idi. Cenab- Allah, sizin sabrnz snad. dedi. Bu olaydan sonra Kuran'n 76. Suresi nazil oldu. 245 te, Hz. Ali, Hz. Fat ma ve Hz. Fdda'nn tutmu olduklar oru, onlarn yolundan gidenlere farz olduuna inanlr. Aleviler Ehl-i Beyt ve Hzr akna ve Allah rzas iin bu gnlk orucu tutarlar ve arkasndan da cem evinde toplanarak tutulan orularn, kesilen kurbanlarn kabul iin Allah'a dua ve niyazda bulunulur. Buna Hzr cemi denir.
246

nsan Sresi,7-10. Ayetler: Onlar kendi canlar ekmesine ramen yemei yoksula, yetime ve esire yedirdiler. "Biz sizi Allah rzas iin doyuruyoruz; sizden ne bir karlk ne de bir teekkr bekliyoruz. nk biz, etin ve belal bir gnde Rabbimizden korkarz" dediler. te bu yzden Allah onlar, o gnn fenalndan esirger, yzlerine parlaklk, gnllerine sevin verir. 246 H.Sayg, a.g.e. s.204

245

128

SONU Tarihi, Trklerin Mslman oluu ve Anadoluya g ile balayan Anadolu Alevilii, ortaya kt gnden bu gne, var olduu corafyada her zaman hakknda konuulan, tartlan ve zerinde fikirler retilen konulardan biri olagelmitir. Ancak bu konar ger halk, slamiyet'ten nce mensup olduklar Gk Tanr klt, tabiat kltleri, atalar klt gibi eski Trk inanlaryla beraber, amanizm, Budizm, Zerdtilik ve Maniheizm gibi dinlerin miras brakt inanlarn izlerini silmemi, bunlarn etkisi altnda yeni bir dini kabul edip ksa zamanda kendi sosyoekonomik yaplarna uydurmulardr. zellikle konar ger hayat yaayan ve yeni dini renmek iin yeterli imkn bulamayan kii ve gruplarn psikolojik ve sosyal adan, nceki inanlarn tamamen terk edip yeni bir inanc benimsemesi, kabul edilen yeni inanlarn gerektirdii dnce ve davranlar hayatna aksettirmesi olduka zordur. te bu gnk Alevi-Bekti evrelerin atalar olan Mslman Trkmenler, Orta Asya'da gebe hayat yaayan ve kitb ya da orijinal slam'la yzyze gelememi, Mslmanl'n "halk slam' yahut halk Mslmanl" diye niteleyebileceimiz biimde, eski inan ve gelenekleriyle mezcederek srdrmeye alm zmrelerdir. Nitekim yerleik hayat yaayan ve kitabi slam'la tanan dier mslman Trk topluluklar belirli bir zaman sonra slami inan ve amelleri ferdi ve sosyal hayatlarna gl bir ekilde yanstmlardr. Kuran ve Snnette terim olarak yer almayan, islamn ilk yllarnda kullanm bulunmayan yin kelimesi, daha ok, namaz oru, hac gibi farz ibadetlerin dnda tasavvuf -yerine gre mzik enstrmanlar kullanlarak yaplan toplu zikir meclisleri iin kullanlmtr. levi/Bektailerde gerek ibadet kasdyla ve gerekse gemiteki bir olayn ansna toplu olarak yinler yaplmaktadr. Bu yinlerin en nemlisi ve mehur hi sphesiz Cem yinidir. inde oniki hizmet denen grev ve grevlilerin bulunduu cem yinleri farkl birok sebeplerle icra edilir. Genellikle krsal kesimde yaayan ve da kapal bir toplum olan aleviler ve yinleri hakknda son yllara kadar fazla bilgi mevcut deildi. Ancak kendi dndakilerin bu kapallktan kaynaklanan merak ve tecesssleri Aleviler ve yinleri hakknda haksz

129

ve yersiz ithamlarda bulunmaya sevketmi, yinlerin ieriinin alevi geleneinde sr olmas ve bakalarna bildirilmemesi bir kural olmasna ramen, kltrlerini sonraki nesilere aktarmak ve bu ithamlarn nne gemek iin bilhassa son yllarda, birok alevi yazar ve dedeler, yinler hakknda bilgiler ieren kitaplar yazmlardr. Daha nce kylerde ve kasabalarda yaayan Alevilerin bir blm son yllarda yaanan i glerde byk ehirlere g etmiler, metropol ehirlerin kltr erezyonundan birok levi det ve geleneiyle beraber yinleri de nasibini almtr. Zira yaplan aratrmalar; Alevlerin krsal kesimde bu geleneklerini devam ettirmeye alsalar da, byk ehirlerde yinlerin otantik uygulamadan uzaklatn, bilhassa grg, musahiplik ve dknlk gibi kurumsallam gelenklerini uygulayanlarn neredeyse yok denecek kadar az olduunu gstermektedir.

130

B B L Y O GRAFY A

ALTAN, Bayram; yin, slmi Bilgiler Ansiklopedisi, C. III, s. 76, stanbul-1993. ALTAN Bayram, Cem yini, slmi Bilgiler Ansiklopedisi, C.III, s. 120 stanbul1993. ARMAAN, Mustafa; yin, Sosyal Bilimler Ansiklopedisi, s. 105106, stanbul1990. AYDIN, Me hmet ; Rit (Rite), A n s ik lo p e d i k D in l e r S z l ,

s.642-643, Konya-2005 AZAMAT, Nihat; Kalenderiyye, D..A. C.XXIV, s253-256, stanbul-2001. BENEKAY, Yahya; Yaayan Alevlik:Kzlbalar Arasnda, stanbul-1967 BIRGE, John Kingsley; Bektilik Tarihi, stanbul-1991 BRDOAN, Nejat; Anadolunun Gizli Kltr Alevlik, Hamburg-1990 B O Z KU R T , Fu a t ( H a z r l a y a n) ; B u y ru k mam C a f e r- i Sad k

B u y r u u , s t a n bu l 1 9 8 2 . BOZKURT, Fuat; Aleviliin Toplumsal Boyutlar, stanbul-1990. BUYRUK: mam C a f e r- i Sadk Buyru u ; Haz r la ya n: Fu at

B o z k u r t , K a p Y a y. , s t a n bu l- 2 0 0 4 AMUROLU, Reha, vd.; Yz Soruda Alevlik, Hamburg (Trhz)

131

IN AR, Er do an; A lev liin Gi zli Ta rihi, stanbu l-20 04 DESTEREC, Mustafa; Yusuf Ziya Yrkhan ve Tahtaclar, stanbu-1998 E R K , H a s a n B a s r i ; T a ri h B o y u n c a A l e v l i k , s t a n bu l - 1 9 5 4 ERZ, Mehmet; Trkiyede Alevlik ve Bektlik, Kltr Bakanl yaynlar, Ankara-1990. E R Z , Me h m e t ; T r k i y e d e A l e v l i k - B e k t l i k , s t a n b u l - 1 9 7 7 ERSEVEN, lhan Cem; Alevilerde Semah, stanbul-1990 FILALI, Ethem Ruhi, Tahtaclar, Trk Ansiklopedisi, C.XXX, s.352 Ankara, 1981 ------------; Ali, D..A., C.II, s.371-374, Ankara-2002. ------------; Trkiyede Alevlik Bektlik, Seluk Yaynlar, Ankara-1990 GEN, R.; "Trk Tarihi", Trk Ansiklopedisi, C. XXXII, s.276-277, Ankara-1983 GKYAY, Orhan aik; Katip elebiden Semeler, stanbul-1968. GLPINARLI, Abdlbki; Cem-yin-i Cem (Aynl Cem), Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri, s.68-69, stanbul-1977 -------------; slam ve Trk llerinde Ftvvet Tekilat ve Kaynaklar ktisat Fakltesi Mecmuas, C. XI, s. 67, stanbul, 1949-1950 -------------; Kzlba, .A., s.789,790, stanbul-1977 GNDZ, inasi; Din ve nan Szl, Ankara-1998. HANERLOLU, Orhan, yin slam nanlar Szl, s.29 1. bask. st-1984. Heyet; yin M.E.B. slam Ansiklopedisi, C.II, s.68, 5. Bask, stanbul-1979.

132

 B N M A N Z U R ; M u s h i p L is a n- l Ar a b , B e yr u t , ( T r h z ) C . I , s.519521. KAPLAN, Ayt e n; Tahtaclarda Aile ve A krabal k K u ru m u ;

A l e v i l i k , H a z r l a ya n : s m a i l E n g i n / H a v va E n g i n , s t a n b u l 2 0 0 4 , s . 3 5 7 - 3 8 4 , stanbul-1993 KOMSYON, yin, slami Bilgiler Ansiklopedisi, C.I, s. 278-279, stanbul-1981. K O R K M A Z , E s a t ; Anadolu Alevlii, stanbul-2000. - - - - - - - - - - - - ; A n s i k l o p e d i k A l e v l i k B e k t l i k T e ri m l e r i S z l , A nt Y a y, 1 . B a s k , s t a n bu l 1 9 9 3 . KK, Murat; Horasandan zmir Kylarna Cemaat-i Tahtacyan, stanbul 1995, M E K L KO F F, r e n e ; H a c B e k t a E f s a n e d e n G e r e e , e v : T u r a n A lp t e k i n , s t a n bu l - 1 9 9 8 MHALGAZ, Mahmut Rgp, yin, slam-Trk Ansiklopedisi, s. 671, Asar- lmiye Ktphanesi Neriyat, stanbul-1941. NOYAN, Bedri; Bektailik Alevilik Nedir, Ankara-1985. OCAK, Ahmet Yaar, Babailer syan, stanbul-1996 ------------; "Bablik", D..A., C. IV, s.373-374, stanbul-1991. ------------; Alevi, D..A., C.II, s.368-369, Ankara-2002. ------------; Trkler, Trkiye ve slam, stanbul-1999 ------------; "Bektlik". D..A., C. V, stanbul-1992

133

------------; Bektai Menkbelerinde slam ncesi nan Motifleri, stanbul-1983. ------------; Bektlik, D..A., C.V, s.373-379, stanbul-1992 Z C AN , N u r i ; M e v l e v i y i n i , D . . A . , C . 2 9 s . 4 6 4 - 4 6 6 , A n k a r a 2004 PAKALIN, Mehmet Zeki; Tre, Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl, M.E.B., stanbul-1972. SAYGI, Hakk; Soru ve Cevaplarla Alev-Bekt nanc, stanbul2005 SOFUOLU, Ce ma l, LHAN Avn i; A lev li k B e kt i l i k

T a rt m a l a r , A nk a r a - 1 9 9 7 APOLYO, Enver Behnan; Mezhepler Ve Tarkatlar Tarihi, stanbul-1964. E N E R , C e m a l ; A l e v T re n l e r i , A nt Y a y . , s t a n bu l - 1 9 9 1 T AN R I K O R U R , inu e n; yin, D . . A. , C.IV, s.251-252,

stanbu l-19 91. TOGAN, Zeki Veldi; Umumi Trk Tarihine Giri, s. 76, stanbul niversitesi

Edebiyat Fakltesi Yay., Tarih Arartrmalar, No:2 C.I, stanbul-1970 TMER, Gnay; yin, D..A., C. IV, s. 248, st a n bu l - 1 9 9 1 . T R KD O A N , O r ha n ; A l e v B e k t i K i m li i , s t a n bu l - 1 9 9 5 . UKUN, Rabia, Alevi-Bekti geleneinde Nevruz Kutlamalar, Uluslar Aras Bektaili- Alevilik Sempozyumu 1, Isparta2005, s.161-167 U LU A Y , Dr. mer; Alevlikte Toplu badet-Cem Erkn,

Adana-1993

134

ULUDA, Sleyman; Aleviyye D..A. C.II. s.369-370, Ankara-2002. - - - - - - - - - - ; y i n , D . . A. , C . I V , s . 2 5 0 - 2 5 1 , s t a n bu l - 1 9 9 1 . U ZU N , M u s t a f a , M u h a r r e m i y e , D . . A. , C . 3 1 , s . 8 - 9 , s t a n b u l 2006 ER, Cenksu; Tokat Yresinde Geleneksel Alevilik, Ankara-2005. ZM, lyas; Kzlba, D..A., C. XXV. s.546-557, stanbul,-1991 ----------; Gnmz Alevilii, stanbul-1997 YAMAN, Mehmet; Alevilik, nan, Edep, Erkn, stanbul-1995 YILDIZ, Hakk Dursun, slamiyet ve Trkler, stanbul-1976 YILDIZ, Harun; Amasya Yresi Alevileri, Tarihesi, nanlar, rf ve detleri, Baslmam Doktora Tezi, Samsun-2003 ---------; A le vi -B e kt i Ge l en ei nd e M ush ip li k Uluslar Aras B e k t i l i k v e A le v i l i k S e m p o z yu m u I , I s p a r t a 2 0 0 5 ZELYUT, Rza; z Kaynaklarna Gre Alevlik, stanbul-2002

135