You are on page 1of 20

DOKUZ EYLL NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS DERGS CLT 9, SAYI: 4, 2007

ZGRLK VE BARIA ARI STEFAN ZWEG VE ESER DNN DNYASI ZERNE Do.Dr.Glperi Sert

zet Bu almada genlii I. Dnya Savana, orta yall II. Dnya Savann ilk yllarna rastlayan yzyl dnm yazarlarndan Yahudi asll Viyanal yazar Stefan Zweign (18811942) ksaca edebiyat dnyasndaki yerine deinilecek, Hitlerin iktidara geldikten hemen sonra balatt Yahudi kymndan kaarak snd Brezilyada srgndeyken yazd, anlarndan oluan ve kendi kuann yaadklarn anlatt, bir roman kadar srkleyici olan Dnn Dnyas, Bir Avrupalnn Anlar adl eseri tantlacak ve gnmzle olan paralellikleri incelenecektir. Zweign 19. yzyl sonu, 20 yzyl bandaki Avrupann dn dnyasn, sosyal, kltrel hayatn, sanat yaamn anlatt, eitim sistemini ve ahlak anlayn eletirdii, uzun sren bar dneminin ardndan patlak veren I. Dnya Savann psikolojik boyutunu, 1924-1934 yllar arasndaki sakin dnemi, sonrasnda talyada balayan faist hareketi, Almanyada nazizmin ortaya kn, Hitler Almanyasn, Hitlerin Yahudilere kar uygulad insanlk d davranlar, tm Avrupay ele geirme abasn ve II. Dnya Savann ayak seslerini anlatt ve bu nedenle bir a belgeseli olan ve gnmze dair nemli dersler karabileceimiz bir eseri okura tantmak bu almann balca amacdr. Anahtar szckler: Stefan Zweig, Dnn Dnyas.

307

Abstract This study briefly deals with pleace of the Jewish-origined Austrian writer Stefan Zweig (1881 1942) in the world of literature, whose youth coincided with the First World War and middle ages with the first years of the Second World War and reviews his book entitled Dnn Dnyas, Bir Avrupalnn Anlar (The World of Yesterday,), an autobiography that is gripping like a novel, which Zweig wrote when he was in exile in Brazil, where he took shelter on his escape from the Jewish Holocaust that Hitler started right after he came to power. The book, in which Zweig relates his memoirs and what his generation went through, will also be asssessed in terms of its parallelisms with the present. This is a work in which Zweig depicted the late 19th and early 20th century European thought and art, its social and cultural life, and criticized its educational system and understanding of morality. In this work, Zweig also displayed the psychological aspect of the First World War that broke out after a long period of peace, the time of serenity between 1924 and 1934 that was followed by the fascist movement in Italy, the rise of nazism in Germany, Hitlers Germany, the inhuman treatment Hitler put into force against the Jews and his ambition to seize all of Europe, and the footsteps of the Second World War. Thus, introducing this work to the readers, the documentary of an age from which we can deduce important lessons about the present, is the main purpose of this study. Key Words: Stefan Zweig, The World of Yesterday.

Bir birey olarak insan, sadece kendi hayatn deil, bilerek ya da bilmeyerek ait olduu an ve kuan hayatn da yaar. Thomas Mann, Byl Da

308

Avusturya edebiyat, kltr ve dn dnyas denince akla ilk gelen isimlerden biri olan Stefan Zweign yazn dnyasndaki n dnyann br ucuna kadar ulamtr. Fransz ve ngiliz yaznyla karlatrldnda, Alman yaznnn olduka az ilgi grmesi gz nnde bulundurulduunda Zweign eserlerinin deeri aka ortaya kmaktadr. adalarnn Zweig hakknda syledikleri kanmca onun yazn dnyasndaki yerini ve kiiliini en iyi tanmlamaktadr. rnein Thomas Mann onun iin yle der: Dnya apnda nl olmay hak etmiti ve bu ok yetenekli insann, dnemin ar basks altnda psikolojik ynden direnme gcnn krlmas ok zc. Onda beendiim ey, tarihsel dnem ve kiilikleri anlatmadaki ustaldr.1 Gorki ise Sanyorum ondan nce baka hi kimse, bylesine etkili, bylesine artc bir yumuaklkla, insana sevgiyi anlatmad2 der. nce hocas sonra dostu olan ve Zweign, incelediimiz bu eserinde almalarna ve insancl ynne yer verdii Sigmund Freud ise ona yazd bir mektupta unlar syler: Yaptlarnz iinde severek okuduum Jeremias ve Kark Duygularda stn deerlere sahip insann i dnyasnn derinliini nasl zevkle okuduumu, baz antik heykellerin gvdelerini saran effaf elbiseler gibi dnceye ekil veren ustalkl dilinize nasl hayran olduumu size sylemek benim iin bir gereksinim.3 Yirminci yzyln ender yetitirdii entelektellerden biri olan Zweig daha okul yllarndayken edebiyat, sanat, tiyatro ve mzie ilgi duymu, yazn hayatna lise yllarnda yazd iirlerle balam, bunu Viyanann en byk gazetelerinden biri olan Neue Freie Pressenin edebiyat sayfalarndaki yazlar izlemitir. Sonrasnda Beaudelaire ve Verlaineden eviriler yapan Zweig, ldnde arkasnda saysz yk, 400-500 iir, novellalar, biri tamamlanm, ikisi yarm kalm roman, biyografiler, monografiler, denemeler, tiyatro eserleri, menkbeler ve bir libretto brakmtr.
1

Thomas Mann: Stefan Zweig Anma Konumas. Aufbau, New York., 1942, s.47. Alntlayan Hartmut Mller. Stefan Zweig. Trkeye eviren: Mahmure Kahraman. Kavram Yaynlar. stanbul. 2000. s.8. 2 Stefan Zweig yklerinin Rusa basksna nsz, Mller , s.120. 3 Sigmund Freud. Stefan Zweiga yazd mektup (1931). Alntlayan Hartmut Mler, s.120.

309

Zweign hemen hemen tm eserlerinde, iinde yaad kltr da yanstma, uluslar st Avusturya-Macaristan mparatorluundan bir Avrupal bilinci yaratma abas grlmektedir. En ok ilgisini eken konu yenilenlerin ruhsal stnlk sorunsal olmutur. Zweign yaznn temelini, gcn her biiminin insanda yaratt katl, her zaferin uluslarn ruhunda neden olduu donukluu gstermek, bunun karna insann iini oyan, ruhunu actan ve yaran yenilginin gcn koymak, oluturmutur. Otuzlu ve yirmili yllarda dnyann en ok okunan yazarlarndan biri olan, yaptlar elliyi akn dile evrilen ve milyonlar satan, yirmi otuz bin mektupla yzyln en sk mektuplaan yazarlarndan biri olan Zweign eserleri bugn de deerinden hibir ey kaybetmemitir; tiyatro yaptlar defalarca sahnelenmi, iirleri bestelenmi, novellalar romanlar kadar byk baarlar elde etmi, sahneye konmu, filmi ekilmitir. 1933 ncesi ve sonrasndaki birok burjuva aydn gibi politikann dnda kalmaya zen gsteren, politikayla e grd dogmadan hi holanmayan, hayatnda bir kez bile oy kullanmayan Zweig her trl fikir atmas ve saldrdan, bir eylerin baskyla kabul ettirilmesinden, politik kavgalarda aka taraf tutulmasndan her zaman uzak duran biriydi. Son derece duyarl, uyumsuzluklar dengeleyen barsever doasyla tm kltrlere ak olan, farkl dnya grlerine sayg duyan, yrei birleik bir Avrupa kltr iin arpan, kendini bir Avrupal, bir dnya vatanda olarak gren Zweig tm yaamn dnsel bir Avrupa birliinin gereklemesine, dnya kardeliine adam bir aydnd. II. Dnya Sava patlak verdii srada ngilterede bulunan Zweig birok ada gibi Hitlerin Yahudileri yok etme hrsndan nasibini alr. Kitaplar milyonlarca okur bulduu anadilinden uzaklatrlr, hatta en ok okunan yabanc yazarlardan biri olduu Fransada bile yasaklanr. te o zaman yllar nce Pariste karlat Dimitri Merejkovskinin, kitaplarnn Rusyada yasaklandn sylediinde neler hissettiini, bir yazar iin eserlerini soluunu kaybetmi, deimi ya da deitirilmi

310

evirilerde grmesinin ne demek olduunu anlar. 1940 ylnda dostlarnn yardmlaryla ngiliz vatandalna geer. Meslektalarna ihtiyalar olduunda snacak bir liman salayan Zweig burada olduu dnemde birok Yahudinin ngiltereye gelmesine yardmc olur. Tpk konferans iin gittii Arjantinde dileri bakann vermek istedii birok dln yerine Alman mltecisi iin vize istemesi gibi. Ancak Hitler ngiltereyi de tehdit etmektedir. Bir konferans daveti alan Zweig ayn yl eiyle birlikte Gney Amerikaya gider. Bu onlar iin dn olmayan bir yolculuktur. Srgnde olduu Brezilyadayken vatanndaki insanlarn korkun kaderleriyle ilgili haberler onu karamsarla ve umutsuzlua iter. Altm bir yllk yaamnda hemen her kitabyla byk baar elde eden, yaarken n yakalayan ender yazarlardan biri olan Zweig, gurbetteyken yaama gcn almalarnda bulur. Kendini teselli etmek iin Goethe, Homeros, Shakespeare okur. Bu arada Montaigne'in Denemeler'ine dalar. Etkilendii ey Montaigne'in lm karsndaki tutumu ve gnll lm en gzel lm olarak nitelendirmesidir. Hitler Almanya'snn ve onun mttefiklerinin dnyay tehdit edici boyuttaki baarlar derin bir mitsizlie kaplmasna ve insanla olan inancn yitirmesine neden olur; 23 ubat 1942'de Zweig ve ikinci ei Elisabeth Charlotte uyku hap ierek intihar ederler. Dnn Dnyas. Bir Avrupalnn Anlar4 (1941) Zweign, zgr dncesine, hmanizmine, demokrasi anlayna, zengin kltrne hayranlk duyduu, ancak I. ve II. Dnya Savalaryla tm deerlerini kaybettiine tank olduu, dnsel vatanm dedii Avrupaya bir veda trksdr, onun kendi kendini yok ediine yakt bir attr. Anlardan oluan ve roman tadnda yazlm bu eserde Zweign sadece yaamn anlattn dnenler byk bir yanlgya derler. nk zaman zaman kendi yaamndan kesitlere yer verse de Zweig kendi hayatn deil, ait olduu
Kitabn zgn ad ve bu almada kullanlan basks : Stefan Zweig. Die Welt von Gestern. Erinnerungen eines Europrs. Fischer Taschenbuch Verlag. 1992. Bu almada kitaptan yaplan alntlar parantez iinde sayfa numarasyla gsterilecektir.
4

311

kuan, yzyl dnmnde yaayan, iki Dnya Savan grm bir kuan yksn anlatr, yaad an belgeselini sunar. Yazarn kendi azndan dinliyoruz:
1881 ylnda byk ve gl bir imparatorluun, Habsburg mparatorluunun snrlar iinde dnyaya geldim, ama onu bo yere haritada aramayn, nk hibir iz brakmadan silinip yok oldu. Ben, iki bin yllk bir gemie sahip ok uluslu bir metropol olan Viyanada bydm ve onun bir Alman eyaletine dntrlmesinden ksa bir sre nce, bir sulu gibi, bir cani gibi oradan ayrlmak zorunda kaldm. () Yreimin setii, gerek vatanm dediim Avrupay, karde kavgasnda ikinci kez intihar edercesine param para olduunda tamamen kaybettim. stemediim halde zamann kroniinde akln korkun yenilgisine, vahetin acmasz zaferine tank oldum; benim neslimin dnda baka hibir nesil, ulat o yksek manevi deerlerden bylesi bir ahlk k yaamamtr. (s.8)

Zweign bu eserindeki amac, kaybolmu bir yaam tarznn belgeselini karmak ve Avrupa uygarlnn ok ey borlu olduu km bir imparatorlua tanklk etmek, kendisi gibi masum olan bir kuan, yaad d, kknn nasl kazndn tm derinlii ve ynleriyle gstermektir. Brezilyada srgndeyken yazd bu eseri iin hafzasnda kalan anlardan, yreinde tad aclardan baka belgesi yoktur. Eserinin giriinde syledii u szler bunu teyit eder niteliktedir:
Bence hafzamz baz anlar rastlantsal kaydeden, baz anlar ise rastlantsal kaybeden bir ey deildir, tam tersine onlar bilinli bir ekilde dzenleyen ve bilgece ayklayan bir

312

gce sahiptir. Hayatmza dair unuttuumuz her ey, aslnda iimizdeki bir drtyle oktan unutulmaya mahkm olmutur. Ancak unutmak istemediimiz eyleri bakalarnn da bilmeye hakk vardr. te bu nedenle benim yerime siz konuun, siz sein ey anlar, karanln derinliklerine gmlmeden hi olmazsa bir ayna tutun yaamma. (s.13)5

1867 ylnda kurulan ve Habsburg Hanedan tarafndan ynetilen Avusturya Macaristan mparatorluu, dier adyla Habsburg mparatorluu ya da Tuna Monarisi I. Dnya Sava sonunda kmtr. Onun kn, toplumun k, sahip olduklar yaam ve kltrn temelinin k olarak gren aydn ve airlerin, kendilerini, uyum salayamadklar yeni bir politik iklimin iine atlm gibi hisseden Avusturyal edebiyatlarn hafzalarnda bir zamanlarn monarisi, eskinin Avusturyas her zaman hatta bugn bile zamann yle su gibi akp gitmedii, her eyin yava ve huzur iinde yaand, mutlu, uyum iinde bir dnem, dzenli ve masals bir Orta Avrupa6 olarak yaamaktadr. Bu ok uluslu, ok kltrl imparatorlua duyulan hayranlk birok yazara esin kayna olmutur. mparatorluun son yllarn, ykln, ardndan gelen Nazizmi, antisemitizmi yaayan, nefret duygularyla dolu rk, yeni bir Avrupann hortladna tank olan bir kuan temsilcilerinden olan Franz Werfel, Joseph Roth ve Zweig gibi Yahudi asll aydnlar iin gemite de zaman zaman antisemitik dalgalarla alkalanan ancak yine de insanlarna mutlu ve gvenli bir dnya sunan Habsburg mparatorluu ideal bir vatandr. Ve bu vatana duyulan zlem saysz yazarn eserinin ana temas ya da bir paras olmutur.7 Bu nedenle ocukluk ve genlik yllar imparatorluun son yllarna rastlayan yzyl dnm
5
6

Bu almadaki tm alntlarn evirisi bana aittir. Claudio Magris: Der habsburgische Mythos in der sterreichischen Literatur. Paul Zsolnay Verlag, Wien 2000., s.7. 7 Habsburg mitosu hakknda daha geni bilgi iin baknz, Magris.

313

yazarlar, o dnemi bir masalm gibi anmaktan kendilerini alamazlar. Bu yazarlardan biri olan Zweig da atalarnn yaad, gven iinde yaamann altn a diye tanmlad o masals dnemi kendi kuann yaad dnemle karlatrr ve aradaki byk uurumu gzler nne serer. ahsen ben, o tek ve hi kukusuz son derece rahatsz ve tehlikeli varln dar meknna sktrdmz onca deiik ve farkl olay dndke armadan edemiyorum, hele ki onlar atalarmzn yaadklaryla karlatrnca - babam veya dedem ne grd ki? Her biri tek dze bir hayat srd. Batan sona ykselii, d, sarsnts ve tehlikesi olmayan bir hayat srd, ufak tefek gerginlikleri, fark edilmeyecek derecede az geileri olan bir hayat; zamann dalgalarnn onlar beikten mezara tad ayn tempoda, huzurlu ve sakin bir hayat. Onlar hep ayn lkede, ayn kentte, hatta neredeyse hep ayn evde yaadlar ve d dnyada olan olaylar sadece gazetelerde okudular, burunlarnn dibinde yaamadlar. Onlarn yaad dnemde de dnyann bir yerlerinde savalar olurdu, ama bugnk savalarla karlatrldnda bunlar kk atmalard, stelik de snrlarn ok tesinde cereyan ederdi, top sesleri duyulmaz, en fazla da alt ay sonra biter, unutulur ve tarihin sararan yapraklarndan biri haline

314

gelirdi, onlar da yine eski yaamlarna aynen devam ederlerdi. Bizler ise tekrar olmayan eyler yaadk, gemiten hibir ey kalmad, hibir ey geri gelmedi; gemite tarihin her bir lkeye, her bir yzyla gdm gdm verdii her eyi fazlasyla yaamak zorunda kaldk. Bir nesil ok ok bir devrim grmtr, bir baka nesil bir darbe yaamtr, bir dieri bir sava, bir bakas alk, bir dieri lkesindeki ekonomik k ve Tanrnn kayrd baz ansl lkeler ve nesiller ise bunlarn hibirini yaamamtr. Bugn altm yanda olan ve nnde yaayacak ok az zaman kalan bizler ise o kadar ok ey grdk, geirdik ve yaadk ki! () Ben, insanln grd her iki byk dnya savann tanym, hatta onlar farkl cephelerde, birini Alman cephesinde, dierini Almanlara kar cephede yaam biriyim. Sava ncesinde bireysel zgrln en yksek basamana ktm ve onun her biimini yaadm, ama sava sonrasnda zgrln, insanln yzyllardr hi grmedii ve yaamad kadar dibe vurduuna tank oldum. Sayg grdm, aalandm, zgrl yaadm, tutsakl tattm, zengin oldum, yoksul dtm. Apokalipsin drt soluk atls hayatmdan dolu dizgin geti; devrim ve alk, devalasyon ve terr, salgn ve srgn; byk

315

yn ideolojilerinin bydne ve yayldna tank oldum. () Avrupa kltrmzn at iekleri zehirleyen, solduran Nasyonalizm denen o vebay grdm. nsanln, antihmanizmin bilinli ve programl dogmalaryla ortaya kan ve oktan unutulduu sanlan barbarln kucana atlna, dne aresizce tanklk ettim. (s.9-11) Yazd her szckte Habsburg mparatorluuna hissettii tm duygular ve sevgiyi duyumsadmz Zweig, on alt blmden oluan eserinin ilk sekiz blmnde Avrupann hmanizmin deerlerine balln, insan sevgisini, uluslarn bar iinde yaamalarn, Avrupal aydnlarn dnsel beraberliklerini, ksacas Avrupann ykseliini, sonra gelen sekiz blmde ise I. Dnya Savan, talyada faizmin, Almanyada nazizmin douunu, ykseliini, Hitlerin iktidara geliini, dnya barnn can ekimesini ve II. Dnya Savann patlak vermesini, bir baka deyile Avrupann kn anlatr. Ancak eser bir sava roman deildir. Yazar, yaad a, o dnemde vatan sayd Viyana, Paris, Londra ve Berlindeki toplumsal yaam, insanlarn sorunlarn, edebiyat, sanat ve kltr yaamn, an ahlak anlayn, cinsellie bak asn, siyasi yaam, devrin nemli siyasetileri ve kltr sanat dnyasnn nl ve nemli ahsiyetleriyle olan dostluklarn byk bir nesnellikle gzler nne serer. Doru bildiimizi sandmz eylerin yanl, yanl olarak grdmz baz eylerin doru olduunu gsterir. rnein Yahudilerin genelde tccarl tercih ettikleri, tipik yaam hedeflerinin para kazanmak ve servetlerini bytmek olduu sanlr. Oysa Zweig, Yahudilerin asl idealinin bilinenin aksine zenginlik deil, dn dnyasnda ykselmek ve bir st kltr dzeyine gelmek olduunu, parann gerek hedefe ulamak iin sadece bir basamak, bir ara olduunu vurgulayarak bu konudaki nyarglarmz sorgulamamz salar.

316

Bir baka yerde ok uluslu imparatorluun bakenti, her kesinde sanat soluyan Viyanann kltr yaamn aktarr. yle ki Viyanann byl havasn bu kadar gzel anlatan baka bir eser de yoktur.8 Viyanada sanat ve tiyatro ok nemlidir. Kendisi de bir Viyana a olan Zweig, hayatnda hi tiyatroya gitmemi en sradan insanlarn bile tiyatro aknn inanlmaz derecede byk olduunu, halkn tiyatro sanatlarn devlet byklerinden daha ok sevdiini, onlara daha fazla sayg duyduunu rneklerle anlatr. Viyanann kltrne Yahudi burjuvazisinin katklarn dile getirirken Dnyann 19. yzylda Viyana kltr diye alglad eyin onda dokuzu Yahudilerin tevik ettii, besledii, hatta onlarn yaratt kltrdr , (s.37-38) der ve Karl Goldmark, Gustav Maler, Arnold Schnberg, Oscar Strauss, Leo Fall, Emmerich Klmn, Hugo von Hofmannsthal, Arthur Schnitzler, Richard Beer-Hofmann, Peter Altenbergi rnek olarak gsterir. 19. yzyldaki okul sistemine de deinen Zweig, kendi okul yllarndan yola karak dnemin eitim sistemini ironik bir dille eletirir. Zweig, rencilerin zgr dnmesine, kendilerini gelitirmesine frsat vermeyen bu sistemde retmenlerin, devletin ngrd mfredata kle gibi bal ve onu harfiyen uygulayan birer zavall olduklarn belirtirken, renci-retmen ilikisini astst ilikisine, okulu da klaya benzetir. rencilerin kendilerini gelitirmeleri iin tek bir yol vardr: kendi balarnn aresine bakmak. Hemen her biri birer eitim yuvas olan dnemin Viyana kafelerinde renciler dnyann her yerinden gelen gazete ve dergileri, ellerine geirdikleri her kitab okuyarak, birlikte tartarak kendilerini gelitirirler. yle ki okulda retmenleri Schillerin iirlerini ilerken onlar, retmenlerin adlarn bile bilmedii Hoffmansthal, Rilke, Nietzsche, Kierkegaard ve Strindbergi okuyup tartrlar. Bir baka blmde 19. yzyldaki cinsel yaam tm olumsuzluklaryla gzler nne sererken cinselliin tabu sayld bu dnemde devlet ve sanat camiasnn elbirliiyle cinsellii bastrmaya, yok saymaya, grmezden gelmeye altn anlatr. O dnemde edebiyat sadece estetik gzellik anlamna geldiinden
8

http://www.die-leselust.de/buchzweig_stefan_gestern.htm. (Eriim: 01.10. 2007)

317

utandrc ama gerek olann deil, sadece duygu ykl ve yce olann tasviri mmkndr. Cinsellii ya da fahielii anlatmaya kalkan bir yazarn toplumun basksndan korktuu iin kahramann kamelyal kadna dntrmek zorunda kaldn belirten Zweig, Tolstoy ve Dostoyevski dndaki yazarlarn cinsellii st kapal anlattklarn, buna ramen arya katklarn dndklerini syleyerek dnemin ahlak anlaynn histeri boyutunu anlamamz salar. Dnemin soylu edebiyatnda cinselliin adnn bile gemediini, Madame Bovary gibi bir romann Fransz mahkemesi tarafndan ahlaka aykr bulunarak yasaklandn, Zolann romanlarnn pornografik sayldn reniriz. Dnemin ahlak anlay cinselliin ancak gizli kapakl yaanmasna izin vermektedir. te yandan toplumun ve devletin bu konudaki ikiyzllne, ifte standardna dikkat eken Zweig, devletin fahielik kurumunu iten ie desteklediini, hatta vergilendirdiini, toplumun ise gen erkeklere cinsellik konusunda gz yumduunu, hatta tecrbe kazanmalar iin onlar gizli gizli yreklendirdiini, ancak cinselliin yaanabilmesi iin gerekli olan teki cinse bu zgrl tanmadn, gen kzlarn da ayn ihtiyac duyabileceklerini grmezden geldiini anlatr. Cinselliin bu denli bastrlmas sonucu fahieliin nasl da inanlmaz boyutlarda yayldn u szleriyle ifade eder: Dnya Sava ncesine kadar Avrupada fahieliin ne denli yayldn gnmz kua hayal bile edemez. Bugn byk kentlerde fahielere rastlamak, tat yolunda atlara rastlamak kadar ender iken, o gnlerde yaya yollar fahielerle yle doluydu ki, onlardan kanmak onlar bulmaktan daha zordu.(s.104) Tpk liselerde olduu gibi doru drst bir eitimin verilmedii niversitelerin anlatld blmde ise dnemin niversitelilerinin ortaadan kalma yasalar ve niversitelilere tannan imtiyazl konumlarn korumaya zen gsterdiklerini okuruz.

318

1910 ylndan itibaren dier ktalara seyahatler yapan Zweig Hindistan, Amerika ve Kuzey Afrikadan dndnde Avrupay deimi, gelimi, gzellemi bulur. Krk yl sren bar sayesinde ekonomi ve teknolojide byk ilerlemeler kaydedilmi, tm Avrupada yeni bulular ortaya km, yeni yeni eyler kefedilmitir. Avrupa o kadar glenmitir ki, glenen devletlerin yaylma hrs da bu gce paralel gelimitir, tpk gnmzde olduu gibi. Avrupa zerine sava bulutlar dmtr. te tam bu noktada Avrupadaki tm aydnlar (Romain Rolland, Lon Bazalgette, Jules Romains, Georges Duhamel, Stefan Zweig, Charles Vildrac, Luc Durtain, Ren Arcos, J. R. Bloch, Franz Werfel, G.A. Borgese, Bertha von Suttner, Rus yazarlar ve daha biroklar) bir uzlama iin ellerinden geleni yaparlar, ancak baarl olamazlar. Zweign I. Dnya Savann patlak vermesiyle ilgili syledii u szler bugnkler dahil tm savalarn k nedenini en doru ekilde tanmlamaktadr bence: Bugn Avrupa 1914 ylnda neden savaa girdi diye dnlecek olursa, tek bir mantkl neden, hatta bir gereke bile bulunamaz. Bir fikir ya da snr atmas nedeniyle kmamt sava; bence bu, gcn ar younluundan baka bir ey deildi, krk yl boyunca barn bir araya getirdii ve iddetle boalmak isteyen o i dinamizmin ackl bir sonucuydu sadece. Her devlet birdenbire gl olduu duygusuna kaplm ve bir baka devletin de kendini gl grdn unutuvermiti, her devlet daha fazlasn ve bunu da dier devletten istiyordu. En kts de, o en ok sevdiimiz duygunun, ortak iyimserlik duygumuzun bizi kandrmasyd.

319

nk her devlet son anda dierinin korkup geri ekileceine inanyordu. (s.230-231) Sonunda Freudun istenmeyen medeniyet szyle kastettii ey, yani insann iindeki hayvan, karanlk, bilinsiz, ilkel duygu ve drtlerini bir anda su yzne karma, insan olmann tm kural ve yasalarn ineyerek en ilkel kan igdlerini kudurmuasna yaama istei gerekleir ve 24 Haziran 1914 ylnda Saraybosnada atlan kurunla Hmanizm geleneinde yetimi, Aydnlanmay yaam Avrupay onlarca yl geriye gtrecek olan I. Dnya Sava balar. Bu dnemde Zweig nce susmay ve kabuuna ekilmeyi tercih eder. Yllardr hibir konuda fikir ayrlna dmedii arkada ve dostlarnn birounun savaa evet demedii iin kendisinden uzaklatn grr. Btn gcn kitleleri saduyuya armak iin savamaya adar. Romain Rolland ile birlikte tm uluslarn fikir adamlarn savaa kar olmaya arr. Ancak bu deneme de baarszlkla sonulanr. Alman aydnlarndan G. Hauptmann, T. Mann, Dehmeli, Hoffmansthal ve J. Wasserman ikna edemez. Rolland da Zweig kadar baarsz olur. Savan mantk ve hakllk duygusuyla badamadn belirten Zweig, dnemin entelektellerinin, airlerinin, yazarlarnn halk galeyana getirmek iin elbirlii ile kkrtma yolunu setiklerine acyla tank olur. Bu insanlar nefret davuluna yle gl vururlar ki, en sradan, en kendi halinde vatandalar bile yrei kin ve nefretle dolu olarak sava destekler. Bu kkrtma ve propaganda yle boyutlara ular ki, dman lkelerini, birbirlerinin kltr mirasn karalamaya ve yok saymaya kadar gtrr. rnein Alman tiyatrolarnda Shakespearein oyunlar yasaklanr, sosyetenin kadnlar tek bir Franszca szck kullanmamaya yemin ederler, Mozart ve Wagnerin eserleri Fransa ve ngilteredeki konserlerde alnmaz, Alman profesrler Dantenin bir Germen olduunu, Fransz profesrler ise Beethovenn bir Belikal olduunu iddia ederler, tek bildii yemek yapmak olan kendi halindeki a bir kadn bile atlasta

320

yerini dahi bilmedii Sancak snr kasabas Avusturyann varln srdremeyeceine inanr.

olmadan

te Zweiga gre asl dman, asl sulu cephede savaanlar deil, szleriyle sava kkrtanlardr, bakalarn sefalet ve lme yollayan sahte kahramanlk zihniyetidir. Bu nedenle srekli zafer sz vererek insan kymn uzatan vicdansz khinlere, politikaclarn ve ordunun ucuz iyimserliine, sava krkleyenlere kar, sava sorgulayan ve olacaklar uyaran kiiyi aalayanlara, temkinli olan korkak ilan edenlere, insancl olanlar zayflkla sulayanlara kar savamaya karar verir ve sava kart grlerini, bakalarna ak ak syleyemedii eyleri, savaa olan nefretini, zafere olan gvensizliini dile getirdii Jeremias9 (1917) adl tiyatro eserini yazar. Bylece dneminde yaananlara beyniyle, bedeniyle, ruhuyla hayr derken kendisine evet diyebilmitir. Ayrca Kutsal Kitaptaki bir konudan esinlenerek yazd bu eserle Zweig o gne kadar farknda olmad ancak kanyla, geleneiyle bal olduu bir toplumun, Yahudi toplumunun yazgsna dokunur. Savan zerinden henz iki buuk yl gemeden derin bir atlak tm ulusu bler. Bir yanda cephede savaan, savan tm dehetini, yoksulluunu yaayanlar, te yanda ise hibir eye aldrmadan normal yaamlarna devam eden, hatta dierlerinin sefaletinden kar salayanlar. Coku yerini hzne, cesaret yerini kuku ve gvensizlie brakmtr. Sava bittikten sonra yenik, paralanm, enflasyon ve sava borlarnn altnda ezilen Avusturyaya geri dner Zweig, nedenini de yle aklar: Sava srerken ie yaramaz olarak grdm varlmn asl yerinin yenilgi sonras Avusturya olduuna inanyordum (324).

Dnemin Avrupasnn iinde bulunduu durumun anlatld eserde, Peygamber Jeremias Kuds halkn, Babil Hkmdar Nebukadnezara kar savamamalar konusunda uyarr, ancak kimse ona inanmad gibi herkes onu hain ilan eder. Kendini beenmilik, sava cokusu ve sava sonras gelen felaketin neden olduu aclarn ilendii parabol ile Zweig, sava kart tutumunu dile getirmekle birlikte eser pasifist bir eser deildir, tam tersine Zweig sava cokusunun hakim olduu dnemde zayf, korkak olarak aalanan kiilerin malubiyet annda yenilgiye katlanan hatta onun stesinden gelebilen yegane kiiler olduunu gsterir.

321

Zweig savatan sonra ilk yurtd seyahatini talyaya yapar. Burada faist szcnn ne anlama geldiini, faizmin nasl kumanda edildiini, genlerin nasl maniple edildiini grr. kinci dura Almanyadr. Burada da nazizmin birdenbire ortaya kna tank olur. Ama her iki lkedeki faizm dalgasn bata Avrupa olmak zere tm dier lkeler ufak tefek atmalar olarak grmekte ve ciddiye almamaktadr. Nasyonal Sosyalistlerin saldr birliklerinin etrafa saldklar dehet uzun bir sre devam eder. Nihayet 1923te gamal halar, saldr birlikleri yok edilir. Tm bunlarn arkasndaki adam olan Hitlerin ad da unutulup gider. 1924ten 1933 ylna kadar olan dnemde Zweig dnya apnda n kazanm bir yazardr artk. Avrupa iin sakin geen bir dnemdir. Ancak I. Dnya Savann olumsuz etkileri, sava sonras balayan memnuniyetsizlik dalgas, enflasyon, isizlik, siyasi krizler ve d lkelerin aymazl Almanyada Hitler gibi bir liderin ortaya kmasna uygun zemin hazrlar. Hitlerin ok sonra byk politikalarda kulland dhiyane teknik, yani Alman sadakat sz vererek zellikle yok etmek ve kkn kazmak istedikleriyle ittifak kurma teknii ilk meyvelerini verir. ktidara geldii gn, dnya gr ve siyasi hedefi birbirinden tamamen farkl kesimlerin tmnde iktidar cokuyla karlanr. Herkes Hitlerin kendisine verdii szleri yerine getireceini dnr. rnein Doorn, Bavyera, Wittelsbach ve Mnihteki kralclar Hitlerin imparatora iktidar yolunu aacan, Alman Nasyonalistleri Hitlerin ocaklarn yakacak odunu bulacan, ar sanayi Bolevik korkusuyla yllardr gizli gizli maddi destek salayarak iktidara getirdii Hitlerle rahatlayabileceini, iyice yoksullam kk burjuva snf faiz kleliinden Hitler sayesinde kurtulabileceini, kk esnaf snf en tehlikeli rakipleri byk dkknlar kapatacan, sosyal demokratlar ezeli dmanlar komnistleri yok edeceini sanarak Hitlerin iktidarna pek sevinir, hatta ordu bile asker gibi dnen ve pasifizme kfreden bu adamdan honuttur. Alman Yahudileri bile pek huzursuz deildir, nk bakan olmu birinin antisemitik kkrtclktan vazgeeceini dnrler. Oysa Hitler iktidara geldikten birka ay sonra 10 Mays 1933te Zweigla birlikte, ilerinde Thomas Mann, Heinrich Mann,

322

Franz Werfel, Sigmund Freud, Albert Einstein gibi birok nlnn kitaplarn meydanda, herkesin gzleri nnde tehir tahtasna iviletip yaktrr. Sonrasnda devam eden insanlk d uygulamalara tank olanlar, onu iktidara tayanlar dahil pek ok insan, onun uzun sre iktidarda kalamayacan dnr. Hatta Hitleri kmseyen ve onu kendi amalar iin kullanabileceini sananlar Rayhstagn yaklmasndan, parlamentonun datlmasndan ve tm hukukun yerle bir edilmesinden sonra dehete kaplmakla birlikte btn bunlar bir fkenin patlamas olarak grr ve ksa bir sre sonra geeceini sanr. Oysa Hitler, insanlar kandrma konusunda tpk bugnk siyasetilerin, devlet bakanlarnn yapt gibi inanlmaz bir teknik uygular: tm dnyay yaptklarna yava yava altrmak, asl hedefinin ne kadar radikal, ne kadar acmasz, ne kadar byk deiiklie yol aaca sezdirmeden yava yava ilerlemek. Bir hamle yapp ara vermek ve insanlarn tepkisini lmek, bu hamlenin fazla gelip gelmedii grmek iin beklemek ve gittike dozu arttrmak. Avrupa lkeleri Hitlerin tm insanlk d yaptrmlarna kendilerine dokunulmad iin sessiz kalr. Oysa Hitlerin hedefi sadece Almanyann deil, tm dnyann efendisi olmaktr. Avrupa bunu fark ettiinde i iten gemitir. Kendini dnyaya tesadfen Yahudi10 olarak gelmi biri olarak niteleyen, Stefan Zweig iin Yahudi olmak, yaamnn byk blmnde hi n plana kmamtr. Avusturyal kimlii ise idari bir formaliteden teye gitmemitir.11 Ta ki Avusturya pasaportu iptal edilip ngiliz makamlarndan pasaport yerine geen beyaz bir kt, vatanszlara verilen bir pasaport rica etmek zorunda kalncaya kadar. Zweig daha dne kadar, dnyann her kesinden gelen gelirini harcad, vergisini dedii, yabanc bir konuk, bir beyefendi olduu ngilterede bir anda bir gmen, bir snmac durumuna der ve yllar nce srgndeki bir Rusun syledii u szleri hatrlar: Eskiden insan denen varlk beden ve ruhtan oluuyordu. Bugn ise bir de pasaportunun olmas gerekiyor, aksi halde insandan saylmyor. (s.465)
10
11

http://de.wikipedia.org/wiki/Stefan_Zweig (Eriim: 01.10. 2007) Donald A. Prater. Alntlayan http://www.judentumprojekt.de/persoenlichkeiten/liter/stefanzweig/index.html (Eriim: 01.10. 2007)

323

1933 ylnda iktidara gelen Nasyonal Sosyalistlerin Avusturyay da ele geireceklerini anlayan Zweig 1934te ngiltereye g eder. Burada kald yllarda kendisiyle ayn yazgy paylaanlarn durumunu yle zetler: zgr bir insan olarak domamza ramen zne deil birer nesneydik ve artk hibir ey hakkmz deil, sadece resmi makamlarn bize verdii bir ltuftu. (s.467). 1936da tm kitaplar Almanyada yasaklanan ve II. Dnya Savann patlak vermesiyle ngiliz vatandalna geen Zweig Londradan ayrlp nce New Yorka, sonra srasyla Arjantine, Paraguaya, sonunda da Brezilyaya gider. Ancak vatansz biri olarak srgnde yaamann ne kadar zor olduunu eserinde u szleriyle anlatr: Srgnn her biimi kanlmaz olarak insann dengesini alt st ediyor. nsan kendi topraklarnn zerinde deilse, normal davranndan uzaklayor, gvenini kaybediyor, kendinden kuku duymaya balyor. Yabanc belgelerle ya da pasaportlarla yaamaya baladm gnden beri kendi benliimle tam bir uyum iinde olmadm itiraf etmekten ekinmiyorum. Asl ve kendi Benimde doal olan baz eyler sonsuza dek yok oldu. Doamda var olandan daha ekingen oldum ve bir zamanlar kozmopolit kiilie sahip olan ben yabanc bir lkenin havasn her soluyuumda srekli minnettar olmam gerektii duygusundan kurtulamyorum.() Hayr, elli sekiz yanda bir insan olarak pasaportumun elimden alnd gn, insann yurtsuz kaldnda etraf evrili bir vatandan ok

324

daha fazla eyini kaybettiini anladm. (s.467-468) inde bulunduu durumu Grillparzerin yaarken lsnn ardndan giden biri szleriyle ifade eden, otuz yl boyunca byk emekler vererek kurduu yaam Hitlerin tek bir yumruuyla yok olan, sahip olduu her eyi kaybeden, ait olduu rk ve dnce tarz nedeniyle lkesi Avusturyann ve Almanyann dna itilen, yerlemek iin gittii ngilterede bir Avusturyal olarak hibir zaman ait olmad bir toplumun yesi sayld iin dman bir yabanc gibi grlen, 58 yanda her eye sil batan balamak zorunda kalan Zweig elinde kalan son eyle, szcklerin diliyle yabanc diyarlarda eserlerini yazmaya devam eder. nk o ok nceden yllar sonra kendisine lazm olacan aklna bile getirmedii bir sanat ok iyi renmitir. Bu, bir zamanlar gurur duyduu, sevdii her eye veda etme sanatdr. Dnsel lmn yumuak bir biimi olarak nitelendirdii bu srgn yllarnda Zweig Dnn Dnyasn yazar. 20. yzyln bandan II. Dnya Savann patlak vermesine kadar olan dnemi anlatrken dnyann dikkatini savan vahetine ekmek ve gelecekte insanlarn bar iinde yaamalarn salamak iin katkda bulunmak ister. Oysa II. Dnya Savandan sonra dnyamzda ne kadar ok sava oldu. Her defasnda bir avu insan bir araya gelerek savan nerede, ne zaman, nasl olacana karar verdi, ounluun katlmad, istemedii savaa. Gnmzde hl tpk yzyl banda olduu gibi gl devletler, kk devletlere ya da kendileri iin bir tehdit oluturacan dndkleri devletlere demokrasi getireceiz gerekesiyle sava ayor, yz binlerce, milyonlarca insann yaamasna ya da lmesine masa banda kahvelerini yudumlarken karar veriyor, adna da DEMOKRAS diyorlar. Yeniliklerin, bulularn sindirilmeden yutulduu, teknolojinin insanlar insan yapan deerlerinden uzaklatrd, kltrn yozlat, sosyal yaamn alt st olduu, insan hayatnn hie sayld, rklar, diller, dinler arasndaki uurumun gittike derinletii, dnya kardelii ve dnya barnn sadece

325

szcklerde yaad gnmzde kltrel yaamn, sanatn insana neler kattn, bar, huzur ve gvenlik iinde yaamann ne kadar gzel olduunu bizlere hatrlatan Dnn Dnyas bugn daha iyi deerlendirmemizi, gzlerimizi amamz salayabilecek ok gzel ve mutlaka okunmas gereken bir eser. Gnmz daha iyi deerlendirebilmek iin gemile yzlemek gerekir, Dnn Dnyasn okumak gerekir. Bir asr nce yaanan olaylarn yer ald Dnn Dnyasnda anlatlanlar bugnn dnyasnda yaananlardan pek farkl deil. Tpk Zweign kua gibi bizler de gnmzde tm dnyada yaananlara dehetle bakarken umudumuzu kaybetmek istemiyoruz. Dileimiz Yarnn Dnyasnn daha gzel, daha bar olmas

KAYNAKLAR MAGRIS, Claudio: Der habsburgische Mythos in der sterreichischen Literatur. Paul Zsolnay Verlag, Wien 2000. MLLER, , Hartmut: Stefan Zweig. Trkeye eviren: Mahmure Kahraman. Kavram Yaynlar. stanbul. 2000. PRATER, A. Donald: http://www.judentumprojekt.de/persoenlichkeiten/liter/stefanzweig/index.ht ml ZWEIG, Stefan: Die Welt von Gestern. Erinnerungen eines Europrs. Fischer Taschenbuch Verlag. 1992. http://www.die-leselust.de/buchzweig_stefan_gestern.htm. (Eriim 01.10.2007) http://buch.germanblogs.de/archive/2006/10/19/8sl75s7wmfb a.htm (Eriim 01.10.2007) http://www.literaturkritik.de/public/rezension.php?rez_id=10 094&ausgabe=200611 (Eriim 01.10.2007) http://de.wikipedia.org/wiki/Stefan_Zweig (Eriim 01.10.2007) 326

You might also like