GR

M.. II. bin yl Hitit a Anadolusunda llere ve yeralt tanrlarna kurbanlar konusuna balamadan nce, Hitit Uygarl hakknda belirli lde bilgi sahibi olmak gerektiini dndmzden ncelikle Hitit tarihi ve dini hakknda ksa bir giri yapmay uygun grdk. Konunun btnlk iinde deerlendirilebilmesi, balant ve etkileimlerin grlebilmesi iin bu bilgiler nemli bir temel oluturacakt. Bu ksa giriten sonra kurban konusunda genel hatlaryla bir tanmlama yaptk. nce kurban kelime olarak ele alp, ayrntl ekilde tanttk. Ardndan bilimsel dzeyde kurban ile ilgili ilk aratrmalar ve bu aratrmalarn nda varlan sonular deerlendirdik. Bu konuda sz syleyen ilk uzmanlarn ounlukla antropologlar- grleri kurbann ortaya kna ve hizmet ettii amaca k tutmas asndan bizim iin nemliydi. Bu deerli grler tezimizin konusunu oluturan Hitit Anadolusunda kurban uygulamalarn doru anlamak ve bu anlay iinde bir sonuca ulamak iin k noktas oluturdu. Ancak tezimizin merkezini Hitit dneminde kurban, zellikle de llere ve yeralt tanrlarna sunulan kurbanlar oluturduu iin sz konusu gr ve yaklamlar ok detayl bir ekilde ele alnmad. Giriin ardndan Hititlerde kurban konusunu metinlerde ifade edilii ve eitli trlerde sunulular ile Blm Ide detayl ekilde tarif ettik. Daha sonra Blm IIde zel olarak setiimiz llere ve yeralt tanrlarna sunulan kurbanlar konusunun balklarn oluturan, lm, l ve yeralt kavramlarn doru bir zemine oturtma ve yeralt tanrlar hakknda aydnlatc bilgiler verme abas iine girdik. Blm IIIde llere sunulan kurbanlar hakkndaki belli bal belgeleri yazl ve yazsz arkeolojik belgeler- gzler nne sermeye altk. Yazl belgelere dayal olarak ele aldmz l kurbanlar iinde ncelikli yeri Hititlerin kral ve kralieleri iin dzenledikleri cenaze trenine ait metinlerde anlatlan kurbanlar ald. lm olan kral ve kralielere sunulan kurbanlarn geleneksellemi olduu ve Hititlerde Ata Klt kapsamnda deerlendirilebilecek konu hakknda da ksaca bilgi verdik. Bu blm ksa tutmamzn nedeni konunun Hititlere ait bir organizasyon olarak ele

alnp, incelenmesi gerekliliidir. Hititlerde Ata Klt l kurban yan sra ok eitli boyutlar olan bir aratrma konusudur. Ayn ekilde llere Sunulan mantalliya- kefaret kurbanlar konusuna da ksaca deindik. Bu kurban tr de siyasi tarihle, zellikle de III. Hattuili dnemiyle ok yakndan ilikili olduu iin tezimizin snrlarn aan bir nitelik tamaktadr. Blm IIIde ve Blm IVde izlediimiz yntemi kullandk ve mevcut belgelerden yola karak yeraltna ve yeralt tanrlarna sunulan kurbanlar hakknda bilgi verdik. Blm III ve IV arasnda izlediimiz yntem asndan farkllk oluturan nokta ise udur: ilkinde cenaze ritelleri ile ilgili metinlerin transkripsiyon ve tercmesini verdikten sonra, metinlerin aklamasn ve yorumunu ikincisine gre ok daha ayrntl ele aldk. Cenaze ritelinin sistemi ve teknii bu aklamalar sayesinde adm adm ortaya kt. Bununla birlikte Blm IVde yeralt kurbanlar ile ilgili olarak verdiimiz rnek metnin aklama blmnde sadece metnin iindeki baz terimleri aydnlattk ve anlalmayan satrlara belli lde yorum getirdik. nk by ritellerinde genel olarak kullanlan teknikler ve ritllerin ana emas sz konusu blm iinde daha nce akland. ller iin ve yeralt tanrlar iin sunulan kurbanlar aktarrken iki farkl yol izlenmesinin nedeni her ikisinin birbirinden nicelik olarak ayrlmasdr. Kral veya kralienin cenazesinde yaplan l kurbanlar iin elimizde sadece tek bir metin ve bu metnin eitli kopyalar vardr. Cenazede uyulmas gereken kurallar ve protokol bu metin sayesinde resmilemitir. Ancak by ritelleri ok saydadr. Hatta ayn bycye ait pek ok ritel rneine rastlamak mmkndr. Buna ramen ritellerin birbirine benzer ve ortak ynleri ok fazladr. Biz de bu gerekten hareketle by ritellerinin sistemini genel olarak tantp, setiimiz karakteristik bir by ritelinin metnini inceleme yoluna gittik. Cenaze metninin karakteristik zellii ise metnin iinde gizli olduu iin nce metinleri verip ardndan cenaze trenini sz konusu metinlerin nda gzler nne serdik. Nitelik olarak ele alndnda ikisi hem cenaze metinleri hem de by ritellerine ait metinler- arasndaki benzerlikler ise artc derecede fazladr. Bu benzerlikler hakknda sz konusu konular ieren blmlerde ayrntl aklamalar yaptk.

Sonu blmnde de l ve yeralt kurbanlarn karlatrarak, elde ettiimiz verileri sonuca baladk.

Hitit Siyasi Tarihi

Hattua merkezli Hitit Devletinin ilk kral I. Hattuili (M.. 1650-1620) 1 dir. I. Hattuiliden nce elbette baka krallar olmutur. Ancak I. Hattuili Hitit belgelerine gre Hattuadaki ilk Hitit kraldr. Hititler M..2. bin yln balarndan itibaren Anadoluda grlmektedirler. Anadolunun yerli halk olmayan Hititler devlet srecinin balangcna kadar Anadoluda uzun sreli bir egemenlik mcadelesi yaamlardr. Anadoluya ilk adm attklar zamanlarda bu topraklar merkezi idare gcnden yoksun kk prenslikler halinde rgtlenmiti. stelik bu prenslikler birbirleriyle stnlk yar iindeydiler2. Bu arada Asurdan gelen tccarlar Anadoludaki bu dank yapy kendi lehlerinde kullanyor, Asurdan ya da o dnemin dnyasnn eitli yerlerinden getirdikleri ticari rnleri satp byk karlar salayarak ve Anadoludan da altn, gm ve bakr alarak Asur ile Anadolu arasnda mekik dokuyorlard3. Anadoluda pek ok ticari istasyon kurmulard. Bu istasyonlarn byklerine Asurca liman, rhtm anlamnda karum ve kklerine misafir anlamnda wabartum

diyorlard. Anadoludaki karumlarn merkezi bugn Kltepe olarak anlan ve Kayseri ili snrlarmz iinde yer alan Kani idi4.
Bu almada krallarn hkm srdkleri zaman dilimine ait tarihler, G. McMahon, The History of the Hittites, BA 52, 1989, s. 64deki Hitit Kral Listesi temel alnarak verilmitir. Hitit Devletinden nceki dnemde Anadolunun siyasi yapsn en arpc ekilde gzler nne seren eser, Kltepe kazlarnda saray kompleksi iinde ele geirilmi olan ve iki yerel kraln mektuplamasn konu alan tablettir. Bu mektup ve ierii hakknda bkz. K. Balkan, Mama Kral Anum-hirbinin Kani Kral Waramaya Mektubu, Ankara, 1955. Asurlu tccarlarn Anadolu halkyla yaptklar ticarette elde ettikleri byk krlar ve uyguladklar yksek faiz oranlar hakknda bkz. H. Sever, Anadoluda Borsa ve Enflasyonun lk ekilleri, Archivum Anatolicum/Anadolu Arivleri 1, Ankara, 1995, s.124 vd.; T. zg, Kltepe Kani / Nea, stanbul, 2005, s. 31 vd.
4 3 2 1

T. zg, 2005, s. 6 vdd.

Asurlu tccarlar yerel prensliklerle belli bal baz konularda anlamalar yapyorlar, onlara sadakatlerini sunuyorlar ve karlnda ticari teminat alyorlard. Yerel prenslerin de bu durumdan faydalandklar ve aktif olarak ticaretin iine katldklar durumlar oluyordu5. Byle bir ticari ve siyasi rgtlenme herhangi bir yerel beyin dierinin aleyhine genilemesine ve byk bir merkezi devletin ortaya kmasna uzun sre meydan vermedi. Ancak daha o dnemde belgelerde etimolojik olarak farkl baz adlarn anlmas ve Asurca olmayan birok teknik terim Anadoluya yeni insanlarn geldiini haber verir nitelikteydi. stelik bu isimler ve terimler uzmanlarca Hint-Avrupa dil ailesine balanmaktayd. phesiz daha sonra dnya tarihinde yazl belge brakm en eski Hint-Avrupa kkenli topluluk olarak anlacak olan Hititlerin bunlarla bir balants vard6. n Asyada siyasi g dengelerinin hzla bozulmasyla birlikte Asurlu tccarlarn etkinlii azalmaya balaynca Anadoluda baz beylikler hegemonyalarn geniletme yar iine girdiler. Bunlar arasnda en ok ne kan kii Kuara kral Anitta oldu (takriben M. . 18. yzyln ortalar) . Anitta nce Kani ehrini ele geirerek orasn yeni bakenti yapt; daha sonra o zamanki ad Hattu olan Hattuay yerle bir ederek ehri ve ehri mesken edinecek olanlar lanetledi7. Ondan birka kuak sonra ise Hititlerin ilk krallarndan biri olarak kabul edilen kii lanete ramen Hattua merkezli Hitit Devletini kurdu ve ehrin adna gnderme yaparak Hattual anlamnda Hattuili adn ald8. I. Hattuili (M. . 1650-1620)
5

Asur koloni dnemi yerel prensler ve Asurlu tccarlar arasndaki ilikiler iin bkz. C. Gnbatt, Two New Tablets Throwing Light on the Relations Between Anatolian Kings and Assyrian Merchants in the Period of the Assyrian Colonies, Archivum Anatolicum/ Anadolu Arivleri 2, Ankara, 1996, s. 25 vdd.

Hititlerin Anadoluda ortaya klar hakknda bkz. A. M. Dinol, Hititler, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi I, stanbul, 1982, s. 23 vd.; S. Alp, Asur Ticaret Kolonileri anda Kane Neada Hititlerin Varl ve Younluu (Bilimsel Bir Oluumun yks), Archivum Anatolicum/Anadolu Arivleri (Emin Bilgi Kitab) 3, Ankara, 1997, s. 1 vdd. Anittann Anadoludaki etkinlikleri, bizzat kendisinin yazdrd, Anitta metni olarak bilinen ve Hitit arivinde kopyalanm ve saklanm olarak ele geen tablette ayrntl bir ekilde anlatlmtr. Bkz. E. Neu, Der Anitta Text (StBoT 18), Wiesbaden, 1974; A. M. Dinol, 1982, s. 26 vd. I. Hattuilinin, Orta Anadolunun yerli halk Hattililerin merkezi ehri Hattuun adn hi deitirmeyip, Hint-Avrupal sylenie uygun ekilde Hattua demesi ve kendi adn da
8 7

yapt ileri anlatt tabletlerden birinde kendini tantrken Kuara krall soyundan geldiini zellikle belirtmektedir. Bu durumda Anittann birka kuak sonraki ardl olmas muhtemeldir. Ancak Anittay haleflerinden biri olarak gstermez. I. Hattuili Hitit devletinin snrlarn olduka geniletti9. Onun ardndan gelen kral I. Murili (M..1620-1590) Babile kadar ilerleyerek Eski Babil Hanedanlna son verdi. I. Murilinin saray iinde suikasta uramasndan sonra Hitit taht karmaaya srklendi ve uzun sre karanlk bir dnem yaand. Bu dneme son veren kii kanun yapc kiiliiyle tannan kral Telipinu (M..1525-1500) oldu. Telipinu zellikle tahta k kurallarn belirleyen bir kanun yapt ve bu sayede taht kavgalarna bir son vermeyi hedefledi. Taht kavgalar nedeniyle bir istikrar tutturmaktan uzak olan Hitit Devleti Telipinudan sonraki dnemde, Anadoluda daha nce kazanm olduu stnl yeniden ele geirmeye balad. mparatorluk dneminin ilk krallarndan kabul edilen I. / II. Tuthaliya (M..14501420) ve I. Arnuwanda (M..1420-1400) dnemi Anadoluda stnlk kurma mcadeleleri ile geti. Hem Bat Anadoludaki yerel krallarla hem de kuzeyde, Karadeniz Blgesinde oturan Gakalarn10 saldrlaryla megul olundu. Ayn zamanda kuzey Suriyede egemenlik elde etmek amacyla, zellikle bu corafyann kaps konumundaki Halpa (bugnk Halep) blgesine aknlarda bulunuldu. stnlk mcadelesi Hitit imparatorluk dneminin ve Hitit tarihinin en byk krallarndan biri olan I. uppiluliuma (M..1380-1340) zamannda doruk noktasna ulat. I. uppiluliuma Bat ve Dou Anadoludaki yerel krallklar kontrol altna alarak, kuzey Suriyeye yneldi ve Hitit egemenliini Msrn aleyhine geniletti. zellikle de Hurri etnik temele dayal Mitanni Devletini, Hitit ve Msr arasnda Hitit yanda tampon bir krallk haline getirerek askeri baarlarn d politika sahasnda da devam ettirdi. Fethettii blgelerde yer alan stratejik merkezlere Kargam ve Halpa gibi- oullarn vali olarak atad.
Hattual manasnda ehrin adna uydurmas yerel halkla uyum iinde yaamak veya onlarn desteini kazanmak istemesinden kaynakl olmaldr.
9

Hititlerin siyasi tarihi hakknda zet bilgi iin bkz. O. R. Gurney, The Hittites, London, 1990, s. 16 vdd.

Gakalar Hitit tarihi boyunca Hititlerin bana bela olmu ve Hitit Devletinin zayfladn hissettikleri her dnemde saldrmaktan geri durmamlardr. Gakalar ve Hitit tarihindeki yerleri iin bkz. E. von Schuler, Die Kaker, Berlin, 1965.

10

Ondan sonra tahta geen olu II. Murili (M..1339-1306) babasnn brakt mirasa sahip kt ve tahta kmasyla birlikte balayan isyanlara, kuzeyden gelen Gaka saldrlarnn tekrarlanmasna ve tahtta olduu sre boyunca karlat geni apl salgn hastalklara ramen Anadoluda kurulmu olan Hitit stnln devam ettirdi. II. Muriliden sonra tahta olu Muwatalli (M..1306-1282) geti. Muwatallinin dnemi Hitit tarihi asndan yeni gelimelere sahne olmutur. Onun dneminde Bat Anadoludaki yerel krallar ile bir takm atmalar iine girilmi ve antlamalar yaplmtr; ayn zamanda Msrllar ile Hititler arasndaki gerginlik zirveye trmanm ve Kade savan hazrlayan nedenler olgunlamtr. Muwatalli Hitit merkezini, Hatti lkesinin gneyinde ve Hitit belgelerinde aa lke olarak tanmlanan blgede yer alan Tarhuntaa11 ehrine tama gerei duymutur. Bu tanmay tetikleyen durumlardan biri de kardei Hattuilinin -o srada Hakmi (bugnk Amasya civar) valilii yapmaktadr- Yukar lkede etkinliini arttrm olmasdr. Sz konusu tanma olay Hitit lkesinin iki karde arasnda paylalmas olarak da yorumlanmaktadr12. Takriben M.. 1285 ylnda gerekleen Kade Sava srasnda Hattuilinin komuta ettii Hitit birliklerinin iinde Gaka askerlerinin yer almas, onun Hititlerin ezeli dmanlar Gakalar dahi dize getirdiinin gstergesidir. Savatan ksa bir sre sonra Muwattali lr ve olu III. Murili (M..1282-1275) babasnn tahtna oturur. III. Murili bakenti yeniden Tarhuntaadan Hattuaya tar. Bu durum Hattuilinin Yukar lke de yaratm olduu etkinlik alann daraltr ve amca ile yeenin aras gn be gn alr. Sonu olarak Hattuili yeeninin tahtn bir hkmet darbesi ile gasp eder ve onu srgne gnderir. III. Hattuili (M..1275-1250) ile birlikte Hitit tarihinde yeni bir dnem balar. III. Hattuili dnemi kukusuz ayn zamanda Kralie Puduhepa dnemidir. Puduhepa Hurri blgesinde yer alan Lawazantiya ehrinin ba rahibinin kzdr. III. Hattuili Kade Savandan lkesine dnerken Lawazantiya ehrinin
11

Tarhuntaann bugn tam olarak nerede yer ald kesin olarak saptanamamtr. Bu konu hakknda bkz. A. M. Dinol J. Yakar, The Borders of the Appanage Kingdom of Tarhuntaa a Geographical and Archaeological Assessment, Anatolica XXVI, Ankara, 2000, s. 1 vdd. A. nal, Hititler Devrinde Anadolu 1, stanbul, 2002, s. 181.

12

tanras tara kurbanlar sunmak zere uram ve burada Puduhepa ile tanarak onu o srada kendisinin ynetiminde bulunan Hakmi kentine getirmitir. Tahta oturduktan sonra Hurrili ei Puduhepa ile birlikte ok yeni icraatlar gerekletirir. ncelikle M.. 1270 ylnda Msr ile antlamaya varlr ve iki lke arasnda sonsuz bar ve dostluk kurulur. Hattuili ve Puduhepa kral ifti dini adan Hitit lkesinde nemli reformlar gerekletirmi, sosyal alanda deiiklikler yapm ve d ilikileri, yaplan evliliklerle oullarn veya kzlarn komu lkelerin krallar ve kral ocuklar ile evlendirme- salama balamlardr. Sz konusu kral iftinin dnemi Hitit tarihinde ok parlak bir aa iaret etse de baz skntlarn kendini gstermeye balad bir gerektir. IV. Tuthaliya (M..1250-1220) babasnn tahtna oturduunda gl bir krall devralmtr. Baarl bir kral olduu halde ebeveynleri dneminde ba gsteren skntlar kar konulamaz biimde byr. Bunlar arasnda giderek glenen ve Hitit Devletinin kuzey Suriyede kurmu olduu hegemonyay sarsan Asur tehdidi vardr. stelik Hatti lkesi ciddi bir kuraklk tehlikesi ile yz yze kalmtr. Ayrca her zaman iin kontrol altnda tutulmaya allan vassal beylikler ayaklanmaya balar. Hitit Devletinin son kral olarak bilinen II. uppiluliuma (M..1215-1200) belgelerden anlaldna gre hala gl bir kralla hkm srmektedir. Ancak birden bire her ey karanla gmld. Son olarak batdan deniz yoluyla gelen kavimler Hititlerin yklna dorudan neden olmasalar da n Asyadaki g dengelerini tamamen deitirirler ve tarihte yeni bir sayfa alr.

Hitit Dini
Genel olarak Hitit panteonu homojen bir yapya sahip deildi. Hititler Anadoluya Anadolu dndan bir yerden geldiklerinde13, yanlarnda kendilerine ait tanrlar getirmi olmakla beraber, Anadolunun ve evre kltrlerin dini inanlarndan
Hititlerin anayurdu hakknda teoriler iin bkz. P. Taracha, Hittites in Alaca Hyk? An Old Question Reconsidered, Archaeologia Polona 29, 1991, s. 71 vdd.
13

etkilenmi, bakentte yarattklar devlet panteonuna bu kltrlerin tanr ve tanralarn ilave etmilerdir. Bunun yannda yerel inanlar ve yerel tanr ve tanra kltleri de devam etmi ve sayg grmtr14. Hititlerin hem yerli kltrlere ve inanlara hem de topraklarna yeni kattklar halklarn kltr ve inanlarna sayg gstermeleri, uyguladklar askeri ve idari politikann bir uzantsdr. Bu politika kendilerinden nce Anadoluda var olan yerel prenslikleri egemenlik altna alarak blgede merkezi bir g yaratmaktr. Ama bu olunca ok eitli tanr ve tanra klt de Hitit merkezi Hattuada yerini almtr. Bu durumda Hitit tanrlar ya da tanralar denince o dnem Anadolusuna ait farkl kltrlerin, rnein Hurrilerin, Hattililerin, Luwilerin ve belki ounu bugn bile bilmediimiz unutulmu halklarn ve daha pek oununun tanr ve tanralar akla gelir. Hatta Hititler birbirine benzer karakterdeki pek ok tanr ve tanray zdeletirerek farkl halklar inan araclyla birbirine yaklatrma yolunu da izlemilerdir. Bu uygulama devlet merkezinde grece olarak suni bir panteonun olumasna neden olsa da yerel halkn inanlar ve gelenekleri konusunda herhangi bir bask yaplmad aka anlalmaktadr. nk kral veya kralie belli bal ehir ve kasabalar bayramlarn kutland gnlerde hi gocunmadan ziyaret etmekte ve bayramlara bizzat katlmaktadr. Hitit metinlerinde karmza kan Hattinin bin tanrs ifadesini dorulayacak kadar ok sayda tanrlar vardr15. Birden fazla Gne Tanrs ve Tanras, birden fazla Frtna Tanrs ve birden fazla Yeralt Tanrs ve Tanras Btn bu

tanrlar sadece tapnaklarda duran bir heykel olarak alglamayp, kendilerine ait tapnaklar, bu tapnaklarn personeli, bu tapnaklarn arazisi vb. ile birlikte deerlendirirsek bir tanr kltnn ne kadar ok ey ifade ettiini daha iyi anlayabiliriz. Hititlerin zellikle imparatorluk dneminde karakter olarak birbirinin ayns olan tanr veya tanralar zdeletirme yoluna gittiine dair rnekler vardr16. Ancak her
Hititlerin din politikalar, tanr ve tanra tapnmlar hakknda bkz. A. Goetze, Kleinasien, Mnchen, 1957a, s. 130 vdd; O. R. Gurney, Some Aspect of Hittite Religion, London, 1977, s. 4 vdd; Gurney, 1990, s. 109 vdd.; A. M. Dinol, 1982, s. 77 vdd.
15 14

Metin iinde geen tm tanr adlar ve metin yerleri iin bkz. B. H. L. van Gessel, Onomasticon of the Hittite Pantheon I-II, Leiden. New York. Kln, 1998.

16

Tanr veya tanray, benzeri olan bir bakasyla zdeletirmeye en gzel rnek Kralie Puduhepann duasdr. Burada kralie Arinnann Gne Tanrasn Hurrili tanra Hepat

tanrnn ardnda dnyasal gler sz konusu olunca, bir tanry dieriyle birletirme abalarnn ne byk atmalar ve kargaalar beraberinde getirmi olduunu tahmin etmek hi de zor olmayacaktr. ok eitli kltleri iinde barndran bu panteonun kabataslak grnts yledir: Hititlerin devlet panteonunun en st srasnda Frtna Tanrs (Hitit metinlerinde
D

IM)17 ile Arinnann Gne Tanras (Hitit metinlerinde DUTU

URU

Arinna)18 yer

almaktayd. Bu iki kutsal g kar-koca olarak dnlmekteydi ve oullar Nerik ve Zippalanda ehirlerinin Frtna Tanrlar ile kzlar Mezulla19 da onlar gibi byk sayg grmekteydi. Hatti kkenli olduklar dnlen bu tanr ve tanralarn yannda Hititlerin bizzat kendilerine ait olduklarn dndren ve panteonda en st srada yer alan dier tanr Gne Tanrs (Hitit metinlerinde iuummi)20 idi. Frtna Tanrsnn olu olan ve bereketlilii simgeleyen Hatti kkenli bir baka nemli tanr Telipinu21dur. Bunlarn dnda pek ok yerel tanr ve tanra ile dardan ithal edilmi tanr ve tanra vard. zellikle imparatorluk dneminin sonlarna doru, kral III. Hattuili ve kralie Puduhepa dnemi itibaryla tanr ve tanralarn says daha fazla artm, hatta panteon bambaka bir yapya brnmtr. En arpc deiiklik ba tanr iftinde grlmektedir. Frtna Tanrs ve Arinnann Gne Tanras, Hurri tanr ifti Teup22 ve Hepat23n adlaryla anlmaya balanm ve onlarn oullar arruma24 da Hititler tarafndan byk sayg grmtr. Bunun en iyi gstergesi bakent Hattuann ok yaknnda tesis edilmi olan ve doal kaya oluumlar zerine
ile aka zdeletirmektedir. KUB 21.27 I 3-7; metin hakknda bkz. S. Erkut, Hitit ann nemli Klt Kenti Arinnann Yeri, Fs S. Alp, H. Otten et al. (eds.), Ankara, 1992, s. 160; Yazlkayada temsil edilen tanrlar alaynda da Frtna Tanrsnn Hurrili tanr Teup ile zdeletirildii aka ortadadr.
17 18 19 20 21 22 23 24

E. Laroche, Recherches sur les noms des dieux hittites, RA 41, Paris, 1947, s. 108 vdd. Laroche, 1947, s. 105 vd. Laroche, 1947, s. 30. Laroche, 1947, s. 76. Laroche, 1947, s. 34 vd. Laroche, 1947, s. 61 vdd. Laroche, 1947, s. 47 vdd. Laroche, 1947, s. 58.

ilenmi Hitit tanrlar alaydr. Tanrlarn katld bir tren alayn simgeleyen bu kabartmalar daha ok Hurri tanr ve tanralarn gsteriyor gibidir. Hititlerin kltr ve dinlerinden etkilendikleri halklar arasnda, Hurrilerin ncelikli yere sahip olduu aka ortadadr25. Bu durum Hititlerin izledii siyasi ve askeri politikann bir sonucudur. nk Hititler o dnemin ekonomik ve sosyal koullar gerei her zaman Kuzey Suriye blgesine ynelik bir politika izlemilerdir. Hititler ile Msrllar Kadete kar karya getiren de Suriyenin o gnk koullarda tad stratejik ve jeopolitik durumdur. Kuzey Suriye blgesinde nfuz bakmndan stnlk oluturan halk ise Hurrilerdir. Hurri kltr Hitit devlet arivindeki belgelere baktmzda Hitit inanlarn ve tanr sistemini en ok etkileyen kltrdr. Hititlerin Hurri blgelerinde kazandklar askeri baarlarla, zellikle de orta Hitit dneminden itibaren Anadoluda Hurrilerin ounluk oluturduu Kizzuwatna26nn, imparatorluk dneminin byk kral I. uppiluliuma dneminde Hitit Devletine balanmasyla27, Hurri tanrlar, tanralar ve Hurri gelenek ve grenekleri ve hatta Hurrili din adamlar ve pek ok konuda uzman kiiler Hitit bakentine akmaya balad28. Bunun ncesinde Hititler ile Hurrilerin aras pek de iyi deildi. Hurriler yurtlarn ve hakim olduklar blgeleri, Anadoluya sonradan gelmi bu sava ve yaylmac insanlara, Hititlere kaptrmamak iin ok uratlar. Hititler iin Hurri kltrnden ve kltlerinden etkilenme ite bu dnemlerde balar; bu balangc I. Hattuili29 zamannda aramak gerekir. I. Hattuilinin Kuzey Suriyeye ve zellikle Halpa (bugnk Halep)ya yapt askeri seferler, Hurri lkesinin kalbine girmek demekti.
25

Hurriler hakknda daha detayl bilgi iin bkz. G. Wilhelm, The Hurrians, (translated from German by J. Barnes), Warminster, 1994; E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, zmir 1993, s. 119 vdd. Klasik alarda Kilikya, bugnk ukurova blgesi. Kizzuwatna blgesi ve ehirlerinin lokolizasyonu hakknda ilk nemli alma iin bkz. A. Goetze, Kizzuwatna and the Problem of Hittite Geography, New Haven, 1940.
27 28 26

Goetze, 1940, s. 78.

Hurrilerin Anadoludaki varl ve Hitit mparatorluunda Hurri unsurlar iin bkz. H. G. Gterbock, The Hurrian Element in the Hittite Empire, Perspectives on Hittite Civilizaton: Selected Writings of Hans Gustav Gterbock, H. A. Hoffner- I. L. Diamond (eds.), Chicago, 1997, s. 179 vdd; A. Alpman, Hurriler, TAD 1981-1982, C. XIV, S. 25, Ankara, 1982a, s. 295 vdd. T. Yiit, I. Hattusili ve Zaman, ADTCF Baslmam Doktora Tezi, Ankara, 1994.

29

10

Daha sonra Hititler aama aama Hurri ehir ve kasabalarn kendilerine baladlar. Ancak iki halkn en ok bar iinde olduklar dnem kukusuz mparatorluk Dneminin byk kral III. Hattuili30 zamannda olmutur. nk ei Puduhepa31 Hurri tapnak ehirlerinden Lawazantiyann ba rahibinin kzdr. Bu evlenme ile birlikte Hitit panteonu Hurri tanr ve tanralarna teslim olmutur demek herhalde yanl olmaz. Hititlerin Anadoluda kendilerinden ok nce var olduklar ispatlanan Hurrilerden dini ve kltrel adan ok etkilendikleri inkar edilemez. Bu nedenle Hurrilerle ilgili ya da Hurrilere ait her trl belge Hitit tarih ve kltr aratrmalar iin byk nem tar. Ancak Hurriler de bulunduklar corafi konumlar itibaryla bugnk Gneydou Anadolu ve Kuzey Suriye- Eski Mezopotamya uygarlklarnn etkisine byk lde aktrlar. Dolaysyla Hurriler Mezopotamya tanr ve tanralarnn Hitit dinine

tanmasnda ve yorumlanmasnda da etkin rol oynamlardr. Tezimizin konusunu oluturan llere ve yeralt tanrlarna sunulan kurbanlar konusu da Hurri kltr ve dini ile ok yakndan ilgilidir. Hem ller dnyas hem de yeralt dnyas ve yeralt tanrlar konusunda Hurriler ok ncelikli bir yere sahiptirler. Bu konu hakknda aada ok daha aklayc bir yaklam sunacaz.

Hitit tarihi ve dini hakknda verdiimiz btn bu bilgilerden sonra ve tezimizin konusunu oluturan ller ve yeralt tanrlar iin sunulan zel kurban trlerini ortaya koymadan nce, insanlk tarihi ile e deer bir olgunun kurbann genel bir deerlendirmesini yapmak zorundayz. Ancak bu sayede genel olarak Hititlerde kurbann ve zel olarak ller ve yeralt tanrlar iin yaplan kurbann amacn ve deerini anlayabiliriz.

30

Th. P.J. van den Hout, Khattushili III, King of the Hittite, CANE II, J. M. Sasson (ed.), 1995a, s. 1107 vdd. M. Darga, Puduhepa: An Anatolian Queen of the Thirteenth Century B. C., Ml Mansel, Ankara, 1974, s.939 vdd; A. nal, Hititler Devrinde Anadolu 3, stanbul, 2005, s. 127 vdd.

31

11

Kurban Kelimesinin Kkeni ve Tanm

Kurban kelimesinin modern bat dillerindeki karl yledir: Franszca ve ngilizcede sacrifice, spanyolca ve talyancada sacrificio, Almancada opfer, Hollanda dilinde slachtoffer, sve ve Danimarka dillerinde offer, Polonya dilinde

ofiara. Grld gibi modern Bat dillerinin ounda kurban sacrifice kelimesiyle ifade edilmektedir. Sacrifice Latince sacer kutsal ve facere yapmak kelimelerinin birleimiyle olumu sacrificium szyle ilikilidir. Almancada ve skandinav dillerinde kurban anlamna gelen opfer ya da offer kelimeleri ise ngilizce offer sunmak, sunu szyle ortak etimolojiye dayanmaktadr ve burada sz edilen sunu kutsal bir anlam iermektedir. Hem modern dou dnyasnda hem de eski dou dnyasnda kurban kelimesinin kkenine baktmzda, bizim ele aldmz konu asndan ok daha anlaml ve aklayc tanmlarn yer aldn grmekteyiz. rnein Trke kurban kelimesinin kkeni Arapaya dayanmaktadr32 ve Arapann en eski ekillerinden biri olan Akadadaki qarbu33 ya da karbu34 kklerinden gelir; ilkinin anlam yaklamak, yaknlk kurmak, ikincisinin anlam ise dua etmek, yakarmaktr. Her iki fiilin anlam da hem bugnk kurban kelimesinin anlamyla hem de genel anlamda kurban etmenin mantyla rtmektedir. nk kurban tanryla yaknlk kurmak iin yaplan dua ve yakarlarn bir trdr. Bir baka deyile dua ve yakarlarn elle tutulur hediyelerle glendirilmesidir35. Kurbann genel tanmlarnda da tanryla kurulmak istenen yaknlk iin yaplan trenler veya onunla btnlemek ve onun sonsuz gcnden faydalanmak iin ona sunulup, onunla paylalan canl ya da cansz objeler sz konusu edilir. Trk Dil Kurumunun szlnde kurban sz iin be farkl anlam verilmitir:

32

Kurbann Arapa krb kknden geldii hakknda bkz. G. Erginer, Kurban: Kurbann Kkenleri ve Anadoluda Kanl Kurban Ritelleri, stanbul, 1997, s. 17. Qarbu (qerbu) fiilinin anlamlar iin bkz. CAD, Vol. Q, 1982, s. 228. Karbu fiilinin anlamlar iin bkz. CAD, Vol. K, 1971, s. 192.

33 34 35

Belli bal kaynak eserlerde kurbann tanrya yaklama anlamn vurgulayan dier tanmlar iin bkz. Erginer, 1997, s. 17 vdd.

12

1. Dinin bir buyruunu veya bir ada yerine getirmek iin kesilen hayvan 2. Mslmanlarda kurban bayram 3. Bir lk urunda feda edilen veya kendini feda eden kimse 4. Bir kazada veya felakette len kimse 5. Maddi ve manevi bakmdan felakete srklenmi veya insani deerlerini yitirmek zorunda kalm veya braklm kimse 36. Trke szlkte verilen bu tanmlar iinde yalnzca ilk ikisi dnyadaki kltrlerin tarihinde nemli bir unsur olan ve Hititlerde kurban anlay ile de paralellik gsteren kurban olgusu iin geerlidir. Ancak ilk tanmda ifade ettiimiz ve aada daha da ayrntl ele alacamz gibi, Hititlerde tanr iin yalnzca hayvan kesilmemekte baka eyler de kurban edilmektedir. kinci tanmdaki kurban bayram anlam ise, tanr iin dzenlenen trenin btnne verilen bir isim olarak Hititlerde de karmza kacaktr. Hititlerde kurban kelimesinin ierdii anlamlar aklamaya balamadan nce modern zamanlarda yaplan kurban tanmlarn ifade etmek ve dnya zerinde yaam birok kltr iin nemli bir unsur olan kurban hakkndaki dnceleri gzden geirmek tarihsel sreci anlamak asndan yararl olacaktr. Kurbann kkeni ve ortaya k ile ilgili ilk bilimsel teoriler 19. yzyln ikinci yarsnda antropologlar tarafndan ileri srlmtr ve onlar bu olguyu aratrrken ncelikle kutsal kitaplardan yola kmlardr37. Halbuki insanolunun bilincinde kurban olgusunun geliimi iin kutsal kitaplardan ok daha ncesine bakmak gerekir. Ancak eski uygarlklarn tam anlamyla aa kartlp, yorumlanmad bir dnemde bu yolun izlenmesi olaandr. Baz antropologlar da kurban olgusunu aklamak iin dnyann eitli corafyalarnda yaayan kabilelerin ritellerini de inceleyerek bir takm sonulara varmaya almlardr. Batl ada antropologlar iinde kurban konusuna ilk dikkati eken ve aklama yapan kii E. B. Tylordur. Kurban insann kendi isteinin karlanmas iin kutsal olarak alglad unsurla ba kurma abas olarak deerlendirmekle bilimsel aratrmann yolunu amtr. Bu konuda ortaya att hipotezde kurban temelde
36 37

Trke Szlk, Trk Dil Kurumu, Ankara, 1998, s. 1409.

E. O. James, Sacrifice, Encyclopaedio of Religion and Ethich XI, J. Hastings (ed.), Edinburg, 1920, s. 1.

13

doast glerin tevecchn kazanmak ya da dmanlklarn en aza indirgemek iin onlara sunulan hediye olarak ifade eder38. H. Spencer da byk lde ayn fikirdedir. Kurbann kkeninin l mezarlarna yani ata ruhlarna yiyecek ve iecek brakma geleneine dayandn ne srer. ller bu ekilde memnun edilmezse onlarn ruhlar geri gelip eitli felaketlere neden olabilirler. Sonu olarak l iin taze yiyecek ve iecek sunma zamanla kurbana, l iin yaplan cenaze trenleri de tren ve ritellere dnmtr39. R. Smithin kuram kurbann, hatta dinin totemizmden40 doduu ynndedir. Kendisiyle akrabalk ba olduu dnlen hayvan veya bitki toteminin tanryla zdeletirildiini ve zaman iinde tanrnn totemci topluluk iin akrabalk ban glendiren bir kurban haline geldiini ileri srer. Totemin eti belirli zamanlarda yendii zaman topluluun bireylerinin birbirleriyle olan ba glenmekte ve totemle btnleme salanmaktadr. Ancak tanr insan karakterine brnnce insan etinin yenmesi zamanla tiksindirici bir ey haline gelmi ve onun yerini hayvanlar almtr. R. Smithe gre, totemizm yerini sistemli dinlere brakmaya balad zaman bile kurban treni kutsal anlamn korumaya devam etmi, kurban eti topluluun paylat kutsal nesneden tanryla paylalan kutsal nesneye dnmtr. Kurban her zaman ziyafetin ya da trenin nemli bir paras haline gelmitir. Kurbann olmad bir ziyafet dnlemez. nk yemek etsiz olmaz. Yemek bir birliktelik ars, kurban ise bu birliktelie tanry da davet etmedir41. J. Frazer kurban aklarken ok farkl yorumlar ortaya atm, totemizmle olan ilikisini de yadsmamtr. Ancak totemizmi R. Smith ve yandalarna gre ok daha genel bir bak asyla ele alm, onun dinsel ynnden ok sosyal ynne dikkat
38

E. B. Tylor, Primitive Culture: Researches into the Development of Mythology, Philosophy, Religion, Language, Art and Custom II, New York, 1924, s. 375 vd.; James, 1920, s. 1; Erginer, 1997, s. 20 vd.

H. Spencer, The Principles of Sociology, New York, 1898, s. 267den itibaren eitli rneklerle ve s. 281; James, 1920, s. 1; Erginer, 1997, s. 33.
40

39

Totem, ilksel toplumlarda topluluun ondan tredii sanlan ve kutsal saylan hayvan, aa, rzgr gibi herhangi bir tabi nesnedir. Totemizm ise ksaca insanla totem arasnda bir akrabalk ilikisi ya da gizemli bir ba bulunduu inancna dayanan dnce ve davran sistemidir. Totemizm ve totem hakknda ayrntl aklama iin bkz. O. Hanerliolu, Dnya nanlar Szl:Dinler, Mezhepler, Tarikatlar, Efsaneler, stanbul, 1993, s. 517. W. R. Smith, The Religion of the Semites, London, 1901, s. 255; James, 1920, s. 1 ve 2; Erginer, 1997, s. 21 vd; Gurney, 1977, s. 28.

41

14

ekmitir. R. Smithe benzer ekilde, kurbann totem olarak kabul edilen hayvanlarn ldrlp yenmesinden doduunu ne srer42. Kutsal saylan totemin ldrlp yok edilmesi, kutsalla yakn iliki iinde olan kraln veya efin de ldrlp yenmesini gndeme getirir. Bylece bir insan kurban organizasyonu ortaya kar. J. Frazer, bu ritelin sosyal hayatn devamll iin art oluturmasnn dini niteliinden ok daha ar bastn ne srerek R. Smithden ayrlr43. nk tanr kraln glerinin zayflamaya balad belirtilerini gsterir gstermez ldrlmesi ve ruhunun tehdit edici rmeyle ciddi bir biimde bozulmadan nce gl kuvvetli bir ardlna aktarlmas gerekir44. E. Westermarcka gre kurbann ortaya k nedeni ise doast varlklarn insan itahna ve insan isteklerine sahip olduu inancdr. Bu gler kendilerine takdim edilen kurbanlardan tatmin olduklar srece insanolu iin bir tehlike yoktur. Aksi takdirde birok felaketin kayna olabilirler. Bu durumda insanlar kt ruhlar ve olumsuzluklar kovmak iin kurban sunarlar45. nsan kurban uygulamas ise tehlike iinde yaayan dier bireyler iin birinin feda edilmesidir. Daha sonra insanlarn yerini hayvan sunular almtr46.

Buraya kadar ksaca anlatmaya altmz kurban olgusunun nasl ortaya ktna dair grler, kurban iten da doru anlamlandrmaya yneliktir. Ancak kurban olgusunun ortaya knda dtan gelen etkilerin de yadsnmamas gerekir. nsanlar, kurban etmeye ynelten maddi koullar nelerdi? Soyut tanmlamalarn tesinde bu olgunun bir takm somut nedenleri olmalyd. Aklda tutulmas gereken nemli bir nokta vardr ki, kurban insan kurban da dahil olmak zere- asla basite indirgenecek bir uygulama deildir. Tarih boyunca kurban iin dzenlenen btn trenlerin arkasnda bir uygarlk yer almaktadr. Kurbann uyguland en geri kabul

42

J. G. Frazer, Altn Dal: Dinin ve Folklorun Kkleri II, (ev. M. H. Doan), stanbul, 1992, s. 127 vd.

J. G. Frazer, Altn Dal: Dinin ve Folklorun Kkleri I, (ev. M. H. Doan), stanbul, 1991, s. 211 vdd; James, 1920, s. 3.
44 45

43

Frazer, 1991, s. 213.

E. Westermarck, The Origin and Develepment of the Moral Ideas, Vol. II, London, 1908, s. 611 vd; James, 1920, s. 3.
46

Westermarck, Vol. I, 1908, s. 469 vd; James, 1920, s. 3.

15

edilen toplumlarda bile belirli bir sistemin ve uygulamann olmamas mmkn deildir. nk kurban etme bir sistem ve dzen iidir. Kurbann maddi nedenlerle aklanmas, onun sosyo-ekonomik temellerini anlamakla mmkndr. Olay ve olgular ekonomik nedenlerle aklayan felsefe sistemlerine gre kurban bir art deer olarak tanmlamak yanl olmaz. Bu felsefeye yakn duran G. Bataille kurban olgusunu harcama ile ilikilendir47: kurban yok edilmesi gereken bir art deerdir, bir tketmedir, ritel bir tketme lgnl iinde toplumun psikolojik olarak doyurulmas ve sakinletirilmesidir; artan enerji ve byme tamamen emilemiyorsa bu enerji zorunlu olarak yitirilmeli ve harcanmaldr. G. Bataillenin aadaki szleri konuya sz konusu yaklam daha anlalr klacaktr: Ykmn payn hesaba katmak, kalan lmcl bir salgn tehlikesinden korumak, her zaman kurban etmenin sorunudur. Kurban etmeyle ilgili olan her ey tehlike iindedir ama trensel, snrl biiminin dzenli olarak kurban edenleri gvence altna alma etkisi vardr. Kurban etme, iinde ortak eserler sistemini

oluturanlarn itenliinin bulunduu scaklktr. iddet bunun zdr ama eserler bu iddeti zaman ve mekan iinde snrlamaktadrlar; iddet ortak ileri birletirme ve koruma kaygsna boyun eer. Bireyler zincirlerinden boanrlar ama onlar eriten ve ayrmsz benzerlerine kartran bir boalma, din d zamann eserleri iine zincirlenmelerine katkda bulunur. Kurban faydal zenginliin ktlesi iinden alnan bir fazlalktr. Ve kurban ancak yararszca yok edilmek iin alnr. Kurban, seildii andan itibaren iddetli yok edie vaat edilen, lanetli paydr48.

Yukarda ksaca akladmz kurbanla ve kurbann ortaya k ile ilgili eitli dnrlerin gr ve dncelerinin, Hitit ivi yazl belgelerinde anlatlan kurban trenlerine belirli llerde paralellik gsterdii aada ele alacamz metin rneklerinin aklanmas ve yorumlanmas sayesinde grlecektir. Kurban tanrya verilen bir sunu, ller iin bir armaan, olumsuzluklar ve kt gleri kovmak iin bir ara ve hatta tanrya en yakn olan kiinin yani kraln ldrlmesiyle topluluun refahn salayan bir ritel olarak, Hitit metinlerinde karmza kabilmektedir. Son
47 48

G. Bataille, Lanetli Pay, (ev. M. M. Yakupolu), Ankara, 1999, eitli yerlerde. Bataille, 1999, s. 96 ve 97.

16

planda kurban toplumsal dzeni salamak iin bir tketme ve harcama olarak gstermek Hitit toplumu iin de mmkn olabilmektedir. Metinlerde buna dair ak ifadeler bulunmamasna ramen metinlerin iyi okunmasyla yakn sonular elde edilebilir. Doal olarak elde edilecek sonular, pek ou sanayi devriminden sonra ortaya km kavramlarla deil de o dnemi kendi koullar iinde deerlendirerek ifade edilecektir. Kurbann ne olduu hakknda genel bir tanmlama ise Religion and Ethics adl ansiklopedide zet olarak u ekilde yaplmaktadr: Kurban genel olarak, ruhani bir g kayna ile -onun gcne duyulan ihtiyatan dolay- iliki kurmak iin herhangi bir eyin yok edilmesi ya da tahrip edilmesi srasnda yaplan ayin olarak tanmlanabilir. Kurulan bu iliki sayesinde kurban nesnesi topluluun yeleri ve ruhani g tarafndan paylalr, bu paylam srasnda da ruhani gle kurulan yaknlk onun gcne ortak olmay salayarak birlik ruhunu dourur; veya tam tersine bu iliki insan bir zaafn sindirilmesi ve etkisiz duruma getirilmesi iin kurulabilir. lki iin kurban nesnesinin kutsal ziyafette tketilmesi, ikincisi iin ise kurban nesnesinin kirli olarak dnlmesi ve vahi hayvanlara terk edilmesi rnek olarak gsterilebilir49.

Kurbann bizim ele aldmz biimi daha ok ikinci tr kapsamaktadr. Tanmlayacamz kurbanlarn kutsal yemekte insanlar tarafndan yenilip

iilmesinden ok gmlmesi, yaklmas ya da terk edilmesi sz konusudur. Kurban nesneleri kirlidir ya da kir onlara yklenmitir. Ancak tanrya sunulan veya tanrlar armak iin kullanlan nesne olmas asndan bayram trenlerindeki kurbanlarla paralellik gstermektedir. Hititlerde llere sunulan kurbanlar ise ok farkl boyutlarda deerlendirilmesi gereken bir konudur. Bu tr kurbanlarda ruhani gcn yerini l alr ve yaknlk onunla kurulmaya allr. nk o da tanrlar gibi gcnden korkulmas ve

memnun edilmesi gereken insan st bir g vasf kazanmtr. Bunun yannda yaamn yitirmekle farkl bir boyuta gemi olan kii, ona yakn olan kiilerce her zaman hatrlanmaldr. Bu hatraya en byk sayg, sunulan kurbanlarda kendini gsterir.
49

James, 1920, s. 1.

17

llere ve yeralt tanrlarna sunulan kurbanlar deerlendirirken uygulanan ritelin dorudan l/ller veya yeralt tanrlar iin dzenlenmi ve sunulan kurbanlarn da tamamyla onlar iin hazrlanm olmas almamzda esas tutulmu ve tezimizin snrlar bu esasa gre izilmitir.

18

BLM I H T TLERDE KURBAN

Eski Yakndouda kabul grd biimiyle genel olarak kurban tanrnn veya tanrlarn beslenmesidir. nsanlar ancak tanrlar besleyerek onlarn gcnden yararlanabilir ya da bu gcn korkun etkilerinden korunabilir50. Tanrlarn da insanlar gibi yemeye ve imeye ihtiyalar vardr. Bu ihtiyalarn ise insanlardan talep ederler. nsanla tanr arasndaki iliki kleyle efendisi arasndaki iliki gibidir51. Kle efendiyi memnun edip, ihtiyalarn karlad srece efendi de klesine iyi davranr, onu koruyup kollar, aksi takdirde onu ykma srkler. Tanrlarn insanlar koruyup kollamas iin ise insanlarn onlara eksiksiz bir ekilde yiyecek ve iecek sunmalar gerekir. Hititlerdeki kurban uygulamalar da ayn manta dayanmaktadr. Bununla birlikte Hititlerde kurbann sunulu biimlerini homojen bir sisteme dayandrmak ok zordur. Hitit tarihinin balangcndan itibaren gelierek ortaya kan kurban trenlerinde Hititlerin kendi teknikleri yan sra Mezopotamya, Hurri ve yerli Hatti kltrlerine ait eler de barnmaktadr52. Hititler tanrlarn bakm ve beslenmesi konusunu ok ciddiye alrlar. Hatta bu konuda ok iddialdrlar. zerlerine aldklar sorumluluu kendilerinden baka hi kimsenin en iyi ekilde yerine getiremeyecei konusunda tanrlara gvence verirler ve tanrlarn ihtiyalarnn karlanmas iin Hitit egemenliinin mutlak olmas gerektiini ima ederler. Bu iddialar ve Hititler iin kurban sunmann altnda yatan iktidar hrs iin en gzel rnek, M.. 15. yzylda mparatorluk Dneminin ilk krallarndan I. Arnuwanda (M..1420-1400) ve kralie Asmunikal tarafndan

50 51

V. Haas, Geschichte der hethitischen Religion, Leiden. New York. Kln, 1994, s. 640 vd.

Bu karlatrma iin bkz. A. Goetze, Die Pestgebete des Murili, KlF 1, 1930, s. 216; A. Sel, Hitit Kaynaklarnda Tapnak Grevlileri le lgili Bir Direktif Metni, Ankara, 1985, s. 149 vd; F. Knal, Eski Anadolu Tarihi, Ankara, 1987, s. 219.
52

G. M. Beckman, Opfer. A. II. Nach schriftlichen Ouellen, Anatolien, RIA 10, Berlin. New York, 2003, s. 106.

19

yazdrlm duadr53. Bu duada kral ifti, kuzeydeki Gakalar tarafndan ele geirilen klt merkezlerini kaybetmekten duyduklar znty dile getirirler. Tapnaklar yamalanm, iindekiler alnp gtrlmtr. Duada arpc biimde u ifadelerle devam ederler: Bu yzden, bu topraklarda artk hi kimse sizin adnz anarak dua etmeyecek, tanrlar. Hi kimse sizin iin gnlk, aylk ve yllk kurbanlar sunmayacak. Hi kimse bayramlarnz ve trenlerinizi kutlamayacak54. Bu dua, dman snrlar iindeki klt merkezlerine sunularn gnderilmesi sz ile biter. Duada dikkat ekici olan, Gakalara terk edilmek zorunda kalnm blgelerin tapnak ve kltlerine sahip klm olmasdr. Hitit ordusu klt merkezi olan ehirleri terk etmek zorunda kalsa bile, Hitit Devleti oralara kurbanlar gndermeye devam edecektir. nanlarn ve ibadetlerin ne kadar nemsendii aka ortadadr. Bu durum inan zerinden yrtlen siyasi bir maniplasyondur.

Hititlerde kurban olgusuna en fazla aklk getiren ifadelerden biri kukusuz mitolojik bir metinde yer almaktadr. Bu mitolojik hikayede Hititler iin kurbann ne anlama geldiine dair nemli bir ipucu yakalyoruz. Tanrlar arasndaki egemenlik mcadelesini konu alan ve Kumarbi Destan ile balayan destanlar zincirinin bir halkas olan Hedammu mitinde bilgelik ve akl tanrs Ea tanrlar toplantsnda insanln yok edilmesi karsnda tanrlarn ne hale gelecei konusunda ackl bir konuma yapar. Konuma yledir: Neden [insanolunu] yok ediyorsunuz? Onlar tanrlara kurban sunmayacaklar. Onlar sizin iin sedir (aacndan) tts yakmayacaklar. Eer insanolunu yok ederseniz, artk tanrlara [tapnma]yacaklar. Hi kimse [ekmek] sunmayacak ya da sizin iin artk libasyon yapmayacak. Hatta saban bizzat Kummiyann kahraman kral Teup srecek, auka ile Hepat ise deirmen tanda (un) tecekler55. nsanlar ktlk dnemlerinde tanrlara kurban
53

Duann tamam iin bkz. Schuler, 1965, s. 152 vdd; A. Goetze, Hittite Prayers, ANET, J. B. Pritchard (ed.), New Jersey, 1955b, s. 399 vd. KUB 17.21+ y 19 vdd.; Transkripsiyon ve tercme iin bkz. Schuler, 1965, s. 152 vd.

54 55

J. Siegelov, Appu-Mrchen und Hedammu-Mythos (StBoT 14), Wiesbaden, 1971, s. 46 vdd; H. A. Hoffner, Hittite Myths, Chicago, 1990, s. 49; Haas, 1994, s. 640, d. n. 2; R. Lebrun, Aspects Particuliers du Sacrifice Dans le Monde Hittite, Ritual and Sacrifice in the Ancient Near East, J. Quaegebeur (ed.), Leuven, 1993, s. 225; B. J. Collins, Ritual Meals in the Hittite Cult, Ancient Magic and Ritual Power, M. Meyer P. Mirecki (eds.), Leiden-New York-Kln, 1995, s. 92; A. nal, Hititler Devrinde Anadolu 2, stanbul, 2003, s. 79.

20

sunma grevlerini yerine getirmekte zorlanyorlard ve tanrlar da bu durumdan etkilenerek ok g duruma dyorlard. Bu yzden Ea, tanrlar bir alk sknts ile kar karya olduklar konusunda uyarmaktadr. Bu pasaj tanrlar kendi ilerini kendileri yapamayan, insanlarn sunduklar kurbanlarla beslenen zavalllar gibi gstermektedir. Bununla birlikte tanrlar istedikleri zaman insanolunu yok edecek kadar gldrler. Bu nedenle Hititler mmkn olduunca tanrlar martmlar, her frsatta onlara kurbanlar sunarak, onlarn tevecchn kazanmaya almlardr. II. Murilinin veba dualarnda tanrlarn, insanlarn sunduklar kurbanlara ihtiya duyduklar inanc bir kez daha gzler nne serilmitir. II. Murili bu dualarda vebay durdurmalar iin tanrlara dualarla yakarmakta ve onlar durum deerlendirmesi yapmaya davet etmektedir: veba sona ermedii takdirde Hatti lkesindeki btn insanlar lecek ve tanrlara ekmek ve iki kurban sunacak kimse kalmayacaktr56. Bylece veba sadece insanlar yok etmekle kalmayacak, tanrlarn da ok zor duruma dmesine yol aacaktr. Elbette tanrlara kurbanlarn belirli kurallar erevesinde sunulmas beklenir. Bu kurallar Hitit ivi yazl metinlerinde harfiyen belirtilmitir. Tanrlarn hibir hatay affetmedii ve cezalarnn da korkun olduu gz nnde bulundurulursa kurallarn en ince ayrntsna kadar yazya dklm olmasnn nedeni daha iyi anlalacaktr. Kurallar metnin ieriine, kurbann uygulama alanna ve trlerine gre farkl ekillerde ortaya karlar. inde kurban trenlerinin yer ald metinler, yani kurbann uygulama alanlar ve trleri aadaki blmde aklanmtr.

I. 1. Hititlerde Kurbann Uygulama Alanlar ve Trleri

Hititlerin kurban uygulamalar hayatn farkl ynlerine uygunluk gsterir ekilde eitlidir. Kurbanlarn sunulduu durumlar ivi yazl Hitit metinlerine gre
56

Goetze, 1930, s. 236 vdd; Haas, 1994, s. 640; Gurney, 1990, s. 131; T. Bryce, Hitit Dnyasnda Yaam ve Toplum, (ev. Mfit Gnay), Ankara, 2003, s. 94; G. M. Beckman, Herding and Herdsman in Hittite Culture, Fs H. Otten 2, Wiesbaden, 1988, s. 36, d.n. 27.

21

snflandracak olursak57 en bata bayram metinlerinin58 yer aldn grrz. Daha sonra ritel metinleri59 gelir. Bunlarn yannda lm olan krallar listeler60 halinde onlara sunulan kurbanlarla gsteren metinler ve cenaze trenlerinde61 sunulan kurbanlar anlatan metinler yer almaktadr. Ayrca tapnak personelinin eitimi ile ilgili metinlerde62, klt envanterlerinde63, mitolojik metinlerde64, dualarda65, adaklarda66 ve kehanetle ilgili metinlerde67 tanrlara veya llere sunulan kurbanlardan bol bol sz edilmektedir. Birka Luwi metninde ve ender olarak tarihi ve hukuki metinlerde de kurbanla ilgili ifadeler yer almaktadr. Metinlerin dnda grsel tasvirli sanat eserlerinde ve kaya kabartmalarnda da tanrlara kurbanlarn sunulduu sahnelere rastlamak mmkndr. Kurban nerede, ne zaman veya hangi niyetle yaplrsa yaplsn temelde tr kapsamaktadr: kanl, kansz ve yakma kurbanlar. Kansz kurbanlar genel olarak ekmek ve iki kurbanlardr. Kanl kurbanlar ise doal olarak yenilebilir evcil hayvanlardr. Ancak zaman zaman tanrlara sra d baz kurbanlar da sunulmaktadr ki, bu tr kurbanlar ilediimiz konu asndan bizi ok daha fazla ilgilendirmektedir. Bu tr kurbanlarn iinde eti yenmeyen kpek ya da at gibi hayvanlardan baka ok nadir olarak insan da yer alabilmektedir. Hem kanl hem de kansz kurbanlarn trene katlanlarca asla tketilemeyecei ok zel uygulamalar da gerekletirilebilmektedir. te bu zel durumlarda

Bu snflandrma Boazky ivi yazl metinlerinde yaplan titiz bir taramadan sonra yaplabilmitir. Beckman, 2003, s. 106da verilen bilgiler de gz nnde bulundurulmutur.
58 59 60 61

57

CTH 591 vdd. CTH 390-500. CTH 661.

CTH 450; H. Otten, Hethitische Totenrituale, Berlin, 1958a; A. Kassian et al., Hittite Funerary Ritual: alli watai, Ugarit-Verlag Mnster, 2002. CTH 264. CTH 501-530. CTH 321-370. CTH 371 vdd.

62 63 64 65 66

CTH 583-590; J. de Roos, Hettitische geloften. Een texteditie van Hethitische geloften met inleiding, vertaling en critische noten, I-III. Diss. Universiteit van Amsterdam, 1984. CTH 531-582.

67

22

kurbanlar yaklmaktadr. Yakma kurbanlarda en ok kullanlan canl kurbanlar kulardr68. Kendisine kurban sunulan tanr, tanrsal anlamlar yklenen nesne veya l, kurban treninin bizzat gerekletirildii anda hali hazrda bulundurulur. Tanry veya ly simgeleyen nesne genellikle bir heykeldir ve krali cenaze trenleri hakkndaki blmde yeniden ele alacamz zere ivi yazl metinlerdeki ad Hitite eri- , Smerce ALAM olarak anlmaktadr. Bayram trenlerini konu alan ivi yazl metinlerden anladmz kadaryla trenlerin tapnan dnda gerekletirildii durumlarda bazen tanr heykellerinin yerini
NA 4huwai NA 69 4ZI.KIN)

(Smercesi

denen kutsal talar alabilmektedir.

Tapnan iinde gerekletirilen trenlerde ise kurbanlar kutsallk atfedilen baz yerlere sunulabilmektedir70. Bayram trenleri olarak adlandrdmz Hititlerin devlet trenlerinde kurbanlar ounlukla hiyerarinin en tepesinde yer alan kral tarafndan sunulur. Kral Hitit panteonunun btn tanrlarnn ba rahibi konumundadr. Ei kralie de ba rahibedir ve kurban sunma yetkisi kraldan sonra ona aittir. Kral ekmek ve iki kurbanlarnda ok zel bir takm hareketlerle ve belirli bir dzen erevesinde tanryla yaknlk kurar, ikisini ve yemeini onunla paylar. Elbette hayvan kurbanlarnda hayvanlarn kesilmesini ve paralanmasn bizzat stlenmesi beklenemez. Kurban hayvann takdis eder ve bu grevi tapnakta bu ile grevli rahiplere aktarr. Yeralt tanrlarna sunulan kurbanlar iin ise ok daha zel mekanlar oluturulmaktadr. Onlardan sz ettiimiz aadaki blmde grlecei gibi bu tanrlarn tapnaklar ve rgtl bir kltleri yoktur. Genellikle kurbanlar yere kazlan ukurlar araclyla kabul ederler. Yakma kurbanlarla birlikte dier kurban trlerinin de uyguland ve bysel ilemlerin gerekletirildii bu trenleri her zaman
68

Hitit metinlerinde genellikle MUEN smerogram ile ifade edilir. Hitit metinlerinde kular ve ku trleri iin bkz. H. Ertem, Boazky Metinlerine Gre Hititler Devri Anadolusunun Faunas, Ankara, 1965, s. 169 vdd.
69

M. Darga, ber das Wesen des huwai-Steines nach hethitischen Kultinventeren, RHA XXVII, Paris, 1967, s. 5 vdd; M. Darga, Hitit Metinlerinde Geen NA4ZI.KIN=NA4huwai Kelimesinin Anlam Hakknda Bir Aratrma, Belleten XXXIII, Ankara, 1969, s. 493 vdd; I. Singer, The huwai of the Storm-God in Hattua, IX. Trk Tarih Kongresi (Ankara 2125 Eyll 1981), Ankara, 1986, s. 245 vdd; Gurney, 1990, s. 124. Beckman, 2003, s. 106 vd; Gurney, 1977, s. 32.

70

23

ritel olarak tanmlyoruz. Ritellerde geleneksel kurban trenlerinden ok farkl ekilde kral geri planda kalr ve tanrlara kurban sunma iini tek bana tapnaa ya da saraya bal olmad halde, sradan bir insan olarak kabul edilemeyecek kadar becerikli olan kiiler stlenir.

Geleneksel dini trenlerde arka planda yer alan, ancak her zaman nemli ve ulvi iler yapan ve aslnda ya rahip ya da kral ailesi grubundan olan; ritellerde ise kendi isimlerini ve geldikleri yerin ismini metinlere kaydettirecek kadar n planda yer alan bu grevliler kimlerdir? imdi ksaca onlar tanmaya alalm.

I. 2. Kurban Trenlerindeki Grevliler Hakknda Genel Bilgiler

Trenin balangcndan sonuna kadar bu ulvi ilerin eksiksiz ve hakkyla gereklemesi iin geri planda tapnak ya da saray personeli hazr beklemektedir. ou zaman da kraln hemen yan banda tren sahnesinde yer alrlar. Bu durum Hititlere ait grsel sanat eserlerince de desteklenmektedir. Saki (LSAGI.A), aba (UGULA
GI L

MUHALDIM) ve sofrac (L

BANUR) kurban trenlerinin gereklemesi srasnda en ok ne kan

grevlilerdir71. Saki iki kurbannda birinci derecede sorumlu grevlidir. Onun ne kadar nemli biri olabildii aada ele alacamz cenaze trenlerine ait metinlerin bazlarnn yorumlanmas srasnda Blm III.1.3.3.de aklanmtr. Aba ve yardmclar ise genellikle hayvan kurban trenlerinde kraln hayvan takdisinden hemen sonra kesme, paralama ve piirme ilerinin tmnden sorumludurlar. Sofrac ise ekmek kurban trenlerinde, ekmein tren yerine getirilmesinden ve datlmasndan sorumlu olan grevlidir. Hem alarn ve kasaplarn hem sakinin hem de sofracnn Hitit dnemine ait kabartmal vazolarda tasvir edildiklerini grmekteyiz.

71

Beckman, 2003, s. 107.

24

nandkta bulunan Eski Hitit Dnemine ait tasvirli bir klt vazosu zerinde boann kurban edilii aka gsterilmektedir72 (Tablo 10). Kesim iinden sorumlu olanlar ayaklar balanm olan boann zerine eilmi ilerini yapmaktadrlar. Tasvirli Hitit sanatnda alara ait baka rnekler de vardr. rnein Alacahyk kap ortostatlarnda srlerek gtrlen (byk olaslkla kesim yerine) hayvanlarn hemen ardndaki figr alar temsil ediyor olmaldr73; zaten en batakinin elinde bir bak tuttuu aka anlalmaktadr74. (Tablo 27) Boazkyde aa ehirde ele geirilmi tun kap parasndaki frizde yer alan sola ynelik erkek, ileri uzatarak yukar doru at ellerinde bir hayvan ba tamaktadr. Bu erkek figrnn kestii hayvann ban ileri doru uzatan bir ba a olduunu iddia edenlerin yan sra, bu hayvan bann bir BIBRUyu temsil ettiini syleyenler de vardr75. Yine nandk vazosunda alttan ikinci frizde saki, kral m yoksa tanr m olduu aka belli olmayan bir ahsa iki sunarken tasvir edilmitir (Tablo 9). Bugn New York Metropolitan Museumda Norbert Schimmel koleksiyonuna ait geyik biimli gmten bir Hitit klt vazosunun boyun ksmnda da bir iki kurban sahnesi canlandrlmaktadr76. Libasyon yapan kraln arkasnda, srann sonunda, diz km ve sa elinde tuttuu kab ileri uzatm ve sol eliyle de dua jesti yapm olan ahs saki olmaldr77 (Tablo 16). Geyik ritonundaki sakiye benzer ekilde tasvir edilen baka bir saki, Boston Fine Arts Museumda sergilenen yumruk biimli gmten bir

T. zg, nandktepe: Eski Hitit anda nemli Bir Klt Merkezi, Ankara, 1988, s. 33, Lev. H-1; H. Baltacolu, Alacahyk Sfenksli Kap Alar Kabartmas, Archivum Anatolicum (Anadolu Arivleri), C. VI, S. 1, Ankara, 2003, s.83.
73 74

72

Bu figrn alar temsil ettii hakknda bkz. Baltacolu, 2003, s. 59 vdd.

Elinde bak tutan en bataki figrn a olarak tanmlanabilecei hakknda bkz. M. Darga, Hitit Sanat, stanbul, 1992, s. 144; Baltacolu, 2003, s. 62 vdd.
75 76

Konu hakkndaki tartmalar iin bkz. Baltacolu, 2003, s. 68 vd.

O. W. Muscarella, Stag Rhyton, Ancient Art: The Norbert Schimmel Collection, O. W. Muscarelle (ed.), Mainz, 1974, s. 123 vdd; S. Alp, Beitrage zur Erforschung des hethitischen Tempels: Kultanlagen im Lichte der Keischrifttexte, Ankara, 1993, s. 97; K. Bittel, Beitrag zur Kenntnis hethitischer Bildkunst, Heidelberg, 1975, s. 8 vdd.
77

Geyik ritonu zerinde srann sonunda tasvir edilen ahsn saki olduu hakknda bkz. Alp, 1993, s. 97.

25

Hitit kab zerindedir78. Bununla birlikte burada sakinin tasvir edildii blmn nemli bir ksm tahrip olmutur ve ancak kap tutan eli korunabilmitir (Tablo 19).

Ksmen almamzn konusunu oluturan yeralt tanrlarna sunulan kurbanlarn iinde yer ald ritellerde, kurban sunma ilerini gerekletiren ba sorumlular byc kadnlar (metinlerde Smerce
MUNUS

U.GI, Hitite haawa- olarak anlan

L

yal kadn ve bazen de patili- rahibi denen bir grevli by ritellerinde byc olarak karmza karlar) ya da byc adamlardr (Smerce AZU). Kanl ve

kansz kurbanlar ya da yakma kurbanlar hep onlar sunar. Kral veya kralie ise genellikle kurban iini gerekletirmekten ok riteli bizzat talep eden mteri konumundadr79. nk bu riteller bayram trenleri gibi dzenli olarak deil, sadece bir sorun ortaya ktnda ya da olaand durumlarda uygulanrlar. Ritellerde sunulan kurbanlar ve bu kurbanlar sunan bycleri tasvir eden herhangi bir grsel e bizim bilgimize gre yoktur. Bunun nedenini una balyoruz: bu uygulayclar genellikle halktan kiilerdi ve hem saraydan hem de tapnaktan bamszdlar. Bu durumda onlarn kral veya kral ailesinden kiiler olmas sz konusu bile deildir. Asil ya da ruhban snfndan olmayan insanlarn grsel tasvirlerinin yaplarak lmszletirilmeleri beklenemez. Onlarn bamsz hareket etmeleri kontrol edilmelerini gerektiriyordu. Bu nedenle ritel metinleri titizlikle yazya dklm ve metinlerde ngrlen talimatlarn dnda ritel icra edilmesi yasaklanmtr. nk bycler ve byler devletin ve toplumun kaderini etkileyebilecek kadar gldrler. Talimatlarn dna kanlar her zaman yasalarda belirtilen ve cezas lm olan kara by yapmakla sulanabilirler80.

H. G. Gterbock-T. Kendall, A Hittite Silver in the Form of a Fist, The Ages of Homer: A Tribute to Emily Townsend Vermeule, J. B. Carter and S. P. Morris (eds.), Austin, 1994, s.51; S. Alp, Hititlerde ark, Mzik ve Dans, Hitit anda Anadoluda zm ve arap, Ankara, 1999, s. 28 vd.
79

78

Riteli talep eden mteriye Hitit metinlerinde EN.SISKUR denmektedir. Bkz. F. P. Daddi, Mestieri: Professioni e Dignita nellAnatoli Ittita, Roma 1982, s. 490.

A. S. Kapelrud, The Interrelationship Between Religion and Magic in Hittite Religion, Numen 6, Oslo, 1959, s. 32 vdd.

80

26

ivi yazl metinlere gre Hititlerde kurbann uygulan ve uygulayclar karmza bu ekilde kmaktadr. Ancak ivi yazl Boazky metinlerinde Hitite ya da Hitite olmayan kelimelerden hangisi kurban anlamna gelmektedir? Kurban anlamna gelen tek bir kelime mi vardr yoksa eitli kurban trleri iin ayr ayr kelimeler mi kullanlmaktadr? Kurbann ve kurbanla ilgili teknik terimlerin Hitit metinlerindeki karlklarna aadaki blmde k tutmaya alacaz.

I. 3. ivi Yazl Hitit Metinlerinde Kurban Kelimesi: Tanm ve Anlam

Yukarda da belirttiimiz gibi, Hitit ivi yazl metinleri arasnda bayram ve ritel metinleri kurbann en ok anld metinlerdir. Tanrlara sunulan kurbanlarla ilgili ayrntl bilgileri de bu metinlerden reniyoruz. Hem bayram hem de ritel metinlerinde anlatlan kurban trenleri bazen birbirine ok benzemektedir. Bu nedenle Hitit katipleri ikisini de ok farkl teknik terimlerle adlandrarak, birbirinden kesin izgilerle ayrmlardr. Dzenli tekrarlanan kurbanlar veya tanrlara ynelik belirli klt kutlamalarn aktaran ve bayram, ziyafet, festival anlamlarna gelen EZEN Smerogram (Akadas isinnu, Hitite anlam ise hala bilinmemektedir) ile ifade edilen metinler tamamen bayram metinleridir81. Burada sz edilen bayram metinleri, devlet eliyle kltlerin idaresine, tanrlarn doru ekilde kutsanmasna ve kurbanlarn yeterli sayda yaplmasna yneliktir ve daha ok idari metinleri hatrlatmaktadr82. Kurban bayramn btnn deil sadece bayramn blmlerinden birini oluturur. Ancak bayramlarn iinde her trl kurban rneine rastlamak mmkndr.

H. G. Gterbock, Some Aspects of Hittite Festivals, Actes de la XVIIe Rencontre Assyriologique Internationale 1969, Bruxelles, 1970, s. 175; G. Frantz-Szab, Hittite Witchraft, Magic, and Divination, J. M. Sasson (ed.), CANE III, 1995, s. 2008; EZEN Smerogram Eski Mezopotamya metinlerinde de enlik ve bayramlar tanmlar. Bu konu hakknda bkz. H. Limet, Le Sacrifice SISKUR, Ritual and Sacrifice in the Ancient Near East, J. Quaegebeur (ed.), Leuven, 1993, s. 244 ve 246.
82

81

J. Klinger, Arnma Ritelleri ve Ktlkleri Defetme Byleri, Hititler ve Hitit mparatorluu: 1000 Tanrl Halk, s. 456.

27

Trenin yneticisi olan bir kiinin ismen yazar eklinde bildirildii riteller ise ok daha kendine zg yapdadr. Yukarda da belirttiimiz gibi burada treni yneten ve kurbanlar sunanlar genellikle yal kadn olarak anlan byc kadnlar ya da byc adamlardr. Yeri geldike bu meslek grubundan kiiler iin daha ayrntl bilgi verilecektir. Riteller genellikle bysel ilemleri tasvir eden ivi yazl metinlerdir ve SISKUR Smerogram ile ifade edilirler83. SISKUR Smerogramnn Hitit iviyazl metinlerindeki karl ritel anlamna gelse de aslnda onun Smerce anlam ok daha bakadr. Smer dilinde SISKUR sznn kullanm, onu daha sonra kendi dillerine aktaran Samiler tarafndan aka anlalamamtr. SISKUR, Smer metinlerinde ne tam olarak kurban ne de dua anlamna gelmektedir. O daha ok btn bunlar iinde barndran dinsel eylemlerin tmdr. Tanrya yaplan kurbanlarn, yrekten sylenmi szlerin ve saygyla selamlamalarn tm, kutsal dnyayla kurulan kutsal ilikilerin tamamdr84. Ancak Hititler iin en belirgin anlam ritel metinlerini

tanmlayan bir ideogram olmasdr. SISKURun Hititedeki karlklar maltear85 dua ve mugear86 yakar kelimelerinin ierikleriyle badatrlabilir. Bu iki kelime daha ok ritellerin szel ieriklerini vurgulayan soyutlamalardr87. Ritelleri tanmlayan SISKUR Smerogramnn cmlede nesne olarak yer ald durumlarda, nadiren de bayramlar iin kullanlan EZEN Smerogramnn cmlede nesne olarak yer ald durumlarda, Hititede ounlukla kurban etmek anlamna gelen ipant- fiili kullanlabilmektedir. nfinitiv haldeki ipant- fiili88 kurban etmek veya kurban hayvann takdis etmek anlamlarna gelse de SISKUR ile

83 84 85

Klinger, (), s. 456; Frantz-Szab, 1995, s. 2008; Haas, 1994, s. 641. Limet, 1993, s. 244, 245 ve 255.

Maltearn dua, ilahi veya adak, adak sunusu anlamlar iin bkz. HWb Erg. 1, s. 13; HWb Erg. 3, s. 23; CHD, 1980, s. 136 vdd.

86

Mugearn dua ile yakarma, arma ve arma riteli anlamlar iin bkz. HWb Erg. 1, s. 14; CHD, 1980, s. 324 vdd. Klinger, (), s. 456. ipant- fiilinin metinlerde eitli kurban trlerinde kullanlyla ilgili aklamalar aada kanl ve kansz kurbanlar blmnde bulabilirsiniz.

87 88

28

kullanldnda riteli gerekletirmek, EZEN ile kullanldnda ise bayram kutlamak eklinde tercme edilmektedir89. ipant- fiilinden birok isim tretilmi olmasna ramen90, kurbana karlk gelebilecek bir isme Hitit ivi yazl metinlerinde rastlanmaz. Trkedeki hem ismin hem de fiilin ayn kelime olduu kurban kurban etmek gibi bir cmleye Hititede rastlanmaz. Akadlar SISKUR iin ikrib, niq ve tesltu kelimelerini kullanmlardr. Niq91 kelimesi byk olaslkla ilk olarak tanrlarn onuruna yerlere arap, st dkme (libasyon) anlamndaki naqu92 fiilinden yola karak kurban anlamna gelir. krib93, karbu(m)94 fiil kknden ve tesltu, sal kknden istek, dua, hayr duas (tanrnn ltf) anlamlarn artrr95. Bugn kullandmz kurban kelimesinin Akada karbu kkne dayandn yazmzn en banda belirtmitik. Kurbann bugnk anlamyla yakn ilikisi olan Akada ikrib kelimesinin ayn kkten bir fiil olan karabu(m)dan tremi olmas dikkat ekicidir. krib kelimesinin ierii Asur Dneminden Hitit mparatorluk Dnemine uzanan zaman srecinde ok deiik boyutlar kazanmtr. Asur Ticaret Kolonileri Dneminde Asurdan Anadoluya getirilen ticaret eyas bazen ikrib olarak adlandrlmaktayd. Kelimenin anlam yukarda belirttiimiz gibi dua etmek, yemin etmek anlamlar tasa da, tccarlarn tapnakla olan ekonomik ilikileri erevesinde bir ticaret terimi haline gelmitir. nk bazen tapnak tarafndan tccarlara salanan sermaye bazen de bu sermayeden elde edilen karn tapnaa denmesi gereken blm anlamlarna gelmektedir. J. G. Dercksen,

89

ipant- fiilinin SISKUR ve EZEN ile kullanmlar iin bkz. A. Goetze, Hittite ipant-, JCS XXIII, New Haven, 1970, s. 80 vd. ipant- fiilinde tretilen isimler iin bkz. Lebrun, 1993, s. 226, d.n. 3. CAD, Vol. N, 1980, s. 252 vdd.

90 91 92

CAD, Vol. N, 1980, s. 336 vdd; D. J. McCarthy, The Symbolism of Blood and Sacrifice, JBL 88, 1969, s. 167, d. n. 5.

CAD, Vol. I-J, 1956, s. 62 vdd; W. von Soden, AHw, Band 1: A-L, Wiesbaden, 1965, s. 369 vd.
94 95

93

von Soden, 1965, s. 445 vd. Limet, 1993, s. 244.

29

ikribyu tanrlarn gm olarak tanmlayan bir balkla yazd makalede konuyu ayrntl bir ekilde deerlendirmitir96. Hitit ivi yazl metinlerinde ikribnun bir terim olarak ortaya k ise mparatorluk Dnemindedir. zellikle III. Hattuili ve Puduhepa kral iftinin Hitit tahtnda hkm srmeye balad zamandan itibaren ikrib adak metinlerinin standart yazlnda adak iin kullanlan kelime olmutur97. Sz konusu kral ifti, Hitit tahtna hukuka uygun olmayan yollarla oturmutur. III. Hattuilinin taraftarlarnn destei olmadan tahta oturmu olmas beklenemez. Ancak kendisine kar olanlarn hi de az sayda olmadklar ve kutsal saltanat halkasn bozarak taht gasp ettikleri gz nnde bulundurulursa her zaman bir isyan tehdidi altnda yaadn dnmek herhalde yanl olmaz. Hurri nfusunun youn olduu ve Hitit lkesinden grece olarak uzakta yer alan Kizzuwatnadan getirdii ei Puduhepa, soruna ok aklc bir zm bulmutur: adaklar. Einin hastaln bahane ederek, iyilemesi karlnda eitli tanrlarn ncelikle de Lelvaninin tapnana adaklar adamtr. Bu adaklarn tapnaklar, dolaysyla da Hitit devletinde etkili olduklar dnlen rahipleri zenginletirdikleri dnlrse bir rvet olarak alglanmalar yanl saylmaz. Puduhepann gcn adaklarn ardnda kullanmakta olduu grlmektedir. Ancak kral iftinin tahta oturmasyla birlikte Hitit tarihinde yeni bir dnemin balad da inkar edilemez. Hem dini, hem siyasi hem de sosyal anlamda byk deiiklikler yaanmtr. Adak metinlerinde de sosyal yapdaki hzl dzenlemenin izleri yakalanabilmektedir. Puduhepann adak metinleri ile ilgili btn bu aklamalarn nedeni aslnda Akada sz ve yemin anlamlarna gelen ikribnun mparatorluk Dnemi Hitit metinlerinde kazand ierii vurgulamak iindir. Hitit metinlerinde de sz ya da yemin gibi anlamlarnda bir deiiklik olmasa da tanrlara verilen szn ierii

96

J. G. Dercksen, The Silver of the Gods on Old Assyrian ikrib, Archivum Anatolicum (Anadolu Arivleri): Emin Bilgi Kitab, S. 3, Ankara, 1997, s. 75 vdd.

Hitit mparatorluk Dnemi adak metinleri iin bkz. CTH 583-590; E. Ebeling, Gelbde in Hatti, RlA, Band 4, s. 200; de Roos, 1984; J. de Roos, Gott und Mensch in den hethitischen Gelbdetexten, Anatolica XIV, 1987, s. 102 vdd; J. de Roos, Hittite Votive Texts, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (orum 16-22 Eyll 1996), Ankara, 1998, s. 491 vdd.

97

30

siyasi ve toplumsal hatta Asur Ticaret Kolonileri dneminde olduu gibi ekonomik niteliklerle doldurulmutur.

imdiye kadar yazdklarmz zetlemek gerekirse Hitit dnyasnda kurban tanrya bir yaklama abas, onun inayetini kazanma, ona duada ve yakarda bulunma gayretidir. Sunulan iki ve yiyecek kurbanlaryla bu dua ve yakarlar daha belirgin ve somut hale getirilir. Kurban yemei tanryla basit bir paylam yaamaktan ok tanr veya tanrann iyiliini kazanma ansdr. Byle durumlarda kurban duay glendirme ilevi tar98. Yukarda Hitit ivi yazl belgelerinde soyut anlamda kurban iin kullanlan kelimelere aklk getirdik. Ancak bizzat kurban iini gerekletirirken kullanlan baz kavram ve terimler de vardr. Bildiimiz gibi kurbanlar kanl, kansz ve yakarak kurban etmeler olarak farkl ekillerde uygulanmaktadr. Btn bu uygulamalar metinlerde farkl fiil ya da szlerle ifade edilir. imdi onlar yakndan tanmaya alacaz.

I. 3. 1. Hititlerde Kansz Kurbanlar ve Metinlerdeki fadesi

Hititlerde kansz kurbanlar derken, aslnda hemen hemen btn Eski Yakndou uygarlklarna ait bir gelenekten sz ediyoruz. Kansz kurbanlar ama olarak dier kurban trlerinden farkl bir anlama sahip deildirler. Tanrlar beslemek iin onlara sunulurlar. Genellikle bayram ya da ritel ziyafeti srasnda katlmclarn yeyip itiklerinin en kalitelilerinden tanrya da verilir ve onunla bir paylam iine girilerek, yaknlk kurulur. Bayramlarda ya da dier tr ritellerde en dikkat ekici kansz kurban treni kukusuz tanrya iki sunma veya iki kurbandr. Dier bir kansz kurban rnei iki kurban ile pe pee yaplan ve nn temel besinlerinden biri olan ekmein kurban edilmesidir. imdi srasyla bu kurban trlerini yakndan tanmaya alalm.

98

Kurbann duay glendirme ilevi hakknda bkz. Collins, 1995, s. 90, d. n. 66dan M. H. Jameson, Civilization of the Ancient Mediterranean: Greece and Rome, 1988, s. 963 vd.

31

I. 3. 1. 1. Hititlerde ki Kurban
Bayram ya da ritel srasnda kurban treninin bir paras olarak tanrya adanm bir svnn ounlukla arap ve eitli bira trleridir99- zemine veya belirli bir noktaya (rnein bir kabn iine) dklmesi tanrya yaplan iki kurban anlamna gelir ve bu eylem uluslararas literatrde Latince libare fiilinden tremi olan ve modern Bat dillerinde de kullanlan libasyon100 szyle ifade edilir. Libasyon yapmak mparatorluk Dnemi Hitit metinlerinde ipant- fiiliyle gsterilir. Fiilin Eski Hititedeki kullanm ipant-dr101. Yunanca /sipendo ve /spndein, Latince spendre ile bu fiil ayn anlamda kullanlmakta ve byk olaslkla ortak etimolojiye dayanmaktadr102. ipant-n Smerce BAL103a karlk geldii zellikle M.. 13. yzyl dini metinlerinden anlalmaktadr104. Fiilin M.. 2. bin ylda konuulan Anadolu dillerinden biri olan Luwicedeki karl da tespit edilmitir ki, bu fiil arlai-dir. arlai- kknden libasyon ve kurban anlamlarna gelen arlatt(a)- kelimesi tretilmitir105. Bununla birlikte Hitite ipantfiilinden kurban anlamna gelen bir baka kelime tretilmemi olduuna dikkat ekeriz. ipant- fiili bir svy yere veya yere yakn bir noktaya dkp samann kutsal anlamlarla ykl olduunun en iyi gstergesidir. nk ayn ilem dnyevi bir anlamda gerekletirildiinde lahuwai-106 veya uhha- fiilleri kullanlmaktadr107.
M. Popko, Zippalanda: Ein Kultzentrum im hethitischen Kleinasien, Heidelberg, 1994, s. 61.
100 101 99

S. Kabaaa-E. Alova, Latince/Trke Szlk, stanbul, 1995, s. 343.

Fiilin ipant- olarak kullanm iin bkz. H. Otten-V. Soucek, Ein althethitischen Ritel fr das Knigspaar (StBoT 8), Wiesbaden, 1969, s. 77 ve 97.

G. Frantz-Szab, Libation: Phiologisch. Bei den Hethitern, RlA, Band: 7, Berlin. New York, 1987-1990, s. 5; Goetze, 1970, s. 77; Gurney, 1977, s. 28; Lebrun, 1993, s. 226.
103

102

R. Labat, Manuel Dpigraphie Akkadienne, Paris, 1948, s. 45; C. Rster-E. Neu, Hethitisches Zeichenlexikon (StBoT 2), Wiesbaden, 1989, no. 4; HWb, s. 266.

Goetze, 1970, s. 77; Lebrun, 1993, s. 226, d.n. 4; Frantz-Szab, 1987-1990, s. 5; Beckman, 2003, s. 110.
105 106

104

Lebrun, 1993, s. 227.

Lahuwai-nin zellikle sv malzemeler iin dkmek, boaltmak anlamlarna geldii hakknda bkz. CHD, 1980, s. S. 13 vd. Frantz-Szab, 1987-1990, s. 5; Popko, 1994, s. 58.

107

32

Libasyon sahnesi en ok bayram trenlerinde karmza kmaktadr. Bunun yannda by ve cenaze ritellerinde de libasyonlar gerekletirilmektedir. Ancak arkeolojik verilerin nda ilerlersek Anadoluda libasyon treninin Hititlerden ok daha nceye dayandn grrz. rnein Alacahyk Kral Mezarlarnda bulunan altn bir srahi ve kadeh (Tablo 12-13), elinde bir testi tutan plak kadn heykeli kral iki sunusunun yapldna dair kantlardr108. Bunun yannda libasyon Eski Mezopotamyada da trensel bir uygulamadr109. Libasyonlar, bayram trenlerinde kurbanlk hayvanlarn etleri yemek haline getirilip ziyafet masasna datldktan sonra, yemee balamadan nce trensel bir ekilde yaplmaktadr. Her ne kadar daha az sklkla olsa da libasyonlar yemekten sonra da yaplabilmektedir110. Libasyonun znde tanrlarn kutsal svyla susuzluklarn gidermelerini salamak yatmaktadr. Tanrlarn susuzluklarn gidermek ve onunla ikiyi paylamak sz konusu olduunda libasyon tam anlamyla kurbann tad nosyonla rtmektedir. Onun genellikle yere yani topraa dklmesi yeralt tanrlaryla balant kurmann en dorudan yoludur111. Sv kurban srasnda yaplan hareketi gzmzn nnde canlandrrsak nceliin topraa olduu aka anlalr. Canlandrma iin Hitit dnemine ait grsel tasvirli eserler yeterli malzeme salarlar (Tablo 17). Ancak libasyonun doas gerei aa, topraa doru bir hareket sz konusu olsa da aslnda dier btn tanrlarn ikiye ihtiyac vardr ve onlar iin de libasyon yaplmaktadr. Peki dier tanrlar libasyon srasnda bu ikiden nasl faydalanrlar? Tren srasnda libasyon, trenin yapld mekanda kutsal kabul edilen bir takm yerlerin nne, yanna veya zerine yaplmaktadr112. Libasyonlar ncelikle tanrya (ANA DINGIRLIM) yani onu simgeleyen imaja ounlukla bir heykeldir- (Hitite

M. J. Mellink, Anatolian Libation Pourers and the Minoan Genius, Monsters and Demons in the Ancient and Medieval Worlds, A. E. Farkas- P. O. Harper- E. B. Harrison (eds.), Mainz on Rhine, 1987, s. 65 vd.
109

108

Mezopotamyada libasyonun uygulan hakknda bkz. W. Heimpel, Libation.: Philologisch. Mesopotamien, RlA, Band: 7, Berlin. New York, 1987-1990, s. 1 vdd. Collins, 1995, s. 85. Lebrun, 1993, s. 226.

110 111 112

Frantz-Szab, 1987-1990, s. 6; libasyonun nerelere yapldn gsteren rnek bir metin iin bkz. Alp, 1993, s. 42, d. n. 45.

33

eri-, Smerce ALAM113), daha sonra bazen bu listeye tam uyulmasa da- sunaa (Hitite itanana-, Smerce GIZAG.GAR.RA114), tanrlatrlm tahta (DHalmauitt115

), ocaa (Hitite haa, Smerce GUNNI116), kapya (GIIG117), kap srglerine

119

(hattalwa GI-118), tanrlatrlm lire (GI INANNA DINGIRLIM

), stunlara,

duvarlara, pencerelere (Hititesi luttai-, Smercesi GIAB120) yaplmaktadr. Karakteri ne olursa olsun kutsal alana dklp salan bu iki sayesinde tanr susuzluunu giderir. Zaten iki kurbannn ncelikle onu temsil eden heykelin nnde gerekletirilmesi ikinin ona adanmas anlamna gelmektedir. Devlet trenleri olarak adlandrlan bayram trenlerinde libasyonlar ncelikle kral tarafndan
EZEN

yaplsa

da,

baka rnein

baz

grevliler nl

tarafndan bahar

da

gerekletirilebilmektedir121.

Hititlerin

bayram

AN.TAH.UMARda aba krala libasyon kabn uzatmakta ve kral da

(sembolik olarak) elini ona dokundurmakta (metinlerdeki ifadesi QATAM di-) ve bundan sonra btn libasyonlar aba gerekletirmektedir122. Eli dokundurma jesti, bizzat kral tarafndan yaplmayacak ve bakasna devredilecek kurban ileri iin kral tarafndan yetki verme/grevlendirme uygulamasndan baka bir ey deildir. Eli dokundurma, el verme, yetki verme ve grevlendirme gibi eitli ifadelerle tanmlayabileceimiz bu jestin zellikle hayvan kurban srasnda her zaman uygulandn gryoruz. Hayvan kurban kral

113 114

HWb, 1952, s. 264.

M. Popko, Kultobjekte in der hethitischen Religion, Warszawskiego, 1978, s. 66 vdd; Alp, 1993, s. 39; Haas, 1994, s. 514 vdd; J. Garstang, The Hittite Empire, London, 1929, s. 134; Gurney, 1990, s. 124; R. Naumann, Eski Anadolu Mimarl, (ev. Beral Marda), Ankara, 1991, s. 471.
115 116 117 118 119 120 121

Popko, 1978, s. 59 vdd; M. Popko, Religions of Asia Minor, Warsaw, 1995, s. 71. Popko, 1978, s. 48 vdd. Popko, 1978, s. 41 vd. Popko, 1978, s. 42 vdd. Popko, 1978, s. 83 vd. Popko, 1978, s. 44 vdd.

Libasyonlar gerekletirenlerin kronolojik olarak sralanan metinlerde dalm hakknda bkz. Frantz-Szab, 1987-1990, s. 6. nal, 2003, s. 95 vd; kraln libasyon iin bir grevliye yetki vermesi konusunda ayrca bkz. Popko, 1994, s. 58.

122

34

tarafndan tanrya adanm olsa da kesim ilemi gibi zor ve uzmanlk gerektiren bir iin kral tarafndan gerekletirilmesi beklenemez123. By ritellerinde ise libasyon yapan kii bizzat riteli yneten kiidir. Riteli sipari eden tarafndan ona yetki verilmitir. Bununla birlikte bazen riteli yaptran kii de kurbanla ilgili grevleri bizzat stlenir. Ancak onun kimlii ya da sfat ritel boyunca n planda deildir. O iinde bulunduu olumsuz durumu tersine evirmek iin uzmana ba vuran mteri konumundadr ve metinlerde ad, EN.SISKUR124 kurban sahibi olarak anlmaktadr. ki kurbannda kurban edilen ikinin veya tanryla paylalan ikinin nitelii de nemlidir. Libasyon svs olarak ounlukla arap (Hitit metinlerindeki kullanm Smerce bir kelime olan GETIN) ve birann (Hitite ear, Smerce KA) eitli trleri kullanlmaktadr. Bal, ya eitleri ve stn de libasyonda kullanldklar grlmektedir125. ok zel durumlarda libasyon srasnda suyun ya da kann kullanlmas da mmkndr. zellikle kann yeralt tanrlar iin, suyun ise cenaze trenlerinde libasyon edilen bir sv olarak n plana kmas konumuz asndan dikkat ekicidir126. ipant- fiili ile ifade edilen libasyon iin kullanlan kaplar da belirleyici nitelik tamaktadr. Metinlerde adlar anldka aklamaya ve yorumlamaya alacamz bu kaplar hakknda Y. Cokun dikkate deer bir snflandrma yapmtr127. zellikle ipant- fiilinden tretilmi olan ipantuzzi- isimli kap bir numaral libasyon kabdr ve hem grsel eserlerde hem de arkeolojik kazlar srasnda karl bulunmutur128 (Tablo 15-a).

123 124 125 126

Eli dokundurma jesti hayvan kurban ile ilgili blmde ayrntl olarak ele alnacaktr. Daddi, 1982, s. 490. Frantz-Szab, 1987-1990, s. 6.

Libasyon srasnda suyun ve kann kullanld by ritellerine ait pasajlar iin bkz. Gurney, 1977, s. 29. Y. Cokun, Libasyonla lgili ipant- ve eku- Terimleri zerinde Bir nceleme, VII. Trk Tarih Kongresi (Ankara: 25-29 Eyll 1970) I, Ankara, 1972, 90 vd.; Libasyonda kullanlan kaplar iin ayrca bkz. Frantz-Szab, 1987-1990, s. 6. ipantuzzi- kab iin bkz. S. Alp, Libasyon Kaplar Gaga Azl Desti le Kol Biimli Alet ve Hitit Metinlerindeki Karlklar, Belleten XXXI, Ankara, 1967, s. 513 vdd; Y. Cokun, Boazky Metinlerinde Geen Balca Libasyon Kaplar, ADTCFD, C. XXVII,
128 127

35

Hitit metinlerinde anlatlan libasyon sahnelerinin grsel tasvirleri de mevcuttur. Bunlar arasnda Boston Fine Arts Museumda da sergilenen yumruk eklindeki Hitit ritonu, New York Metropolitan Museumda sergilenen geyik biimli Hitit ritonu ve Fraktin kaya rlyefi129 belli bal rneklerdir. Yumruk eklindeki kapta, byk kral Tuthaliya libasyon kaplarndan biriyle130 libasyon yaparken tasvir edilmitir (Tablo 19). Geyik biimli kapta ise muhtemelen bir geyik avndan sonra kral sembol geyik olan ve ikonografik olarak geyiin zerinde ayakta temsil edilen Krlarn Koruyucu Tanrsna geleneksel libasyon kab ipantuzzi- ile libasyon yapmaktadr (Tablo 16-17). Fraktindeki kaya antnda kral ve kralie bu kapla libasyon yapyorlar solda III. Hattuili Hava Tanrs iin Hava tanrsnn giysisinde; sada Puduhepa oturmakta olan Arinnann Gne Tanras iin Arinnann Gne Tanrasnn giysisinde (Tablo 6)131.

Devlet

trenlerinde

dzenlenen

yemek

ziyafetlerinde

veya

aada

deerlendirmeye alacamz cenaze ritellerinde ipant- fiiliyle ifade edilen iki kurbanndan baka, iki kurban ya da libasyon olarak tanmlanp tanmlanamayaca pheli olan tanry ime seremonisi de vardr ki, bu seremoni ziyafet srecinin doruk noktasn oluturur. Herhangi bir kurban treninde son hareket tanry ime trenidir. Metinlerde trenin yneticisi konumundaki kiinin -bu genellikle kral, kralie veya prens132-

S. 3-4, Ankara, 1969, s. 3 vdd; A.Mller-Karpe, Hethitische Tpferei Der Oberstadt Von Hattusa, Marburg /Lahn 1988, s. 24 vd; Frantz-Szab, 1987-1990, s. 6; Popko, 1994, s. 61.
129

E. Laroche, Les Deux Reliefs de Fraktn, Anadolu/Anatolia XXIII, Ankara, 19941997, s. 123 vdd; M. N. van Loon, Anatolia in the Second Millenium B.C., Leiden, 1985, s. 15; R. L. Alexander, Contributions to the Interpretation of the Fraktin Reliefs, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (orum 16-22 Eyll 1996), Ankara, 1998, s. 15 vdd.

Bu kap iin bkz. Y. Cokun, Boazky Metinlerinde Geen Baz Seme Kap simleri, Ankara, 1979, s. 91 vdd.
131 132

130

Haas, 1994, s. 672.

Prensin treni ynettii ve tren boyunca ba rolde yer alp, kraln daha trenin banda sahneden ekildii hauma bayram olarak tanmlanan mnferit bir bayram treni vardr. Metin yeri: IBoT I 29; H.G. Gterbock, An Initiation Rite for a Hittite Prince, AOS 50, 1969, s. 99 vdd.

36

tanry imesi Hititolojinin balangcndan beri konuyla ilgilenenlerin kafasn megul etmitir133. Tanry ier ifadesiyle ne kast edildii ok mulaktr. Sorun eku- imek fiili ile kullanlan nesnenin -ki bu her zaman bir tanr olmaktadr- dativ formdan ok akkuzativ formda olmasndan kaynaklanr. Bu durumda iilen nesne dorudan doruya tanrnn kendisi olmaktadr134. Bu konuyu ilk olarak ele alp yorum yapan E. Forrer, eku- fiiliyle yaplan imeye mistik bir anlam ykleyerek bunu, tanry ierek tanryla btnlemek olarak aklar. E. Forrer makalesine verdii Das Abendmahl im Hatti Reiche balndan da anlalaca gibi, Hititlerdeki tanry ime ritelini sann son akam yemei ile karlatrmtr135. E. Friedrich de szlnde bu gr aka destekleyerek an unser Abendmahl erinnerd 136 diyerek bir anlamda eucharist137 ile balant kurar. Ancak cenaze treni metinlerine bakarsak ilgin bir ayrnt dikkatimizi eker. Tanrnn iildii devlet trenleri bir yana cenaze srasnda da benzer bir seremoni ile lnn ruhu iilmektedir. Bu durumu eylemin farz edilen mantna ters bulan baz uzmanlar, ounlukla akuzativ formun kullanld bu cmleyi ierdii anlamn farkl bir ekilde ifade edilii olarak yorumlamaya alrlar. rnein J. Puhvel bu ifadeyi tanrnn ya da lnn onuruna imek, basite tanrya imek, tanrnn salna imek eklinde deerlendirmitir ve bu yorumu eku- fiilinin dativ formda tanr ismiyle nadiren karmza kan rnekleriyle
Trenler ya da riteller srasnda iilen tanrlarn metinlerde ifade edildii rnek pasajlar iin bkz. Collins, 1995, s. 85 vd, d. n. 42, 44, 45; Haas, 1994, s. 669 vdd.
134 133

Eku- seremonisindeki tanry ime tartmalar hakkndaki bibliyografya iin bkz. Beckman, 2003, s. 110; Collins, 1995, s. 85, d.n. 46. E. Forrer, Das Abendmahl im Hatti-Reich, Actes du XXe Congrs International des Orientalistes, Bruxelles, 1938, s. 124 vdd. HWb, s. 40.

135

136 137

Hristiyan kilisesine ait Aai Rabbani (arap ve ekmek yeme) riteli ve bu ritel iin kutsanan arap ve ekmek. Bilindii gibi Hristiyan kilisesine gre bu ritellerde kullanlan ekmek sann eti, arap ise kandr. sa armha gerilmeden nceki son akam yemeinde havarilerine arap ve ekmek ikram etmi olduuna, ekmek iin bu benim etim arap iin bu benim kanm dediine Hristiyanlar tarafndan inanlmaktadr. sa tanrnn olu dolaysyla tanr olarak kabul edildii iin, sz konusu ritelde ekmek yemek ve arap imek mecazi olarak sa ile btnlemek anlamna gelir. Bkz. F. M. Young, The Use of Sacrificial Ideas n Greek Christian Writers from the New Testament to John Chrysostom, Philadelphia, 1979, s. 239 vdd; J. Wales, Eucharist, http://en.wikipedia.org/wiki/Eucharist#Names_for_the_Eucharist , 25.01.2006.

37

desteklemitir138. O. Carruba da ayn rnekleri tanrnn onuruna ime yorumunu dorulamak iin kullanmtr139. A. Goetze ise ritonun, temsil ettii tanrnn kutsal hayvan eklinde olduunu ve bu ritonun doldurulmasnn libasyona uygun dtn syler140. Konu hakknda daha nceki tartmalar zetleyen H. C. Melchert tanr X(in onurun)a ime anlamn yeniden ileri srer141. M. Popko, Frtna Tanrsnn en nde gelen klt merkezlerinden biri olan Zippalandada yaplan trenlere ait metinlerde tanr NNi imek ifadesinin ok nadir olarak kullanldna dikkat eker. ounlukla imparatorluk dnemi metinlerinde kullanlan bu ifadenin gramatik olarak yanl olduunu ileri srer. Ona gre ime treni tanrya gsterilen saygnn allm bir ifade biimi olan kurbann yan sra gerekletirilen ve bir kutlamada ritel aknn zirvesi olarak deerlendirilmesi gereken tanrnn onuruna imedir142. A. Kammenhuber ise tanry imenin tanr kupasn imek ile ayn olduu grn savunur; ona gre tanr kupasn ime ifadesi sadeletirilerek ksaca tanry ime olarak ifade edilmitir143. Ayrca A. Kammenhuber tanry ime seremonisini bir tr libasyon olarak da deerlendirmek ister. Ancak ipant- fiili ile yaplan libasyondan ayr tutmak gerektiini vurgular. Bu tr libasyonun ok daha derin ve byl anlamlar artrdn belirtir144. Ayrca E. Neu, Eski Hitite Frtna ritelinde tanr NNnin kupas sz diziminin devaml kullanldn gstererek tanrnn kupasndan ime tercmesinin en azndan bu ritel iin doru olduunu ispatlamtr145.

J. Puhvel, On an alleged eucharistic expression in Hittite rituals, MIO 5, 1957, s. 31 vdd. O. Carruba, Das Beschwrungritual fr die Gttin Wisurijanza (StBoT 2), 1966, s. 40 vd.
140 141 139

138

Goetze, 1957a, s. 168.

H. C. Melchert, God-Drinking: A Syntactic Transformation in Hittite, JIES 9, 1981, s. 245 vdd.

142 143

Popko, 1994, s. 63.

A. Kammenhuber, Heth. hau 2-e ekuzi Der Knig trinkt zwei SMEA XIV, Roma, 1971, s. 143 vdd.
144 145

Kammenhuber, 1971, s. 153. E. Neu, Ein althethitisches Gewitterritual (StBoT 12), Wiesbaden, 1970, s. 13, d.n. 15.

38

Tanry ime olarak tercme edilen iinde eku- fiilinin bulunduu cmle ister bayram metinlerinde isterse cenaze ritellerinde kullanlsn H. G. Gterbock bu eylemi dorudan doruya tanry imek olarak deerlendirir. Ona gre, ime eyleminde tanrnn kutsal karakterine ortak olunmas ya da kral ya da kralienin ldkten sonra tanrlamas ile bu tanrlam ruha ortak olunmas ama olarak grlmektedir146. Bu konuya aklk getirebilecek en nemli noktalar kukusuz tanry imede kullanlan aralardr. Yani iilen nesnenin gerekte ne olduu, nereden ve ne ekilde iildii nemle zerinde durulmas gereken unsurlardr. Y. Cokun eku- fiili ile akuzativ formda kullanlan tanrnn hangi kap iine konulduu konusunda dikkatli bir snflama yapm ve ipant- libasyon ile kullanlan kaplar arasnda sadece GAL ve BIBRU kaplarnn eku- fiili ile de kullanldn tespit etmitir. Bu iki kabn dnda ipant- iin kullanlan kaplarn hibiri eku- ile kullanlmaz. Y. Cokun buna neden olarak libasyonda kullanlan kaplarn boyutlarnn nispeten byk olmasn ve imeye elverili olmamasn dkmeye elverili olduunu-gsterir. rnein libasyon kaplar iinde en nde gelen iki kap ipantuzi- (Tablo 15-a) ve kattakurant- (Tablo 15-b) hibir zaman eku- fiili ile birlikte anlmaz147. Eku- ile ilgili olarak kullanlan btn kaplar GAL kab gibi kk kaplardr. Bu durumda bir libasyondan ok bizzat tanry ime sz konusudur148. GAL kab yazlndan anlald gibi metinlerde ounlukla Smerce ifade edilmektedir- Hititesi zeri (neut.) ve teummi- (com.) olarak adlandrlan bir

146

H. G. Gterbock, To Drink A God, XXXIV. Uluslararas Assiriyoloji Kongresi, Ankara, 1998, s. 129.

Libasyon kaplar ipantuzzi- ve kattakurant- iin bkz. Alp, 1967, s. 513 vdd; Cokun, 1972, s. 89 vdd; kattakurant- iin ayrca bkz. R. Amiran, The Arm-Shaped Vessel and Its Family, JNES XXI, Chicago, 1962, s. 161 vdd; Y. Cokun, Hitit Kap simleri, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1991 Yl Sonbahar Dnemi Konferanslar, Ankara, 1992, s. 33 vd.
148

147

Cokun, 1972, s. 94 vdd.

39

kadehtir149. Bu kadehin Akada okunuunun ise

DUG

KAZU olduu anlalmtr150.

GAL kaplar adak kaplar kategorisinde deerlendirilmektedir151. Akada BIBRU ise genellikle hayvan bazen de deiik baka bir ey eklinde yaplan kaplarn genel addr. O. Carruba, BIBRU adnn Smerce ku anlamna gelen BIBRAdan alnm olduunu ve Hitite anlamnn halwani- olduunu ifade eder152. Y. Cokun, Akada bir kelime olan BIBRUnun UKU ideogram ile uyuumuna dikkat eker ve bu ismin Hitite karl konusunda auzeri tekliflerine atfta bulunur153. Bu tr kaplar literatrde Eski Yunanca kkenli riton genel adyla ifade edilirler. Ritonlarn kullanm, Kltepe kazlarna ait buluntulardan da anlalaca zere Asur Ticaret Kolonileri Dneminden beri -bu dnem Erken Hitit Dnemi olarak da adlandrlabilir- yaygndr. Kltepe kazlarnda ele geen ritonlar, Hitit Dnemine ait metinlerde sk sk atfta bulunulan ritonlarn nasl grnd hakknda belirgin bir fikir vermektedir154. Tanry ime seremonisinde genellikle prosedr u ekildedir: nce BIBRU veya onun yerini tutabilecek baka bir kap iki ile doldurulur ve daha sonra iki bu kaptan GAL kadehi gibi kadeh niteliindeki daha kk kaplara datlr155. Ancak ritona doldurulan ikinin dorudan kral tarafndan iildiini ifade eden metinler de az deildir ve aslnda ritondan imeye hakk olan tek kii kraldr156. Eku- seremonisi iin kullanlan kaplar hakknda byle bir parantez amamzn nedeni tanry ime deyiminin arkasnda yatan nedenin bizzat kabn kendisiyle ilgili olup olamayacadr.
149 150 151

Gterbock, 1998, s. 127; Cokun, 1969, s. 25; zeri- iin ayrca bkz. HWb Erg. 3, s. 38. Cokun, 1969, s. 25, d. n. 5 ve 6.

Alp, 1993, s. 23, d.n. 27; adak kaplarnn Boazkyde buluntu yerleri ve snflandrmas iin bkz. F. Fischer, Die Hethitische Keramik von Boazky, Berlin, 1963, s. 69.
152 153 154

O. Carruba, Rytyta in den hethitischen Texten, Kadmos VI, 1967, s. 89. Cokun, 1969, s.39.

Kltepe ritonlarnn Hitit ritonlarna rnek tekil edip etmedii hakknda bkz. N. zg, Trk Tarih Kurumu tarafndan Yaplan Kltepe Kazs Raporu 1949, Ankara, 1953, s. 93. Bu prosedr ieren metin yerleri ve anlatm iin bkz. Gterbock, 1998, s. 128; ayrca bkz. B. Rosenkranz, Kultisches Trinken und Essen bei den Hethitern, Festschrift Heinrich Otten, Wiesbaden, 1973, s. 284; Carruba, 1967, s. 95. Rosenkranz, 1973, s. 285.

155

156

40

O. Carruba, baz BIBRUlarn bir tanrya adanm hayvan eklinde olduunu ve tanry sembolize ettiini syler ve BIBRUlar iin bir bayram organize edilmi olmasnn onlarn dier kaplar karsndaki ayrcalkl yerlerini gsterdiini belirtir157. Ancak bu kaplarn deerli madenler yannda tatan, aatan ve topraktan da yaplabildikleri gz nnde bulundurulursa btn BIBRUlar iin eit derecede bir kutsiyetten sz etmek mmkn olmayacaktr. Arkeolojik kazlarda ele geen topraktan yaplm BIBRUlar byk olaslkla st snfn kullanmnda olanlar deildi158. Bu durumda zellikle devlet trenlerinde kullanlan ki, bunlar deerli madenlerden yaplmtr, BIBRUlar tanry iinde barndran bir ekil ve hatta tanrnn kendisi olarak sayg gryor olmalydlar. BIBRUlarn iine konulan iki de tanrya dnyor ve onun iinden baka bir kaba dklse bile tanrsallndan bir ey yitirmiyordu. Zaten Hitit metinlerinde bir takm objelerin tanr olarak sayg grmesi hatta tanr determinativi ile metin iinde ifade edilmeleri olaan bir durumdur. rnein gne kurslarna Gne Tanras olarak ibadet edilebilmektedir159. Baz kaplarn da bizzat tanr olarak ibadet grd metinlerden bilinmektedir160. Yani kap tanrnn kupas olmaktan ok tanrnn kendisidir. V. Haas da ime seremonisinin anlamnn tanrlarn hayvan kaplar yani BIBRUlar ile aklanabileceini belirtir; kabn kendisi bizzat tanrsallk ortaya koyduu iin ondan ien tanrdan imi olacaktr161. Bir bakma tanrnn iinde barnan iki de tanrsallamt; onun ruhu, kan gibi bir ey olmutu. B. Rosenkranz ikinin libasyondaki gibi tanrya sunulan bir kurban malzemesi deil de tanrnn kendisi olduuna kant olarak gsterilebilecek en dorudan rnekleri ieren metinlerin varlna dikkat ekmitir. Bu metinlerde eku-

157 158

Carruba, 1967, s. 95 vd; Bu konu hakknda ayrca bkz. Bittel, 1975, s. 11.

T. zg, A Bull-Shaped Drinking Cup Discovered in the Vicinity of Krehir, Mansele Armaan (Melanges Mansel) II, Ankara, 1974, s. 965.
159 160

Erkut, 1992, s. 161.

Kaplarn tanr olarak anld baz metin yerleri iin bkz. Rosenkranz, 1973, s. 285 vd; Metin yeri ve aklamas iin ayrca bkz. Gterbock, 1998, s. 128 vd; boa eklindeki kaba Frtna Tanrs olarak ibadet edildii konusunda bkz. van Loon, 1985, s. 13. Haas, 1994, s. 672.

161

41

seremonisinden nce gerekleen libasyon treninde ikinin niteliinden sz edildii halde, eku- seremonisinde ikinin hangi iki olduunu ifade etmekten kanlmtr. B. Rosenkranza gre inanan bir kii asndan tanrnn basit bir iki adyla arap veya benzeri olarak nitelendirilmesi utan verici bir durum arz edebilir162. Ritondan imeye hakk olan tek kiinin kral olduu dnlrse, riton-tanr balants daha ak hale gelir. B. Rosenkranz tren srasnda davetlilerden hi kimsenin kraln bu ayrcaln paylamadn, kraldan baka hi kimsenin ritonu iki imek iin kullanmaya her ne kadar Hitit devletinin ileri gelenleri de olsalaryetkili olmadn belirtir. Bu durumda kraln tanryla olan ilikisi dier katlmclarla karlatrldnda daha samimidir. Bu, kraln ldnde tanr olacan hatrlatan nemli bir ayrntdr163. Riton, iindeki iki ve kral o anda btnlemitir. Sonu olarak eku- treni tamamen soyut anlamlar artrmaktadr. Bilimlerin ortaya kmad ve maddenin tam olarak kavranmad bir ada, tanr ritonunun iine dklen iki artk sradan bir iki olmaktan kyor bu ritondan baka kadehlere dklse bile- tamamen tanrnn kendisine dnyordu. Hristiyanlarn eucharist ayininin, Hititlerdeki tanry ime trenlerinin bir uzants olabilecei fikri mantk d grnmemektedir. Nitekim aada ele alacamz zere, Hitit metinlerinde ekmein de tanr sfatyla yendii nispeten nadir rnekler bulunmaktadr. amzn nde gelen filozoflarndan B. Russel iki veya ekmein nasl olup da tanr olarak kabul edilebilecei hakknda doru bir aklama yapmaktadr: . bir tz, tad btn niteliklerden apayr bir eydir. Bu ekmekle arab sann etiyle kanna dntren eucharist retide aka grlr. Ekmek kendi niteliklerinden bir ey yitirmemekle birlikte tz bakmndan sann gvdesine dnr164. Bu durum Hititlerdeki tanry ime trenleri iin de durum ayn olmaldr. Yani iilen iki ve yenilen ekmek gerek niteliklerinden hibir ey kaybetmeseler de ilerindeki tzn onlar tanrya dntrdne inanlr. Hem Hristiyanln, hem Mslmanln hem de Museviliin Ortadou topraklarnda domu dinler olmalar itibaryla pagan dinlerden etkilenmi olmalar
162 163 164

Rosenkranz, 1973, s. 285. Rosenkranz, 1973, s. 285. B. Russel, Din ile Bilim, (ev. Akit Gktrk), stanbul, 1990, s. 85.

42

ve ilerinde bu dinlerin ibadetlerine ilikin unsurlar barndrmalar olaandr. Zamandaki sreklilik hibir kopua meydan vermez ve aslnda yeni gibi grnen her ey barnda bir ncekinin izini tar. Tanrnn bir ikiye ve bir ekmee dnmesinin altnda yatan nedenin totem inanc ile ba olabilecei gibi, sann etinin ve kannn ekmek ve arapla sembolize edilmesinin kkeni de pekala Ortadounun eski dinlerine hatta Hitit metinlerinde karmza kan seremonilere dayandrlabilir. stelik Hititlerin tanry ime ayinlerinde nemli rol oynayan kutsallk atfedilmi kaplarn bir yansmasna, son akam yemeinde sann imek iin kulland ve Arimateal Yusufun armha gerilen sann kann doldurduu kadeh olduuna inanlan kutsal kase efsanesinde rastlanmaktadr165. Tanry ime trenin en yakn benzerine Hristiyan kilisesi ayinlerinde rastlansa da Mslmanlkta da tasavvuf inanc iinde vahdet-i vcut prensibinde benzer bir yaklam yakalamak mmkndr. Peki acaba Hititlerde tanry ime seremonisi kurban fikriyle ne kadar ilikiliydi? Kurban tanrya verilen bir hediye olarak dnldnde bu seremoni kurban kapsam iinde deerlendirilemez. Ancak kurbann znde tanrya yaknlama, onunla bir ve akraba olma fikrinin yattn gz nnde bulundurursak tanry ime seremonisinde bu fikrin belirgin olduu anlalr. nk tanrnn iilmesi bir anlamda ona dnme, onunla yakn olma hatta o olmadr.

I. 3. 1. 2. Hititlerde Ekmek Kurban

Hitit devlet trenlerinde protokole uygun ekilde bir biri arkasndan gelen kurbanlarn iinde ekmek kurban da nemli bir yere sahiptir. Libasyon ve tanry ime seremonileri ile birlikte ekmei paralamak/blmek suretiyle gerekletirilen ekmek kurban kansz kurbanlar zincirinin nc halkasn oluturur. Elbette ki sadece devlet trenlerinde deil tanr veya tanrlarla iletiim kurmak iin dzenlenen her trl organizasyonda bu lye rastlamak mmkndr.

165

Kutsal kase efsanesi iin bkz. M. Aydn, Kutsal Kase: Gerekte Sadece Antika Bir Kadeh mi?, http://www.dinlertarihi.com/dosyalar/yazilar.htm.

43

Ekmek kurban, libasyon ve tanry ime seremonilerinden hemen sonra yaplabildii gibi iki eylemin arasndaki zaman diliminde ya da her ikisinden nce de gerekletirilebilmektedir. Metinlerde par- fiili ile ifade edilen ekmek kurban tam olarak ekmei blme veya paralama eylemini anlatmaktadr166. Ekmei paralama hareketi trenlerde bizzat kral tarafndan gerekletirilse de, iki kurbannda olduu gibi kraln elini ekmee dokundurarak grevliye yetki verdii ve ekmei grevlinin paralad durumlar da vardr167. Par- fiilinin neden bir kansz kurbana gnderme yapt sorusunun karl ise, metinlere gre bu hareketten hemen sonra paralanan ekmeklerin tpk iki libasyonunda olduu gibi tanrlara sunulmasdr168. A. Sel, tapnak grevlileri ile ilgili bir direktif metnine dayanarak ekmein kurbandaki nemini yle aklamaktadr: Hititlerde ekmek, en gerekli kutsal maddeydi, denebilir ki Hititlerde kurban maddeleri arasnda ekmek olmadan hibir ayin yaplamazd. Bu nedenle, nemi bakmndan ekmein hazrlanmas iin ayrlan kiiler de kutsal kanunun emrettii btn koullar yerine getirebilecek olanlard. Ekmek yapanlarn faaliyetlerinin tam bir saflk ve zen iinde uygulanmas, onlar sunan din adamalar iin de ok nemliydi. Bu ekmekleri hazrlayanlar temiz olmal, banyo yapmal, trnaklarn ve vcut kllarn kesmi olmalydlar. Bu kiiler sa ve sakallarn uzatamazlard, belki de salar kaztlrd. Muhtemeldir ki, Hititler bu kural hi deilse tapnak iin alan ekmekiler iin uygulayarak tanrlara sunulan ekmein kirlenmesini nlemi oldular169. Tren sahnesinde pek grlmeseler de ok sk kurallarla balanm olan bu ekmekilerin Hitit metinlerindeki adlar L.NINDA.E veya daha genel bir deyile L.NINDA.D.D olarak transkribe edilen Smerce sz dizimleri ile ifade

166

Pars- fiilinin krmak, kk paralara ayrmak anlamlarna geldii hakknda bkz. CHD, 1997, s. 180 vdd; ekmek kurban iin kullanlan fiil olduu hakknda ayrca bkz. Beckman, 2003, s. 110; Haas, 1994, s. 643. Lebrun, 1993, s. 231 vd. Lebrun, 1993, s. 231 vd; Haas, 1994, s. 643 ve 669. Sel, 1985, s. 156.

167 168 169

44

edilmekteydi170. Metinlerde anlatlan tren sahnelerinde ve grsel sanat eserlerinde pek sk rastlanmasalar da Eski Hitit Dnemine ait nandkta ele geen tasvirli klt kabnn en alt frizinde byk olaslkla un trken tasvir edilen grevliler ekmekiler olabilir (Tablo 8). Hem geleneksel Hitit devlet trenlerinde hem de ritellerde tanrlara sunulan ekmeklerin eidi ok boldu. Ancak tapnak klt iin verilen kurban paylar listesinde ilk aamada, tanrlara ekmek blme treni iin adanm olan pide ve somunlar yer almaktadr171. Genel olarak ekmek trleri NINDA172 Smerogram ile ifade edilse de bu Smerogram aslnda btn unlu mamullerin determinativi durumundadr. Yukarda szn ettiimiz pide ve somun Hitite metinlerde NINDA.SIG173 ve NINDA.GUR4.RA174 olarak transkribe edilmektedir. NINDA.SIG ince ekmek, NINDA.GUR4.RA kaln ekmek anlamna gelmektedir. Bu iki ekmek birbirinin ztt konumundadr. zellikle ikincisi metinlerde
DUG

ipantuzzi- (libasyon kab) ile yan yana anlr. ki ve ekmek

kurbannn ard arda gerekletii dnldnde NINDA.GUR4.RA ayn zamanda kurban ekmei anlamna gelmektedir175. Bu ekmeklerin grsel sanat eserlerinde tasvir edildikleri de olmutur. Bunlarn arasnda en gzel rnekler kukusuz yukarda sk sk adn andmz yumruk biimli ve geyik biimli Hitit ritonlardr (Tablo 16, 19). Bu ritonlar zerindeki kabartmalar metinlerde ok detayl ve uzun bir ekilde anlatlan klt trenlerini mkemmel ekilde zetlemektedirler. Her iki riton zerinde de tanr imajna doru ilerleyen tren alaynn iinde, ekmei gs hizasnn biraz zerinde tayan klt grevlisi, metinlerinden ismini iyi bildiimiz sofrac olsa gerektir. Onun metinlerdeki ismi

H. A. Hoffner, Alimenta Hethaeorum: Food Production in Hittite Asia Minor, New Haven, 1974, s. 129.
171 172

170

Haas, 1994, s. 643.

NINDA yazl iin bkz. Rster-Neu, 1989, no. 369; NINDA hakknda genel bilgi iin ayrca bkz. Hoffner, 1974, s. 129 vdd. ve 213 vdd.
173 174

Bu ekmein dz, yass, ince ekmek olduu hakknda bkz. HWb, s. 288.

Bu (ekmek) somununun Hitite karlnn NINDAhari- olduu ve kaln ekmek olarak tercme edildii hakknda bkz. HWb, s. 288.
175

Hoffner, 1974, s. 200.

45

Smerce szck grubu LGIBANUR176 ile ifade edilir. Yumruk biimli ritonda ilgin bir ayrnt daha dikkati ekmektedir: tanr imajnn hemen nnde yer alan sunu masasna baktmzda ekmek olduu hemen belli olan nesneyi grrz ki, bu tanrya sunumu gerekletirilmi olan ekmektir. Peki ama zaten sunulmu olan bir kurban malzemesinin tren alaynda grevli tarafndan tanr imajna doru tanmasnn ne anlam olabilir? Bize gre bunun anlam, snrl bir yzeye yanstlmak zorunda olunan byk bir treni, e zamanl olmayan btn aktiviteleriyle beraber sdrabilmek abasdr. Bu durumda ekmek hem sunudan nce hem de sunudan sonra tasvir edilmitir. Grevlilerin ekmei saygyla ve gs hizasnn zerinde tama jestleri ise, tanan nesnenin kutsallna yaplm bir atftr. Bizlere ocukluumuzdan beri ekmei yere drmememizin ve onu iyi tamamzn retilmi olmas nesillerden nesillere aktarlan bir kutsiyetin yansmas gibi grnmektedir. Bununla birlikte geyik ritonu zerinde tasvir edilen klt grevlisinin iki elinde ve bayla ayn seviyede tad ekmei bir mzik enstrman olan tamburin olarak deerlendiren aratrmaclar da vardr177. Ekmein tutu ekli ile tamburin alma jesti arasnda arpc bir benzerlik olduu aka ortadadr. Ancak yukarda da belirttiimiz gibi bu tutu ekli byk olaslkla ekmein kutsallndan kaynaklanmaktadr. S. Alpin de belirttii gibi ekmein tam ortasndaki izgi ve yzeyindeki benekler, bir kurban ekmei olduu ihtimalini kuvvetlendirmektedir178. Yumruk ritonunda da sunu masasnn zerinde duran ekmek ayn ekilde tasvir edilmitir. Ekmein ortasndaki bu izgi, H. G. Gterbock tarafndan, pime annda byle ekil verildiini vurgulamak iin sanatnn yapm olduu bir i olarak aklanr: Ekmek daha hamur halindeyken ikiye ayrlmak zere bu ekle getirilir ve tren srasnda gerekleecek olan ekmei blme/paralama hareketi bu ekilde kolaylatrlm olur179. Her iki riton zerinde de tasvir edilen ekmekler bize Ramazan aynda yediimiz pideleri anmsatmaktadr. Hatta yzey zerine ilenen
176

S. Alp, Hitit Merasim Memurlar Hakknda Aratrmalar II , (ADTCF: Baslmam Habilitation/Doentlik Tezi), Ankara, 1941, s. 36 vdd; Daddi, 1982, s. 151 vdd. Muscarella, 1974, s. 124; Bittel, 1975, s. 13. Alp, 1993, s. 97. Gterbock-Kendall, 1994, s. 50.

177 178 179

46

benekler sanki pidenin zerindeki rek otu gibidirler. Ancak Hititlerde rek otunun ekmeklerde kullanlp kullanlmadn tam olarak bilmediimiz iin byle bir iddiann kesinlii yoktur180. Bu benzetme M. N. van Loon tarafndan da yaplm ve pidenin Trkiyede hala yenen bir ekmek tr olduu vurgulanmtr181. Ekmein ok gzel ve zel bir ekilde tasvir edildii bir baka klt kab Ankara yaknlarndaki Eskiyaparda bulunmutur ve Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesinde sergilenmektedir (Tablo 20). Tek kulplu fincan eklindeki bu kap aslnda bayram trenlerinde belli bal kurbanlarn gerekletirildii klt mekannn bir semboldr. Kabn i ksmnda kulpun tam karsnda bir sunan zerinde ikiye blnm halde, nispeten kaln bir ekmek paras tasvir edilmitir. Sunan bir yannda tanra tasviri, dier yannda geleneksel libasyon kab gaga azl testi tasviri yer alr182. Eskiyapar klt kabnn i eperinde sunan zerinde tasvir edilmi olan ekmek paras, paralanm halde tanrya sunulmu olan kurban ekmei, kaln ekmek veya somun NINDA.GUR4.RA olmaldr. Bu kap bayram trenindeki nemli aktiviteyi olaanst bir ekilde canlandrmaktadr. Burada ikinin kurban edildii libasyon kab, kurban edilen ekmek ve iilen tanr bir arada bulunmaktadr. Ekmein kutsall ve kurban malzemesi olmasnn yannda ekmein hammaddesi unun da ok nemli olduunu biliyoruz. zellikle tahl tanrs Halki iin dzenlenen baz trenler ona verilen nemi gstermektedir183. Ekmek trlerinin ok eitli olduunu daha nce de ifade etmitik. Grsel tasvirlerde ve metinlerde ncelikle tank olduumuz pide ve somundan baka ekmek trleri de vard. Bayram trenlerinde yzn stnde pasta ve rek ismi nakledilmitir. Baz rekler sadece belirli kurbanlar iin ngrlm ve kendine zg bir ayinle balantl olmutur184.

180

Hitit metinlerine gre, rek otu by ritellerinde veya et yemeklerinde kullanlan bir rndr. Hitit metinlerindeki karl ve hakknda bilgi iin bkz. Hoffner, 1974, s. 103 vd. van Loon, 1985, s. 32. Alp, 1993, s. 93. Haas, 1994, s. 643. Haas, 1994, s. 643.

181 182 183 184

47

V. Haas, tapnak frnnn belirli kurbanlar iin pasta trnde ekmekler hazrladndan sz eder: NINDAninnattani- rei gibi tanr eklinde ekmekler, ayrca yine bir tanr ismi olan Hulladan tretilmi NINDAhulliti- rei veya byk olaslkla tanr Tunapiyi temsil eden
NINDA

tunapti- rei, tanrnn gcnn kendi tasvirinde

bulunduu grn yanstmaktadr; bylelikle bu ekmei yiyen tanry ime seremonisindekine benzer ekilde adeta tanryla btnlemi olmaktadr185. Bununla birlikte tanr eklinde ekmeklerin yenmesi srasnda o tanry yiyor eklinde net bir ifadenin olmay, ekmek yiyerek tanryla btnleme fikrinin Hititler iin geerlilii konusunda phe uyandrmaktadr186. Burada nemli olan nokta iki kurbannda ve aada ele alacamz hayvan kurbanlarnda da grld gibi kurban nesnesinin tahrip edilmesidir. Ekmek blnerek veya paralanarak tahrip ediliyor ve bylece tanrnn kullanmna adanm oluyordu. Kurbann znde var olan yok etme, tketme prensibi ekmek iin de geerliliini korumaktadr.

I. 3. 2. Hititlerde Kanl Kurbanlar ve Metinlerdeki fadesi

Kanl kurbanlar deyince canl bir varln kann aktarak onu kurban etmek akla gelmektedir. Bu durumda kurban nesnesi olan ya bir hayvan ya da insan olmaldr. Hititlerde insan kurban ok yaygn olmamakla birlikte acil durumlarda bir takm ritellerle bavurulan bir yntemdir. Ancak hayvan kurban rnekleri ok daha fazladr ve neredeyse btn bayram trenlerinde ve ritellerde uygulanmaktadr. Hayvan kurban, iki ve ekmek kurbanna gre daha deerli kabul edilmektedir. imdi bu kurban trn daha ayrntl bir ekilde ele alarak, Hitit belgelerinde bu kurbana yaplan atflar deerlendireceiz.

185 186

Haas, 1994, s. 644. Bkz. Rosenkranz, 1973, s. 288 vd.

48

I. 3. 2. 1. Hititlerde Hayvan Kurban

Bayram trenlerinde veya cenaze trenlerinde iki kurban, tanry ime ve ekmek kurban seremonilerinden sonra ziyafet balar. Ziyafetin ana yemei ettir ve et kurban edilmi bir hayvann tanrya sunulmu olan paralarndan geriye kalanlardr. Hayvan kesme, dorama, paralama, piirme ilemleri oktan tamamlanm ziyafete katlanlarn huzuruna getirilmitir187. Yeralt tanrlarna sunulan kanl kurbanlarn etlerinin ise ritele katlanlarca tketilmesi mmkn deildi. Aada ele alacamz metinlerde daha iyi anlalaca zere kesilen bu hayvanlar murdar kabul edildikleri iin yenemezler ve btnyle yeralt dnyasnn hizmetine gnderilirlerdi. zellikle bayram trenleri iin hazrlanan kurbanlk hayvanlarn sayca ok fazla olduu grlmektedir. Byk bayram trenleri iin yzlerce hatta binlerce koyun ve nispeten daha az olmakla birlikte ok sayda byk ba hayvann hazrland metinler sayesinde bilinmektedir188. Kurban edilmek amacyla seilen en yaygn hayvan trleri koyunlar, keiler ve ineklerdi. Bunlarn iinde koyun, ekonomik nedenlerden kaynakl olarak en ok kullanlan kurbanlk hayvand. Onu dier kkba hayvanlar izliyordu. Sr gibi byk ba hayvanlar zellikle de boa maliyeti yksek olduundan daha az sklkla kurban edilen hayvanlard189. Ceylan, geyik, leopar, ay ya da ylan gibi vahi hayvanlarn kurban edildiine hemen hemen hi rastlanmyordu. Kpek, eek, at veya eitli ku cinslerini ieren ve yenilmeyen baz hayvanlar ise ancak ok zel durumlarda kurban edilirlerdi190. Hitit metinlerine baktmzda genellikle tanrlar iin erkek, tanralar iin ise dii hayvanlarn kurban edildii grlmektedir: rnein Hepat veya Gne Tanras iin bir inek tercih edilirken, kz veya ko Frtna Tanrsna zg kurbanlar olarak
Collins, 1995, s. 86; A. Archi, Das Kultmahl bei den Hethitern, VIII. Trk Tarih Kongresi I, Ankara, 1979, s. 208 vdd.
188 189 190 187

Haas, 1994, s. 649; Beckman, 1988, s. 34. Collins, 1995, s. 90.

Haas, 1994, s. 646 vd; B. J. Collins, Animals in the Religions of Ancient Anatolia, A History of the Animal World in the Ancient Near East, B. J. Collins (ed.), Leiden. Boston. Kln, 2002b, s. 320.

49

tanzim edilmektedir191. Bununla birlikte kurban edilecek hayvanlarn geliigzel seildii de olurdu; bazen de belirleyici eyi kurbanlk hayvanlarn renkleri olutururdu. Siyah veya koyu renkli hayvanlarn yeralt tanrlarna, ak renklilerin ise gksel tanrlara kurban edildii dikkat ekmektedir192. rnein Yeryznn Gne

Tanrasna yaplan bir arma ritelinde bu tanraya biri siyah ikisi beyaz koyun kurban edilmitir ki, siyah olan onun yeralt gnei grntsne beyazlar ise yerst grntsne takdim edilmitir193. Btn bunlarn yannda kurbanlk hayvann nitelii de byk lde nem tar. rnein ak renkli ve parlak hayvanlar, herhangi bir bedensel kusuru olmayanlar ve iftlemeyi gerekletirmemi olanlar tercih edilmekteydi194. zellikle de yeni domu hayvanlar en nadide kurbanlklard195.

Peki ama hayvan kurban ederken yaplan ilemler nasl ve kimler tarafndan gerekletirilir ve hayvan kurban iin kullanlan terminoloji nedir? Aada belirli aamalarla gerekleen hayvan kurban srecini tanmlanmaya altk. Hayvanlarn kesilerek kurban edildii kanl kurban trenlerini birka aamadan oluan belirli bir prosedrle tanmlayan aratrmaclar olmutur196. Hitit dininin

191 192 193

Haas, 1994, s. 647, d. n. 69; Collins, 1995, s. 90. Haas, 1994, s. 648, d. n. 77; Collins, 1995, s. 90, d. n. 65.

Haas, 1994, s. 648; Yerin Gne Tanrasnn ifte karakteri hakknda aada daha ayrntl bilgi verilecektir.
194 195

Haas, 1994, s. 648; Gurney, 1990, s.125.

Hayvanlarn doum zamannda tanrlara, olak ya da buza sunulmas, taze eylerin hibir insan tatmadan nce tanralra sunulmas gerekiyordu. Tanrlara ait taze, ilk rn olan yiyeceklerden grevlilerin kendilerinin faydalanmalar ok ar bir su olarak kabul edilmekteydi. Bu konu hakknda bkz. T. Yiit, Hitite ivi Yazl Belgelerine Gre oban, Tarih Aratrmalar Dergisi XX, Ankara, 2002, s. 773, d .n. 36 ve 37.

rnein V. Haas, kurban talimatlarna gre kurbanlk hayvanlarn kesimi iin yaplan tm ilemleri yedi aamadan oluan genel bir ereveye oturtmutur ki bu aamalar kurbanlk hayvanlarn tapnan iine sokulmas, takdis edilmeleri, dar kartlmalar, kesme ilemi, paralanmalar, paralanan etlerin tapnan avlusunda hazrlanmas ve etin tanrlara ve katlmclara datlmasdr. Bkz. Haas, 1994, s. 649 vdd; B. J. Collins ise klt ziyafetinin btnn gz nnde bulundurarak bir snflandrma yapm ve hazrlk, kesme-paralama, masaya yerletirme, yemeleri iin tanrlar arma, ziyafet ve ayrl olmak zere alt madde halinde deerlendirmitir. Bkz. Collins, 1995, s. 78; G. M. Beckman da benzer ekilde bir snflandrma yapmtr. Bkz. Beckman, 2003, s. 109.

196

50

heterojen yapsn dnrsek, ayrntl, karmak ve zahmetli bir grev olan kurbanlklarn kesimi iin kat bir prosedr uygulanmasn, belirli bir plana uyulmasn bekleyemeyiz. Sonu olarak kanl hayvan kurbann temelde aamada zetleyebiliriz: kesim ncesi, kesim ve kesim sonras. Trenler tapnan iinde gerekletirilebildii gibi bazen de yerleim yerinin dnda, bu i iin tesis edilmi mekanlarda gerekletirilebilmekteydi197. Kurbann gerekleecei yer (ister darda ister ierde) ve zaman (sabah, len, akam veya gece) nemlidir. Kurbanlarn says da belirli gr yanstr ekilde ifade edilir: buna gre ska , yedi, dokuz, on iki veya otuz kurbanlk kurban ediliyordu198. Kesim ncesinde kurbanlk hayvanlarn kesim alanna getirilmesi (Hitite anda unna-) sz konusudur199. Kurbanlk hayvanlarn bakmndan ve kurban edilmek zere seilmelerinden her zaman tapnaa bal obanlar (Smerce
L

SIPA, Hitite

wetara)200 sorumludur201. Tanr iin ayrlm hayvanlarn tapnaa ya da kesim yerine sevk edilmesi srasnda besili hayvanlar daha zayf hayvanlarla deitirmek lm cezasn gerektiren bir sutur202. Tanrya adanm hayvanlarn kutsiyetinin ne derece yksek olduu buradan da anlalmaktadr. Kurbanlk hayvanlar kesim yerine getirildikten sonra temizlendiklerine, taklan taklarla sslendiklerine ahit oluruz203. Kurban trenlerini farkl rahipler, kraliyet ifti, kral veya kralie yalnz olarak, prens veya bir dier kurban sahibi gerekletirebiliyordu. Uzaktan da

197 198 199

Beckman, 2003, s. 107 vd; Collins, 1995, s. 78 vd; Haas, 1994, s. 642. Haas, 1994, s. 641.

Kurban edilecek hayvanlarn tapnaa sevki iin grevli olanlarn ki, bunlar genellikle hayvan srlerinin bakmndan sorumlu olan obanlardr, kat kurallarla sorumlu tutulmalar hakknda bkz. KUB 13.4 y.II 11-29; Sel, 1985, s. 37 vdd, s. 176 vd. Daddi, 1982, s. 21 vdd.

200 201

Tapnaa bal obanlar ve grevleri hakknda bkz. Beckman, 1988, s. 35; Yiit, 2002, s. 179 vdd. Sel, 1985, s. 83 vdd. Haas, 1994, s. 650; Beckman, 2003, s. 109.

202 203

51

gerekleebilecek olan ve byk nem tayan eli kurbana dokundurma treni, kurban kimin sunduunu gstermektedir204. QATAM di-205 yani eli dokundurma jestini yapan kiinin hangi kurban treni olursa olsun iki, ekmek veya hayvan- bu hareketten sonra kurban bizzat gerekletirmesi sz konusu deildir. El dokunduran kii hiyerarik olarak stn konumdadr ve bir bakma kurban etme iin emir vermitir. Bu hareketi slam dinindeki kurban trenlerinde, kurban Allaha adayan kiinin kesim ii iin kasaba yetki vermesi ile benzemektedir206. Hareketin kendisi QATAM di- fiiliyle tanmlansa da bu aslnda bir takdis ilemidir ve derin bir anlam vardr. Takdisi gerekletirecek olan nce tanr heykeli nnde saygyla eilir, sonra kurbanlk hayvannn zerine elini dokundurur, bazen de bandan aa kutsal kabul edilen bir sv dker207. Bu sv su veya arap olabildii gibi bazen de bir temizlik maddesi olarak tanmlanan tuhhuear208dr. Eer kurban treni uzaktan gerekletiriliyorsa kraln yukarda tanmladmz ekilde yetki vermesinden sonra kurban iinden sorumlu rahip de tanr heykelinin nnde kutsama ilemini tekrarlayabilmektedir. Eli kurbana koyma jestinin rneklerine slam dininde olduu gibi Tevratta da rastlanmaktadr209. Bu uygulama birbirine yakn corafyalarda yaayan insanlar arasnda bir gelenek haline gelmitir ve gnmze kadar yaamaya devam etmitir. H. Ertem Hitit dnemine ait tasvirli sanat eserlerinde QATAM di- hareketini gsteren rnekleri 5 madde halinde sralamtr210. Bu hareket Hitit tanr ve kral
204

Haas, 1994, s. 641.

QTAM di- : to put the hand to one side (gesture of Worship) / eli bir tarafa koyma (dua jesti). Bkz. Hittite Lexikon, di-, ti- (II 2 b), http://www.premiumwanadoo.com/cuneiform.languages/en_lexique_hittite.htm#dt
206

205

Alp, 1941, s. 56, d. n. 1; H. Ertem, Hattiler ve Hititler Dneminden Eski Trklere, Osmanllara ve Gnmz Anadolusuna Kadar Uzanan Baz Benzer Unsurlar-I, Archivum Anatolicum (Anadolu Arivleri), C. VI, S. 2, Ankara, 2003, s. 51; Popko, 1994, s. 58. C. Khne, Hethitische auli- und einige Aspekte altanatolischer Opferpraxis, ZA 76, 1986, s. 89; Collins, 1995, s. 79, d. n. 6; Haas, 1994, s. 650; Lebrun, 1993, s. 232.

207

S. Alp, Hititlerin Dinsel Trenlerinde Kullanlan Temizlik Maddesi tuhhuear zerinde Bir nceleme, Belleten XLVI, Ankara, 1982, s. 247 vdd; Collins, 1995, s. 79, d. n. 10; Lebrun, 1993, s. 232.
209 210

208

El koyma jestinin Tevrattaki rnekleri iin bkz. Ertem, 2003, s. 52 ve 57 vd. Ertem, 2003, s. 52 vd.

52

tasvirlerinden ok iyi tandmz tipik Hitit dua jestidir. Boston Fine Arts Museumda sergilenen yumruk biimli gm Hitit ritonu da bizzat bu dua jestini sembolize etmektedir (Tablo 19). Ancak kurban treni srasnda hayvann bu el jesti ile takdis ediliini gsteren tasvirli sanat eserleri konumuz asndan daha anlamldr. Eski Hitit Dnemine ait tasvirli kaplar arasnda zellikle iki rnek ok dikkat ekicidir. rnein Kabaklda ele geen Eski Hitit dnemine ait bir kap paras211 zerinde ba taraf korunamam bykba bir hayvann hemen arkasnda yer alan bir grevlinin/rahibin belki de prens ya da kraln elini dua jestinde kaldrm olmas hayvann takdis ediliini gsteriyor olmaldr (Tablo 25). Eski Hitit dnemine ait nandk vazosu zerinde yer alan boa kurban sahnesinin yannda ayakta duran ve trenin ba roln oynayan kii de byle bir takdis grevini henz yerine getirmi gibi elinde bir kap belki de bir riton ile beklemektedir212 (Tablo 10). Kurbanlk hayvann tanr heykelinin nnde takdis edilii metinlerde ipant- fiili ile ifade edilmekle birlikte bu fiil sadece takdis anlam iermemektedir213. Bilindii gibi fiil, iki kurban yani libasyon iin de kullanlmaktadr ve bazen de trenin btn iin kullanlan bir terime dnmektedir214. Bu terim ile kurban edilecek hayvann tabu haline getirildii, kutsallatrld vurgulanmaktadr; dolaysyla burada kurbanlk hayvan dnyevi amal kullanmdan btnyle uzaklatrlm olur215. A. Goetze ipant- fiili ile gerekletirilen hareketten sonra hayvann hayatta kaldn ve zarar grmediini aka ortaya koyan pasajlarn var olduunu gstermektedir216. Takdis treni sona erdikten sonra hayvan ldrlr. Ama daha nce tanr heykelinin bulunduu tapnaktan dar kartlr veya tren tapnak dnda baka bir

211

R. H. Boehmer, Die Reliefkeramik von Boazky, Berlin, 1983, s. 25, Tafel 15; T. zg, 1988, s. 32, Lev. 68/2. T. zg, 1988, s. 32. Collins, 1995, s. 80, d. n. 14; Lebrun, 1993, s. 232. ipant- fiilinin ierdii ok eitli anlamlar iin bkz. Goetze, 1970, s. 77 vdd. Lebrun, 1993, s. 232, d. n. 23. Goetze, 1970, s. 88.

212 213 214 215 216

53

yerde gerekletiriliyorsa ldrlecei kesim yerine srlr217 (Hititesi par penna-218). Kurbanlk hayvanlarn kesim yerine srln canlandran bir tasvir Alacahyk ortostatlar zerinde karmza kmaktadr. Grevlilerden biri koyun ve kolardan oluan kk bir srnn nnde ilerlemektedir ve hayvanlardan birini boynuzlarndan srklemektedir (Tablo 26). orum ili snrlar iindeki Yrkl Hseyindedede ele gemi olan ve nandktepe vazosunun paraleli kabartmal byk klt vazosu zerinde, alttan ikinci frizde yer alan sahneler de kurban hayvanlarnn srlerek gtrlmesini canlandrmaktadr. Burada klt grevlileri ayr hayvan birinin kimlii belirlenememekle birlikte, dier ikisi ala geyik ve ko- ekerek gtrmektedirler. Bunlar tanrya sunulmak zere gtrlen hayvanlardr219. Kurban edilmeye hazr ekilde bekleyen bir hayvan tasvirine Eskiyaparda ele gemi ve Eski Hitit dnemine ait olan bir kap paras zerinde rastlanmaktadr. Burada ayaklar balanm ekilde yere uzanm inein kurbanlk bir hayvan olmas kuvvetle muhtemeldir (Tablo 11). Hayvanlarn kurban yerine srlmesinden ve hazrlanmasndan sonra kesim ilemi balar. Kesim ilemi genellikle bir sunak veya huwai tanda220 bu iten sorumlu rahip, a ya da kasap tarafndan gerekletirilir. Bu grevliler tapnan mutfak personeli arasnda yer alyor olmaldr ki, metinlerdeki isimleri Smerce
LU.ME

MUHALDIM221 olarak transkribe edilmektedir.

Baz durumlarda kesilmeden nce kurban hayvannn alnna bir darbe indirilir ve hayvan bu sayede uyuturulur. zellikle sr gibi bykba hayvanlar iin bu

217 218 219

Beckman, 2003, s. 109; Haas, 1994, s. 651. Penna-nn zellikle hayvanlar srmek anlamlar hakknda bkz. CHD, 1997, s. 264 vd.

T. Yldrm, Eski Hitit ana Ait Yeni Bir Klt Vazosu, Anadolu Medeniyetleri Mzesi: 2005 Yll, Ankara, 2006, s. 343 vd, ek, 3, Res. 9-11.
220

Metinlerde sunak ve huwai kelimesi genellikle dativ-lokotiv olarak kullanlmtr ki, bu durumda sunak ve huwainin zerinde tercmesinden ok sunakta veya huwaide tercmesi geerlidir. Bu tercme de kesimin onlarn zerinde ya da yaknlarnda bir yerde yapldn yanstr niteliktedir. Kurbann sunak veya huwaide kesilii hakknda bilgi iin bkz. Boehmer, 1983, s. 31; Collins, 1995, s. 81; Lebrun, 1993, s. 233. Alp, 1941, s. 53 vdd; Daddi, 1982, s. 64 vdd.

221

54

uygulamann gerekli olduu grlmektedir222. Byk olaslkla uyumu haldeki hayvann diren gstermeyecei dnlmtr. Bu sayede hayvan kesmek daha kolay olacaktr. rnein AN.TAH.UMAR bayram treninin 11. gnnde a ta baltayla koyunun bana kez vurur ve daha sonra kafasn keserek onu kurban eder223. Kurban hayvannn bana bir darbe indirilmesi ile ilgili olarak grsel bir belge gnmze ulam deildir. Bununla birlikte Eski Hitit Dnemine ait kabartmal vazolardan birinde sz edilen konuya gnderme yapabileceimiz bir ayrntya dikkat ekmek istiyoruz. orum ili snrlar iindeki Yrkl Hseyindedede Do. Dr. Tun Sipahi ve Do. Dr. Tayfun Yldrm tarafndan aa kartlan Eski Hitit yerleiminde ele geen klt vazosunun st blmnde yer alan frizde, elinde lituus benzeri bir asa tutan grevli dier eliyle bir boay ba ksmndan kavram gzkmektedir. Bu grevlinin elinde tuttuu objeyi, kurban etmeden nce hayvann kafasna darbe indirmek iin kullanaca eklinde bir yorum yapmak mmkn olsa da biz bu fikre katlmyoruz. Byle bir deerlendirmeyi mmkn klan, elinde obje tayan grevlinin tasvir ediliindeki devinim ve boaya yakn oluudur. Ancak tasvir edilen tren alaynn yanstt atmosfer buradaki boay kurban edilmek zere olan bir hayvan olarak yanstmaktan uzaktr. Yukarda ad geen hafirlerden biri T. Sipahi- tarafndan yaplan yaynda da, tasvir edilen grevliyle ilgili olarak byle bir niyetin varlna atfta bulunulmamtr. Akas bu sahne bir elence sahnesidir ve boa bu elencenin figrlerinden biridir. T. Sipahi bir elinde lituus benzeri obje tutan bu kiinin byk olaslkla trenin mzik ve dansla rl atmosferinde, mziin ve dans hareketlerinin ne zaman bitip ne zaman balayacan belirten bir ynetici konumunda olduunu ifade eder224. Kurban hayvannn kesilerek ldrlmesi metinlerde genellikle ok ayrntl olarak tarif edilmez. Nadir sayda ayrntl tarif veren metinlerde kurbanlk hayvann kan sadece huek- ya da hatta- ile tanmlanan hareketten sonra akar ki, her iki fiil de yaklak olarak kesmek anlamna gelmektedir. ki fiil e anlaml gibi grnse de

222 223 224

Haas, 1994, s. 653. Haas, 1994, s. 653, d. n. 119.

T. Sipahi, Hseyindededen Hitit Tasvir Sanat in Yeni Bir Sahne, V. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (orum 02-08 Eyll 2002), Ankara, 2005, s. 667.

55

farkl anlamlar tadklar baz metinler sayesinde ortaya kmaktadr. Huek- basit ekilde ldrmek, kesmek anlamlarna gelir; hatta- fiili225 ise daha kesin bir ldrme anlam tamaktadr226. Ancak her iki fiil sonunda da hayvann kan akmaktadr. Bunlarn dnda kuer- fiili de kesmek anlamna gelmektedir. Hayvann ldrlmesinden sonra etleri paralanp, i organlar karlr. Bu ilemler iin kullanlan fiiller ise ark-, mark- ve happenai-dir. Her fiil arasnda da ok fazla bir anlam fark yoktur. Son olarak da kurban eti piirilir (Hitite zeya-) veya kzartlr/zgara yaplr (Hitite happinit zanu-)227. Bu srada tanrlara i veya pimi olarak sunulacak olan ve kurbanlk hayvann i organlarndan oluan kalp ve karacier ncelikli yere sahiptir- en deerli paralar ayrlr; tanr heykelinin huzurundaki tanabilir kurban masalarnn ya da sunaklarn zerine yerletirilir; geri kalanlar da trene katlanlara kutsal ziyafette yemeleri iin grevlilerce datlr228. i etlerin tanrlara sunulan kurbanlk etler arasnda daha ok tercih edildii grlr. i etin daima sunulan hayvann canl bir biimini yansttna inanlr bu nedenle i et iin kullanlan sze huii- canl terimi ilave edilir229. Kurbanlk hayvann i organlar ve eti bol olan gs ve krek kemii gibi paralar tek bir tanrya takdim edildii gibi, birden fazla tanr veya tanraya da takdim edilir ve ayn zamanda tapnan kutsal yerlerine yerletirilir230. Kurbanlk hayvann kesilii ile ilgili birka nemli ayrntya daha dikkat ekmek isteriz. Bu ayrntlar hayvan kesmek iin yaplan ilk hamle, bu hamlenin hangi lokal blgeyi hedef ald, sonuta akan kan ve kann ak yn ile ilgilidir.

hadauri- bayramnn hatta- fiilinden tretilmi bir bayram ad olduu da iddia edilmektedir ki, bu bayram iin kurban bayram tercmesi uygun grlmtr. Bkz. B. Balcolu, Bir Hitit Bayram (EZENhadauri-) Hakknda Baz zlenimler, ADTCFD 364, C. XXXIV, S. 1-2, Ankara, 1990, s. 5 vdd. ki fiilin anlam farkllklarn ortaya koyan pasajlar iin bkz. Gurney, 1977, s. 28 vd; iki fiil arasndaki farklln ak bir tanmlamas iin ayrca bkz. Khne, 1986, s. 93. Haas, 1994, s. 651 vdd; Beckman, 2003, s. 109; Lebrun, 1993, s. 232; Collins, 1995, s. 80. Haas, 1994, s. 641 ve 657; Collins, 1995, s. 83; Lebrun, 1993, s. 232; Beckman, 2003, s.109.
229 230 228 227 226

225 EZEN

Lebrun, 1993, s. 232. Haas, 1994, s. 655.

56

Kesim ilemi dorudan doruya kurbanlk hayvann boynu hedef alnarak gerekletirilir. Boyundaki atar damar yarlarak kann hzla ak salanr. inde atar damarn yer ald grtlak iin kullanlan kurban terimi auli231 dir. Kurbann asil sahibi sembolik olarak kurbanlk hayvann auli-sine elini dokundurur ve alar bu el vermeden sonra kurbanlk hayvan keserler232. Kurbann auli-sine yaplan bir kesim hamlesinden sonra fkran kan nedeniyle sz konusu terimin zaman iinde kan aktmak, kan libasyonu ve hayvan kurban gibi soyut nitelemeler iin kullanlan genel bir ifadeye dnm olmas mmkndr233. Hatta kurban edilecek hayvanlar grubu iin kullanld da olmutur234. Kurbanlk hayvann kannn ne kadar nemli olduu, kesimin kann fkrarak akt boyun blgesinden burada atar damar yer almaktadr- balatlmasndan anlalmaktadr235. Bu durumda kann nereye akt veya kesimin nereye doru yapld da nemli olmaldr. nk kesmek anlamna gelen fiiller kesimin ynn belirten prepositionlar ile birlikte kullanlr. rnein kutsal heykel ya da semboln yukarsna doru anlamnda ar huekyukar (doru) kesmek ve bir kap ya da ukurun iine doru anlamnda katta huekaa (doru) kesmek236. Kurban hayvannn boaz ve boazn kesimi srasnda kann ak yn veya kann nereye aktld konusunda ayrntl bir aratrma yapm olan C. Khne Anadolu-Hitit kltrnn kurban kesimi konusunda, Mezopotamya gelenei ve Eski Yunan-Roma uygarl arasnda zel bir konuma sahip olduunu ifade eder237. Burada karmza aydnlatlmas olduka g ve karmak bir sorun kmaktadr. Yukar kesmek gkyz tanrlarna sunulan kurban, aa kesmek yeralt
Khne, 1986, s. 85 vdd; Beckman, 2003, s. 109 vd; bu terim iin dier bir neri insanda parmak, hayvanda toynak anlamlarna geldii eklindedir: Ertem, 1965, s. 259.
232 233 234 235 236 231

Khne, 1986, s. 89. Khne, 1986, s. 107 ve 114 vd; Haas, 1994, s. 651. Khne, 1986, s. 107 vdd, 114 vd; Ertem, 1965, s. 258. Kurban hayvannn en hoa giden ksmnn kan olduu hakknda bkz. Haas, 1994, s. 654.

Beckman, 2003, s. 109 vd; Collins, 1995, s. 84; Gurney, 1977, s. 30, d. n. 4; ayrca Haas, 1994, s. 652de aa ve yukar kesimler hakknda bilgi vererek Eski Mezopotamyaya zg benzer uygulamalara dikkat eker.
237

Khne, 1986, s. 115 vd.

57

tanrlarna sunulan kurban m iaret etmektedir? Aa kesimde kurban hayvannn kannn hemen hemen her zaman bir ukura aktld238 gz ard edilmezse bu tr kesimler yeralt tanrlarna yaplyor olmaldr. nk Blm II. 2de ayrntl olarak ele alacamz gibi ukurlarn yeralt ile ok yakndan balantlar vardr. ukura aktlan kann yeralt tanrlar iin bir sunu olduu kabul edilmektedir239. H. A. Hoffner Eski Yunanda hayvan kurban uygulamas ile Hitit hayvan kurban arasnda bir karlatrma yapar. Eski Yunanllar Olimpos tanrlar iin kurban sunuyorlarsa hayvann boazn yukar doru tutarak kesmektedirler; kitonik240 tanrlar iin ise -kann topra kolaylkla slatmas iin- kurban hayvannn boazn aa doru tutarak kesmektedirler. Ancak Hitit metinlerinde kurban hayvannn boazyla ilgili zellikle bir yn belirtilmediini vurgular241. Bu durumda Hitit kurban iin kesin bir gkyz ve yeralt ayrm sz konusu olamayacan dnmektedir. Ancak aa kesme ve yukar kesme ifadelerinin amasz bir ekilde kullanlm olmasn dnemiyoruz. ukurlarn yeralt balants kukuya yer brakmayacak ekilde aktr. Bu nedenle ukura doru kesimler mutlaka yeralt tanrlarn memnun etmek iin yaplyordu. Bugn dahi bizler kurban bayramnda kurbanlk hayvan kesip, paraladktan sonra yenilmeyen ksmlarn asla geliigzel atmayz. nk o tanrya adanm kutsal bir hayvandr. Ona ait her para herhangi bir fayda salanmasa da- kutsaldr. Bu paralar kpek veya kedi gibi murdar kabul edilen hayvanlarn yememesi iin kazdmz bir ukura gmeriz. Hatta ukurun ok derin olmasna da zen gsteririz ki sz konusu hayvanlar bu ukuru eeleyip amasnlar. Bylece tanrmza adanm hayvann bir ksmn kara topraa gndermi oluruz!

Bir rahip eliinde dosdoru ukurun iine aa doru yaplan kurban hakknda bkz. Haas, 1994, s. 657. H. A. Hoffner, Second millenium antecedents to the Hebrew bh, JBL 86, 1967a, s. 385; Lebrun, 1993, s. 232.
240 241 239

238

Yeraltna ait, cehennemi Hoffner, 1967a, s. 399.

58

I. 3. 2. 2. Hititlerde nsan Kurban

Hititlerde insan kurban ok sk rastlanmasa da grlmektedir. Eski toplumlarn hemen hepsinde az veya ok insan kurbanna rastlanmaktadr. nsan kurban (hatta kanl kurbann her tr) kltrel seviyesi dk halklara ya da uygar olmayan topluluklara yaktrlan bir uygulama olsa da aslnda tam tersidir. Tarihin ilk uygarlklarnda ve daha sonrasnda sk sk karmza kmaktadr. En eski alarda, toplumsal rgtlenmenin ve siyasi sistemlerin ekillenmedii dnemlerde burada szn ettiimiz dnemler paleolitik dnemlerdir- bu tr kurbanlarn olduuna dair hibir kant yoktur. nk olaya hukuki adan bakarsak her insan kurban resmi bir cinayettir. Bu durumda bu cinayetin olmas iin resmi bir kurumun var olmas gerekmektedir. Bu cinayeti ileyen kii de bir topluluun, en azndan bir snfn temsilcisidir ve ona yklenen grevi yerine getirir242. Bir insann toplumun onay ya da kabullenmesi ile belirli kurallar erevesinde, trenle ldrlmesinin eitli nedenleri vardr. nsan kurbanna yol am olan etkenler hala mevcudiyetini korumaktadr ve temel olarak ayn, fakat sadece isim olarak farkl sonulara yol amaktadrlar. nsan kurban etmenin neden ve amalar dier kurbanlarla belli llerde paralellik gstermektedir. Ancak eer ama tanrnn beslenmesi ise insan etinin tanr iin iyi bir yemek olamayaca makul bir dncedir. nk insan daha ok tanrnn hizmetini yapan bir kle grnm arz etmektedir. Nasl ki, insan klesini ldrrse kendi iini kendi yapmak zorunda kalr, tanrlar da l insandan ok fazla bir kar elde edemeyeceklerdir. nsan etinin tanrlar iin tiksindirici olduu, salgn hastala kar dzenlenen bir Hitit ritel metninde sz konusu edilmektedir. Salgn yznden birok insann lmesini engellemek iin tanrya, onun iin ok daha cazip olabilecek kolar sunulmaktadr ve insan eti yerine bunlar kabul etmesi istenmektedir243.

A. E. Crawley, Human Sacrifice, Encyclopaedio of Religion and Ethics VI, J. Hastings (ed.), New York, 1913, s. 840.
243

242

A. M. Dinol, Ahella Rituali (CTH 394) ve Hititlerde Salgn Hastalklara Kar Majik lemlere Toplu Bir Bak, Belleten 193, Ankara, 1985, s.14 ve 24; Gurney, 1977, s. 49, d. n. 1.

59

Tanry beslemek iin uygun olmayan insan kurbannn nedenleri u balklar altnda aklanabilir244: Tanrlar iin insan kurban etmenin kt ans iyiye dntrebilecei dncesi Tapnak ya da kpr gibi yeni ina edilen bir yapnn ada olarak (rnein hikayelerde in setti yaplrken binlerce insann duvarlarn iine gmld anlatlmaktadr) Bir kral, ba rahip ya da byk bir liderin lm zerine mahiyetinden baz kiilerin dier dnyada ona hizmet etmesi iin onunla birlikte lmesi gerektii dncesi Kehanet iin kurban: Bir rahip tutuklu bir mahkum ya da klenin vcut paralarn kullanarak gelecei grmeye alabilir. (Keltlerde bu tr insan kurban rneklerine rastlanmaktadr). Doal afetler dneminde kurban. Kuraklk, deprem, volkanik patlamalar vb. felaketler tanrlarn kzgnlklarnn ya da memnuniyetsizliklerinin bir iareti olarak grlrlerdi. Ritel dv: Bir insan dzmece bir dvte savann karsna karlp onun tarafndan ldrlerek kurban edilir.

Btn bu nedenler bir yana insan kurbannda nemli bir etken unsur vardr ki, o da toplumsal tatmin duygusudur. nsanlarn kan dkme, intikam alma ve iddet duygularnn tatmin edilmesidir. Toplumda bu tr duygularn neden ve nasl olutuu tezimizin kapsamn aan sosyolojik bir konudur. Ancak sonu ortadadr: seilen bir kiinin ldrlmesi ile toplumsal rahatlama salanr! Kurban olarak seilen kiinin nitelii de konuya aklk getirmesi asndan nemli bir ip ucudur. Kurban asla rasgele seilmez. Onun tanrya adand dnlrse, kurban edilen insan ayn zamanda bir elidir: tanrsal yasay ihlal etmekle tanry kzdrm bir kii veya tanrya mesaj iletecei dnlen bir tayc

244

Wikipedia The Free Encyclopedia, Human sacrifice, http://en.wikipedia.org/wiki/Human_sacrifice, 05.04.2006.

60

olabilir. Romallar dahil pek ok eski toplumda tanrlara kurban edilen kiiler sululard ki, tarihte en uzun sre yaayan insan kurban budur245. Hititlerde insan kurban uygulamalarna baktmzda kurban olarak seilenlerin genelde sava esirleri olduu grlmektedir. Bu uygulama pek ok eski toplumda rneklerine rastlanan bir uygulamadr246. Sava ve yaylmac bir politika izleyen Hititler iin kendi vatandalarndan birini kurban etmek makul bir uygulama deildir. Gl bir kara ordusuna sahip olan Hitit Devleti iin asker says nemlidir. Hitit yasalarnda lm cezasna ok sk rastlanmamas da bu konuyla ilgili olabilir. Bununla birlikte kurban edilen insanlarn sava esirleri arasndan seilmesi baz durumlarda sadece yarataca psikolojik etki nedeniyledir. Esirleri ldrmek dman tarafa g ve hegemonya gsterisi olarak alglanabilecei gibi, psikolojik olarak onlar ypratma taktii olarak da dnlebilir! Hititleri insanlar kurban etmeye iten nedenlere gelince, bunlar yukarda maddeler halinde sraladmz nedenlerin bazlaryla ksmen de olsa rtmektedir: tanrlar iin insan kurban etmenin kt ans iyiye dntrebilecei dncesi, doal afetler dneminde insan kurban etme ve ritel dv srasnda ldrlen insanlar. imdi Hititlerde insan kurban uygulamalarna dair rnekleri aklayalm ve snflandralm247. Ele alacamz ilk rnekler bedel olarak seilen insann kurban edilmesi hakkndadr ve bu tr kurban Hititler iin kt ans iyiye dntrmenin bir yoludur. Hitit metinlerinde en dikkat ekici insan kurban rneklerinden biri kraln sal ve varlnn korunmas ile ilgilidir248. Metinden anlald kadaryla eer kral iin bir kehanet ya da rya araclyla bildirilmi bir lm tehdidi varsa kraln yerini

245 246

Crawley, 1913, s. 841.

Sava esirlerinin hangi toplumlarda ve nasl kurban edildii hakknda bkz. Crawley, 1913, s. 841; Frazer, 1992, s. 202 vdd.
247 248

Hititlerde insan kurbanna ait metinler iin bkz. CTH 455.

Kraln esenliinin Hitit toplumu iin ne kadar nemli olduu ve siyasi meseleler, savalar ve salgn hastalklar kadar ciddiye alnd Hitit krali cenaze trenlerinin anlatld blmde ayrntl olarak aklanacaktr. Bkz. Blm IV.1. 3. 1.

61

alacak bir sava tutsa getirilir249. Kral saray terk eder ve makamn onun bedeli olacak sava tutsana brakr. Bedel krala yedi gn boyunca gerek kralm gibi hizmet edilir. Yiyecek ve iecek verilir, iyi yataklarda yatrlr ve sarayda kraln oturduu yerde oturur. Ancak yedinci gnn sonunda ldrlr. Metnin sonu tam olarak korunamad iin lmn nasl gerekletii tam olarak bilinmiyor. Bununla birlikte o lr ifadesi korunmutur. Bedel olarak kullanlan sava tutsann yedinci gnn sonunda idam edildii aktr. Bedel krala ait Hitit riteli Mezopotamyada karmza kan bu tr bir gelenekle zorlukla da olsa paralellik gstermektedir. Ayn ekilde orada da bedel kraln temin edilmesi kt gleri uzaklatrmak amac tamaktadr250. O. R. Gurney bu konuyu u ekilde aklk getirmektedir: Ak olan udur ki, bir gne veya ay tutulmas olduu zaman bu kraln lmn haber veriyor anlamna gelmektedir, bedel geici olarak gerek monarkn yerine ldrlmek zere tahta oturtulur, bylece gerek monark korunmu olur251. Bunu Hitit metinlerinde tam olarak buluyoruz. Bu tr metinler, Babil literatrndeki eksik fragmanlar da tamamlayarak ritel hakkndaki bilgimizin genilemesini salamaktadr. Gerekten de bu metinlerdeki pek ok Akada terim, Hitit metinlerinin baka bir yerinde gemez252. Kraln salk ve esenlii iin onun yerine geici olarak birini atamak ve sonunda o kiiyi idam etmek dnya tarihinde benzerlerine rastlanan bir riteldir. Bedel kral ldrme riteline yaadmz dneme yakn zamanlarda da rastlanmtr253. Hititlerde bu gibi bedeller iin kullanlabilecek kelime tarpalla veya tarpaadr. Bu kelime Yunanca (terapon) kelimesinin orjini olarak gsterilmektedir
249

ki,

kelime

Homeros

kahramanlarnn

alter

egosu

iin

Metnin transkripsiyonu iin bkz. H. M. Kmmel, Ersatzrituale fr den hethitischen Knig (StBT 3), Wiesbaden, 1967, s. 62; metnin tercmesi iin bkz. Kmmel, 1967, s. 63; Gurney, 1977, s. 57 vd. Gurney, 1977, s. 58. Gurney, 1977, s. 58, d.n.3; Babilde bedel kraln ldrlmesiyle ilgili anlatlar hakknda bkz. Frazer, 1991, s. 221 vdd. Gurney, 1977, s. 58.

250 251

252 253

M. S. 16. yzylda Meksika yerlilerince bir sava esirinin kraln yerine geirildii ve grece olarak uzun bir sre ona kral gibi hizmet edildii, daha sonra da ldrld hakknda bkz. Frazer, 1992, s. 202 vdd.

62

kullanlmaktadr. Kelimenin Akadas phudur; Hurrice puhugari de bu kelimeden tretilmitir ve Hitit metinlerinin bazlarnda tarpalla yerine kullanlabilmektedir254. Tarpalla ifadesinin altnda yatan anlam kt glerin hedefi olan kii ile bedeli zdeletirme hareketidir; burada hedef kii yerine tanrlara onun bedeli teklif edilir. Bedel olarak bir insan kurban etme uygulamasna dair bir baka rnekten II. Mursilinin karsna ait bir dua metni sayesinde haberdar oluyoruz. II. Murilinin kars Gauliyawiya lmcl bir hastalktan ac ekmektedir ve bu duada bir kadn, tanr Lelvani255ye tarpalla olarak gnderdiini anlatr. Ancak metinden bu kadnn canl m yoksa bir heykel mi olduu, canlysa ldrlp ldrlmedii kesin deildir. Ancak bedel tarpalla olarak adlandrlyorsa insan ya da hayvan olsun her zaman bir imha etme sz konusudur. Bu durumda sz konusu duada eer kadn canlysa mutlaka ldrlyor, hatta belki de canl canl gmlyor olmaldr. nk ayn kralieye ait bir baka duada bedel olarak bir heykel tespit edilir ve bu heykel bir ukura gmlr256. Hititlerde insan kurban ile ilgili rneklere baktmzda -zellikle de kurban edilen insanlar bedel olarak adlandrlyorsa- sonunda insanlarn ldrld ritellerin, yeralt dnyas veya yeralt tanrlaryla balants olduu gzden karlmamaldr.

Doal afetleri engellemek iin insanlarn kurban edildiine az da olsa Hitit metinlerinde de rastlanmaktadr: Kraln dman lkesinden dnnde insanlar arasnda veba ktnda o dman lkesinden biri kadn dieri erkek iki esir getirilmekte ve bedel insan olarak tanrya sunulmaktayd ki, bu insanlar byk olaslkla kurban edilmekteydiler257.

Bir insann/insanlarn dzmece bir dvte savann/savalarn karsna karlp onun/onlarn tarafndan ldrlerek kurban edilmesine Hitit metinlerde ok
254 255 256 257

Gurney, 1977, s. 52. Bir yeralt tanrsdr. Ayrntl bilgi iin bkz. Blm III. 3. Gurney, 1977, s.55, d. n. 4.

Bu ritel Pulisa riteli olarak adlandrlmaktadr. Bu ritel hakknda bkz. Kmmel, 1967, s. 111 vdd; Haas, 1994, s. 896, d. n. 124; A. nal, Hitit Tbbnn Ana Hatlar, Belleten 175, Ankara, 1980a, s. 486 vd, d. n. 60.

63

sk rastlanmaz. Ancak bir metin vardr ki, zorlukla da olsa bu tr bir insan kurban yapldn kantlamaktadr258. Frtna Tanrs iin ak alanda dzenlenen bir gz bayramnda her trl kurban trenleri ve sunular yapldktan ve eitli elencelerden sonra byk olaslkla- yine elence amal bir oyun dzenlenir. Gen erkekler ikiye ayrlrlar ve bir grup Hatti erkekleri, dier grup ise Maa259 erkekleri olarak adlandrlr. Hatti erkeklerinin silahlar bronzdan, Maa erkeklerinin silahlar kamtandr. arpma gerekleir ve Hatti erkekleri kazanr. Sonra da bir sava esirini alrlar ve onu tanrya adarlar260. Burada tanrya adand ifade edilen esirin ldrld farz edilebilir261. Kurban edilen kii arpmaya katlm ve bu arpma srasnda lm biri olmamasna ramen sz konusu sembolik arpmann uruna feda edilmitir.

Yukarda aktardmz insan kurban olarak deerlendirilebilecek rneklerde insann kurban edildiini gsteren ifadelere bire bir rastlanmamaktadr. nsanlarn ldrlm olabilecei sonucuna metinlerde anlatlan olaylarn gidiatndan varmaktayz. Yani yukardaki metinlerde insann kesildiine, canlyken yakldna ya da gmldne veya boazlandna dair kayt varsa bile gnmze ulamamtr. Bu durumda sadece bu metinlerden yola karak Hititlerde insan kurban vardr demek doru olmaz.

258

KUB 17. 35 iii 9 vdd; Kmmel, 1967, s.160; C. W. Carter, Hittite Cult Inventories, Chicago, 1962, s. 129 vd, s. 143; J. Hazenbos, Die lokalen Herbst- und Frhlingsfeste in der spten hethitischen Grossreichszeit, Offizielle Religion, lokale Kulte und individuelle Religionsitt, M. Mutter et al (eds), Mnster, 2004, s. 244 vd; Gurney, 1977, s. 27. Bat Anadoluda gney Marmara blgesine lokalize edilen bir yer. Bkz. Tablo 2.

259 260

Burada Hititler tarafndan nceden kazanlm bir zafer canlandrlyor olmaldr. Hititler bronz silahlarnn verdii gle Maa lkesinde baar kazanm olmaldrlar. Maa ordusunun zayfl ise sembolik karlamada onlara uygun grlen kamtan silah metoforu ile vurgulanmaktadr. Ancak tanrya adanan esirin hali hazrda bulunan sava esirlerinden biri olduu bellidir.
261

H. M. Kmmel dnda uzmanlarn hemen hepsi burada tanrya adanan insann ldrld grn savunmaktadrlar. nk hinkanzi- sunarlar, adarlar eklinde tercme edilen hink- fiili kurban objesinin sunulmas srasnda kullanlan ok yaygn bir ifadedir. Ancak H. M. Kmmel, kelimesi kelimesine tercmenin kabul edilmemesi gerektiini ve bu insann belki de tanrnn tapnana hizmete adanm olabileceini ne srer. Bkz. Kmmel, 1967, s. 160 vd.

64

Hititlerde insan kurbannn olduunu gsteren tek rnek Hititlerin sava srasnda gerekletirdikleri bir riteldir ve bu ritelde baz hayvanlarn yannda insan da ok vahice ldrlerek kurban edilmektedir. Son olarak ele alacamz bu insan kurban rnei kt ans iyiye evirme amac yannda askerler zerinde psikolojik bir etki yaratmak veya bask kurmak amacn da tayor olmaldr. Metnin tercmesi ana hatlaryla aadaki gibidir262: Hitit askeri birlikleri dman tarafndan yenilgiye uratldnda, nehrin te yannda yle bir ritel gerekletirilir: Bir insan, bir teke, yavru bir kpek ve bir domuz yavrusu alnp ortalarndan kesilir263; bir tarafa bir yarlar dier tarafa dier yarlar yerletirilir. Bunlarn hemen yanna sembolik bir kap yaplr ve kaplarn her iki tarafnda ate yaklr. Askeri birlikler kapnn ortasndan geerler ve nehir kysna gelirler. Nehre geldiklerinde zerlerine nehrin suyu serpilir. Suda ykanma bunun bir arnma (lustration) riteli olduunu gsterir; bir insan kurban edildii iin kefaret kurban (expiation) olarak da nitelendirilebilir. Bu ritelde ortasndan kesilen insann kadn m yoksa erkek mi olduu belirtilmemitir ki, cinsiyetinin nemli olmad aktr. Yukarda tek tek akladmz insan kurban rneklerinden farkl olarak kurban edilen insann bir sava esiri olmadn da zellikle belirtmek isteriz. Bu kiinin kim olduu belirtilmemitir. Ancak Hititler iin pek de ho olmayan kpek ve domuz gibi kurbanlklarla ayn kategoride deerlendirilmitir. Metinde kullanlan ifade onun insan olduu iin herhangi bir ayrcal olduunu dndrmez; hatta dier

kurbanlklar kadar sradandr. Ancak yine de burada bir insann kurban ediliinin zel bir amac olmaldr. A. nal bu riteli yenilmi askerlere moral vermek iin dzenlenen bir ritel olarak yorumlar: Yani askerler lm ve lyle burun buruna getirilmek suretiyle, onlara eer kahramanca savamazsanz, sizin de sonunuz bu insan ve kpeinki gibi olacaktr, pekala sizin bedeniniz de bir dman klc tarafndan ikiye blnebilirdi, denir264.
Metnin transkripsiyon ve tercmesi iin bkz. Kmmel, 1967, s. 151 vd; metin hakknda ayrca bkz. Haas, 1994, s. 899. Burada kullanlan fiil kesmek anlamna gelen kuer- dir ve fiilin 3. oul ahs presens hali kuranzi- keserler kullanlmtr. Bu fiil hayvan kurban bal altnda da aktardmz gibi kanl kurbanlar srasnda tipik olarak kullanlan bir fiildir.
264 263 262

nal, 2003, s. 99.

65

A. nal ayrca askerlerin nehirde ykanmakla yenilginin yaratt kirlilik duygusundan arnm olduklarn ifade eder265. Bu ritelde askerlere moral vermek yannda onlar zerinde bask kurmak amac da gizlidir. ldrlen kiinin Hitit ordusundan bir kii de olabilecei gz nnde bulundurulmaldr. Belki de bu ritelle savatan korkmamak ve savatan kamamak gerektii dikte edilmektedir. Herodotun tarihinde Hititlerin bu sava riteline ok benzeyen bir anlat vardr: Lydial Pythios, Pers Kral Kserksesden savaa gndermi olduu be olundan en byn, yannda kalp kendisine bakmas iin ordudaki grevinden azat etmesini ister. Kral bu istee ok sinirlenir ve bu istei kstahlk olarak nitelendirir. Emrindekilere hemen Pythiosun byk olunu bulmalarn ve onu ikiye blerek bir yarsn ordunun getii yolun bir yanna, dier yarsn dier yanna koymalarn emreder. Emir yerine getirilir ve ordu bu iki insan parasnn arasndan geer266. Hititler ve Pers-Yunan savalar arasndaki yaklak dokuz yz yllk zaman farkna ramen, Anadolu ve yakn corafyalarda bu tr bir uygulamann askerler zerinde etki yaratmak iin kullanla geldiini gstermektedir! Ancak Hitit ritelinde insan yannda eit hayvan kullanlmtr ve hepsi insana yapld gibi ortalarndan iki para halinde kesilmitir. Kesilen hayvanlarn ne olduu da ok nemlidir. nk kpek ve domuz birok Hitit metninde yaplan gndermeden dolay bilinmektedir ki, kirli hayvanlardr ve kurbanlk olarak kullanlmalar ok nadirdir267. Her ikisinin de yeralt dnyasyla ilikisi vardr ve yeralt tanrlarn arma ritellerinde kullanlmaktadrlar268. Teke ise her trl bayram treninde ve ritelde kullanlan bir hayvandr. Ancak onun bu ritelde kullanm eer zel bir amaca hizmet ediyorsa, tekenin gnah kartma (katharsis) ritellerinde ok sk kullanlan bir hayvan olduunu ve krali cenaze treninin ilk
265 266 267

nal, 2003, s. 99. Herodotos VII 38. 39. 40.

Kpek ve domuzun kirli hayvanlar olarak nitelendirilmeleri hakknda bkz. KUB 13.4 y. I 20; Sel, 1985, s. 22 vd, s. 157; J. Friedrich, Hethitischen Gesetze, Leiden, 1959, s. 115.

H. M. Kmmel kpek ve domuzun yeralt ile ilikilendirilmesini srekli olarak topra eeleyen hayvanlar olmalarna balamaktadr. Bu konu hakknda bkz. Kmmel, 1967, s. 152, d. n. 9, 10; domuzun yal ve bol kanl eti nedeniyle yeralt tanrlar iin esiz bir kurban olarak deerlendirilii hakknda bkz. A. nal, The Hittite Ritual of Hantitau From the City of Hurma Against Troublesome Years, Ankara, 1996, s. 67.

268

66

gnnde yakma hazr haldeki kraln cesedi zerinde gezdirildikten sonra muhtemelen kesildiini belirtmek yerinde olacaktr269. Yeralt dnyasyla balantl bu hayvann yannda insann kurban edilmesi ve bu kurban paralarnn arasndan askerleri yrtmek, onlar lm ve ller dnyas ile yaknlatrmak ve bu sayede lme yabanclaarak lmden korkmamalarn salamak da olabilir.

J. Puhvel bu tr bir insan kurbann Hint-Avrupallara zg kurbanlklarn snflandrlmalarn gz nnde bulundurarak aklamtr270. Hintlerin eski Brhmanik metinlerinde kurban iin uygun grlen be varlk aka ifade edilmektedir. Bunlar nem srasna gre insan, at, sr, koyun ve keidir. Keinin en son kurbanlk olarak belirlenmesi domuz ve kpek gibi baz hayvanlarn ve evcil olmayan baka birok hayvann asla onaylanmayacak kurbanlklar olduunu gstermektedir. Ancak ok zel durumlarda bu hayvanlar kullanlabilmekteydi. HintAvrupal bir kavim olan Hititlerin bu ritelinin en stn kurbanlk olan insanla, en alt gruptaki hayvann ve asla onaylanmayan dier iki kurbanlk hayvann beraber kurban edildii tek rnek olduunu syler. Bunun aklamasn, Hint-Avrupallara zg kurbanlklar sralamasnn yerel halkn yaygn uygulamalar ile kararak bozulduu eklinde yapar271. J. Puhvelin ortaya koyduu bu sralamann Hint-Avrupal kavimlerin tamam tarafndan kat bir ekilde uygulanm olmas gerektii kural mantk ddr. Bu sralamann yerel gelenekler tarafndan bozulmu olmas gibi bir durum ise kabul edilemez. Hitit devlet arivinde yazya dklm her trl bayram ya da ritel uygulamas, Anadolunun yerel inanlarn da iermekle birlikte, Hititler tarafndan bizzat benimsenmitir ve onlarn kimliini oluturan unsurlardandr.

Hem gnah kartma ritellerinde hem de cenaze treninde tekeye gnah keisi misyonu ykleniyor gibidir. lki iin bkz. Gurney, 1977, s. 47 vdd. Cenaze treni hakknda bkz. Blm IV. 1. 3. 3.
270

269

J. Puhvel, Victimal Hierarchies in Indo-European Animal Sacrifice, AJP 99, 1978, s. 354. Puhvel, 1978, s. 355.

271

67

Bu metin sayesinde Hititlerde insan kurban vardr demek kesinlikle dorudur. stelik gnmze paralar halinde ulam olan baz metinlerde baka insan kurban rneklerine de rastlanmaktadr. Ancak metinlerin tahribat yksek olduundan kesin bir sonuca varmak mmkn grnmemektedir. Hatta metinlerden birinde bir insann ldrld ve etlerinin tencerede piirildii hakknda blk prk ifadeler vardr. Ayn metinde (askeri) sefer kelimesi de korunmutur. Herhalde yine askeri bir sefer srasnda insan kurban sz konusudur272.

nsan kurban ile birlikte kullanlan ok tandk bir fiil dikkati ekmektedir. Bu fiil ipant- fiilidir. Bilindii gibi ipant- libasyon yapmak anlamnda kullanld gibi takdis etmek veya adamak gibi anlamlar da iermektedir. A. Goetze fiilin anlamlar ile ilgili yapt incelemede kaa anduhe tawana ipandandat Bak! nsanlar sana (?) kurban edildiler ifadesine dikkat eker. Bununla birlikte bu ifadenin tam olarak neyi iaret ettiinin net olmadn belirtir273.

ivi yazl Hitit metinlerinden yola karak insan kurban hakknda yaptmz deerlendirmelerden sonra Hitit dnemine ait tasvirli sanat eserlerine ve arkeolojik buluntulara da bakmamz gerekir. Acaba insan kurbann gsteren tasvirli Hitit sanat eserleri var mdr? Bu konuda zellikle iki rnek dikkat ekicidir. lki, fragmanter olarak ele geen bir kp zerindeki silindir mhr basksdr274. stanbul Eski ark Eserleri Mzesi eserleri arasnda yer alan, fakat buluntu yeri tam olarak tespit edilemeyen, bununla birlikte paralar mzeye satan kii tarafndan Gney Dou Anadoludan kt aktarlan bu kpn st ksmna yuvarlanan silindir mhrn tasvirleri tipik bir libasyon treni ve tanrya tapnma jestidir (Tablo 46). Soldan saa ilk sahnede bir Hitit kral Frtna Tanrsnn huzurunda iki libasyonu yapmaktadr. kinci sahne ki, sahneler bir aa tasviri tarafndan

blnmtr, insan biimli bir baka tanr, belki yine Frtna Tanrs ya da bir insann

272 273 274

Kmmel, 1967, s. 156 vd. Goetze, 1970, s. 87, d. n. 70a.

E. Uzunolu, Kp zerinde Bir Hitit Silindir Mhr Basks, Anadolu Aratrmalar VI, stanbul, 1979, s. 179 vdd.

68

nnde diz km durumdaki bir baka kk insan figrn gsterir. Sz konusu silindir mhr basksn yaynlayan E. Uzunolunun, tek dizi zerine km, tapan, dua eden veya yalvaran ahslarn tasvirlerine Eski Babil andan itibaren rastlandn ve bu konunun ayn an mhrclnde de ok grldn belirtmesine ramen275 bu sahneyi bir insann ldrl an olarak yorumlamann da mmkn olabileceini ifade etmek isteriz. Diz km durumdaki insann grece olarak kk boyutta tasvir edilii, sa elinin yznn kapatr gibi, sol elinin karsndaki kiiyi engellemek ister gibi bir ifadeyle tasvir edilii, nnde diz kt tanr ya da insan figrnn ise elindeki silah karsndaki insan zerinde kullanmak zere olduunu belirtir bir devinimle tasvir edilii bir insann ldrlme an ile kar karya olduumuzu

dndrmektedir. Bununla birlikte tasvirlerin btnlk iinde deerlendirmesi ve karlatrmal rneklerin gz nnde bulundurulmas sonucu byle bir ihtimalin zayf olduunu sylemek zorundayz.

nsan kurban hakknda deerlendirmeye almamz gereken bir dier grsel rnek Tyskiewicz silindir-damga mhr basksdr (Tablo 43). Boston Fine Arts Museumda korunan bu mhr Eski Hitit Dnemine ait bir eserdir276. Silindir mhrn zerinde belli bal sahne tasvir edilmektedir. zellikle bu sahnelerden ikisi konumuz asndan dikkat ekicidir. st ste tasvir edilmi iki hayvann (stteki aslan, alttaki boa) ki, Tanra tar bunlarn da stnde tln zerinden syrrken gsterilmektedir, hemen nnde srt bu grubun oluturduu sahneye dnk olarak hareket halinde gsterilen bir tanr veya insan figr tasvir edilmitir. Bu ahs sanki bir sava an sz konusuymu gibi, bir kolunu yukar kaldrm, dierini de elinde tuttuu uzun bir kargy ayaklarndan birinin altna ald dmana saplamaktadr. Malup yere boylu boyunca uzanmtr; ancak ayaklarndan biri geriye doru kvrld halde, dieri son bir gayretle kendisini ldrmek zere olana tekme atmak ister gibi ileri uzatlm ekilde tasvir edilmitir. Bu sahnenin hemen nnde
275 276

Uzunolu, 1979, s. 188 vd.

R. L. Alexander, The Tyszkiewicz Group of Stamp Cylinders, Anatolia V, Ankara, 1973-1976, s. 144 vdd; S. Alp, Konya Civarnda Karahyk Kazlarnda Bulunan Silindir ve Damga Mhrler, Ankara, 1994, s. 259 vd; Alp, 1999, s. 43 vdd; . M. Akyurt, M.. 2. Binde Anadoluda l Gmme Adetleri, Ankara, 1998, s. 153.

69

sahneyle nispeten i ie gemi olan baka ilgin bir tren gereklemektedir. Bir platform zerine yatrlm bir ahsn zerinden dumanlar ya da alevler dalga halinde ykselmektedir. ahsn ba ucunda yer alan bir adam gaga azl testiyi ileri doru uzatmtr; ayak ucundaki adam ise elinde maa? benzeri bir aleti zerinden dalgalar ykselen adama doru tutmaktadr. Platform zerindeki adamn l olduu ve yakld fikrine tamamyla katlmaktayz277. Ancak bir nceki sahne bir insan kurban sahnesi olarak deerlendirilebilir mi? Bu sahnede bir sava annn gerilimi yanstlm olsa bile aka bir insann ldrl tasvir edilmektedir. Savata ldrlen insanlarnda bir anlamda kurban olduklarn gz nnde bulundurursak bu sahne bir insan kurban sahnesidir. Ancak metinlerden yola karak tarif ettiimiz insan kurban kavramna ters dmektedir ve genel geer anlamda insan kurban deildir. Bununla birlikte bu sahneyi bir sava an olarak dnmezsek ki, bu mhrde ele alnan konu btnl iinde sava sahnesinin hangi amaca hizmet ettii tarafmzdan anlalm deildir, sahneyi insan kurban bal altnda deerlendirmek zorundayz. R. L. Alexander bu sahneyi ele alrken belki kurban demekten kanmamtr278. Tyskiewicz mhr tezimizin konusu itibaryla ok zel bir yere sahiptir ve yeri geldike yeniden deerlendirilecektir. Bu mhrn zerinde bize gre metinlerde sz konusu edilen pek ok unsur baka hibir yerde olmad kadar aka gzler nne serilmitir.

Sonu olarak unu syleyebiliriz ki, Hititlerde insan kurban vardr. Ancak insan kurban iin kullanlabilecek zel bir kurban teriminin var olduunu sylemek mmkn deildir. Hititlerde nsan Kurban bal altnda karmza kan tarpalli terimi bu anlamda dikkat ekici bir ifade olabilir. Ancak tarpalli yani bedel sadece insanlardan olumamaktadr. nsanlarn yannda baz hayvanlar, hatta eyalar da bedel olabilmektedir.

Tyskiewicz mhr zerindeki bu sahnenein tamamyla bir l yakma sahnesi olduu hakknda bkz. Alp, 1999, s. 44 vd; Akyurt, 1998, s. 153.
278

277

Alexander, 1973-1976, s. 149.

70

I. 3. 3. Yakma Kurbanlar ve Metinlerdeki fadesi

Hitit Anadolusunda tanrlara sunulan kurbanlarn baz durumlarda yakld grlmektedir. Yaklan kurbanlar, kesilip etleri tanrlara sunulan ve/veya kutsal ziyafette yenip bitirilen kurbanlardan ok farkl nitelik tarlar. Kurban hayvanlarnn yaklmas daha ok by ritelleri esnasndadr. Geleneksel bayram trenlerinde kurban edilen hayvanlarn etleri yemeye uygundur. Kurban yemeine katlan herkes bu katlm sayesinde kendini gl ve onurlu hisseder. nk kurban yemei ayn zamanda tanryla bir paylamdr. Ancak by ritellerinde insann zaaf n plandadr ve kurban bu zaaf yok etmek iin sunulur ve asla yenmez. nk basite kirlilik279 olarak adlandrlan bu zaaf bizzat yaklacak olan kurban hayvanna yklenmitir. Aslnda yakma kurbanlar daha ok Hurri-Luwi kltr blgesine ait bir zelliktir ve amaland gibi ritele katlanlara yaklan kurbandan hibir ey kalmaz280. M. . 2. bin yln ortalarndan itibaren Kuzey Suriye ve Anadoluda yakma kurbanlar am- yakmak fiilinden oluturulan Hurrice terim ambai ile nitelendirilmektedir. Ambai terimi hem kurban ritelini hem de kurban yerini belirtmektedir281. Ambai ritelleri ehrin ya da yerleim yerinin dnda, ambai iin ayrlm zel bir yerde gerekletiriliyor olmalyd282. Ambai ritelleri her zaman akamlar ya da gece gerekletirilmektedir283. Bunun bir kural olarak benimsenmesinin nedeni, yeralt tanrlarnn geceleri aktif olduklarna duyulan inan olmaldr. Riteli gne domadan nce tan vakti ve gne battktan hemen sonra alaca karanlkta gerekletirmek de ok yaygn bir uygulamadr284.
279

Kirlilik kavram yeralt dnyasna zg bir kavramdr ve bu kavram Blm III. 2de ayrntl ekilde aklanacaktr. Beckman, 2003, s. 110.

280 281

J. Puhvel, Hittite Etymological Dictionary 1-2, Berlin. New York. Amsterdam, 1984, s. 49 vd; Haas, 1994, s. 661; ambainin bir mekan olarak park eklindeki tercmesi iin ayrca bkz. HWb, s. 20. Haas, 1994, s. 661. Bu konuyla ilgili rnekler iin bkz. Haas, 1994, s. 662. Haas, 1994, s. 906.

282 283 284

71

B. J. Collins, Yeryznn Gne Tanras akamlar ufukta kaybolup batan gnein yeraltna inmi tezahr olduu iin ona ya da onun iin dzenlenen ritellerin gne domadan nce yaplmas gerekliliini vurgular285. Yeryznn Gne Tanras geceleri kara topran derinliine k getirmekte ve yeralt tanrlar iin gece gndz olmakta, hayat onlar iin gece balamaktadr.

Yakma kurban ncelikle Kuzey Suriye ve Gney Anadolu kltr blgesine ait ve 2. bin yldan ok daha eskiye dayal zel bir kurban tr olsa da286 Hititler tarafndan da benimsenmitir. Hatta Hititler bu kurban trn kendilerine gre yeniden ekillendirmilerdir. Hititlere zg yakma trenlerinin uyguland bu tr metinlerde Hurri blgesi ritellerine ait ambai gibi teknik terimlerin kullanldna pek rastlanmaz. rnein bir metinde, Zippalandann Hava Tanrs iin kz ve koun kesildiinden ve Hattua tarznda yakldndan sz edilir287. Baka bir metinde Frtna Tanrs ve Gne Tanrsna krallk iin kurban gerekletirdiinde bir boay ve bir kuzuyu kurban etti ve onlar yakt ifadesi yer almaktadr. Burada kurban etmek iin kullanlan fiil ok yakndan tandmz ipant- fiilidir. Yakmak iin ise btn yakma ilemleri iin kullanlan tek fiil olan warnu- kullanlmtr288. Yaklan hayvanlarn genellikle ldrldkten sonra atee atld grlmektedir. Bununla birlikte tersi durumlar da sz konusudur. rnein bir tren srasnda Frtna
285

B. J. Collins, Necromancy, Fertility and the Dark Earth: The Use of Ritual Pits in Hittite Cult, Magic and Ritual in the Ancient World, (eds. By Paul Mirecki and Marvin Meyer), Leiden. Boston. Kln, 2002a, s. 224.

286

M. . 3. bin yln ikinci yarsna ait nemli bir merkez olan Eblada takvimin altnc ay yakma kurban ay olarak nitelendirilmitir. Bkz. Haas, 1994, s. 661, d. n. 169; yazl belgelerin yan sra arkeolojik kazlarla ele geen yazsz bir takm belgelerin nda Anadoluda yakma geleneinin prehistorik dnemlere kadar gittii kantlanabilir. Ocan kutsall ve ocan bulunduu mekanda ritellerin icra edilmesi bilinen bir gerektir ve tezimizde daha sonraki blmlerde ayrca zerinde durulacaktr. Aliar, Kusura, Puhur ve Korucutepe gibi merkezlerin prehistorik dneme ait katlarnda ele geen ocaklarn evresinde tam olarak tespit edilemeyen bir takm nesnelerin yaklarak kurban edildiini gsteren kalntlara rastlanmtr. Bu konu hakknda ayrntl bilgi iin bkz. E. Wasilewska, Organization and Meaning of sacred Space in Prehistoric Anatolia, Ritual and Sacrifice in the Ancient Near East, J. Quaegebeur (ed.), Leuven, 1993, s. 486 vdd. Haas, 1994, s. 661, d. n. 171. Goetze, 1970, s. 86, no. 125.

287 288

72

Tanrsnn rahibi iki keiyi ayr ayr iki tanr iin takdis (ipant-) ettikten sonra, muhtemelen canl canl yakar289. Keinin yakld bir dier rnekte grevli rahip kei yavrusunu takdis ettikten sonra bir denekle boynuna vurup ldrmekte ve sonra onu atee atmaktadr290.

Baz bykba hayvanlar, koyunlar, keiler, atlar, domuzlar ve kpeklerin yaklarak kurban edildikleri bilindii halde291 yakma kurbanlarda yaklan kurban hayvannn genellikle kular olduu grlmektedir. Kularn yaklmas bu kurban trnn en tipik uygulamasdr. Ku kurbanlar Hurri tarznda gnahtan arndrma (catharsis) ritellerine hizmet ederler292. G. Wilhelm metinlerde zellikle ifade edilmedii halde ku kurbanlarnn yeralt tanrlarna ynelik olduunu ve kularn bir arndrma riteliyle kirlilii kabul etmeye ve onu yeraltnn gvenli uzaklna hapsetmeye zorlandklarn belirtir 293. Bununla birlikte yeralt tanrlar iin zellikle ku kurbanlarnn tesis edildiini belirten en azndan bir metin vardr. Blm IV. 5.de bu metin ele alnmtr. Kulardan Eski Mezopotamyada Eski Babil Dneminden sonraya ait ritel metinlerden birinde de ktl nleyici zelliklerinden dolay sz edilmektedir294. Ancak en eski ku kurban riteli Alalah295dan gelmektedir: M.. 16 yzyla ait bu metinde kral Yarim-limin yemin ritelinde ku kurbanlar gerekletirilmektedir ve yeralt tanrlarndan sz edilmektedir296.

289 290 291

KUB 25. 44 ii 25 vd; transkripsiyon ve tercme iin bkz. Goetze, 1970, s. 88, no. 146 KUB 9.28 ii 11 vd; transkripsiyon ve tercme iin bkz. Goetze, 1970, s. 88 vd, no. 153.

Kpein ve domuzun bir by ritelinde arnma amal olarak yaklmas hakknda bkz. Haas, 1994, s. 910, d. n. 193. Collins, 2002b, s. 321. Wilhelm, 1994, s. 74. Heimpel, 1987-1990, s. 1.

292 293 294 295

Bugnk Antakya. Alalahn da iinde yer ald bu blgenin Hurri nfusunun younlukta olduu bir blge olmas dikkat ekicidir. Haas, 1994, s. 658.

296

73

Kirlilik, gnah ve gnahtan arndrma gibi durumlar sz konusu olunca ritellerin ama ve nitelii ok karmak bir yap ortaya koyar. Bu tr ritller uzman bycler tarafndan ynetilmesi gereken karmak ve anlalmas g aktivitelerle rldr. Bu noktada karmza pek ok Hurrice kurban terimi kmaktadr297. Yukarda da belirttiimiz gibi yakma eyleminin isimlemi hali ambai terimidir. Ancak arndrma iin yaplan yakma/ambai bal altnda arnmann neden ve nasl olacan belirten zel terimler oluturulmutur. Gnahlarn eitlilii dnlrse bu gnahlardan arnmak iin yaplan ilemlere verilen adlarn da bir o kadar eitli olmas doaldr. Hurrice kurban terimleri arasnda Hitit ivi yazl metinlerinde en ok karmza kanlardan biri rahatlk veya esenlik anlamna gelen keldidir. Keldi kurbanlar iin kularn yan sra kuzu ve olaklarn yakldna dair rnekler vardr298. Hitit kltnde genellikle gnahtan arndrma (catharsis) grevi yapan yakma/ambai kurbanlar Hitit ivi yazl metinlerinde en erken II. Murili dnemine ait bir ritelde karmza kmaktadr ve bu tr kurban terimlerinin kullanm iin en iyi rnektir. II. Murilinin dil tutulmasna are olsun diye yaplan bu ritelde II. Murilinin bana byle bir felaketin gelmesine neden olan kirlilik durumu kulara aktarlm, kular da yakmak suretiyle yok edilince arnma salanmtr299. Yakma ileminde tamamen yok olan kularla birlikte, kulara yklenen kirlilik de yok olur ve artk kimseye zarar veremez300. Kularn genellikle by ritellerinde kullanld aka anlalmaktadr. Ancak Hitit bayram metinlerinden birinde de kular kullanlmakta ve yaklmaktadr. (H)iuwa olarak adlandrlan bu bayram tamamyla Hurri karakteri tamaktadr ve bayram metninde ambai ve keldi Hurrice teknik terimleri pek ok defa ifade edilmektedir301.

Hurrice kurban terimlerinin says ok fazladr ve bazlarnn anlam henz aklanamamaktadr. Bu terimler iin bkz. V. Haas - G. Wilhelm, Hurritische und luwische Riten aus Kizzuwatna (Hurritologische Studien I), Verlag, 1974; aklanabilen kurban terimlerinin bazlarnn anlam hakknda ayrca bkz. Haas, 1994, s. 659.
298 299 300 301

297

Haas, 1994, s. 659. Frantz-Szab, 1995, s. 2010. Haas, 1994, s. 908. A. M. Dinol, Die Fnfte Tafel des Isuwas-Festes, RHA XXVII, Paris, 1969, s. 25 vdd.

74

Bu bayram Hitit kraliesi Puduhepann talimatlar zerine (yaklak M. . 1250) Hattuada kaleme alnmtr. Metin tamamyla Hitite yazlm olmasna ramen ieriindeki karmaa ve ad geen tanrlarn genellikle Hurri tanrlar olmas onun orijinal bir Hitit bayram olmad konusunda fikir vermektedir302. (H)iuwa bayramnn karmak bir yap arz etmesi konumuz asndan da dikkate deerdir. Genellikle by ritellerinde rastlanan kular yakarak kurban etme uygulamas, kral ve kralienin katld byle resmi bir trende karmza kmakta ve bu trende geleneksel anlamda iki ve ekmek sunular da yaplmaktadr. Bu tren Hitit ve Hurri unsurlarnn i ie gemiliinin bir simgesidir.

Kularn insan zaaflar ve skntlar etkisiz duruma getirme konusunda zel bir becerilerinin olduuna inanld kesindir. nk kularn bu tr ritellerde kullanm sadece Hititlerde deil baka pek ok uygarlkta karmza kar. rnein eski Trklerde amanlar iin ku sembol dikkat ekici lde yaygnd. amanlarn niteliklerini gz nnde bulundurursak, Hitit metinlerinde karmza kan byclerden ok da farkl olmadklarn grrz. Deli Dumrul yklerinden birini temel alarak eski Trklerin inanlar hakknda detayl bilgiler veren E. B. Saydam konumuzla paralellii dikkat ekici olan nemli tespitler yapmtr: Ge yakn, ruhla zde kularn, deiik zellikleri nedeniyle amanlarn en yakn yardmc hayvanlar olmas ok doaldr. len kiinin ruhu ku olup uar, bedeni terk eder. amanlar bazen ku klnda insann yapamayacaklarn gerekletirirler; ruh alemine uar, dnyaya yukardan bakabilir, hzla yol alrlar. slamiyetin kabulnden sonraki dnemde de benzer ku motiflerine deiik menkbe ve halk hikayelerinde ska rastlanmaktadr303. Genelde amanlarn, zelde Orta-Asya amanlarnn hasta tedavi ritellerinde de benzer bir ema ayrt edilebilir: 1) Hasta bedensel ya da ruhsal bozukluk gsterir; lm beklemektedir.

302 303

Wilhelm, 1994, s. 64 vd.

M. B. Saydam, Deli Dumrulun Bilinci: Trk- slam Ruhu zerine Bir Kltr Psikolojisi Denemesi, stanbul, 1997, s.133.

75

2) Kt ruhlar bundan sorumlu tutulur (haksz olarak veya cezalandrc nitelikte). Hastann ruhunu etkilemiler veya almlar, karmlardr. 3) aman koruyucu ruhlarnn yardmyla, bir kuun klavuzluunda, ya da onun cismine brnerek ruhlar alemine uar (gkyzne ya da yeraltna); ounlukla havyan ekilli kt ruhlarla arparak, hileyle ya da kurban karl anlaarak, karlm hasta ruhu kurtarmaya, geri getirmeye alr304.

By ritellerinin Hitit dnemi Anadolusunda genellikle hastalar iyi etmek iin ya da birden bire ortaya kan olumsuz durumu engellemek iin uygulanmas ve bu ritellerde genellikle kularn kullanlmas eski Trklerde kullanlan yntemlerle ok byk benzerlikler gstermektedir. Kullanlan yntemlerin birbirinden ok uzak corafyalarda ve farkl zaman dilimlerinde yaam iki halk iin de benzer olmas ok ilgintir. Elbette iki halkn birbiriyle ilikili olmas yer ve zaman farkll dikkate alnrsa mmkn deildir. Zaten dnyann pek ok corafyasnda ve tarih boyunca bycler ya da amanlar benzer yntemleri kullanmlardr. Bu durum insan aklnn olaylara bak alarnda ve sorunlar zmede ortak bir ileyi ve kavray gsterdiinin kantdr. Gkteki gnein ufuk izgisinden yeraltna inmesi gibi, kularn da o esiz kanatlaryla gnei izleyip yeraltna inebildiine inanyor olmalydlar. Belki de tam da bu nedenle, yeralt tanralarnn ya da bir ekilde yeraltyla ilikisi olan tanralarn bazlar kanatl olarak tasvir edilmitir:

1.) Bu tasvirlerin ilki Hititlerin egemenlik blgesinin uzandan, Mezopotamya blgesinden ele gemi ve 1933de ngiltereye British Museuma getirilmi bir plakadr (Tablo 42). Eski Babil Dnemine (M.. 1800-1750) aittir ve bir yeralt tanrasn simgeledii iin Queen of the Night/Gecenin Kraliesi olarak adlandrlmtr305. Bu plaka Mezopotamyal ak ve sava tanras tar tasvir etmektedir. Bununla birlikte o tarn ablas, yeralt tanras Erekigaldr. Erekigal ise tarn gece
304 305

Saydam, 1997, s. 133 vd.

D. Collon, The Queen of the Night, Prof. Dr. Tahsin zg Anma Toplants, Ankara, 2006.

76

grntsnden baka bir ey deildir. Bu durum mkemmel bir kurguyla nannann Cehenneme nii efsanesinde aka gzler nne serilir306. Cehennem aslnda bir yeralt dnyas imgesidir. Efsanenin orijinali Smerce olmasna ramen Akada kopyalar da vardr. Smerce metinde tanrann ad nanna, Akada metinde ise tardr. tarn Cehenneme nii metinlerinden birinde tarn kanatl olduu grlmektedir ve hatta o baz metinlerde kua benzemektedir307. Bu plakada da tarn kua benzer ekilde tasvir edilmesi ve arka plannn tamamen siyaha boyanm olmas geri siyah boya tam olarak korunamamtronun gecenin ve yeraltnn tanras olduunu gstermesi asndan dikkat ekicidir. Hititlerin egemenlik blgesinin dndan bir eser olmasna ramen Hititlerin Eski Mezopotamya inanlarndan, tanr ve tanralarndan ne kadar etkilendikleri, daha dorusu Anadolu ve Mezopotamya arasnda kltrel anlamda tayc rol oynayan Hurri halknn Hitit uygarlnn en nemli yap talarndan birini oluturduklar gz nnde bulundurulursa, Eski Babil Dnemine ait bu eserin Hititlerin yeralt dnyas inanlar iin ne kadar anlaml olduu daha iyi anlalacaktr. Efsanenin kendisine Boazky arivinde rastlanmam olmasna ramen, iindeki eler Hitit mitolojisinde ve tanr inanlarnda nemli bir yer tutmaktadr. Ayrca hem nannann/ tarn Cehenneme nii efsanesi hem de bu efsanenin grsel simgesi olan sz konusu plaka, Hitit by metinlerinde rastlanan ku kurbanlarnn yeraltyla balantsna k tutacak niteliktedir.

2.) kinci rnek, ilkinin aksine Hitit egemenlik blgesine ok yakn bir yerde, Konya-Karahyk arkeolojik kaz blgesinde ele gemi bir tar heykelciidir ki, o da kanatl tasvir edilmitir308. Kurundan yaplm bu tar heykelcii Asur Ticaret

306

ki tanrann karde olduklar ve hatta ayn tanrann iki farkl grnts olduu hakknda bkz. F. Knal, Inannann Cehenneme nii Efsanesi, ADTCFTAD III, S. 4-5, Ankara, 1967, s. 1 vdd. C. Penglase, Some Concepts of Afterlife in Mesopotamia and Greece, The Archaeology of Death in the Ancient Near East, S. Campbell, A. Green (eds.), Oxford, 1995, s. 193.

307

S. Alp, Itar auf dem Karahyk, Melanges Mansel (Mansele Armaan), Ankara, 1974, s. 703 vdd.

308

77

Kolonileri Dnemine, bir baka deyile Erken Hitit ana (yak. M.. 1750) tarihlenmektedir (Tablo 40).

3.) nc rneimiz yine bir tar tasviridir. Bu tar, Yazlkayada tren alaynda erkek tanrlarn arasnda tasvir edilmi olan 38 no.lu figrdr. Mezopotamya karakterli ak ve seks sembol tanradan farkl olarak Hitit Anadolusunda tar veya Hurrice adyla auka, kiiliinde sava unsurlar

barndran bir tanradr (Tablo 29).

4.) Kanatl tanrlar ve tanralar hakknda bir baka rnek yine Yazlkayadan gelir. Yazlkaya A odasnda 35 numaral figr DEN.ZU (Hititesi DKuuh)309 Ay Tanrsdr (Tablo 29). Kanatl olarak tasvir edilmesi onun yeralt balantsndan baka bir eyin gstergesi olamaz. Eski Mezopotamyada Ay Tanrsnn meskeninin yeralt olduuna inanlmaktayd (bkz. Blm II. 2). Yeralt tanrlarna atfta bulunulan by ritellerine ait baz metinlerde de Ay Tanrsnn ad gemektedir (bkz. Blm IV. 5.).

5.) Sonuncu rneimiz Berlin Museumda sergilenen Boazky kap sfenksidir ki, bir tanray simgelemektedir ve kanatlar vardr. Bu tanrann tar olduunu sylemek kesin olarak mmkn deildir. Bu kap sfenksi daha ok Hitit panteonunun nde gelen tanras Arinnann Gne Tanrasn artrmaktadr. Eer bu tanra Arinnann Gne Tanras ise yeralt ile ilikili olduunu dndmz kanatlar nasl aklarz? Aada yeralt tanrlar ile ilgili blmde Arinnann Gne Tanrasnn bir yeralt tanras olarak da ibadet grdn aklayacaz. Bu aklama sonucunda onu kanatl olarak hayal etmek hi de zor olmayacaktr (Tablo 39).

Sonu olarak sylemek zorunda olduumuz ey udur ki, kularn ve kanatl tasavvur edilen her trl varln yle ya da byle yeralt dnyas ile balants vardr. Hatta onlar iki dnya arasnda balant kuran varlklar olarak da dnlyor

309

Laroche, 1947, s. 58 ve 108.

78

olabilir. Dolaysyla yeralt dnyas iin layk grlen en uygun kurbanlar kanatl olanlardr. Kularn yaklarak kurban edilmesinin altnda yatan nedenle Hitit kralnn veya kraliesinin yaklmasndaki mantk arasnda bir ba kuracak olursak, hem kular hem de kral cenaze yaklmakla en abuk ve en rahat bir ekilde yeralt dnyasnn gvenliine gnderilmi olmaktadr.

I. 4. Gkyz ve Yeralt Tanrlarna Sunulan Kurbanlarda, Kurban Sunu Biimi Asndan Farkllklar
Gkyz ve yeralt tanrlarna sunulan kurbanlarda, kurbanlarn sunuluunda biimsel adan ok byk farkllklar olmamasna ramen dikkati eken birka nemli nokta vardr310. ncelikle yeralt tanrlarna kurban sunarken zel olarak bir Hitite terim kullanlm deildir. Libasyon yapmak, takdis etmek, kesmek, yakmak gibi terimler btn bu terimler Blm I. 3 ve devamnda ayrntl olarak aklanmtrgenel terimlerdir ve her iki alan da kapsayabilmektedir. Hayvan kurbannn anlatld Blm I. 3. 2. 1.de kesilen hayvann kesi tarzndaki ayrntlar, her iki dnya iin sunulan kurbanlarn farkl prensipleri ierdiine dair bir fikir verebilir. Eer kurban hayvan yeralt tanrlar iinse hayvann aada, ukurda kesilmesi ve kannn aa, yere veya ukura aktlmasna zen gsterilmesi sz konusudur. Dikkati eken bir baka farkllk sunan kullanlp kullanlmamas ile ilgilidir. Gkyz tanrlar iin kesilen kurbanlar iin her zaman yer seviyesinden yksekte bir sunak (Hititesi itanana)311 kullanlr. Yeralt tanrlarna sunulan kurbanlarla ilgili

310

Eski Yunandaki uygulamalarla karlatrarak Hititlerde gkyz ve yeralt tanrlarna kurban sunmada yntem asndan farkllklar hakknda bkz. Hoffner, 1967a, s. 399 vd. Haas, 1994, s. 514; Popko, 1978, s. 66 vdd; A. nal, Zur Beschaffenheit des hethitischen Opfertisches aus philologisher und archologischer Sicht, Beitrage zur Altorientalischen

311

79

metinlere baktmzda ise (bkz. Blm IV. 4. 2.) sunak hakknda herhangi bir atf yaplmadn grrz. Kurbanlar her zaman yerde kesilir ve ukura gmlr. Her iki dnyann tanrlar iin seilen kurbanlklar arasnda da belirgin bir farkllk vardr. rnein kanl kurbanlar sz konusuysa gkyz tanrlarna ounlukla kz kurban edilir ki, en deerli kurban hayvanlarndandr. Oysa yeralt tanrlar iin domuz gzde bir kurbandr. Ancak onlar iin karakteristik olan Blm I. 3. 3de de belirttiimiz gibi yakma sunular zellikle de kulardr. Bunun yan sra yeralt tanrlar iin kansz sunular, rnein bal ok gzde bir sunudur. Gkyz ve yeralt tanrlar iin sunulan kurbanlarn renginde de farkllk vardr. Gkyz tanrlarna beyaz renkli kurbanlar ve sunular hediye edilirken, yeralt tanrlar siyah renkli olanlar kabul eder. Bu tr farkllklar Hitit dnyasnda gkyz ve yeralt olarak dnlen evren anlaynn kurban uygulamalarna da yansdnn bir gstergesidir.

Archaologie und Altertumskunde (Festschrift fr Barthel Hrouda zum 65. Geburtstag), Wiesbaden, 1994a, s. 283; nal, 1996, s. 42.

80

BLM II H T TLERDE LM, LLER, YERALTI ve YERALTI TANRILARI

II. 1. lm ve l
Hititlerde llere ve yeralt tanrlarna sunulan kurbanlar konusuna balamadan nce, ller dnyas ve yeralt kavramn, ayn zamanda yeralt tanrlarn aklamak gerekir. Hitit dnyasnda lm ve l kavramlarnn yeraltyla ok sk bir balants vardr. Bu nedenle lm ve l szcklerinin Hitit ivi yazl metinlerindeki karlklar hakknda ok ksa aklamalar yaptktan sonra, yeralt dnyas ve yeralt tanrlar balkl blmlerde daha ayrntl aklamalar yapacaz. Hitit ivi yazl metinlerine baktmzda lm olgusunun sradan insan ve kral iin farkl farkl anlamlar tadn grrz.
312

Kral veya kralie veya onlarn

ocuklarndan biri ldnde tanr olur (metinlerdeki ifadesi DINGIRLIM-i ki); sradan insanlar ise bildiimiz anlamda lr (lmek fiilinin Hititesi aktr313). Bununla birlikte l iin metinlerde kullanlan szck genel olarak tm ller iin kullanlmaktadr. l anlamna gelen szck ak- lmek fiilinden tretilmi olan akkant-tr. Akkant- daha ok ceset anlam tamaktadr314. Smerce GIDIM szc de l anlamna gelmekle ve Hitit metinlerinde kullanlmakla birlikte biraz daha soyut bir anlam tamaktadr315. GIDIM daha ok bir hayalet veya bir ruh olarak karmza kmaktadr ve bu anlam szcn yer ald Smerce metinler sayesinde aklk kazanmaktadr316.
312

Bu ifadenin kullanl Blm III. 1. 3. 3de krali cenaze trenlerini anlatan metinler iinde grlecektir. Bu ifadenin tanr olmak anlamna geldii hakknda bkz. HWb, s. 268. H. A. Hoffner, An English-Hittite Glosary, RHA XXV, 1967b, s. 34; HWb, s. 17 vd. Hoffner, 1967b, s. 34; HWb, s. 18. Hoffner, 1967b, s. 34; HWb, s. 273. Penglase, 1995, s. 193, d.n. 12.

313 314 315 316

81

Mezopotamyann yeralt dnyas inanlarndan etkilenmi ve bu inanlar benimsemi grnen Hititler iin de GIDIM yani llerin ruhlar/hayaletler yeralt dnyasnn sakinleri arasnda yer almaktadr. Ancak lm annda bedenden ayrlan varlk ki, buna ruh diyebiliriz, Smerce ZI, Hitite itan(zan) szckleri ile ifade edilir. Bu szcklerin yannda GIDIM biraz daha somut bir anlam iermektedir. GIDIM daha ok canl bir beden gibi ihtiyalara ve isteklere sahip bir olgudur; bununla birlikte canl bir beden deildir317. Kral ve kral ailesinin ldkten sonra gittii yer muhtemelen gkyz/cennettir; sradan insan ise yeraltna, kara topraa gider. Bu inana ramen lm olan krallarn yeralt dnyas ile bir balants olmaldr. Bu konuyu aadaki blmlerde aydnlatmaya alacaz.

II. 2.Yeralt Dnyas

ncelikle Yeralt kavramn bir szck olarak ele almamz gerekir. Trk Dil Kurumunun Trke szlnde318 yeralt kelimesine ait iki anlam verilmitir: ilki yerin yzeyi altndaki blm, ikincisi ise gizli ve zararl (alma)dr; yeralt dnyas ise yasal olmayan, kirli ve karanlk ilerin gerekletirildii ortam olarak tanmlanmaktadr. Peki Hititler iin bu anlamlar ne kadar geerlidir ve onlarn sz daarcnda yeralt ve yeralt dnyas ne demektir ve nasl bir arm yapmaktadr? Yeraltnn kutsal, korkulan ve sayg duyulan bir anlam olduu muhakkaktr. nk orada da kutsal varlklar tanralar ve tanrlar oturmaktadr. Hitite dankui daganzipa veya Smerce GE6-i KI-a-, karanlk yeryz ya da Trke konuma diline daha yakn bir ifadeyle kara toprak, yeralt tanrlarnn kralln yanstr319.

Th. P.J. van den Hout, Death as a Privilege the Hititte Royal Funerary Ritual, Hidden Futures Death and Immortality in Ancient Egypt, Anatolia, the Classical, Biblical and Arabic-Islamic World, J.M. Bremer- Th. P.J. van den Hout - R. Peters (eds.), Amsterdam, 1994, s. 44.
318 319

317

Trke Szlk, Trk Dil Kurumu, Ankara, 1998, s. 2436.

Collins, 2002a, s. 224; N. Oettinger, Die dunkle Erde im Hethitischen und Griechischen, WO 20/21, Gttingen, 1990, s. 83.

82

Bununla birlikte dankui daganzipa kara toprak deyimi ok daha derin ve farkl anlamlar da barndrmaktadr. Topraa kara denmesinin nedeni, onun rengini belirten bir sfat olmaktan ok, yeraltnn karanlk ve kasvetli niteliine vurgu yapmak iindir; yeralt karanlk ve kasvetli bir mekan olarak belirlenince oras sadece yeralt tanrlarnn krall olarak kalmamakta, her trl ktlk ve olumsuzluun by yoluyla srgn edildii bir lke olmaktadr; ayrca aada ele alacamz zere sradan lmller de orada yaamaktadrlar. N. Oettinger, salam delillere dayanarak, Hitite ve eski Yunanca edebi metinlerde kullanlan kara toprak ifadesinin, Hititeye ya da Hint-Avrupa dillerine zg bir deyim olmadn, Eski Mezopotamya literatrnde de kullanlmadn gstererek tamamen Hurrilerin buluu olduunu ispatlar; Hurriler araclyla da Hititlere ve gney Kilikya ve Fenike ile deniz yoluyla iliki kurmu olan eski Yunanllara M. . 1. bin yln balarnda gemi, onlarn edebi metinlerinde kullanlmtr320. Hititler Anadoluda kendilerinden ok nce var olduklar ispatlanan Hurrilerden dini ve kltrel adan ok etkilenmilerdir. Bu nedenle Hurrilerle ilgili ya da Hurrilere ait her trl belge Hitit tarih ve kltr aratrmalar iin byk nem tar. Ancak Hurriler de bulunduklar corafi konumlar itibaryla bugnk Gneydou Anadolu ve Kuzey Suriye- Eski Mezopotamya uygarlklarnn etkisine byk lde aktrlar. Bu nedenle Hitit metinlerindeki yeralt kavramna aklk getirmek iin evre kltrleri takip etmek, zellikle de Eski Mezopotamya uygarlklarnn inanlarna gz atmak hi de yanl olmayacaktr. Eski Yakndou halklarnn hemen hepsinin inand, gkyz ve yeryznn daha tesinde yerin altnda daha baka bir dnya olduu fikri Ugarit321de bulunan Hurrice-Smerce szln giriinde u ekilde ifade edilmitir322:
320 321

Oettinger, 1990, s. 83 vdd.

Bugnk Suriye snrlar iinde yer alan dou Akdeniz kysnda Lazkiye ehrinin 5 km. iersinde Ras-amra. Ras-amra hy ve hykte yaplan kazlarn tarihi ve hyn stratigrafisi hakknda bkz. M. Yon, The City of Ugarit at Tell Ras Shamra, Winona Lake, 2006; Ugarit ehri, tarihi varlnn son dnemleri olan yaklak M.. 1300-1200 yllarna ait ok sayda ivi yazl tablet brakmtr. Corafi konumu gerei o dnemin Anadolu ve Mezopotamya uygarlklar hakknda ok aydnlatc bilgiler sunan bu tabletlere yazlan metinlerde, Smerce, Akada, Hurrice ya da Ugarite olmak zere drt eit dil kullanlmtr. Ugaritin sz konusu dnemi iin bkz. F. Knal, Ugarit Krallarnn Tarihi, ADTCFTAD VIII-XII (1970-1974), Ankara, 1975, s. 1 vdd.

83

turi = KI = aa ahu = AN = yukar Bu szckler -bir alt-st ilikisi belirtmesi asndan- bizim bu blmde ele aldmz konu, yani Hititlerin dolaysyla da Hurrilerin yeralt dncesi iin nemli bir temel oluturur. Byle bir szln varl iki ayr corafyaya ait halklarn birbiriyle sk ilikisinin gstergesidir. Hititler ve Hurriler arasndaki yakn ilikiyi gz nnde bulundurarak Hititlerde yeralt dncesinin pek ok konuda olduu gibi Eski Mezopotamyaya ait unsurlar iinde barndrdn syleyebiliriz. Mevcut edebi belgelerin nda ncelikle Smerler tarafndan tasavvur edilen Eski Mezopotamyada Yeralt Dnyas inanc S. N. Kramer tarafndan u ekilde tarif edilmektedir: Yeralt Dnyas genellikle devasa kozmik bir boluk olarak alglanmaktadr; bu boluk yeryznn gkyznn altnda olmasna benzer, yeralt da yeryznn altndadr yani katl bir evren tasavvurunda en alttaki kat oluturmaktadr. ller ya da en azndan onlarn ruhlar mezardan sonra herhalde oraya inmektedir. . . llerin bir kayk tarafndan geirildii bir nehir olsa da, bu nehrin yeralt ya da yeryz ile ilikisi hibir yerde belirtilmez. Yeraltnda Erekigalin, avlusunda oturduu yedi kapl bir saray vardr, fakat yerinin tam olarak neresi olduu belirsizdir. Yeralt Dnyas, zel mahiyetleriyle beraber Erekigal ve Nergal tarafndan ynetilmektedir. Bu mahiyetin iinde yedi Anunnnaki, eitli anssz gkyz tanrlar, galle olarak bilinen gvenlikilere benzer grevliler yer almaktadr. Galleler dnda bunlarn hepsinin tpk gkyzndeki tanrlar ve yeryzndeki lmller gibi, yiyecek, giyecek, silahlar, eitli tipte kaplar, mcevherler ve benzeri eylere ihtiya duyduklar grlmektedir. llere, yaarken olduu gibi bir hiyerari uygulanmaktadr; kukusuz en iyi sandalyeler l krallara ve Glgam ve Ur-Nammu gibi krallarn lmlerinde zel kurbanlarn bakmndan sorumlu olan yksek rahiplere ayrlmtr. Genelde Yeralt Dnyas karanlk ve kasvetli olarak algland halde, bunun yalnzca gn iinde byle olduu, geceleri gnein oraya k getirdii ve ayn son on gnnde ayla balantl olarak orasnn
V. Haas, Die Unterwelts- und Jenseitsvorstellungen im hethitischen Kleinasien, Or 45, 1976, s. 198, d.n.4; V. Haas, Death and the Afterlife in Hittite Thought, CANE III, J. M. Sason (ed.), 1995, s. 2021.
322

84

aydnlk olduu grlmektedir. Utu (Gne Tanrs) tarafndan ynetilen, Nanna (Ay Tanrs) tarafndan da kesin kararn alnd bir l mahkemesi vardr, eer yarglama olumluysa, byk olaslkla l adamn ruhu mutluluk ve memnuniyetle yaayacaktr ve kalbindeki arzularn hepsini elde edecektir323. Hititler, yeralt konusunda Eski Mezopotamyallarn yukarda belirttiimiz yeralt tasavvurlarna byk lde katlrlar; ancak nemli bir noktada Eski

Mezopotamyadan ayrlmaktadrlar. Mezopotamyada krallar da dier insanlar gibi hiyerari orada da devam etmekle beraber- lnce yeraltna iner324; oysa Hitit krallar ldklerinde gkyzne kar ve dier tanrlarla beraber orada otururlar; sradan insanlarn ruhlar ise ldkten sonra karanlk yeraltna/kara topraa gider. Bu kurgunun kayna, Hitit krallarnn ldkten sonra tanr olduklar, byk olaslkla da Gne Tanrs olduklar dncesi olmaldr; salklarnda Hitit krallarna DUTUI Gneim diye hitap edilmesi bu dncenin en gzel gstergesidir. konografide Gne Tanrs ve kraln ayn ekilde tasvir edilmeleri ki, bunun en gzel rnei Yazlkayadr, (Tablo 30) krallarn ldkten sonra Gne Tanrsna dntklerini destekler niteliktedir325. Daha nce de belirttiimiz gibi krallar ldklerinde tanr oldu deyiminin (Hitit metinlerindeki ifadesi: DINGIRLIM-i ki-) kullanlmasnn nedeni bu olmaldr. Hitit krallarna ait aada ele alacamz cenaze metinlerinde bu durum aka gzler nne serilecektir. Bununla birlikte cenaze trenleri bir baka gerei daha ortaya koyar. Hitit krallar ldkten sonra tanr olmalarna ramen bir ekilde yeralt dnyasyla iliki iindedirler. Hitit metinlerindeki yeralt kavram ile Mezopotamya arasnda bir baka ayrm evrenin alglan hakkndadr. Mezopotamyada evren gkyz, yeryz ve yeralt olmak zere katmanl olarak dnld halde Hititler evreni daha sade bir ekilde sadece gkyz ve yeryz olarak dnmlerdir ki, buna gre yeralt dnyas yeryznn bir parasdr.

323

S. N. Kramer, Death and Nether World According to the Sumerian Literary Texts, Iraq 22, London, 1960, s. 65.

324

Uruk kral Glgamn yeralt dnyasndaki yaants ve ondan sonra lp yeraltna inen Ur kral Ur-Nammunun Glgam tarafndan yeralt dnyasnn kurallar ve dzeni konusunda eitilmesi hakknda bkz. Kramer, 1960, s. 59 vdd, d. n. 3 ve 4. H. G. Gterbock, Sungod or King?, Fs N. zg, Ankara, 1993, s. 225.

325

85

Hurri kaynakl Kumarbi Destan iinde bamsz bir para oluturan Ullikummi arks bu anlay aka gzler nne serer. arknn iinde yeryz ve gkyznn bakrdan bir bakla ikiye ayrlm olan bir btn olduundan sz edilmektedir326. Gkyz ve yeryz Yazlkayann A odasnda tasvir edilmitir. Yeryz hiyeroglifinin zerinde ayakta duran iki boa bal adam (no. 28-29) yukarya kaldrdklar elleri zerinde gkyz hiyeroglifini tamaktadrlar327 (Tablo 29 ve 31). Ayaklar bastklar yer ise yeryz hiyeroglifi ile simgelenmitir ki, bu ayn zamanda yeraltnn simgesidir328. Hitit-Hurri tanr inanlarnn i ie gemiliinin bir simgesi olan Yazlkaya bizlere o dnemin evren tasavvuru hakknda ak bir grnt verir. Boa adamlarn tad gkyz ile zerine bastklar yeryz, bu eseri yaratan insanlarn evren hakknda dalist bir anlaya sahip olduklarnn gstergesidir.

Yeralt dnyasnn Hititler iin ne kadar olumsuz armlarla ykl olduu Eski Hitit dnemine ait Tanr Telipinunun kayboluu mitosu ile ok iyi anlalmaktadr. Birok baka tanrnn kayboluuyla ilgili mitoslar da Hitit katipleri tarafndan ilenmitir; bunlarn arasnda Frtna Tanrs, Gne Tanrs, Tanra Hannahanna329 ve eitli kentlerin Frtna tanrlar da bulunmaktadr330. Kaybolan tanr motifini ileyen mitoslar iinde Telipinunun kayboluunu anlatan mitos331, bu tr mitoslarn en iyi korunan ve en ok bilinenidir ve ayrca Hititler iin
H. G. Gterbock, The Song of Ullikummi Revised Text of the Hittite Version of a Hurrian Myth, JCS VI, New Haven, 1952, s. 29; Hoffner, 1990, s. 59; H. Otten-J. Siegelova, Die hethitischen Gul-Gottheiten und die Erschaffung der Menschen, AO 23, 1970, s. 38.
327 326

Boa adamlarn tad semboln gk hiyeroglifi olduu hakknda bkz. S. Alp, Hitit Gnei, Ankara, 2003, s. 27 vd; gk hiyeroglifi ve ilgili aklamalar iin ayrca bkz. E. Laroche, Les Hieroglyphes Hittites, Paris, 1960, s. 96 vd, n. 182. Yer ve yeralt hiyeroglifi ve ilgili aklamalar iin bkz. Laroche, 1960, s. 109 vd, no. 201. sminin tekrar niteliinden de anlalaca zere tanrlarn anas anlamna gelmektedir ve genellikle eski tanrlar yani yeralt tanrlar grubunda yer alr. Dier bir sylenii DINGIR.MAHdr. Bkz. Laroche, 1947, s. 73. Kaybolan tanr mitoslaryla ilgili bkz. Hoffner, 1990, s.14 vdd; Gurney, 1990, 155 vd; Bryce, 2003, s. 229 vdd; A. M. Dinol, 1982, s. 100 vd.

328 329

330

331

Telipinunun Kayboluu mitosunun tercmesi farkl versiyon halinde Hoffner, 1990, s. 14 vdd.nda vardr. Bunun dnda ayrca bkz. A. Goetze, A Hittite Myth: The Telepinus

86

yeralt dnyasnn nasl bir yer olduu konusunda bizi aydnlatmaktadr. Konusu ksaca yledir: Tanr Telepinu metindeki kayptan dolay tam olarak bilinmeyen bir nedenden kaynakl olarak kzar ve ortadan kaybolur; onun kaybolmas ile birlikte doada da byk bir ykm meydana gelir, hayvanlarn ve doann bereketlilii uup gider, bu srada Frtna Tanrs olu Telipinunun yokluunu tanrlar toplantsnda fark eder ve onun bulunmas iin byk ve kk pek ok tanr ie koyulur, Gne Tanrs bu aratrma iin kartal grevlendirir, fakat kartal bu aratrmadan eli bo dner, btn abalardan sonra Frtna Tanrs, tanra Hannahannaya bavurur, Hannahanna Telipinuyu bulmas iin bir ary grevlendirir, Frtna Tanrs ary kmsese de sonuta ar Telipinuyu bulur ve onu sokup geri gelmesini salar; ancak arnn sokmas tanry daha da kzdrmtr; sonu olarak Telipinunun fkesi yattrlr ve onun geri dn doay yeniden canlandrr. Telipinu mitosunu anlatan metnin kk bir blmnde yeralt dnyasna atfta bulunulmaktadr332: Telipinu geri dnmesine ramen, arnn da sokmasyla btn kzgnl, fkesi, ksknl, gazab yani btn olumsuz duygular hala zerindedir; metnin ieriine baklrsa btn bu olumsuzluklarn karanlk yeryznn/kara topran iine hapis olmas iin bir eit by yaplr. Metinde karanlk yeryznn Gne Tanrsnn mekan olduu da ayrca belirtilir. Metne gre karanlk yeryznn bir kapcs vardr; kapc yedi kapy ap, yedi demir srgy eker, kara topran altnda tuntan palhi-333 kazanlar vardr, kapaklar kurundan, kulplar demirdendir, onlarn iine giren tekrar asla yukar kamaz, onun

Myth, ANET, J. Pritchard (ed.), Oxford, 1958, s. 87 vdd; H. G. Gterbock, Gedanken ber das Wesen des Gottes Telipinu, Fs Friedrich, 1959, s. 207 vdd; Haas, 1994, s. 707 vdd; G. Kellerman, The Telipinu Myth Reconsidered, Fs H. G. Gterbock II, Chicago, 1986, s. 115 vdd; Gurney, 1990, s. 153 vd; S. H. Hooke, Ortadou Mitolojisi: Mezopotamya, Msr, Filistin, Hitit, Musevi Hristiyan Mitoslar, (ev. Alaeddin enel), Ankara, 1995, s. 118 vdd; mitos hakknda genel bilgi ve mitosun farkl bir bakla deerlendirmesi iin bkz. Kapelrud, 1959, s. 34ten itibaren eitli yerlerde.
332

Hoffner, 1990, s. 17; Goetze, 1958, s. 91; Gurney, 1977, s. 53, d. n. 4; Bryce, 2003, s. 198, d. n. 330; M. Vieyra, Ciel et Enfers Hittites (A propos dun ouvrage rcent), RA 59, Paris, 1965, s. 129 vd; Cokun, 1979, s. 46 ve Oettinger, 1990, s. 90 (metin yerleri ile birlikte).

Genellikle byk ve geni olarak dnlen palhi- kaplar iin bkz. Cokun, 1979, s. 44 vdd.

333

87

iinde yok olur. Telipinuya ait btn olumsuz duygular -bunlar yeryzne felaket getirmilerdi- bu kaplarn almas ve ebediyen iinde tutmas iin bir dua edilir334. Burada anlatlm olan yeralt, yukarda belirttiimiz Mezopotamyadaki yeralt dnyas tarifi ile paralellik gstermektedir; yeralt yedi kapl korkun bir yer olarak gsterilmekte ve Gne Tanrs ile ilikisi belirtilmektedir. Bu durumda Hititlerin ya da Hititlerle ada pek ok halkn gznde, yeraltnn btn ktlklerin ve olumsuz duygularn iine hapsedilebilecei bir mekan olarak dnld aka ortadadr.

Aslnda yeralt, ritel anlamda temizlik ve kirlilik kartlklar iinde kirlilie tekabl eder. Btn olumsuzluklar iine ekme ve hapsetme zelliinin yan sra zaten bizzat kendisi kirli ve ktdr. Buradaki kirlilik daha ok mecazi bir anlam ierir, yani insanolu iin karanlk ve kt olan, olumsuz ve sinir bozucu olan unsurlar artrr. O dnem insannn yeraltn alglay ile bugn bizlerin kafasndaki cehennem kavramnn birbirine paralel olduunu syleyebiliriz. Yeralt tanrlarn aadaki blmde ayrca ele aldmzda greceiz ki, onlar gksel hkmdarlklarn kaybettikleri anda artk temiz deildirler. Peki bu kirli yeraltna inmek ya da onunla balant kurmak mmkn myd? Doal olarak yaayan bir insann yeraltna inmesi ancak lmekle mmkn olabilirdi ve bir daha geriye etiyle kanyla, canl olarak kmas mmkn deildi. Eski Mezopotamya kaynakl olan, ancak Hitit arivinde de bir kopyas bulunmu olan Glgam Destannda335, Glgamn sevgili dostu Enkidunun, ldkten sonra geri dnd ve Glgamla sohbet ettii anlatlsa da bu dn geici olmu, Enkidu

Telipinu mitinde sz edilen, btn ktlkleri iinde barndrdna inanlan palhikaplar ile Eski Yunan mitolojisindeki Pandorann Kutusu miti arasnda bir benzerlik vardr. Telipinu miti bu mite kaynaklk etmitir diyebiliriz. Pandorann yks yledir: Tanrlar tarafndan yaratlm ilk dii insandr ve tanrlar ona btn ktlk ve aclarn iinde olduu kapal bir kutu vermilerdir. Ona amamasn tembihledikleri halde, kutuyu aar ve btn ac ve ktlkler dnyaya yaylr, kutunun iinde sadece umut kalr. Bkz. Hanerliolu, 1993, s. 395.
335

334

M. Ramazanolu, Glgame Destan, Ankara, 1944; W. Moran, The Gilgamesh Epic: A Masterpiece from Ancient Mesopatamia, CANE IV, J. M. Sason (ed.), New York, 1995, s. 2327 vdd.

88

tekrar yeraltna inmek zorunda kalmtr336. Yeralt yle bir yerdir ki, orasnn sakinleri dnda oraya gelen her kimse tanr ya da tanra bile olsa canl kalamaz. Bunun en gzel kant Tanra nannann Yeraltna nii mitosunda bulunmaktadr337: Yeralt dnyasnn hakimi olan ablas Erekigali ziyaret etmek iin yeraltna inen nanna338, her admda btn giysilerinden ve sslerinden syrlarak yeraltnn derinliklerine ilerler ve orada rlplak bir ekilde yeraltnn yedi hakimi Anunnakiler tarafndan cesede dntrlp iviye aslr, ancak su tanrs Enkinin verdii hayat suyu onu yaama dndrr; bununla beraber bu yaam, yeralt dnyasnda kendi yerini alacak bir bakasn bulana kadar srecektir; nanna yeraltnn galleleri eliinde yeryzne kp kendisi iin bir bedel arar ve sonunda kocas Dumuzide karar klar ve onu yeraltna gnderir. Bu mitos Eski Mezopotamya, ya da daha ok Smer kkenli olsa da, Mezopotamya kltrnden ok etkilenmi olan Hititler iin de Telipinu mitosunda grld gibi- yeralt dnyas hakknda benzer anlamlarla ykldr. Aslnda bu durum bir etkilenmenin yan sra insanolunun lm ve hayat alglayndaki ortaklkla ilikilidir. Ancak daha nce de belirttiimiz gibi Hititlerin hem gksel tanrlarnn hem de kral ve kral ailesinin yeralt ile balants gerektii zaman ve gerektii kadardr. Metinlerin bize yanstt bilgilerden yola karak, yeraltnn sradan lmlnn ruhunun yaamdan sonraki meskeni olduunu syleyebiliriz339. Sradan lml orada, krallardan ok farkl ekilde yaar. Eski Krallk dnemine ait Hitit ivi yazl mitolojik konulu metinlerden birinde onlarn yeraltndaki yaants ok kasvetli bir slupla tasvir edilmitir. Bu tasvir u ekilde yaplmtr:

Glgam Destannn 12. tabletinde yer alan yeralt dnyas ve Enkidunun yeraltna ini ve k yks iin bkz. S. N. Kramer, Tarih Smerde Balar, (ev. Muazzez lmiye ), Ankara, 1998, s. 170 vdd.
337

336

Knal, 1967, s. 1 vdd; S. N. Kramer, Inanna's Descent To the Nether World, Paris, 1937; Kramer, 1960, s. 64 vd, d. n. 22 ve 24; Hooke, 1995, s. 21 vdd.

nannann Akada karl tardr ve Hitit Anadolusunda tarn farkl isimlerle farkl grnmleri vardr. Bu konu hakknda bkz. Wilhelm, 1994, s. 51; H. G. Gterbock, Hittite Religion, Forgotten Religions, JAOS 78, Vergilius Ferm (ed.), New York, 1949, s. 91 vd; Bryce, 2003, s. 162 vd; Akurgal, 1993, s. 107.
339

338

Vieyra, 1965, s. 129 vd; nal, 2003, s. 104.

89

 nsanlar birbirini tanmaz. Ayn anadan doan kz kardeler birbirini tanmaz. Ayn babann oullar birbirini tanmaz. Ayn babann oullar birbirini tanmaz. Anne kendi ocuklarn tanmaz. ocuk kendi annesini tanmaz. () Gzel bir masada yemek yemezler. Gzel bir taburede yemek yemezler. Gzel bir fincandan imezler. yi yiyecekler yemezler. yi ikiler imezler. amur yerler. amurlu sular (?) ierler340. Metinlerden anlald kadaryla kral, kralie ve kraln ocuklar dnda hi kimse lmden sonraki bu korkun hayattan kurtulamyordu. Kraliyet ailesine yakn asil kiilerden biri olan Kantuzili bile yeraltnn Gne Tanrasna ettii bir duada lm kederle anmtr: hayat lme baldr, lm de hayata, bir insan sonsuza kadar yaayamaz, gnleri sayldr341. Yeraltna gei, insann bu dnyadaki varlnn sona ermesiyle birlikte kanlmaz ve deitirilemez bir olguydu; Smerce GIDIM yani lnn hayaleti yeralt dnyasnn sakinleri arasndayd ve yeralt dnyas ayn zamanda l hayaletlerinin evi idi342. Yaayan insan iin kendisini bekleyen korkun son buydu ve bu sondan kurtulmak iin elinden gelen her eyi yapyordu ve ironik bir ekilde ou kez lmden kurtuluun arelerini yeralt glerine bavurmakta aryordu. nk yeralt gleri btn kt ve olumsuz durumlar -bunlarn iinde yaam sekteye uratan ve lme neden olan hastalklar da vard- iine ekiyordu. Bu glerin yeryzne inip kabilmelerini salayan baz yerler vard; ancak ounlukla onlarla balant

kurmak iin yapay balant noktalar yaratlrd. Doal oyuklar ya da maaralar, karanlk yeraltna/kara topraa girii salard. Yeralt dnyasna kurban edilen hayvanlar ise ukurlarda kesilirdi. Pnarlar, kaynaklar, gller yeralt dnyas ile balantlyd. Byc adam ya da kadn, yapay ukurlar araclyla, yeralt dnyasnn gleri ile balant kurard; yeralt tanrlarnn ritel aktivitelere katlmak iin yeraltndan yukar trmanabilsinler diye
KBo 22.178 4; KUB 48.109 ii 4-8, iii 1-7; Tercme iin bkz. H. A. Hoffner, A Scene in the Realm of the Dead, Gs Sachs, Philadelphia 1988, s. 191 vd; Hoffner, 1990, s. 32 vd; A. nal, Hethitische Mythen und Epen, O. Kaiser (ed.), TUAT III/4, 1994b, s. 859 vd; nal, 2003, s. 105; Bryce, 2003, s. 198.
341 340

KUB 30.10 y 20 vd.; metnin tercmesi iin bkz. Goetze, 1955b, s. 400 vd; de Roos, 1987, s. 102; Vieyra, 1965, s. 130. Haas, 1995, s. 2023.

342

90

ukurun iine bronz bir merdiven yerletirirdi; arlar duyabilsinler diye oraya bakr bir kulak da koyard. Ayn zamanda yeryzndeki her bir mezarn, yeraltna giden bir geit olduu nerilmekteydi343. A. nal, iki boyut arasnda balanty salayan maara, yer atla, ddenler vs. gibi boluklardan her an yeralt ruhlarnn kabileceine ve insanlar kt ynde etkileyebileceine inanlmakta olduunu yazar; bundan dolay da Hitit insannn asl abas, bu ruhlar yeryzne karmamak, km olanlar da kovalamaktr, nk bunlar dier her trl musibet yannda, hastalklara da neden olabilmekteydi344. Yeralt gleri ile balant kurmak iin ukurlarn her zaman n planda yer almas ukurun (Hititesi ap) pek ok ritel metninde tanr determinativi ile anlmasna neden olmutur. ukur bir anlamda yeralt dnyasna alan kap olduu iin, ona doast gler yklenmi ve yeralt tanrlar bahsinde yeniden ele alacamz gibi, yeralt tanrlar arasna dahil edilmitir. Ritellerde kullanlan ukurlara gnderme yapan metinlerde, ap dnda, aslnda ilk sessiz harf deiiklii dnda ayn kelimeler olan Hitite hattear345 ya da pattear da kullanlmaktadr; zellikle nehir kylar boyunca kazlan kil ukurlar iin ise Hitite wappu- kullanlmaktadr, ayn zamanda ARH Smerogramnn depo ukuru anlamna geldii grlmektedir346. ukur anlamna gelen ap szcnn, en ok Hurri kltr unsurlarnn sinmi olduu ya da kkende Hurrice olan ritellerde kullanld tespit edilerek bu szcn Hurrice bir terminus techinus olduu ve bu terimin Tevratda ad geen branice b ile, tartmaya ak bir ekilde balantl olabilecei ne srlmtr347. Hitit metinlerinde geen ukur ve onun yeralt dnyas ve llerle balants Eski Yunan mitolojisine de kaynaklk etmi grnyor. Homerosun Odysseia Destannda, Odysseiann yeralt dnyasna inmek iin ukur kazmas348 ve ukura

343 344 345

Haas, 1995, s. 2022. nal, 1980a, s. 483.

J. Tischler, Hethitisches Etymologisches Glossar, Lieferung 1: a-k, Innsbruck, 1977, s. 222. Collins, 2002a, s. 225. Hoffner, 1967a, s. 385 vdd; Collins, 2002a, s. 225; Wilhelm, 1994, s. 75. Homeros, Odysseia, XI, 25.

346 347 348

91

kurbanlar sunmas Hititlerin yeralt tanrlar ile uzlamak iin ukurlarda gerekletirdikleri ritellerle karlatrlabilir349. ukurlarn, yeralt dnyas ve yeralt gleriyle balant kurmada hizmet ettikleri en belirgin fonksiyonlar unlardr: ncelikle ap ukur dnyalar arasnda geii salayan bir kapdr, bu kapdan yeralt tanrlar arlr ve yeralt tanrlar kendilerine sunulan kurbanlar almak iin bu kapy kullanrlar; ayrca ukur, ritel kirliliin (olumsuzluk ya da ktln) yklendii hayvanlarn, iinde ya da stnde kurban edildii, daha sonra gmld ve bylece kirliliin yeraltna gnderilip yok edilmesinin saland bir ara olarak kullanlr350. Maalesef arkeolojik kazlarda sz konusu ukurlarn izlerine rastlamak hemen hemen imkanszdr. nk bu basit ukurlar yerleim duvarlarnn dnda yer alyor olmalyd351. Bu tr riteller tarma almam bir yerde (dammeli pedi), ya da yerleim ve tarm blgelerinden uzaa tanm baz yerlerde, rnein kaya kntlarnda (NA4peruna) nehir kenarlarnda (wappu) kaynak ya da kuyularda (luli-) gerekletirilirdi352. Bununla birlikte Blm IV. 5.de ilediimiz metinde de

grld gibi evin iinde kazlan ukurlar da vardr. Bu durumda bu ukurlara arkeolojik kazlar srasnda bulunan mimari unsurlarn i tarafnda rastlanmas ihtimal d deildir.

Hitit metinlerinde karmza kan ve yeraltyla balant kurmak iin alan ukurlar, anlurfa ili Birecik ilesinin 15 km. gneyinde yer alan Gre Vrike kazlarnda M.. 3. bin yln ilk yarsna ait tabakada bulunan kurban ukurlar ile karlatrlabilir. Aradaki yaklak bin yllk farka ramen benzerlikler dikkat ekicidir. Bu ukurlarda hayvan kemikleri ile eitli adak eyas bulunmutur. stelik kurban ukurlarnn pek yaknnda yeraltna inen bir kanal vardr; bu kanal

G. Steiner, Die Unterweltsbeschwrung des Odysseus im Lichte hethitischer Texte, UF 3, Kevelaer and Neukirchen-Vluyn, 1971, s. 265 vdd; Hoffner, 1967a, s. 389 vdd; Collins, 2002a, s. 225 vdd.
350 351 352

349

Collins, 2002a, s. 226; Wilhelm, 1994, s. 75. Hoffner, 1967a, s. 401. Beckman, 2003, s. 108.

92

bir su kanal olmaldr ve bu kompleksin bir su kltyle balants olmaldr353. Ayrca M.. 3. bin yla ait kurban ukurlaryla ilgili Gre Vrikede karmza kan buluntular ilk deildir. Gaziantep ili snrlar iinde bulunan Gedikli Hykde de benzer kurban ukurlarna rastlanmtr354. Bilindii gibi yeralt ve yeralt tanrlaryla ilgili Hitit by ritelleri de her zaman iin suyla balantldr. Metinlere baktmz zaman su kenarlarna alan ukurlar dikkat eker.

Alt ve st dnya arasnda balanty salayan ukurun fonksiyonlarn da tanmladktan sonra, Hititlerin yeralt dnyas inan blmn noktalyoruz. Yeraltnn Hititler iin tad anlam aratrrken ve bu dnyann derinliklerine inerken, klasik din dncesinden uzaklap, bata belirttiimiz Trke szlkteki anlamn ok yaknna ulatmz grlmektedir. Yeralt dnyas Hititler iin de yasaklarn, kirli ve karanlk ilerin, insanoluna felaket getirecek unsurlarn, llerin ve lmn diyardr.

II. 3. Yeralt Tanrlar

Daha nce de belirttiimiz gibi Hitit panteonunda Hititlerin kendi tanrlarnn yannda Anadolunun ve evre halklarn pek ok tanr ve tanras yer almaktadr. zellikle de Hurri tanrlar Eski Hitit dneminden balayarak dneminin sonuna kadar giderek artan bir ounluu olutururlar. Bizim aratrma konumuzu oluturan yeralt tanrlar iin de durum ok farkl deildir. Yeralt tanrlar grubuna baktmzda Hurri etkisi gz ard edilemez. Ancak Hurri panteonu da homojen bir yapya sahip deildir. Bu panteondaki pek ok tanr ve tanrann kkeni konusunda uzmanlar hala kafa yormaktadr. Hurrilerin oturduklar corafi blge Mezopotamyaya ok yakn olduu iin Hurri tanrlar ve tanralar Eski Mezopotamya uygarlklarnn tanr ve tanralarndan ok
353

mparatorluk

A. T. kse, Gre Virike: a ritual centre for Early Bronze Age rural communities on the Middle Euphrates, Antiquity 79, http://antiquity.ac.uk/ProjGall/okse/index.html, Ankara, 2005, s. 1 vdd. kse, 2005, s. 1.

354

93

etkilenmi, onlarla zdeletirildikleri de olmutur. Yine de Hurri dini ve kltrnn kendine zg bir yan vardr. rnein daha nce belirttiimiz gibi Eski Mezopotamyadaki boyutlu evren (gkyz, yeryz ve yeralt) dncesine ramen Hurriler sadece gkyz ve yeryznden oluan dualist bir anlay tercih etmilerdir. Byk olaslkla Hititleri de bu konuda etkileyen onlardr. Bununla birlikte yeralt tanrlar konusunda Hitit panteonunu etkileyen tek halk Hurriler deildir. Anadoluda ok eitli kltlere sahip baka halklar da vardr. Yeralt Tanrlar konusunda Hurrilerin yapt katklardan balayarak Hitit panteonundaki dier tm yeralt tanrlarn tanmaya alacaz: Hurrilerin karmak tanr sistemi355, Anadolunun dier kltrlerine ait tanr ve tanralarla birlikte Hitit panteonuna girdii iin Hititlerin tanr ve tanralarn deerlendirmek iinden klmas zor bir i haline gelmitir. Yeralt Dnyasna ait tanr ve tanralarn zmlemesini yapmak da ayn lde zordur. Yeralt tanrlarnn serveni ncelikle mitolojik metinlerden takip edilebilir. Ancak bu konudaki tek kaynak mitolojik metinler deildir. Hitit devlet arivinde yeralt tanrlaryla ilgili pek ok imaya rastlansa da en ok antlama metinleri356 ve by ritellerinde karmza karlar. Yeralt dnyasnda yaayan tanrlar iin mitolojik metinlere baktmzda devasa bir yapt kar karmza. Bu Hurri kkenli Kumarbi Destandr357. Kumarbi Destan daha sonra eski Yunan mitolojisini ok etkilemi ve Hesiodosun Theogonia (Tanrlarn Yaratl)sna kaynaklk etmitir358. Kumarbi Destannda gksel krallk iin yaplan mcadelelerden sz edilmektedir. Gkteki kralln tahtnda Alalu

355

Bu konu hk. bkz. E. Laroche, Hurrilerde Ulusal Panteon ve Yerel Panteonlar, (ev. Adil Alpman), TAD 1979-1980, C. XIII, S. 24, Ankara, 1980, s. 117 vd. Antlama metinlerindeki yemin tanrlarnn hiyerarik sralamas iin bkz. Goetze, 1957a, s. 130 vd; Gurney, 1977, s. 4 vd; nal, 2003, s. 77.

356

H. G. Gterbock, Kumarbi Efsanesi, (ev. Sedat ALP), Ankara, 1945; H.G. Gterbock, Kumarbi. Mythen vom churritischen Kronos aus den hethitischen Fragmenten zusammengestellt, bersetzt und erklrt, Istanbuler Schriften 16, Zrich - New York, 1946; P. Meriggi, I miti di Kumarpi, il Kronos currico, Athenaeum 31, 1953, s. 110 vd; E. Laroche, Textes mythologiques hittites en transcription 2. Mythologie d'origine trangre, RHA 26/82, 1968, s. 39; Hoffner, 1990, s. 40 vd; Gurney, 1990, s. 158 vd; Wilhelm, 1994, s. 59 vd; Akurgal, 1993, s. 108; J. G. Macqueen, Hititler ve Hitit anda Anadolu, (ev. Esra Davutolu), Ankara, 2001, s. 165 vd; A. M. Dinol, 1982, s. 104; Bryce, 2003, s. 240 vdd.
358

357

A. Erhat-S. Eyubolu, Hesiodos Eseri ve Kaynaklar, Ankara, 1991, s. 58 vdd.

94

otururken, ona saki olarak hizmet eden ve muhtemelen olu359 olan Anu, onun kralln ele geirmi ve onu yeraltna srmtr; ancak Anunun taht da yine ona saki olarak hizmet eden ve yine muhtemelen olu olan Kumarbi tarafndan etin bir mcadele sonucunda ele geirilir; bu mcadele srasnda Kumarbi Anunun erkeklik organn srm, Anunun tohumlar Kumarbinin iine akmtr; Anu hrsla ve intikamla Kumarbiye, bu tohumlar sayesinde ilerinde onu gasp ettii tahttan edecek olun da bulunduu evlada gebe kaldn bildirir. Kumarbi babasnn iine aktt tohumlar yere tkrse de yer, ona kar gelecek evlad ve dier ikisini dourmakta gecikmez; isyankar oul Frtna Tanrs (Teup)dr. Dierleri ise babalaryla olan mcadelesinde kardelerine destek olacak olan Tamiu ve Aranzah (Dicle Irma)dr. Destan Frtna Tanrs ile babas Kumarbi arasndaki krallk savan ok ilgi ekici detaylarla anlatmaktadr. Sonu olarak ana temas, insanln psikolojisinde nemli yer tutan kuak atmas olan bu destan, Frtna Tanrsnn, babas da dahil olmak zere kendisinden nceki kuaklara ait tanrlar yeraltna srmesiyle bitiyor olmaldr. Metnin gnmze tam olarak ulaamamasndan dolay bu bilgiyi, sadece dier metinlere zellikle antlama ve ritel metinlerine- bakarak dorulayabiliyoruz. Yeraltna srlen bu tanrlar ayn zamanda nceki ya da ilk tanrlar olarak adlandrlmaktadr. lk olarak E. Forrer360, bu ilk tanrlarn, antlamalarn nsznde tank olarak gsterilen tanrlar listesinde nemli bir grup oluturduklarna dikkat ekmitir. Ancak bu tanrlar grubu genellikle tanrlar listesinin en sonunda yer almaktadr361. Eski tanrlar veya ilk tanrlar karuile iune olarak adlandrlmakta, ayn zamanda onlara ikinci derecede tanrlar anlamna gelen kattere iune de

359

Muhtemelen olu ifadesini kullanmamzn nedeni metnin orjinalinde byle bir kan bana atfta bulunulmam olmasdr. Bu durumda Kumarbiden nceki iki kuak iin babaoul ilikisi kesin deildir. Ancak metnin kavramsal erevesi bu ilikiyi dorular grnmektedir.

360

E. Forrer, Eine Geschichte der Gtterknigtums aus dem Hatti-Reiche, Fs Cumont, Bruxelles, 1936, s. 697 vdd.

A. Archi, The Names of the Primeval Gods, Or 59, Roma, 1990, s. 115; Gurney, 1977, s. 15.

361

95

denmekte ve yerin tanrlar takna iune ifadesi de kullanlmaktadr362. Tanrlarn ilk jenerasyonuna ait bu tanrlar yerin altnda yaamaktadrlar. Hurriler sayesinde Mezopotamya kltrnden haberdar olan Hititler, bu tanrlar Akada DA-NUN-NAKE4 ve Smerce ANUNNAK denen tanrlarla eitliyorlard363. Ancak yukarda da belirttiimiz zere Smerler iin ANUNNAK , sadece yeraltnn hakimi olan tanrlarn mahiyetini oluturan saylar yedi olan ikinci derecede tanrlard. Buna karn Hitit metinlerinde ANUNNAK yeralt tanrlarnn bir grubu iin kullanlan bir terimdir ve saylar farkldr. Bu terimin kapsad tanrlarn isimlerine Hitit metinlerinde bakldnda, Smer ve Bat Sami dillerine ok yakn bir arm yapsalar da bilinen bir dile kesin olarak atfedilemeyecekleri aka ortadadr. Hem A. Archi364 hem de O. R. Gurney365 baz tanrlarn Mezopotamya kaynakl olduunu, fakat Hurrilerin aktarm srasnda isimlerin deiiklie uradn, bununla birlikte ilk tanrlarn Hurri blgesinde dzenli, bir baka deyile sistemli bir ekilde karmza ktn ifade etmektedirler. Antlama listelerinde isimleri iftler halinde ya da l, drtl gruplar halinde ya da srayla verilen ve Smerlerin byk tanrlar ANUNNNAK ile eitlenen yeralt tanrlar unlardr: Nara-Namara/Napara, MinkiTuhui-Ammunki, AmmizzaduAlalu, Antu-Anu-Apantu, Enlil-Ninlil, Kumarbi. simlerinde ses benzerlii olan tanr iftlerinin genellikle erkek-kadn kartln vurgulad tespit edilmitir366. Antlama listelerinde verilen ilk tanrlarn saylarnn en fazla on iki olmas ve ounlukla bu saynn sabit olmas dikkat ekicidir. Bilindii zere, Hitit-Hurri tanrsal sinkretizmasn en gzel ekilde yanstan Yazlkaya antnn A odasndaki 1-12 numaral367 ve B odasndaki 69-80368 numaral
E. Laroche, Les dnominations des dieux "antiques" dans les textes hittites, Fs H.G. Gterbock I, stanbul, 1974, s. 175 vdd; H. Otten, Eine Beschwrung der Unterirdischen aus Boazky, ZA 54, 1961, s. 145 vdd.
363 362

Archi, 1990, s. 114; Haas, 1994, s. 132, d. n. 135 ve 136; H. G. Gterbock, Religion und Kultus der Hethiter, NHF, Wiesbaden, 1964, s. 55; Hooke, 1995, s. 22, d. n. a. Archi, 1990, s. 121. Gurney, 1977, s. 15. Archi, 1990, s. 121 vdd.

364 365 366 367

K. Bittel et al., Boazky-Hattusa. IX. Das hethitische Felsheiligtum Yazlkaya, Berlin 1975, s. 125 vdd; A odasndaki 1-12deki 12 tanrnn ilk tanrlar ile zdeletirilmesi hakknda ayrca bkz. H.G. Gterbock, A Votive Sword with an Old Assyrian Inscription, Studies in Honor of Benno Landsberger, Chicago, 1965, s. 197 vd.

96

ileriye doru adm atm ekilde tasvir edilen ve yeralt tanrlar olarak kabul edilen tanrlarn says da on ikidir. Aa-Apata ile Muntara-Mutmuntara tanr iftleri sadece ritellerde karmza kmaktadr; bu iki iftin yan sra ritel metinlerinde bir l halinde yer alan ve epithetlerinden byyle balantlar olduu anlalan tanrlar unlardr: DAduntarri
L

AZU/HAL (byc/kahin tanr Aduntarri), DZulki

D D D 369 D D

MUNUS

ENSI (kadn bilici/rya

D D

yorumcusu tanr(a) Zulki), efendisi tanr

D D

rpitiga hannena iha (yeryznn ya da adaletin Namara,

D

rpitiga)
D

Nara,

Minki,
D

Ammunki, Taitara,
D

Amizzadu,

Alalu,

Ihara,
D

Enlil,
D

Apantu,
D

yandu,
D

ltara,

D D

Memearti,

Aunammu,

Alammu,

Napirra,

Tuhui,

Kumarbi,

Elluita,

Undurupa ve

tanrlatrlm olan DAp yani ukur tanrs, isimleri ritel metinlerde geen dier tanrlardr370. Ap, ukurun pek ok ritel metninde tanr determinativi ile anlmas dikkat ekici bir konudur371. ukur, insanla yeralt tanrlar arasnda balant kurmay salad iin ve bir anlamda yeralt dnyasna alan kap olduu iin, ona doast gler yklenmi ve yeralt tanrlar arasna dahil edilmitir372. Ritellerde yeralt tanrlarnn sralamas, antlama listelerine gre ok daha dzensizdir; saylar 5, 7, 8, 10, 12, 13 ya da 15 olabilmektedir. A. Archinin belirttii zere ritellerde antlama listelerindeki gibi ne Enlil ve Ninlil ne de Anu, Antu ve Apantu grlmez (ancak Enlil ve Apantunun adnn getii tek bir istisna vardr); bununla birlikte antlama listelerinde de ncelikle isimleri yer alan Nara, Namara, Minki, Ammunki hemen hi eksik olmaz; ritel metinlerinden birinde ad geen Napirrann Nara-Namarann bozulmu ekli olduu anlalmaktadr, Amizzadu, Tuhui ve Alalu ok az sklkla kar karmza; Alammu, Apata, Aa,
368 369

Bittel et al., 1975, s. 160 vd.

Bu tanr ve tadklar epithetler iin bkz. Collins, 2002a, s. 225; Archi, 1990, s. 118, d. n. 14; Otten, 1961, s. 145 vd.
370

Burada belirtilen yeralt tanrlarnn isimlerinin getii ritel metinlerin dzenli bir sunumu iin bkz. Archi, 1990, s. 123 vdd.

ukurun Hitit metinlerinde tanr determinativi ile ve tanr determinativi olmakszn kullanld yerler hakknda bkz. Puhvel, 1984, s. 99 vdd; ukurun dier bir etimolojik aklamas iin bkz. Tischler, 1977, s. 47; DAp ukur tanrs iin bkz. Laroche, 1947, s. 45.
372

371

Collins, 2002a, s. 225; Wilhelm, 1994, s. 57; Laroche, 1947, s. 45.

97

Aunammu, Elluita ( ltarann kurald sylenii olabilir), yantu, ltare, Memearti (tanra Iharann epitheti arrat mmti yemin kraliesinin ters sylenii olmaldr), Muntura, Mutmuntara, Napirra, Taitara, Undurupa ( tarn veziri Undurumma ile ayn olmaldr) ise yerel gelenee ait olduu dnlen ve adlar yalnzca birka kez ifade edilen tanrlardr; en bataki epithetleriyle ifade edilen Aduntarri, Zulki ve rpitigadan oluan l grup ritel metinlerinin karakteristik zelliini oluturan tanrlardr ve epithetleri, ritelde bir fonksiyonlar olduuna iaret eder373. A. Archi, hem antlama hem de ritel listelerinde Nara, Namara, Minki, Ammunki ve Amizzadunun yer alnn ortak bir zn varln gsteriyor olabileceini, bu tanrlarn hepsinin, Suriye blgesinde 3. bin yldan beri (Ebla374 belgelerinin gsterdii gibi) byk lde yeminlerin koruyucu tanras Iharann babas ve annesi olarak dikkate alnan Enlil ve byk olaslkla Apantu ile birlikte kralln balangcn akla getirmekte olduunu, ayrca hepsinin gl (ve) sebatla kurulmu/sonsuz, daaue wakturi DINGIRME-i epithetini almakta olduunu belirtir; bylece tanrlar tarafndan gvence altnda tutulan dzenin oklu kaynana atfta bulunularak yemin etmenin kutsall gsterilmi olacaktr375. Hem antlama hem de ritel metinlerinde yeralt tanrlar arasnda ad geen Iharann Suriye ve Mezopotamyada 3. bin ylda ak tanras olarak ibadet grmesi ve yeralt dnyas ile balantl olarak ise Orta Hitit Dneminde ortaya kmas dikkate deerdir; 2. bin ylda ise Alalah376 ve Eblada Teupun eidir ve Hitit Dneminde tanra Allaninin mahiyetinde bir yemin tanrasdr ve bazen Ayla beraber anlr377. Allani ise aada tekrar ayrntl bir ekilde ele alacamz zere Yeralt Dnyasnn Hanm olarak geer.
373 374

Archi, 1990, s. 117 vd.

Ebla (kuzey Suriyede Tel Mardih) M.. 3. bin yla ait byk bir Sami krallnn merkezidir; Tel Mardihte yaplan kazlarda 3. binyln sonlarna ait geni bir ivi yazs tablet arivi bulunmu ve bu sayede ayn dnem Mezopotamyas hakknda aydnlatc bilgilere ulalmtr. Ebla ile ilgili genel bilgi iin bkz. J. Oates, Babil, (ev. Fatma izmeli), Ankara, 2004, s. 16, 33 vdd, 38, 45, 174.
375 376

Archi, 1990, s. 119.

Bugnk Antakya ehrinde Tel-Aana; P. Bienkowski - A. Millard (eds.), Alalakh, DANE, London 2000, s. 10 vd; A. Goetze, Alalah and Hittite Chronology, BASOR 146, 1957b, s. 20 vdd.
377

Popko, 1995, s. 98.

98

Yeralt tanrlarnn, yeraltnda yaadklar ya da oraya srldkleri iin artk kirli olduklarn belirtmitik. Onlar ayn zamanda eski tanrlar olduklar iin kutsal egemenlikte artk hibir rolleri yoktur; st tanrlarn temel niteliklerinden yoksundurlar yani bysel anlamda onlar gibi temiz deildirler. Oysa temizlik kutsal gcn n kouludur ve ondan kk bir sapma bile tanrnn gcn snrlayp, insanolunun esenliini tehlikeye atar. Bu balamda alt tanrlar st tanrlarn tam anlamyla kartdr: kirlilik onlara zarar vermez, tersine tamamen onlarn etki alanndadr378. Yeralt dnyasnda yaayan bu ikinci derecede kirli tanrlarn dnda hepsinin hakimi durumunda yer alan ve yeraltnn yneticisi olan ok daha st dzey tanrlar vardr. Smer mitolojisine gre onlar, yeraltndaki yedi kapl sarayda oturan Erekigal ve Nergaldir. Erekigal Ur III. Hanedanlk dneminden itibaren Eski Mezopotamya metinlerinde ismi anlan en eski yeralt tanrasdr379. Erekigal ad hanmefendi anlamndaki ERE ile yeralt dnyas iin kullanlan byk lke anlamndaki KI.GAL kelimesinin birleiminden olumutur ve yazlndan da anlald gibi Smercedir; onun Akada karl Allatumdur, tanra Allatumun ad da yeralt dnyasnn Hurri kraliesi olan Allani (allai-ni Hanmefendi)ye kadar uzanr380. Aslnda Allani ve Allatum Hitit tradisyonunda her zaman birbiriyle zde tanrlar deildir. Allatum Anadolu kkenli lm ve yeralt tanras Lelvani ile, tanr Allani ise yeralt dnyas tanras olan yerin hanm ile zdeletirilmitir ve yerin hanmnn Lelvani ile bir tutulduu herhangi bir rnek yoktur381. Orta Anadoluda Hititlerden nce yaam olan Hattililer, gnein yerkrenin zerinden geip, akam batda battna, gece boyunca yeralt dnyasnda seyrini devam ettirdiine, sabahleyin doudan tekrar yeryzne ktna inanrlard ve bu nedenle gne tanralar gndz ve gece gnei olmak zere iki farkl karakterde

378 379 380 381

Wilhelm, 1994, s. 56. H. Otten, Die Gottheit Lelvani der Bogazky-Texte, JCS 4, 1950, s. 119. Haas, 1995, s. 2021; Haas, 1994, s. 132 vd. Haas, 1994, s. 405.

99

karmza kmaktadr382. Aslnda bu inan herhalde Eski Yakndou halklarnn ortak inancyd. Gne ufukta kaybolduktan sonra yolculuunu gn iinde olduu gibi gece boyunca yeraltnda da srdrd inanc Smer edebi metinlerinde de bir gr olarak karmza kar, ayn zamanda onlar ayn da gkyznde grnmedii gnleri yeraltnda geirdiini dnmekteydiler383. Bu mantktan hareketle, Gne Tanrasnn, hem yeryznn ve hem de yeraltnn yneticisi olarak deerlendirilmesi gerekir, ancak tanra dnda bir de Gne Tanrsnn varl, stelik gne tanrlar ve tanralarnn Hitit metinlerinde eitli isimlerle anlmas onlarn karakterlerini tanmlamada glk yaratmaktadr. Hatti dilinde byk olaslkla dii deil erkek olan Gne Tanrs Etan, Hitit dilinde bir tanra ismi olan Itanu olarak karmza kar384; bununla birlikte Hitit devlet panteonunun ba tanras olan Arinnann Gne Tanrasnn Hattice ismi de Wurunzimu olarak bilinmektedir385. H. G. Gterbock, gnein batp yeraltna inmesiyle cinsiyet deitirdiini ve Gne Tanras denen tanrann aslnda Yeralt Tanras olduunu ve gn Gne Tanrsndan farkl karakter tayarak, l ritellerinde tapnlan tanrann o olduunu ifade eder386. Hattili bir tanr olan, sonradan Hititler tarafndan -Akad teolojisinin etkisi altndakimlii deitirilerek tanra yaplan Lelvani daha nce adn andmz gibi bir yeralt ve lm tanrsdr387. A. Archi, teolojik sistemde Erekigal ve Allani ile zde kabul edilen Lelvaninin, antlama listelerinde, yukarda uzun uzadya anlattmz eski/ikinci derece tanrlardan nce yer aldna dikkat eker388. Teolojik sistemde Lelvani ile Allani zde gibi grnse de, V. Haas bu tanrann daha ok Allatumla

382 383 384 385 386 387

Oettinger, 1990, s. 86; Haas, 1994, s. 132 ve 421; Collins, 2002a, s. 224. Kramer, 1960, s. 63. Haas, 1994, s. 420. Gurney, 1977, s. 10 ve 12; Haas, 1994, s. 133. Gterbock, 1949, s. 91.

Otten, 1950, s. 119 vdd; Goetze, 1957a, s. 144, d. n. 4; Gurney, 1977, s. 16; A. Kammenhuber, Review of KBo 17, Or 41, 1972, s. 299; Bryce, 2003, s. 158, d. n. 248. Archi, 1990, s. 115 vd.

388

100

bir tutulduunu belirtmitir389. H. Otten da Lelvani-Allatum zdeliine referans tekil eden bir metin listesi vermektedir390. Lelvaninin ad, Hitit mparatorluk dneminde Puduhepann adaklarnn

kaydedildii ivi yazl metinlerde ba rol oynamaktadr; kocas III.Hattuili ile taht gasp ettiklerini unutturmak ya da mazur gstermek iin Puduhepa, III.Hattuilinin hastaln ne plana kartm ve bu hastal yeralt tanras Lelvaniye adaklar adayarak iyi etmeye alan, mfik ve sevgi dolu bir e olarak gzkmtr391. Bizim ele aldmz konu asndan, burada dikkat edilmesi gereken nokta, gerek nedeni ne olursa olsun, bir yeralt tanrasna ifa iin adak adanmasdr; bu durum yeralt tanrlarnn hastalklar dolaysyla kirlilii ilerine ekme zelliklerini bir kez daha gstermektedir. E. Larocheun tanrlar szlne baktmzda ise, amuha ehri krlarn tarnn adnn Lelwani olarak gsterildiini grrz392. Ancak H. G. Gterbock, yerel tanralarnn isim yazllarnda genellikle Babilcedeki tar ideogramlarnn kullanlm olduuna dikkat eker393. amuha tar ile ayn olmas ihtimali zerinde durulan bir baka tanra DGE6 Kara Tanradr394. Sz konusu zdeletirmeyi yapan F. Knal, tanraya kara adnn taklmasn onun bir gkta ile simgelenmesine balamaktadr395. Biz bu zdeletirmeyi gz ard etmeksizin Kara Tanrann kara toprak ile ilikisine de dikkat etmek istiyoruz. Bilindii gibi kara toprak metinlerde GE6-i KI-a (Hititesi dankui daganzipa) olarak da ifade edilmektedir. Bu durumda tanrann ad ile yeralt dnyasnn ad arasnda belirgin bir sfat birlii vardr. Kara Tanra belki de tarn karanlk yz veya yeraltna

389 390 391

Bkz. d.n. 375. Otten, 1950, s. 121 vdd.

H. Otten, - V. Souek, Das Gelbde der Knigin Puduhepa an die Gttin Lelwani (StBoT 1), Wiesbaden, 1965; E. Laroche, Le voeu de Puduhepa, RA 43, 1949, s. 55 vdd; Goetze, 1955b, s. 393 vd; Bryce, 2003, s. 192. Laroche, 1947, s. 75. Gterbock, 1949, s. 92 vd.

392 393 394

F. Knal, Kara Tanra Olarak Kybele, IX. Trk Tarih Kongresi, C. I, Ankara, 1986, s. 239; T. Yiit, M.. II. Binyl Anadolu Kentlerinden amuhann Tarihi ve Lokalizasyonu zerine, Tarih Aratrmalar Dergisi, S. 30, Ankara, 1997, s. 281, d. n. 50.
395

Knal, 1986, s. 238.

101

indikten sonraki grnts olarak dnlebilir396. Daha nce tanras Erekigal ile zdelii konusundan sz etmitik.

tarn yeralt

III. Hattuili ve Puduhepa dneminde, eski bir Hatti tanrs olan Lelwaninin, tanraya dntrlp kendisine adaklar sunularak gzde hale getirilmesi unutulmamal ve ayn dnemde amuha ehrinin Itarnn III. Hattuilinin koruyucu tanras olarak n planda yer ald gzden karlmamaldr397. Farkl tanr ve tanralar birletirerek, onlara ayn tanrlarm gibi dua eden Puduhepann398 Lelwani ve amuha ehrinin tar iin de benzer bir politika izlemi olmas ok doaldr. nk dnem tam anlamyla bir sinkretizma dnemidir. Lelwani gibi Hatti kkenli olan iki yeralt tanras daha vardr. Bunlar Lelwaninin aksine balangtan beri kadndrlar; nk ellerinde kadnlk simgeleri olan ayna ve i tarlar399. Hattili yeralt tanralar Itutaya400 ve Papaya401, ayn zamanda insanlarn yaam srelerini belirleyen kader tanralardrlar. A. Archi, bu iki tanrann, Lelwani ve yeraltnn hanm gibi, ikinci derecede alt tanrlardan ayr tutulmas gereken yeralt tanrlar olduunu belirtmektedir402. Yeni bir sarayn ina ritelinde yer alan mitolojik blmde bu iki tanradan u ekilde sz edilmektedir: Kral yeni eve girince, Taht (Tanras) kartal arr: Gel! Seni denize yollayacam. Oraya gittiinde, yeil ormana bak, orada kim oturuyor? Kartal cevap verir: Baktm! Yeralt tanralar Itutaya ve Papaya orada oturmu, ne eilmiler. Taht (Tanras) sorar: Ne yapyorlar? Kartal cevap verir: (Birisi) bir i tutuyor, onlarn (ikisinin de) aynalar dolu. Ve onlar kraln yllarn eiriyorlar. O yllarn sonu yok, saymak (olas deil)!403. Bu iki tanra insanlarn bu dnyada yaadklar gnleri iplik gibi dokumaktadrlar; ancak
396 397

Bu konuda bkz. Knal, 1967, s. 1 vdd.

amuha ehrinin Itarnn III. Hattuilinin koruyucu tanrs olmas hakknda bkz. Yiit, 1997, s. 279.

Puduhepann Arinnann Gne Tanras ve Hurrilerin ba tanras Hepat ayn kabul ettii duasnn transkripsiyon ve tercmesi iin bkz. Erkut, 1992, s. 160.
399 400 401 402 403

398

A. M. Dinol, 1982, s. 77. Laroche, 1947, s. 26. Laroche, 1947, s. 87. Archi, 1990, s. 114.

H. G. Gterbock, Hittite Mythology, S. N. Kramer (ed.) Mythologies of the Ancient World, New York - Chicago 1961a, s. 149; A. M. Dinol, 1982, s. 101; Haas, 1994, s. 373.

102

grlen odur ki kral, insanlarn iinde en ayrcalkl olandr, onun mrnn gnlerinin bitmek bilmezlii ise iyi niyetli bir dilekten baka bir ey deildir ve ritelin amacna da uygunluk gstermektedir. Ayn ina ritelinde ad geen ilgin bir tanr daha vardr; bu tanr zzitanu ile eitlenen
D

UD.SIG5 yi Gndr404. Aslnda yi Gn deyimi olduka

yumuatlm bir deyimdir, nk sz konusu gn lm gndr. nsann ayn gn iinde hem bu dnyada hem de bu dnyann dnda olduu ikinci gn (ilki doum gndr), Hititler iin ok gl anlamlarla ykl olmaldr ki, bu gn tanrlatrmlardr. Bu tanrya Hititlerin cenaze metinlerinde greceimiz gibi cenaze treni boyunca trl kurbanlar sunmaktan da geri kalmazlar. Ancak bu ritel metni ve cenaze treni metinleri dnda adnn anldn gremiyoruz.

Ritel metinlerinde karmza kan bir grup kader tanras daha vardr. Bunlar
D

Guledir. Metinlerde ounlukla DINGIR.MAH (Hititesi Hannahanna) ile pe

pee anlrlar. Bu tanr(a) grubuna bir ritel metninde de atfta bulunulmaktadr. Burada tanrlarn gkyz ve yeraltn paylatklarndan, nehrin ise ayr bir yerinin olduundan, kendisine temizlii ve reme gcn aldndan, DINGIR.MAH ve
D

Gulein ise nehir kysnn tanr(a)lar olduundan sz eder ve onlar insanlarn

yaratcs herhalde doumla ilikilerinden dolay- olarak tanmlar405. O. R. Gurney bu tanralarn herhangi bir kant olmamasna ramen- Hattili tanralar tutaya ve Papaya ile zdeletirilebileceini syler406.

Farkl dillerde farkl isimlerle karmza kan ve yeraltnn hanm olarak bilinen tanrann aslnda bir gne tanras olduu aka ortadadr. Acaba Hitit panteonunun ba kadn tanrs olan Arinnann Gne Tanrasnn da bir yeralt tanrs karakteri var mdr?

M. Darga, Hitit Mimarl/1: Yap Sanat (Arkeolojik ve Filolojik Veriler), stanbul, 1985, s. 44; iki tanrnn eitlii hakknda bkz. Laroche, 1947, s. 26.
405 406

404

Otten- Siegelova, 1970, s. 32 vd. Gurney, 1977, s. 18.

103

Bilindii gibi Nerikin Frtna Tanrs, panteonun ba tanrs Frtna Tanrs ile Arinnann Gne Tanrasnn oludur407. Arinnann Gne Tanrasna bir yeralt tanrs vasf yklendii Nerikin Frtna Tanrsna yaplan bir yamur duas sayesinde ortaya kmaktadr; bu duada, Eski Mezopotamyann yeralt tanras Erekigalin ad, -Nerikin Frtna Tanrsnn annesi vasfyla- Arinnann Gne Tanras ile dnml olarak anlmaktadr408. Arinnann Gne Tanrasnn bir yeralt tanras ile zdeletirildii bu dua, gne tanralarnn yeraltyla/kara toprakla ilikili karakterlerine k tutmaktadr. nk ayn duada Gne Tanrasna, Ey Gne Tanras, sen, yukardan, gkteki tanrlardan koparak, kara topran eski tanrlarna m gidiyorsun? eklinde hitap edilmektedir409. Yine de belirtmek gerekir ki Arinnann Gne Tanras, btn dier gne tanralarndan farkl ve ok stn bir yere sahiptir. O, Hatti lkesinin Kraliesi, Gklerin ve Yeryznn Kraliesi, Hatti lkesi krallarnn ve kralielerinin Hanm, Hatti Kraliesi ve Kralnn yol gstericisi410dir. B. J. Collins, yeryznn (aslnda bu ifade daha ok yeraltnn ya da kara topran eklinde anlalmaldr) Gne Tanrasnn ayn zamanda l ruhlarn yeraltndaki yeni ikametgahlarna tayan bir psychopomp411 olduunu belirtir412. Eski krallk dneminde olumu mitolojik bir metinde bu fikri dorulayan bir pasaj vardr413: Ruh byktr. Ruh byktr. Kimin ruhu byktr? lml ruh byktr. Ve o hangi yoldan geer? O grnmez yoldan geer. Bu yol bizzat yolcunun kendisi iin uygundur414. Gne Tanrasnn ruhu, Anann ruhu kutsal bir eydir. Neden ben
407 408

Popko, 1995, s.113.

KUB 36.89; Transkripsiyon ve tercme iin bkz. V. Haas, Der Kult von Nerik, Roma, 1970, s. 140 vdd; konu hakknda ayrca bkz. Haas, 1994, s. 423.
409 410 411 412 413 414

Oettinger, 1990, s. 87. KUB 21.19 (CTH 383) i I-5; tercme iin bkz. Gurney, 1990, s. 115. Ruhlarn rehberi, kayp ruhlar aratrp, bulan ve onlar yeni evlerine gtren. Collins, 2002a, s. 224. Hoffner, 1990, s. 33.

Bize gre, her insan iin lmn kanlmaz olduu, yaamn sadece lme giden bir yolculuk olduu, ldkten sonra da teki dnyaya gidiin bu yolculuun bir paras olduu vurgulanmak istenmi; bu nedenle de cmleyi belki yolcu yolunda gerek diye dnmek gerekir. Metindeki szlerin derinine inersek ok felsefi bir yaklamla kar karya kalrz.

104

lml olmak zorundaym, ukurun415 iine girmek (zorundaym). nn iine girmeyi tercih ederim. Irman iine girmeyi tercih ederim. Havuzun iine [girmeyi tercih ederim]. ..... Bu metnin de bizlere gsterdii gibi sradan lml topran altna giriyor ve yolculuuna orada devam ediyor. Ana olarak dnlen Gne Tanrasnn bu srada anlmas ise ok anlamldr. Belli ki tanra ona bir ana gibi yol gstermektedir. Ancak bu metinde lme kar korkuyu ve isyan, mezara girmenin ne kadar rktc algland da gzden kamaz. lm ve kara topran karanlk ve kasvetli yz burada bir kez daha karmza kar. lm gnnn ayn zamanda bir anna UD-az anne gn olarak adlandrlmas, lmekle yeraltna inen ruhun, burada Gne Tanrasnn hkmne ve korumasna girdiinin habercisidir. H. Ottenn iledii cenaze ritel metinleri iinde yabanc kaynakl metinler grubuna yerletirdii metinlerden birinde416, lm gnnde ruhun anne tarafndan teki dnyaya tandna dair gndermeler vardr. Bu metinde patili-417 rahibi bir atnn stne kmtr ve ly kast ederek o nereye gitti? diye aaya yedi kez seslenir. Aadakiler yedinci seferinde ona ana onun iin geldi ve onu elinden tutup uzaa gtrd cevabn verirler418. Metnin devamnda Yeryznn Gne Tanrasna yaplan sunulardan sz edilir. Metinde sz edilen anann takna DUTU Yeryznn Gne Tanras olduu, Anann ly alp gtrmesi konulu ritelden sonra, metnin Yeryznn Gne Tanrasna yaplan sunularla devam etmesi ve ayn zamanda ona ana diye hitap edilen yukarda belirttiimiz mitolojik metin sayesinde ispatlanabilir419. A. nal, lm gnne anne gn denmesinin nedenini, daha nce ld iin yeralt dnyasn iyi tandna inanlan annenin, ly elinden tutup, ller diyarna
415 416 417 418

Mezar olsa gerek H. Ottenn cenaze metinlerini snflandrmas hakknda bkz. Otten, 1958a, s. 10. Daddi, 1982, s. 253 vdd.

KUB 30.28 ay. 1-20; transkripsiyon ve tercme iin bkz. Otten, 1958a, s. 96 vd; metnin tercmesi iin ayrca bkz. G. M. Beckman, Hittite Birth Rituals (StBoT 29), Wiesbaden, 1983, s. 236; Collins, 2002a, s. 224; Haas, 1995, s. 2027; H. Otten, Bestattungssitzen und Jenseitsvorstellungen nach den Hethitischen Texten, Die Hethitischen Grabfunde von Osmankayas. WVDOG 71, K.Bittel et al. (eds.), Berlin, 1958b, s. 84. Cenaze metninde ad geen ana ile takna DUTU Yerin Gne Tanrasnn eitlii hakknda ayrca bkz. Otten, 1958b, s. 84; Beckman, 1983, s. 236.
419

105

gtrmesine balar420. Ancak her insann, annesinden nce lme olasl vardr ve metinler buradaki anann aka yeraltnn hanm Gne Tanras olduunu gsterir. Yeraltnn hanm gne tanras ismi ne olursa olsun, oray geceleri ziyaret eden bir anadr ve orada srekli oturan kirli tanrlara gre ok daha olumlu anlamlar artrmaktadr. Gnein yeraltn bile aydnlatmakta ve kara topraa hayat vermektedir. B. J. Collins, ritel metinlerinde adlar anlan kara topran kirli tanrlar iin hibir kltn olmadna dikkat eker; onlara yneltilen ritller tamamen tepkiseldir yani yukarda adlar verilen yeralt tanrlar, bir sorun ortaya ktnda bavurulan tanrlardr. Onlarla iletiim ehir kaplarnn dnda yere kazlm yapay ukurlar araclyla salanrd421. Hitit ehirlerinin hibirinde yeralt tanrlarna zel tapnaklar yaplm deildir. Ancak yeraltnn hakimi konumundaki Lelwani, takna DUTU Yeryznn Gne Tanras, kader tanralar tutaya ve Papaya ile DUD.SIG yi Gn krallarn mezarlar iin hazrlanm tapnaklarda ibadet grmekteydiler ve bayramlarda onlara da kurbanlar sunuluyordu422.

Yeralt tanrlar deyince, ukurdan sonra ilk akla gelen ey, bu ukuru amak iin kara topran barna saplanan, tanrlam ya da tanr simgesi olan sivri ulu bir kl ya da hanerdir. Bunu en grkemli ekliyle, imparatorluk dneminin son safhasnda Hititlerin artk Hurrilemi olan tanrlarn kayalara yonttuklar yerde, onlarn ne isim verdiklerini hala kesin olarak bilmediimiz423 ancak bizim Yazlkaya dediimiz yerde buluyoruz. Yazlkayadaki B odasna baktmzda, st ksm insan ba, alt taraf ise kayaya saplanm bir kl eklinde yontulmu olan devasa byklkteki muammann (Tablo 32-33) ne olabileceini, by ritellerinden birindeki bir pasaj yardmyla aa
420

A. nal, Hititlerde llere Sunulan Kurban Hakknda Baz Dnceler, Anadolu (Anatolia) XIX, (1975-1976), Ankara, 1980b, s. 166. Collins, 2002a, s. 225. Gurney, 1977, s. 38.

421 422 423

Yazlkayann Hitit dneminde hangi amala ina edilmi olabilecei hakkndaki tartmalarn deerlendirilmesi iin bkz. Gurney, 1977, s. 40 vdd.

106

kartmak mmkn olabilir (bu pasaj Blm IV. 5.de ele alnm olan metne ait bir pasajdr). Bu pasajda eski tanrlar olarak bilinen yeralt tanrlarn sembolize eden kilden veya balktan modeller yaplr. Metindeki ifadeye baklrsa bu modeller kl eklindedir. Riteli yneten kl ekli verdikten sonra onlar yere saplar424. Yazlkaya A odasnda tasvir edilen tanrlar alaynn en sonunda yer alan ileri doru adm atm 12 tanr ve B odasnda da ayn ekilde tasvir edilen ileri doru adm atm 12 tanr, yukarda atfta bulunduumuz by metninde tarif edilen kilden/balktan kl ekli verilen yeralt tanrlar ile zde olmaldr. A odasnda srann sonunda tasvir edilileri, anlama metinlerinde tanrlar listesinin sonunda tasvir edilileri ile benzerlik oluturmaktadr. B odasnda yeniden tasvir edilmeleri ise byk yeralt tanrs Nergalin tam karsndaki duvarda yer almaktadrmahiyetinde olmalarndandr. Bu duruma kant oluturan bir baka metin yeralt tanrlarnn hakimi Nergal in bronz kllarndan ve kavak yolunun on iki tanrsndan birlikte sz edilmesidir425. 12 says Yazlkayada koar ekilde kol kola tasvir edilen tanrlarn saysyla uyum gstermektedir426 (Tablo 35).

Eski Mezopotamya mitolojisine gre yeraltnn hakimi konumundaki tanrlarn Erekigal ve Nergal olduunu blmmzn balarnda belirtmi ve Erekigal hakknda ayrntl aklamalarda bulunmutuk. Nergal ise ayn ekilde bir yeralt tanrsdr ve Erekigalin eidir. Nergalin aslnda Hatti Gne Tanrs Etan gibi- bir gne tanrs olduu grlmektedir. Hatta bazen Eski Mezopotamyann Gne Tanrs ama ile zdeletirilir. Ancak onun gece dngsnde ortaya kan karanlk yzdr. Nergal ikonogrifide aslan

424 425 426

Otten, 1961, s. 122 vd; Gterbock, 1965, s. 198; Bryce, 2003, s. 215, d. n. 368. Gurney, 1977, s. 22 vd, d.n.1.

Yazlkayann 12 tanrsnn bir yeralt tanrlar grubu olarak kavak yolunun 12 tanrs ile zdeletirilmesini kabul etmekle birlikte onlarn kraln muhafzln yapan ve 12 kiilik bir grup oluturan L.MEMEEDI meedi adamlar olabilecei de ne srlmtr: J. Suistola, An Attempt to Interpret Yazlkaya, Oulun Yliopisto Historian Laitos: Eripainossaja No: 186, Oulu, 1988, s. 30.

107

olarak resmedilir. Dua ve mitoslarda sava ve salgn hastalk tanrs olarak anlr. ller lkesinin hkmdar olmas da bu zellii ile uyumludur427. Glgam Destannda yeralt dnyasnn anlatld 12. tablette Nergal lm ile ayn anlamda yazlmtr428. G. Wilhelm, Hitit tablet arivinde tanr Nergali tanmlayan metinlere rastlamann zorluundan sz eder; Hattusada yazlan metinlerde Nergal iin, Orta Babil Dnemi rneklerinde grld gibi U.GUR logogramnn m kullanlm olduu yoksa bu logogramn dorudan Tanr Uguru mu gsterdii konusunda kesin bir fikir sahibi olmak iin daha fazla aratrma yapmak gerektiini belirtir429. E. Laroche ise tanrlar szlnde, geleneksel olarak kabul edilen biimiyle U.GURun Tanr Nergale gnderme yaptn yazar430. Hititler tanr Nergali Yazlkaya B odasnda kafas insan, gvdesi iki yatay iki dikey drt aslan, bacaklar kl olan tanr eklinde tasvir etmilerdir. Gvdenin insan pozuna uydurularak hem de bir kl kabzas grnm verilerek- drt aslan tarafndan resmedilmesi Nergalin ikonografide zaman zaman aslan olarak gsterilmesi ile uyum oluturmaktadr. Yazlkaya B odasnn IV. Tuthaliyann mezar ant olabilecei pek ok nemli aratrmac tarafndan dnlm ve tartlmtr431. Yukardaki verdiimiz bilgilerin nda yeralt tanrs Nergal olduu aka anlalan devasa kl tanrnn hemen yannda, koruyucu tanrs arruma432 ile birlikte IV. Tuthaliyann ona selam durur ekilde tasvir edilmesi433, Yazlkaya B odasnn lmle ve ller diyarnn efendisi Nergalle ve yeralt tanrlaryla balantl olduunu gstermektedir.

427

Nergal, http://en.wikipedia.org/wiki//Nergal, 20 September 2006; M. F. Lindemans, Nergal, http://www.pantheon.org/articles/n/nergal.html, 3 March 1997. Kramer, 1998, s.171. Wilhelm, 1994, s. 54. Laroche, 1947, s. 124. Gurney, 1977, s. 41 ve 62 vd; Wilhelm, 1994, s. 66 vd. Hurrilerin ba tanr ifti Teup ve Hepatn olu, bkz. Laroche, 1947, s. 58.

428 429 430 431 432 433

Yazlkaya B odasnn Yeralt Dnyasnn tanrlarna ibadet edilen bir yer olduu ve IV. Tuthaliyann koruyucu tanrs arruma ile birlikte cehennem tanrs Nergale doru ynelmesi ve hem tanrnn hem de insann sa yumruklarn ona selam verir gibi ileri uzatmalar hakkndaki deerlendirmeler iin bkz. van Loon, 1985, s. 26.

108

Yazlkayann B odasnda yeralt tanrlarnn n planda olduu aka anlalmaktadr. Ancak A odasndaki tanrlar alay iinde de yeralt tanrlarna rastlamak mmkndr. B odasndakilerin ayns olan no. 1-12deki koan tanrlar zaten yeralt tanrlar olarak belirlemitik. No. 26da sol eliyle omzunun zerinde orak tayan tanr Piaiaphi isimli tanr ile no. 27de yine sol eliyle omzunun zerinde dirgen tayan ve Nergal (?) ile eitlenen tanr da yeralt tanrlar grubu iinde deerlendirilebilir434 (Tablo 29). Sava Tanrlar arasnda yer alan Hatti tanrs ulinkatte435 ve Hurri tanrs uwaliyatta436 da Nergal ile zdeletirilmektedir437. ulinkatte, sava tanrs olmasnn yannda, salgn hastalk ve veba tanrsdr438; Yazlkaya A odasndaki tanrlar alaynda no. 30daki Hurrili tanr Heui ile de zdeletirilmektedir ki, Heui da salgn hastalk ya da sava tanrs olarak anlmaktadr439. Bunun yan sra no. 33deki sava tanrs Atabi de Heui gibi yeralt ile yakndan ilgili bir tanrdr. Bunlarn yannda Hitit panteonuna girmi olan Luwili tanr Yarri440 de, Nergal ile benzer rolleri stlenmekte, yayn kuanm bir salgn hastalk ve veba tanrs olarak tanmlanmaktadr. Yazlkayann A odasnda tanrlar alayndan ayr olarak onlarn karsndaki bir duvara ilenmi olan IV. Tuthaliya tasviri ok ilgi ekicidir. Burada kral iki da zerindedir; baka bir deyile bir tanr gibi resmedilmitir. M. N. van Loon IV. Tuthaliyann bu tasvirinin B odas rlyefleri ile ayn zamanda yapldn yani IV. Tuthaliyann lp tanr olduktan sonraki zamana denk dtn ifade eder441.
434 435 436

Gurney, 1977, s. 24; van Loon, 1985, s. 21. Laroche, 1947, s. 31.

Laroche, 1947, s. 60; H. G. Gterbock, The God uwaliyat Reconsidered, RHA XIX/68, 1961b, s. 1 vdd.
437 438

Gterbock, 1949, s. 92.

A. M. Dinol, 1982, s. 77; Gurney, 1977, s. 17; ulinkattenin bir sava ve salgn hastalk tanrs olarak binalar ve ehirleri btn bu ktlklerden uzak tutmakla grevli olduu ve Boazkydeki kral kapsndaki tanr kabartmasnn ulinkatte olduu hakkndaki neri iin bkz. Darga, 1985, s. 43 vd. H. Otten, Die Gtter Nupatik, Pirinkir, Heue und Hatni-Pisaisaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikaya, Anatolia 4, 1959, s. 27 vdd; Gterbock, 1961b, s. 11; A. Kammenhuber, Hesui, Hisue, RlA 4, Berlin, 1975, s. 369 vdd; Gurney, 1990, s. 117.
440 441 439

Laroche, 1947, s. 82; Gurney, 1977, s. 16; Gterbock, 1949, s. 92. van Loon, 1985, s. 19.

109

Yazlkaya B odasnda sz konusu kraln yeralt tanrlaryla i ielii bu mekann bir l klt iin ina edildii tezini destekler niteliktedir. Ancak ldkten sonra yeraltna deil de kl gkyzne gidip tanr olan bir Hitit kral iin, yeralt tanrlaryla bu kadar yakn bir iliki artcdr! Belki de bunun nedenini len kiide deil de lm olgusunda aramak gerekir. nk yeralt tanrlar lmn nedenidir, lm onlar getirir; bu balamda Yazlkayada B odasnda da tasvir edilmi olan Nergali tek tanrl dinlerin Azraili gibi dnmek mmkndr. Ya da krallarn ldkten sonra yeraltna deil de gkyzne gittikleri fikrini sorgulamak gerekir.

Hitit yeralt tanrlar ile ilgili olarak yaptmz bu kk incelemeden kardmz sonu, pek ok yeralt tanrs olduu halde bunlarn temelde iki ana gruba ayrlabileceidir. lk grup yeraltnda nemli nfuzlar olan ve zamanlarnn belli blmlerini orada geiren ve ounlukla gne tanr ve tanralaryla zdeletirilen veya gne tanralarnn alt kimliini oluturan tanrlardan oluur. kinci grup ise yeraltnn iine hapis olmu, oradan hibir koulda kamayan ve bu alt dnyann yerlisi tanrlardr. Hastalklar saaltmak ya da olumsuz bir durumu olumluya evirmek iin by ritelleri erevesinde kendilerine kurban sunulan tanrlar genellikle bu ikinci gruptakilerdir.

Hitit yeralt tanrlar ile ilgili blm noktalarken, Hitit metinlerinde yanstlan eski Anadolunun lm ve yeralt inanlarnn zenginliini vurgulamak istiyoruz. Kara topran altnda bir dnya kuran eski halklarn, yeralt tanrlarndan ne kadar rktkleri, onunla ilgili her eye tanrsal bir anlam yklemelerinden anlalmaktadr. Aslnda tanr olmayan ukur tanrlatrlm, lm gn yi Gn Tanrs adn almtr. ukuru amakta kullanlan kl ve hanerler bile kutsallk kazanmtr. Hititlerin kara topraktan ve onun ilahlarndan korkup, ekinmelerine ramen onlarla nasl konutuklar, pazarlk yaptklar, daha ok yaamak, daha iyi olmak iin onlar nasl zorladklar konusunu ise by ritelleri kapsamnda yeralt tanrlarna sunulan kurbanlar blmnde greceiz.

110

BLM III LLERE SUNULAN KURBANLAR HAKKINDA BELGE RNEKLER VE DEERLEND R LMES
Hititlerde llere sunulan kurbanlar eitli balklar altnda deerlendirdik. ncelikle lm anndan hemen sonra balayan cenazeyi defnetme hazrlklar srasnda sunulan kurbanlar ele alnd. Hitit ivi yazl metinleri bize yalnzca kraliyet ailesinin cenaze trenleri hakknda bilgi vermektedir. Kral cenaze trenlerinde sunulan kurbanlar ayrntl bir ekilde gzler nne sermeye altk. Kraliyet ailesi dndaki insanlarn llerine cenaze trenlerinde nasl ve hangi kurbanlar sunduklarna dair bilgi a ise arkeolojik kazlarda ele geen belgeler gz nnde bulundurularak kapatlmaya alld. Cenazelerde sunulan l kurbanlar dnda llere olaan d durumlarda sunulan kurbanlar da vardr. Bunlar da ayr bir balk altnda ele alnmtr.

III. 1. Hitit Cenaze Trenleri ve Bu Trenlerde llere ve Yeralt Tanrlarna Sunulan Kurbanlar
III. 1. 1. Hitit Cenaze Trenleri Hakknda Genel Bilgiler
Hitit devlet arivinde cenaze trenleri hakknda bilgi veren metinler Hititlerin kral ve kral ailesine mensup kiilerin ldkten sonra yaktklarn gstermektedir. Cenaze trenlerinde yaplan kurbanlar da dierlerine gre farkl bir nitelik tar. Teknolojinin getirdii kolaylklar sayesinde cesedin yaklarak defni gnmz iin sorun tekil etmez. Bununla beraber tarihin derinliklerine indiimizde, cesedin

111

yaklmasnn, ancak zahmetli bir uratan sonra mmkn olduu grlmektedir442. nsan bedenini yakmaktan kaynaklanan bir takm zorluklardan dolay, cesedi atee vermeden nce dikkatli bir hazrlk yaplmas arttr. Btn zorluklarna ramen, yakarak defnedilmenin neden tercih edildii konusunda dnmek gerekir. Bunun nedenini belgelerde bulamyoruz. br dnya inanc ile yakma arasnda sk bir ba olduunu ancak tahmin edebiliriz. Yakarak defnetmede temel hedefin, yaklmayan bir bedende l ruhunun, beden yok olmadan bedeni terk edemeyecei iin maruz kalaca eitli skntlardan onu kurtarmak olduu dnlebilir. Yaklmayan bedenin ekecei skntlar, topran altnda rme, kokma, kurtlanma vb. eklinde sralanabilir. Belki yakarak tamamen yok olmas salanan bedenin iindeki ruh, bu ekilde rahata hareket edebilecek ve lmszler dnyasna karabilecektir. Cesedin topraa gmlmeyip yaklmas, Blm II. 2de akladmz yeralt dnyasnn veya topran kirli kabul edilmesiyle de ilikili olabilir. Ayrca Blm I.3.3.de kirlilikten arnmann en kestirme yolunun kirli olan yakmak olduuna dair ifadeler kullanmtk. Cesedin yaklmas da len kiinin kirlilikten dolaysyla gnahlarndan kurtulmasnn en kestirme yolu olarak dnlm olabilir. Topraa gmlerek kirlilie terk edilmi bir beden yerine, duman olup gkyzne karan bir beden tercih edilmi olabilir. Hitit kralnn ya da kraliesinin ruhunu ne sradan Hitit insannn ruhuyla ne de gnmzn ruh inanc ile karlatrmak doru olmaz. Bilindii gibi Hitit kral ldkten sonra tanr oluyor ve ruhu gkyzne kyordu; bu ruhun sradan lmller gibi yeralt dnyas ile herhangi bir balants yok gibi gzkmektedir. Ancak aada ele alacamz cenaze metinlerinde yeralt dnyasna ve yeralt tanrlarna ilikin bir takm ritellerin yapldnn anlatlmas baz soru iaretlerine neden olmaktadr. Bu konuya yeri geldike deinecek ve bu sorunu zmeye alacaz. Metinlere dayal olarak ele alnabilecek cenaze trenleri sadece krallarn ya da kral ailesine mensup kiilerin cenazeleridir. Bu cenazeler, anlald kadaryla 14 gn sreyle devam etmekte ve lm olan kral/kralie son derece ayrntl bir ritel kapsam iinde yaklarak defnedilmektedir. Eski krallk dnemine ait tek bir belge, kral cenazenin topraa gmerek defniyle ilgili bir ipucu salamaktadr. Bu belge, Hitit krallnn kurucusu olarak kabul edilen
442

P. T. Barber, Cremation, JIES 18, McLean, Virginia, 1990, s.380.

112

I. Hattuilinin vasiyetnamesidir. I. Hattuili, hastalnn son gnlerinde yazdrd anlalan vasiyetnamesini bitirirken (karsna?) bir direktifte bulunur. Son derece duygusal bir ekilde dile getirilen bu direktif yledir: bedenimi yakk ald ekilde yka, beni gsne bastr ve gsndeki beni topraa gm443. Ancak, herhangi bir Hitit kralnn ya da kraliesinin yakmadan topraa gmln anlatan ya da bu gmlte yaplmas beklenen ritelleri tanmlayan hibir yazl belge aa kartlmamtr. I. Hattuilinin vasiyetnamesi dnda, Hitit krallarnn yaklmadan gmldne dair baka bir Hitit metninde herhangi bir atf yoktur. Kral ailesinin yaklarak gmldn anlatan metinler ise imparatorluk dneminde yazya dklmtr. Bu durumda Hitit krallarnn, kralln ilk yllarnda gmlerek, daha sonraki yllarda ise yaklarak defnedildikleri sonucunu karabiliriz. Yakma geleneini Hurrilerden renmi olabilirler444. Yakma kurbanlarn daha ok Hurri kltr blgesine ait bir zellik olduunu Blm I. 3. 3de belirtmitik. Aada ele alm olduumuz cenaze metinlerinde de greceimiz gibi cesedin yaklmas yan sra pek ok yakma kurban sz konusudur. Hem cesedin, hem de lnn mlkiyetine gemi canl ve cansz kurbanlarn byk ounluunun yaklmas ayn manta dayanmaktadr diye dnyoruz ve yakma olgusunun kirlilik kavramyla balantsn da gz ard etmiyoruz. Cesedi yakarak defnetme geleneinin Hurriler tarafndan da uyguland bilinmektedir. rnein Hurri konfederasyonu kral Parattarnann yaklm olduuna dair bir kayt mevcuttur445. U. B. ve H. Alkm da Eski Ahitde kremasyonun varlna kant tekil eden bir pasaj deerlendirmilerdir: srail Kral Saul ve oullarnn, Philistler tarafndan Gilboa Danda yenilgiye uratldklar zaman ldklerine, Beth Shan suruna aslm balar kesik cesetlerinin kurtarldktan sonra yakldklarna ve kemiklerinin
443

I. Hattuilinin vasiyetnamesinin transkripsiyon ve tercmesi iin bkz. F. Sommer A. Falkenstein, Die hethitische-akkadische Bilingue des Hattusili I (Labarna II), Mnchen, 1938, s. 16 vd; ayrca bkz. Otten, 1958a, s.9; A. M. Dinol, 1982, s. 29; Haas, 1994, s. 216; Haas, 1995, s. 2023.

Ceset yakma geleneinin Hurri etkisi sonucunda ortaya kt hakkndaki gr iin bkz. Haas, 1994, s. 219.
445

444

U. B. Alkm - H. Alkm, Gedikli (Karahyk) Kazs Birinci n-Rapor, Belleten XXX, Say 117, Ankara, 1966, s. 24 vd, d. n. 41; A. Alpman, Kral Parratarna ld ve Yakld m?, Tarih Aratrmalar Dergisi 1981-1982, C. XIV, S. 25, Ankara, 1982b, s. 315 vdd.

113

de Jabesh-Gileadda gmlm olduklarna (yakl. ol. M.. 1010) dair kayd da (I. Krallar 31: 1-13) ayrca hatrlatmak isteriz446. Hurriler ile ayn kltr blgesinde yaayan srailliler byk olaslkla onlardan etkilenmilerdir. Hitit ncesi Anadolu ve evre kltrlerde kremasyonun var olduuna dair ipularna yaznsal rnekler dnda arkeolojik sitelerde de rastlanmtr. rnein Gaziantep snrlar iindeki Gedikli Hykde, Eski Tun Dneminin son evresinde Anadolunun, Suriyenin ve Kuzey Mezopotamyann yaygn bir l yakma adetine sahip olduunu gsteren kremasyon (l yakma) mezarl aa kartlmtr447 (Eski Anadolu kronolojisi iin bkz. Tablo 1). A. M. Dinol, Anadoluda kremasyonun ortaya k ile ilgili sorunlar u ekilde zetlemektedir448: Yakma gm gelenei acaba belirli bir etnik gruba balanabilir mi? Bu gm tr en eskiden balamak zere belli bir toplumun doudan batya ya da batdan douya geliini gsterebilir mi? Bu sorulara yant verebilmek iin, arkeolojik verilerin oalmasn beklemek gerekmektedir. Hitit kltr alannn dnda kalan ve Osmankayas ile Ilca mezarlklarndan daha ge bir zamana tarihlenebilen Troyann VI. katnn son evresine rastlayan yakma gm mezarlar, ilk bakta, 3. bin ylda yakma gmlerin Anadoludaki en eski rneklerini veren Gedikli ile balayan ve 2. bin ylda Hititlere geen, oradan da Bat Anadolu (Troya) aracl ile bat dnyasn etkileyen bir gelenein yaylm yolunu belirler gibi gzkmesine karn, imdilik bu sorular yantsz brakmak daha uygun olacaktr.

Kral ailesinden olmayan insanlarn ya da halktan kiilerin ldkten sonra nasl bir trenle defnedildiine dair ise kesinlikle hibir yazl belge yoktur. Ancak bu konuda, arkeolojik kazlarda tespit edilen mezarlara bakarak bir takm sonulara varmak mmkn olabilir. Kazlardan elde edilen bulgular bize Hitit dnemi Anadolusunda yaayan insanlarn llerini hem gmerek hem de yakarak

446 447 448

U. B. Alkm - H. Alkm, 1966, s. 25. U. B. Alkm - H. Alkm, 1966, s. 26. A. M. Dinol, 1982, s. 94.

114

defnettiklerini gstermekte ve bu defin trenlerinin nasl yapld konusunda az ok bir ipucu salayabilmektedirler. imdi M.. 2. bin ylda Hitit blgesi iinde yer alan bir takm mezarlk buluntularn deerlendirelim.

III. 1. 2. Hitit Dnemi Mezarlklar ve Bu Mezarlklarda Tespit Edilen Kurban Uygulamalarna Dair pular
Arkeolojik kazlarla aa karlan M.. 2. bin yl Hitit blgesi mezarlar, o dnemde insanlarn llerini nasl defnettikleri konusuna k tutar. Defin srasnda yaplan kurbanlar hakknda, cenaze metinlerinin verdii bilgilerin dnda, arkeolojik kazlarda tespit edilen halk mezarlklarnda, sradan Hitit vatandann da defnedilirken bir takm kurban trenlerinden mahrum braklmadna dair az da olsa izler bulmak mmkndr. M.. 2. bin yl Hitit mezarlar, cesetlerin hem yaklarak hem de yaklmadan defnedildiini gsterir449. Asur Ticaret Kolonileri dneminin ge dnemi olarak kabul edilen ve Kltepe Ib ile ada olan tabakalar, Hititin az ncesi ya da Erken Hitit a olarak da deerlendirilebilmektedir. Sz konusu dneme ait mezarlar, genellikle yerleim yeri ii gmmeler oluturur. Bunlar arasnda, Acemhyk450, Aliar451, kiztepe452, Kusura453, Kltepe454 ve Boazky byk kale, kuzeybat yamac, aa ehir

449 450

Akyurt, 1998, s. 43 vdd; Macqueen, 2001, s. 147 vd.

N. zg, Acemhyk Kazlar (Excavations at Acemhyk), Anadolu/Anatolia X, Ankara, 1966, s. 1 vdd.

451

H. H. von der Osten, The Alishar Hyk, Seasons of 1930-32, Part II, OIP (Oriental Institute Publications) XXIX, Chicago, 1937, s. 84.

452

U. B. Alkm, Haberler-1975 Samsun Blgesi Aratrmalar ve kinci Dnem kiztepe Kazlar, Belleten XL, Ankara, 1976, s.717 vd.

453

W. Lamb, Excavations at Kusura near Afyon Karahisar, Archaeologia LXXXVII, Ankara, 1937, 1-64.

T. zg, Kltepe Kazs Raporu 1948 (Ausgrabungen in Kltepe 1948), TTKY V-10, Ankara, 1950; T.-N. zg, Kltepe Kazs Raporu (Ausgrabungen in Kltepe 1949), TTKY V-12, Ankara, 1953.

454

115

ve bat yamac kesimleri455 yer alr. Ancak Boazkydeki bu yerleim yeri ii gmme mezarlar, Hitit ncesi dnemden Hitit imparatorluk dnemine kadar uzanan bir dalm gsterirler456. Maathykde457 de hangi yap katna ait olduu tam olarak tespit edilemeyen bir yerleim yeri ii Hitit mezar bulunmutur. Bunlarn yannda Hitit lkesinin bat snrnda, Eskiehirin 35 km. kuzeybatsnda Demircihykte hem Erken Hitit dnemine hem de Eski Hitit dnemine tarihlendirilen yerleim yeri ii gmmeler bulunmutur458. Asur Ticaret Kolonileri ann ge evresi ile Eski Hitit dneminin kesitii dneme ait ve Hitit mezarlar kapsam iinde deerlendirilebilecek, yerleim yeri dnda baz mezarlk alanlar da kefedilmitir. Bunlar arasnda, Acemhyk yaknlarnda bulunan Arba mezarl dikkate deerdir459. Mezarlkta iki farkl defin gelenei uygulanmtr: kremasyon ve gmme. Her ikisinde de hem basit hem de incelikli yntemlerin uygulanm olduu grlmektedir. Kremasyon mezarlarda urneler kullanlm veya basit kremasyon yaplmtr. Gm mezarlarda da basit gmler ve pithos gmler olmak zere iki tarz vardr460. Yasshyk (Gordion)un kuzeydousunda yer alan mezarlk461, yerleim yeri d gmme mezardr ve gmlerde kremasyon izine rastlanmaz. Hitit lkesinin bats olarak kabul edilebilecek Afyon yresinde, Yanarlar mevkiinde de sz konusu dneme ait bir mezar tespit edilmitir. Bu mezarda ller kpler iine gmlm ve burada da herhangi bir kremasyon izine rastlanmamtr462.
K. Bittel-R.Naumann, Boazky-Hattua. Aus den Grabungskampagnen 1931-1939 und 1952-1969, WVDOG 87, Berlin, 1972, s. 116 vd.
456 457 455

Akyurt, 1998, s.63.

Maathyk, Haberler: T.T.K. (Trk Tarih Kurumu) Genel Kurulu nun Yllk Toplants Maathyk Kazs, Belleten X/37, Ankara, 1946, s. 220 vd.

B. Kull, Demircihyk V. Ergebnisse der Ausgrabungen 1975-1978, Die Mittelbronzezeitliche Siedlung, Mainz am Rhein: Verlag Philipp von Zabern, 1988, s. 216 vd.
459

458

A. ztan, Preliminary Report on the Arba Cemetary at Acemhyk, Essays on Ancient Anatolia in the Second Millenium B. C., (ed.) H.I.H. Prince T. Mikasa, Wiesbaden, 1998, s. 167 vdd. ztan, 1998, s. 168 vd. M. Mellink, A Hittite Cemetery at Gordion, Philadelphia, 1956, s. 4 vdd. K. Emre, Yanarlar: Afyon Yresinde Bir Hitit Mezarl, Ankara,1978, s. 1 vd.

460 461 462

116

Bunlarn yannda, Ilca463 ve Boazky yaknlarndaki Osmankayasnda464 yakma mezarlarn okluuna ramen, yakmadan gmme mezarlar da aa kartlmtr. Yazlkaya ak hava tapnann hemen yannda, A odasnn kuzeyinde de, Eski Hitit dnemine ait drt basit toprak mezar saptanmtr465. Ayrca Konya Karahykde, yerleim yerinin eitli noktalarnda, Asur Koloni Dneminin ge evresine ya da Erken Hitit dnemi olarak kabul edilen dneme ait, yakma ve yakmadan gmme mezarlar aa karlmtr. Bu nedenle sz konusu Karahyk mezarlarn, yerleim yeri ii gmmeler olarak deerlendirmek de mmkndr466. Hitit ana ait tabakalarda her iki gm tipine de rastlanmas, Hitit toplumu iinde birbirinden farkl geleneklerin beraber yaadnn kantdr.

Homeros destanlarnda son derece etkileyici bir ekilde anlatlan yakma trenlerinin467, Hitit ivi yazl metinleri arasnda rastladmz kral ya da kralienin cenaze merasimi ile ok yakn benzerlik gstermesi ilgintir. Destanlarda anlatlan cenaze trenleri ile Hitit metinlerindeki trenlerin benzerlikleri, pek ok aratrmacnn dikkatini ekmitir468. Bilindii gibi lyada ve Odysseia destanlarnda anlatlan konunun Hititlerin imparatorluk dnemi ile e zamanl olduu farz edilir. Hititler ile ada olan dnemde yani M.. 2. binde Hellasda yakma geleneinin izlerine, arkeolojik veriler gz nnde bulundurulduunda yaygn olarak rastlanmamtr469. Oysa, Anadoluda M.. 2. bin yla ait Hitit yerlemelerinde

463 464

W. Orthmann, Das Grberfeld bei Ilca, Wiesbaden,1967, s. 10 vdd.

K. Bittel et al., Die hethitischen Grabfunde von Osmankayas, WVDOG 71, Berlin, 1958, s. 1 vdd.
465 466

Bittel et al., 1975, s. 80, ek. 61 a-c, 63.

S. Alp, Konya-Karahyk Hafriyat 1953, Trk Arkeoloji Dergisi VI-1, Ankara, 1956, s. 35 vdd.
467 468

Homeros, lyada, XXII, 1-255.

K. Bittel, Hethitische Bestatungsbruche, MDOG 78, 1940, s.12 vdd; U. B. Alkm-H. Alkm, 1966, s.20; L. Christmann-Franck, Le rituel des funerailles royales hittites, RHA 29, 1971, s.6; Gurney, 1990, s.139; J. Puhvel, Homer and Hittite, Innsbruck, 1991, s. 7; Popko, 1995, s.155.
469

. apar, Homeros Destanlar Inda Anadolu-Hellas l Gmme Adetleri, ADTCFD XXXIII, Ankara, 1990, s.72 vd.

117

yakma mezarlar, pek ok arkeolojik sitede tespit edilmitir470. Bu mezarlar sayesinde, Hitit dneminde sadece kral ya da kraliyet ailesine mensup kiilerin deil sradan insanlarn da yaklabildiini anlyoruz. Bu durumda destanda anlatlan bu tr kltrel yaam zelliklerine ait bilgiler, Hellas (gnmzn Yunanistan)dan ok Anadoluya zg nitelikler tamaktadr. Yukarda da szn ettiimiz gibi Ilca (Ayan kuzeybatsnda yer alan Ilca kyndedir), Osmankayas ve Balarbakayas mezarlklar, yalnzca kral ve st dzey kiilerin deil halktan insanlarn da llerini yaktklarn ortaya koyar. Ilca ve Osmankayasndaki mezarlarda yaklarak gmlen cesetlerin sradan insanlara ait olduklar, ok zengin olmayan mezar hediyeleri sayesinde anlalmtr. Mezar hediyeleri dnda bu mezarlarn, alt tabakadan insanlara ait olduu konusunda baka bir kant daha vardr. T. van den Hout, iskeletler hakknda yaplan aratrmalarn, burada gmlen insanlarn yalarnn 30-35 yl gemediini gsterdiini ifade eder471. Oysa Hititlerin yksek sosyal snfna ait insanlarn ok uzun yllar yaad bilinmektedir. rnein III. Hattuilinin 70 yldan fazla yaad, Puduhepann da 90 yalarnda ld iddia edilmektedir472. Bu durumda sz konusu mezarlarn, yksek tabakadan insanlara ait olamayaca aka ortadadr. Yukarda sz edilen ve halk mezarlklar olarak nitelendirilebilecek mezarlarda, cenaze treninde yaplan kurbanlarla ilgili bir takm bilgiler elde edebiliyoruz. rnein kansz kurban uygulamalarndan biri olan iki kurbanna dair kalntlar pek ok mezarlkta aa karlmtr. Hayvan kurbanyla ilgili olarak da yine birka nekropolde hayvan kemikleri ve kalntlar gze arpmaktadr. lnn mezar banda ya da cesedin yannda yaplan iki kurban (libasyon), metinlerde aka anlatlmaktadr. Aslnda l iin iki kurban, Hititler dnda pek ok toplumda uygulanmaktadr ve evrensel bir nitelik kazanmtr. rnein, . M. Akyurt, Yanarlar mezarlnda, kp mezarlarn dnda bulunan testi ve ibrik tr kaplarn libasyonla ilgili olmas gerektiini vurgulamtr473. zellikle de Yanarlarda bulunan emzii antilop ba eklindeki ibrie dikkat
470

Bu mezarlarn M.. 2. Binde Anadoluda daln gsteren harita iin bkz. Akyurt, 1998, Harita 2. van den Hout, 1994, s. 55. van den Hout, 1994, s. 55. Akyurt, 1998, s.132.

471 472 473

118

ekmitir474. . M. Akyurta gre bu tr ibriklerin Kltepe mezarlarnda da bulunmas ve Kltepe mhr basklarnn birinde benzerinin temsil edilmesi onun l kltyle balantl olduunu gstermektedir. Bununla balantl olarak Ilca mezarlk alannda bulunmu bir ritonun da ayn anlam tayor olabileceini ve bu tr ibriklerin Ilca, Aliar, Kltepe ve Acemhykteki mezarlarda da aa karldn ifade etmitir. Aslnda cenaze treni metinlerinde, riton kullanmna dair ipucu bulmak mmkndr475. Libasyonda kullanlan seramiin krldn, aada ele alacamz, cenaze trenini anlatan metinlerde okuyoruz. Hitit dnemine ait halk mezarlarnda da krlm seramik paralar gn yzne karlmtr. Bu da gstermektedir ki bu adet, en tepeden en aaya kadar, Hitit toplumunun btn sosyal katmanlarnda uygulanmtr. K. Emre476, Yanarlar mezarlnda baz kaplarn az kenarlarnn veya kulplarnn krk olarak brakldn belirtmektedir. Gordiondaki mezarlkta da muhtemelen libasyondan sonra krlm olan seramikler, paralar halinde tespit edilmitir477. Cesetlerin yaklarak defnedildii Ilcada da, yakldktan sonra cesetten kalanlarn iine konulduu urnelerin zerinde, krlm seramik paralar gzlemlenmektedir478. Ilcada aa kartlan btn kaplarn, genellikle libasyonda kullanlan gaga azl testiler olduu grlr479. Libasyonda kullanlan seramiklerin hangi dnceyle krld ya da para para edildii konusu ok ak deildir. Ancak bu konuda, son derece akla uygun tespitler yaplmtr. G. Thomson, bu nesnelerin ilerindeki byy salvermek amacyla krldn syler. Ona gre, bunlar lenin kiisel eyas olarak, onun yaamndan bir eyler tamaktadrlar; olacaklardr
474 475 476 477 478 479 480

dolaysyla

onun

eski

durumuna

dndrlmesinde

etkili

480

. Anlald zere G. Thomsona gre, krma eylemi, lnn belki de

Akyurt, 1998, s. 133. van den Hout, 1994, s.66. Emre, 1978, s. 34. Mellink, 1956, s.8. Orthmann, 1967, Lev. 7:143. van den Hout, 1994, s. 54.

G. Thomson, Eski Yunan Toplumu stne ncelemeler: Tarih ncesi Ege II, (ev. Celal ster), stanbul, 1985, s. 265.

119

bir hayalet olarak, canllar dnyasna geri dnn engellemek iin yaplan bysel bir hareketten baka bir ey deildir. T. van den Hout ise seramiklerin bakalar tarafndan bir daha kullanlmamas ve sonsuza kadar lnn mal haline gelmesi iin krldn syler ve ancak bunun sadece kederden kaynakl bir hareket olabileceini de ekler481. l iin dzenlenen ritelde lye yakn ya da temas ettirilerek kullanlan bir seramiin artk kirlendii ve kirliliin de her trl ktln kayna olduu dncesi bu seramiklerin tahrip edilmesinin bir baka nedeni olabilir. Burada sz edilen kirlilik elbette ki mecazi bir nitelik tamaktadr482. zellikle yaklarak defnedilen bir cesedin ani olarak biim deitirmesine paralel olarak, libasyonda kullanlan seramiin de benzer biimde para para edilerek deforme edilmesini ve lnn aidiyetine terk edilmesini, sz konusu seramiin kurban edilmesi olarak yorumlamak istiyoruz. 2. bin yl Anadolusunun Hitit blgesine tekabl eden mezar buluntularna baktmzda, metinlerle paralellik gsterir ekilde, ller iin hayvan kurban yaplm olduunu grmekteyiz. Hayvan kurban iin delil salayan hayvan kemikleri sadece, llerin yaklarak gmld mezarlarda deil, llerin yaklmadan gmld mezarlarda da karmza kar. Kurban edilen hayvanlarn btn olarak ya da belli bal vcut paralarnn lyle birlikte gmlmesi, Anadoluda Hitit ann balamasndan nce de uygulanyordu. Bu gelenek de, lye libasyon gibi sadece Hititlere zg deildi. Pek ok baka uygarlkta bu adet vard. Aslnda l iin hayvan kurban biraz da cenaze yemei ile balantl bir riteldi. Hititlerden nce orta Anadoluda yaayan Hatti halkna ait olduu dnlen Alacahyk kral mezarlarnda, ller iin yaplan kurbanlar ve cenaze yemei ile ilgili son derece arpc kalntlar ele gemitir483. Mezarlarn pek ounda, koyun ve sr kalntlar, kpek iskeleti aa karlmtr. Koyun ve srlarn yalnzca ba ve bacak kemikleri lye sunulmu olmasna ramen, kpek iskeletleri tam olarak ele
481 482

van den Hout, 1994, s.54 vd.

Kirlilie neden olan unsurlar hakknda bkz. A. nal, Hititler-Etiler ve Anadolu Uygarlklar, Ankara, 2000, 173; lye temasn kirlilik nedeni olduu hakknda bkz. Goetze, 1957a, s. 153.
483

T. zg, ntarihte Anadoluda l Gmme Adetleri, Ankara, 1948, s. 92 vd.

120

gemitir. Bu da, yenilebilir hayvanlarn cenaze yemeinde tketildiini, hayvandan geriye kalanlarn lye sunulduunu, kpein ise ldrldkten sonra btn olarak lyle beraber br dnyaya gnderildiini gsterir. Alacahykde lnn mezar zerine dzenli olarak yerletirilen kurban hayvanlarnn kemiklerine bakldnda eine rastlanmayan bir cenaze yemei ve l kurban ile kar karya kalrz. T. zg, bugne kadar, Anadoluda dahil olmak zere hibir yerde, mezar zerine dzenli bir ekilde yerletirilmi bu trl kurban hayvanlar bulunmadn belirtir ve ekler: Bu, Alacahyk btn n Asya mezarlarndan ayran bir kurban merasimidir. Sr bacaklarnn trnaklaryla beraber bulunmas, bu paralarn yenmeden konulduu ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Alacahykde mezar stndeki eksik kemikli, kurban hayvanlarn mezarn iine, lnn yanna gmen Kbrs ve Ege Dnyasnn eitli hayvanlarndan ayrmak gerekir. Alacahykdekiler l gmldkten sonra balayan l yemeinde, mezar sahibinin hissesine den kurban kalntlardr. Ege ve Kbrsdakiler ise bizzat lye ait olan ve yenilemeyen veya lye kurban edilen hayvanlardan ibarettir 484. rnein yine Eski Tun Dnemine ait bir mezarlkta, orum il snrlar iinde tespit edilen Resulolu mezarlnda aa kartlan kp mezarlarn etrafna braklan sr balar ve ayaklar da bir kurban merasimi ve cenaze yemei ile ilgili olmaldr485. anlurfa ili Birecik ilesinin 15. km. gneyinde yer alan Gre Vrikede Eski Tun Dnemine ait mezar alan da ilgin bir rnek tekil etmektedir. Burada eitli tiplerde 10 mezar aa kartlmtr. Basit toprak mezarlar, oval oda mezarlar, kerpi sanduka, ta sanduka, mlek ve kp mezarlar, ta evrili mezarlar M.. 3. binde Anadolu ve Suriyede kullanlm olan mezar tipleridir. Bu mezarlarn bazlarnda bulunan hayvan kemikleri ve adak kaplar bir cenaze yemei ve l kurbannn gerekletirildiinin iaretidir486.

484 485

T. zg, 1948, s. 95.

T. Yldrm, orumun Gneybatsnda Yen Bir Erken Tun Devri Mezarl, orum Kltr-Sanat, S. 1, orum, 2004, s. 6 vdd.
486

A. T. kse, Gre Vrike Kazlar, Argos Gemicileri 7, Ankara, 2002, s. 47 vd; kse, 2005, s. 2 vdd.

121

Hitit dnemine gelindiinde, defin geleneklerinin, lye hayvan kurban ya da cenaze yemei konusunda ok fazla deimediini grrz. M.. 3. bin yldan hatta daha ncesinden balayan l kurban gelenekleri M.. 2. bin yla tekabl eden Hitit dneminde de uygulanmaya devam etmitir. zellikle de metinlerle paralellik salayan l kurbanna dair bir takm kantlara, Hitit mezarlarnn bazlarnda da rastlamak mmkndr. ounlukla iinde yakma mezarlarn bulunduu Ilca mezarlk alan, bu adan zengin bir malzeme vermektedir. Mezarlarn iinde veya dnda, l gmme trenleri ile ilgili grlen, yanm ya da yanmam 13 kei veya koyun, 4 domuz ve 4 sra ait kemikler saptanmtr487. Osmankayas mezarlnda da, yaklm cesetlerin kllerinin konulduu urnelerin altnda veya evresinde eitli hayvan kemikleri bulunmutur488. En azndan 13 ateee ait olmak zere, grup halinde 3 kafatas ve baz vcut kemikleri ele gemitir489. Bir at btn olarak gmlmtr490. Ayrca 6 kpek, 3 domuz, 3 koyun ve bir srn kalntlar bulunmutur491. Sr, domuz, koyun, kei ya da benzeri hayvanlar ounlukla da katrlar sk sk yalnzca balar ile bulunmulardr. T. van den Hout, bulunan hayvanlarn tamamnn, glerinin doruunda ve erkek cinsinden olduklarn vurgular492. Osmankayas ve Ilca mezarlklar ile ortak zellikler tayan kremasyon ve gmme eklindeki iki farkl defin geleneinin e zamanl olarak uygulanmasAcemhyk Arba mezarlnda da kurban hayvanlarnn kalntlarna, ounlukla da kz balarna rastlanmaktadr493. Maathykde E. Akurgal tarafndan yaplan kazlarda, Hitit dnemine ait yap katnda bir gmmeyle ilgili olup olmad tam olarak anlalamayan bir at, etraf

H. Helmuth, Anthropologische Untersuchungen von Leichenbrnden, W. Orthmann, Das Grberfeld bei Ilca, Wiesbaden, 1967, s.66, 68 ve 70; Akyurt, 1998, s. 47.
488 489 490 491

487

Bittel et al., 1958, s. 16 vdd. Bittel et al., 1958, Lev. XI, s. 1 vd; Haas, 1995, s. 2023. Akyurt, 1988, Lev. 27.

V. W. Herre M. Rhrs, Die Tierreste aus den Hethiter Grabern von Osmankayas, Die hethitischen Grabfunde von Osmankayas, WVDOG 71, K. Bittel et al. (eds.), Berlin, 1958, s. 63 vd.
492 493

van den Hout, 1994, s.55. ztan, 1998, s. 171.

122

talarla rtl dzenli bir ukura gml olarak bulunmutur494. Bu ynyle, Osmankayas mezarlnda bulunan at gms ile benzerlik gstermektedir. Atlarn cenaze trenleri srasnda kurban edildiini, aada aktaracamz Hitit kral cenazelerine ait pasajlardan da reniyoruz. Cenaze ritelleri dnda, atlarn kurban edildiine dair neredeyse hibir bilgimiz yoktur. Yalnzca Gneydou Anadolu blgesi kaynakl bir bayram treninde sra d bir at kurbanna deinilmektedir. Bu trende atlar yaklmaktadr. Bu trenin ierii ile cenaze treni metinleri arasnda benzerlikler vardr. Belki de Gneydou Anadolu kkenli bu trende, cenaze trenine ait riteller anlatlmaktayd495. nk burada da, aada greceimiz Hitit l ritellerinde olduu gibi atlarn yannda sekiz koyun ve bir inek kurban edilmektedir. Demircihykdeki yerleim yeri ii gmmeler arasnda da bir kpek mezar aa kartlmtr496. At ve kpek gibi hayvanlarn yenilebilir hayvanlardan farkl olarak, btn halinde gmld aka ortadadr. Btn ya da paralar halinde de olsa, lnn mezarna ya da yaknlarna braklan hayvanlar, lye sunulan kurbanlar kapsamnda dnlmelidir. Hem Hitit cenaze metinleri hem de Hitit mezarlk buluntularnda karmza kan kurban hayvanlar arasnda kuun da zel bir yeri vardr. Ku yeralt dnyasyla balantl ritellerde kullanlr ve genellikle de yeralt tanrlarna kurban edilir497. Baka hibir canlda bulunmayan uma yetenei, insanlarn her zaman ilgisini ekmi ve ona olaanst vasflar yklemelerine neden olmutur. Belki de Hititler, gkyznde zgrce szlecek kadar hafif olan bu yaratn, dier dnya iin esiz bir eli olacan dndler. Hitit mezarlarna baktmzda ku kurbanna ait izlerle karlamyoruz. Ancak, Hitit cenaze metinlerinden krallarn ve kralielerin cenazelerinde kularn kurban edildiini biliyoruz. Bu konuda bize ipucu salayan mezarlk alanna Hitit yurdunun ok uzanda, Anadolunun kuzey bat kylarnda Troyada rastlyoruz. Defin
E. Akurgal, Haberler-Zile Maathy Kazs, Belleten X, 37, Ankara, 1946, s. 221; Akyurt, 1998, s. 56.
495 496 497 494

Haas, 1994, s.417. Akyurt, 1998, s. 144. Wilhelm, 1994, s.74.

123

gelenekleri

bakmndan

Hititler

ile

yaknlklar

tartlmaz

olan

Troya

mezarlklarnda da yaklarak defnedilen mezarlar tespit edilmitir. Bu mezarlar, Hitit mezarlaryla ayn tarihi dnemi paylamaktadr. Troya mezarlk alanlarnda ve yakma alan olarak dnlen alanlarda pek ok byk ve kk ba kurban hayvanna ait kalntlarn yannda, yaklm ya da yaklmam ku kurbanna ait kalntlar da tespit edilmitir498. Ku iskeletlerine rastladmz bir baka yer Hitit Yazlkayasdr. Dnemin kaz bakan K. Bittelin verdii bilgiye gre, Yazlkaya ayn zamanda mezarlk alan olarak kullanlan bir kaya ant olmutur; 1966da yaplan kazlar bu durumu aka gzler nne sermitir499: kaya antnn kuzeyindeki d kenarda iki derin oyuk bulunmu ve burada da daha sonraki dnemlerde alt st edilen mezarlara rastlanmtr, ancak ele geen seramiklerin tarihi kesin olarak Hitit mparatorluk Dnemine aittir; ayrca A odas ile B odasna giden yol zerindeki kayada bir baka yark tespit edilmi ve bu yarkta insan iskeletlerinin yannda ku iskeletleri aa kartlmtr; kulardan biri on drt bronz iviyle yere sabitlenmi ve kk bir ukurun iine kastl olarak hapsedilmitir500. Bu durum bir ku kurban yapldn kesin olarak gstermektedir. Daha nce de ifade ettiimiz gibi ku kurban yeralt dnyas ile ilgili ritellerde karmza kmaktadr. Yere aklm ivi ya da benzeri nesnelerin yeralt dnyas ve dolaysyla ller dnyas ile bir balants olduunu da Blm IIde anlatmtk. Yazlkaya B odasndaki alt taraf yere aklm kl eklindeki acayip figrn de yeralt tanrs Nergalin simgesi olduu baz metinler araclyla teklif edilmiti (bkz. Blm II. 3). Ku kurbanna ait bu tr arkeolojik veriler ve B odasnn duvarn ssleyen ve yeralt dnyasnn hakimi Nergali simgeledii dnlen devasa figr, Yazlkaya B odasnn l kltne adandna dair nemli bir ipucudur501. Hitit dnemine ait mezar buluntularna baktmzda, kesin olarak bir krala ait mezar yeri saptayamyoruz. Baz kaya antlarnn ve Boazkydeki baz yaplarn, cesetleri yaklm olduu dnlen Hitit kral ve kralielerinin mezarlar olduu ne
498 499 500 501

Akyurt, 1998, s.11 vd. K. Bittel, Hattusha, Capital of the Hittites, Oxford, 1970, s. 108 vd. Bittel, 1970, s. 110.

Bittel, 1970, s. 110; Bittel et al., 1975, s. 12; Gurney, 1977, s. 42; Gterbock-Kendall, 1994, s. 50; Macqueen, 2001, s. 145 vd.

124

srlmektedir. Ancak gmlerek defnedilen herhangi bir Hitit kralna ait mezar yaps iin neri yoktur. Hitit krallarnn mezarlarnn gizemi konusunu sorgulayacak olursak, genellikle yaklarak defnedilen ve yalnzca kl ve kemikleri kalan Hitit kral ve kralielerinin mezarlarnn tanmasnn kolayldr. Bu mezarlar zaman zaman deiik yerlere, oluturduklar kltlerle birlikte tanmlardr. rnein Muwatalli, bakenti Hattuadan Tarhuntaaya tadnda atalarnn kltn de beraberinde

gtrmtr. Byk olaslkla l atalarnn klt iin, Tarhuntaada yeni yaplar ina ettirmitir502.

III. 1. 3. Hitit Cenaze Treni ile lgili Metinler

Hitit cenazesini anlatan mevcut ivi yazl tabletlerde ilgin ayrntlar ve zenli anlatm hemen dikkati eker. lnn yaklmasn takiben gerekleen ritelleri konu edinen tabletler ve tablet fragmanlar, nitelikleri bakmndan kendi ilerinde ayrlabilmektedir. E. Laroche, cenaze metinlerini, ritel metinleri balnda 450 katalog numaras altnda toplamtr; snflama yaparken ise bunlar by ritelleri kategorisine yerletirmitir ki, by ritellerinin SISKUR bal altnda toplandn daha nce belirtmitik. nk, aada da grlecei gibi, by ritelleri cenaze treni boyunca geni yer tutmaktadr ve yaplan kurbanlarn nemli bir ounluu ritelde analoji (taklit) by teknii kullanlarak gerekletirilmektedir. Aslnda by ile tipik tapnak klt ritelleri burada kaynatrlmtr. rnein eitli tanrlara ve lnn ruhuna ime (Hititesi eku-) ve ou pasajda anlatlan mzisyenlerin icraatlar, bayram trenlerindekilerden ayrt edilemez. Ritelleri gn gn anlatan metinlerin tek kopyadan olumad anlalmtr. Bunlarn birden fazla duplikatlar olabilmektedir. Boazkyde yaplan kazlarn eitli noktalarndan, cenaze trenine ait metinlerin duplikatlarnn bulunmas bu dnceyi dorulamtr503.

502 503

Otten, 1958a, s.110; Haas, 1995, s. 2024; nal, 2002, s. 177 vdd.

Metinlerin buluntu yerleri iin bkz. Otten, 1958a, s.8; Th. P.J. van den Hout, An Image of the Dead? Some remarks on the Second Day of the Hittite Royal Funerary Ritual, Atti

125

Hitit cenaze treni hakknda bir kitap yazm olan H. Otten cenaze metinlerini, birbirleriyle karlatrarak farkl gruplar altnda deerlendirmitir. Bazlarnn tamamen Hitit karakterinde yazlm olduuna, bazlarnn ise baka bir kltrn etkisiyle ve farkl bir zihniyetle yazldna dikkat eker504. Daha sonra, cenaze treni ile ilgili baka baz metinleri iki ayr yerde yeniden yaynlamtr505. Ayn zamanda bu metinlerin Franszca tercmesi de yaplmtr506. Son yllarda cenaze metinlerinin alli watai- grubuna dahil olanlar transkripsiyonu ve tercmesiyle birlikte yeniden yaynlanmtr
507

ngilizce ve Rusa

Ancak cenaze ritellerinin ayrntlarna gz atlrsa Hurri geleneinin etkisi inkar edilemez. Hitit karakterinde yazlm metinler ve yabanc bir kltrn etkisiyle yazlm metinler ayrm, daha ok dilin kullanl gz nnde bulundurularak yaplmtr. Cenaze treni metinlerindeki kompozisyon, kral ya da kralienin lmnden hemen sonra balamas gereken 14 gnlk cenaze treninin organize edilmesine kolaylk salamak zere hazrlanmtr. Daha ak bir ifadeyle bu belgeler, resmi bir trenin nasl gerekletirileceine dair bir talimatnameden baka bir ey deildir. Metnin ieriine baktmzda, len kii iin zel olarak bir kral ya da kralie ismi verilmediini grrz. Hatta tam tersine, len kii kralsa yle yaplr ya da len kii kralieyse byle yaplr gibi ifadeler yer almaktadr. T. van den Hout bu trene, pek ok grevlinin, 100n zerinde hayvann, bol miktarda yiyecein ve her eit malzemenin dahil edildiini ve btn ritellerin hatasz olarak gerekletirilmesinin ok nemli olduunu belirtir508. Bu durumda, herhangi bir karkl nlemek ve sistemli bir riteller zinciri oluturabilmek iin, yazl bir talimatname hazrlamann zorunlu olduu ortaya kar. Eski bir Latin atasznn de altn izdii zere, verba volat, scripta manet sz uar yaz kalr.
del II Congresso Internazionale di Hittitologia, (a cura di: O. Carruba-M. Giorgieri-C. Mora), Pavia, 1995b, s. 196.
504 505

Otten, 1958a, s. 7 vdd.

H. Otten, Eine Lieferungsliste zum Totenritual der hethitischen Knige, WdO 2, 19541959, s. 477 vdd; H. Otten, Zu den hethitischen Totenrituale, OLZ 57, 1962, s. 229 vdd. Christmann-Franck, 1971, s. 61 vdd. Kassian et al., 2002. van den Hout, 1994, s.57.

506 507 508

126

Hitit cenaze ritellerini yazya dken katiplerin emekleri sayesinde bugn, Hitit kral ya da kralielerinin cenazelerinde, bol miktardaki hayvann, yiyecek ve iecein kurban olarak kullanm hakknda tez ileri srerek, aratrma yapabiliyoruz. Byk olaslkla Hitit yazmanlar, Hitit krallarnn talimat dorultusunda, pek ok cenaze trenini dikkatle izleyerek, btn gzlemlerini tek bir metinde yazya dkmtrler. Hitit cenaze treni metinleri, dnya tarihinde eine az rastlanan belgelerdendir. Kendi dneminde tektir. Ne M.. 2. bin yl, ne daha ncesi, ne de sonras iin bylesine ayrntl bir cenaze treni anlatm yoktur. Pek ok parlak uygarln merkezi olmu Eski Yakndouda, cenaze trenlerinin bu derece ayrntl ve zenli bir ekilde anlatldna dair kayt bulunamamtr. Krallarn cenazeleri ile ilgili byle ayrntl bir talimatname iin, en yakn rnekleri ancak M.S. 10. yzylda Bizansta, Ortaa ngilteresinde ya da Rnesans dnemi Avrupasnda bulabiliriz509. smi bilinen bir Hitit kralnn cenazesinin, byle bir talimatname dorultusunda defnedildiini kantlayan baka bir belgeye daha ulam bulunuyoruz. Bu sayede Hititlerin dnyasn daha yakndan alglayabiliyoruz. Bu belge, Hitit kral II. Murilinin (M.. 1339-1306) yllklarnda karmza kar. II. Murili bu belgede, Kargam kral olan kardei arrukuuhun lmnden sz eder. Kardeinin hastalandn, ldn ve cenazesinin Hattuaya getirilerek, Hattuada bu cenaze iin gn be gn riteller dzenlendiini anlatr510. Bu ritelleri anlatan metinlerin hem ierik hem de biim asndan nasl zelliklere sahip olduklarn daha yakndan grmek iin, metinleri - gruplar halinde ele aldk ve iki temel ayrmda karar kldk.

III. 1. 3. 1. alli watai Grubuna Ait Metinler

Cenaze metinleri, 14 gn sren cenaze treninde gerekletirilen ritellerin, gn be gn kaydedildii belgelerdir. Yukarda szn ettiimiz, Hitit karakterinde
Bu konu iin daha ayrntl bibliyografya iin bkz. van den Hout, 1994, s.58, d. n. 84 ve 85. KBo 4.4 i 5-8//KUB 14.29 i 28-30//KBo 10.38, 2-8; CTH 61; A. Goetze, Die Annalen des Mursilis, MVAG 38, Leipzig, 1933, s. 108 vdd; Otten, 1958a, s. 9.
510 509

127

yazlm belgeler, 14 gnden oluan cenaze trenini anlatan ve kendi iinde btnlk arz eden belgelerdir. Bu metinlerin arasnda ba kurmamz ve onlar belirli bir btnn paras olarak kabul etmemizi salayan bir ifre vardr. Bu ifre, ounlukla metnin banda bir giri cmlesidir; zaman zaman da son sz olarak karmza kar. Bu cmle ile Hattuada bir kral ya da kralienin ld bildirilmektedir. H. Otten, tabletleri, sz konusu ifadeyi gz nnde bulundurarak snflandrmtr. Bu snflandrmaya gre, ilk srada 1., 2., 7.,12. ve 13. gne ait tablet ve tablet fragmanlar yer almaktadr. 5. gnden 14. gne kadar olanlar genel erevesiyle zetleyen KUB 39.6 numaral tabletin, cenaze trenine ait tabletlerin sonuncusu olduu anlalmaktadr. Bu tablet, btn gnlerde yaplan ilerin zetini sunan bir tablettir. 5. gnden 14. gne kadar her gn iin hangi ritelin yapld bu tablette yazldr. Gnler adeta yapldklar ilerle adlandrlr. En sonda da, cenazenin hangi gnne ait olduklar tam olarak tespit edilemeyen tableti sralamtr. Sz konusu tabletlerin ortak ynn oluturan zel giri cmlesinde, byk bir kayp anlamna gelen, alli watai ifadesi yer almaktadr. kinci srada, iinde alli watai zel ifadesi olmamasna ramen, ieriine ve metnin yapsna gre ayn ritel grubuna dahil edilebilecek tablet ve tablet fragmanlar gelir. Bunlar, KUB 30.24a + KUB 34.65 + KUB 30.24dir ve byk olaslkla 8. gne ait tabletlerdir. Yine bu grup iinde deerlendirilebilecek, KUB 30.15 + KUB 39.19 + KUB 39.11 + KUB 39.12 numaral metinler de ok nemlidir. Bu metinlerde ikinci gnde lnn yaklmasndan sonraki olaylar anlatlr. Sz konusu metinlerden birinin (KUB 30.23) duplikat niteliindeki KBo 25.184 yaynlayan T. van den Hout, bu metnin, cenazenin zellikle ikinci gnn aydnlatyor olabileceini belirtmitir511. KBo 25.184, btn karakteristik

zellikleriyle deerlendirildiinde, metin iinde alli watai zel ifadesi yer almamasna ramen, bu gruptaki metinlerden biri olarak kabul edilmelidir. Yukarda sraladmz cenaze riteli metinleri, kraln veya kralienin lmnden hemen sonra hazrlanan ritelleri anlatmaktadr. Bu metinlerde, alli watai szlerinin getii hatrlatc bir maddenin yer almas, kral bir cenazenin

511

van den Hout, 1995b, s. 196.

128

anlatlacann iaretidir. Bu tarzda yazlm metinlerin iinde barndrd mantk, onlarn kesinlikle Hitite bir metin olduunu gzler nne serer. Bunlardan baka, farkl bir cenaze metnine ait olsa da alli watai grubu iine dahil edilen baz metinler vardr. Bu metinler, KUB 30.26 (VAT 13041), KUB 30.27 (Bo 2805) ve IBoT 2.130dur. KUB 30.26, katibin isminin verilmesi sayesinde, yaklak M.. 1250 (IV. Tuthaliya dnemi) tarihlerine kesin olarak yerletirilmitir. alli watai metinleri, diline baklrsa, ayn ekilde imparatorluk dnemine (M..14./13.yzyllar) tarihlenebilir. Bununla birlikte kraln yaklarak defnedildii cenaze treninin anlatld alli watai metinlerinde Eski Hitit Dnemine ait baz dil zelliklerinin korunmas ve baz Hatti tanrlarnn adlarnn anlmas, orijinal kompozisyonun Eski Hitit Dneminde yaratldna dair phe uyandrmaktadr512. Bu durumda kremasyonun Hurrilerden renilmi olabileceine dair neri tartmaya almaldr. alli watai metinlerinde ad geen tanrlarn Hurrili tanrlar olmadklar gz nnde bulundurulursa kremasyonu Hititlerin kendilerine zg bir uygulama olarak deerlendirebiliriz. Ancak bu kez, metinlerin iindeki Hurri kltr unsurlar ve ayrca M.. 3. bin yldan beri Anadoluda kremasyonun var olduuna dair izler aklama gerektiren sorunlar olarak tekrar gndeme gelir. Anadoluda kremasyonun varlyla ilgili en makul aklama, onun belirli bir rka mal edilemeyecei, herhangi bir halk tarafndan renilip, uygulanabilecei eklindedir. alli watai ifadesinin iinde yer ald cmle tam olarak, mn URUHattui alli watai kiaridr. Bu cmlenin tam evirisi, Hattuada byk bir kayp gerekletiinde eklindedir. Bu ifadenin neyi artrd ya da bununla ne demek istendii tam olarak anlalm deildir. Kk watai- olan fiilin anlamn, J. Friedrich szlnde, Snde gnah, Vergehen kaybolmak, yok olmak ve Frevel ilahi su olarak vermitir513. A. Goetze, buradaki ifadenin st kapal bir ekilde lm artryor olabileceini ve Akada htu (httu)514ya benzer ekilde, hata, baarszlk ya da

512 513 514

Kassian et al., 2002, s. 11 vd. HWb, s.249.

htu (httu)nun ansszlk, baarszlk, su, gnah gibi anlamlar iin bkz. CAD, Vol. IJ, 1956, s. 210.

129

ansszlk anlamna gelebileceini vurgular515. H. Otten, watai- kelimesini cmle iinde yok olma olarak tercme etmitir; kral ya da kralienin lmnn, lke iin doal olmayan bir durum yarattn ve bunun bir yok olma olarak tanmlandn dnr516. Ayn zamanda bunun, tanrsal dzenin bozulmas olarak alglandn ifade eden bir cmle olduunu syler517. E. Laroche, watai kelimesini yanllk/hata olarak yorumlamtr518. Buna benzer ekilde, O. Gurney de, gnah anlamna gelen watai kelimesinin bu cmle iinde hangi anlamda kullanldn, modern dillere tercme etmenin ok zor olduunu ve kral ya da kralienin lmnn kutsal dzenin ilhakyla ilgili grld iin byle bir ifadenin kullanlm olmas gerektiini belirtir519. V. Haas bu cmleyi tam olarak yle tercme eder: when a great sin occurs in Khattusha, in that the king (or) queen dies (Hattuada byk bir gnah olduunda, orada kral ya da kralie lr). Kral ya da kralienin lm byk gnah tr, ilahi dzende bir krize yol aan derin bir olaydr; yneticinin karizmasnn yokluu toplumun var oluunu ve lkenin kaderini tehlikeye srkleyecektir520. Pek ok anlam artran watai- fiilinin, alli- byk sfat ile kullanlmas da zel bir deyim oluturuyor olabilir. T. van den Hout bu kelimenin, krall artran ifadeler iin bir terim haline geldiini rnekleriyle gsterir; bu rnekler arasnda, taht ya da krallk iin kullanlan alli pedan byk yer, kraliyet hanedann ifade etmek iin kullanlan alli haatar byk aile yer alr521. Hitit dini trenlerinde genellikle klt salonu halentuwada gerekleen, alli aear522 byk oturum (toplant) ifadesi de karakteristiktir. S. Alpin dikkati ektii zere bu oturuma, kral,
A. Goetze, Hethitische Totenrituale, by Heinrich Otten. Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin, Institut fr Orientforschung, Verffentlichung Nr. 37. Pp.156. Akademie-Verlag, Berlin, 1958, AJA 64, 1960, s. 378; Otten, 1958a, s. 119.
516 517 518 515

Otten, 1958a, s.12. Otten, 1958b, s. 81.

E. Laroche, Heinrich OTTEN, Hethitische Totenrituale. Berlin, Akademie-Verlag, 1958 (in-4, 156 pp.)=Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin, Institut fr Orientforschung, Verff. Nr. 37., Bibliotheca Orientalis XVIII, Leiden, 1961, s. 83. Gurney, 1977, s. 59. Haas, 1995, s. 2023. van den Hout, 1994, s.57; van den Hout, 1995b, s.195, d. n. 2. aear kelimesi, Hitite a- Oturmak fiilinden tretilmi bir isimdir.

519 520 521 522

130

kralie, veliaht prens, dier prensler, prensesler ve genellikle kraliyet ailesi mensubu olduklar dnlen st dzey yetkililer katlmaktadr523. rneklerde de grld gibi, alli- byk kelimesi kralla ya da kraliyetle ilgili armlar yapmaktadr. Bu durumda alli watai ifadesi, kral bir lm haber veren ifre gibi kullanlm olmaldr. Kraln ya da kralienin lmnn, Hattuada neden bir kayp ya da felaket gibi algland ise, zerinde pek ok fikir yrtlebilecek bir konudur. Hitit katipleri yaplanlarn aklamasn ve yazlanlarla aslnda tam olarak neyi anlatmak istediklerini aktarmadklar iin bunun nedeni anlatlan ve sylenen her eyin kendileri ve adalar iin son derece ak olduunu bilmeleridir-, karanlkta kalan noktalar ancak bizim muhakeme abalarmzla aydnlanabilir: Krallk kurumu, bugn de pek ok toplumda grld gibi, eski alarda daha kuvvetli biimde, lkenin birliini salayan ve temsil eden yegane gt. Yaayan kral her zaman iin ve her yerde, uzun ve kesintisiz bir zincirin halkas olmutur. lkenin kaderi onun ellerindedir ve kendi ahsi kaderiyle btnlemitir. O gl ve salkl olduu srece lkesi de yle olacaktr. Kraln hastalanmas ya da lmesi, mecazi anlamyla, zincirin halkasnda bir kopu olmas, halk aknla ve panie srkleyecek bir durum yaratr. Yakn gemiimize, Osmanl tarihine baktmzda fetret dnemi gibi dnemleri ya da savata len padiahlarn lmnn gizli tutulduunu grrz. Tarihin her dneminde, ynetici boluu, bir istikrarszlk ve olumsuzluk duygusu yaratmtr. Bu, gnmz iin de byledir. T. van den Hout dnya liderlerinin salk ve refahyla, borsann ini ve k arasndaki inanlmaz ilikiye dikkat ekmitir524. Hititler iin de durumun farkl olmad aka ortadadr. Onlar iin de kraln lm byk bir felaketin habercisi, bir yok oluun tezahrdr. V. Haas, kral veya kralienin lmn (kozmik) dzenin bozulmas ile sonulanan nemli bir gelime olarak aklar. Ona gre tanrlar ve insanlar arasnda araclk misyonu stlendiine inanlan kraln lm toplumun mevcudiyeti ile lkenin geleceini tehdit eden bir olay olarak alglanmaktadr525.
523 524 525

Alp, 1993, s.101; Archi, 1979, s. 207, d. n. 25. van den Hout, 1994, s. 37. Haas, 1994, s. 216.

131

Bize gre, alli watai ifadesinin kullanm, dildeki mant Trkeye ve bugne uyarlarsak biz sensiz ne yapacaz yakarndan baka bir ey deildir. O yzden Hititler, krallarnn lmn telafi etmek amacyla, aada da ele alacamz gibi, onu temsil eden ve onu canlym gibi gsteren bir heykele, kraln yaklmasn takip eden gnler boyunca, ritellerin ba roln verirler ve kraln halefinin ad anlmaz. nk ruhu gkyzne kana ve tam anlamyla tanr sfatn kazanana dek, lkenin kral hala odur. T. van den Hout, bu tr kral cenaze trenlerinde bir heykelle len kiinin simgelenmesine tarihin baka dnemlerinde rnein Roma dnemi, ortaa ve Rnesans dnemi Avrupas ile batl olmayan pek ok uygarlkta- de rastlandna dikkat eker526. te alli wataiin iinde barndrd anlam btn bu dnce sistemiyle i iedir. Bu byk kayp Hitit yaamn felce uratmtr ve bu sancl dnemin cenaze ritelleriyle atlatlmas gerekir.

III. 1. 3. 2. Yabanc Kaynakl Metinler

Yukarda iki grup halinde snflandrdmz alli watai metinlerinin ardndan nc srada, genel olarak cenaze karakteri tad halde nceki metinlerin btnlne uymayan metinler yer alr. Bunlarn iinde ncelikli olarak, KUB 39.2022, IBoT 2.130 ve KUB 30.28, 27, 26y sayabiliriz. Hitite akkant- lnn bedeni veya Smerce GIDIM lnn ruhu/hayaleti kelimeleri getii halde, dierlerinden farkl olan ve eitli kk fragmanlardan oluan metinler unlardr: ABoT 56 Kol III (bir talimatname), KUB 13.8 (bir ba belgesi), KUB 16.39 (kehanet metni), Bo 3826 (lnn heykelinin tanmlanmas ile ilgili). Ancak bunlar ierik olarak ok salkl sonular vermezler. Sonu olarak, baz fragmanlarn aralara yerletirilmesi sz konusu olsa da, 4.-6., 8.-11. ve 14. gne kadar cenaze treninin aknda byk bir boluk var. Byk olaslkla baz tabletler tamamen eksiktir. Farkl cenaze ritellerine ait metinler iinde, KUB 30.28 + KUB 39.23 kesinlikle alli watai grubuna dahil edilemez. Metnin iinde akkant- l,
526

GI

N yatak

van den Hout, 1994, s. 63.

132

ve ALAM heykel szcklerinin kullanlm olmas, bu metnin bir cenazeyi anlattn kuvvetli ekilde ortaya koyar. Ancak, zellikle patili- rahibinin ve tanr Hamriharann adnn gemesi dikkat ekicidir. Bu durumda alli watai grubuna yerletirilmesi mmkn gzkmemektedir. nk patili- rahibi gibi, Hamrihara da dil bakmndan yabanc, daha dorusu Hurri alanna iaret eder. Ayn ekilde KUB 30.27de tanra Allaninin arlmas ve bunun yannda lilanzi- szcnden nce, zellikle Luwi kkenli yabanc kelimelerin bana konan ke engelinin kullanlmas527, metnin Hitite olmayan bir kaynaa dayandn gsterir. Allaninin Hurrili yeralt tanras olduunu Blm II. 3de anlatmtk. Allaninin Hitite eiti takna DUTU Yeryznn Gne Tanras dr ve alli watai metinlerinde onun ad her zaman bu ekilde yazlmaktadr. nc metin, KUB 30.26da da bol miktarda Hurrice szckler ve Hurri tanrlar yer aldndan, yabanc kkenli metinler grubuna dahil edilmektedir. Cenaze riteli metinlerini temelde ikiye ayrsak da, bizim iin nemli olan kurbanla ilgili bilgi veren metinlerdir.

III. 1. 3. 3. Cenazede Sunulan Kurbanlara Ait Metinlerin Transkripsiyonu, Tercmesi ve Yorumu

Cenaze trenine ait metinlerin gn srasna gre ele alnp yorumlanmas doru bir yaklam olmakla beraber, zellikle ilk gnlere ait metinlerin ok dank ve eksik oluu, iimizi zorlatrmaktadr. Buna ramen cenaze treninin hangi gnne ait olduu aka bilinen metinleri ve zet tabletini528 gz nnde bulundurursak net bir gerekle kar karya kalrz: cenaze treninin her gn kendine zg bir nitelik tayan zel bir eyleme odaklanmtr; bu eylemler lnn yeni yaamnda rahatn temin etmeye odakl, birbirini tamamlayan ve cenaze treninin son gnnde 14. gn tableti ya da tabletleri elde olmamasna ramen sonu aktr- lden geriye kalanlarn ve lye adananlarn Ta Eve braklmas ile son bulan eylemlerdir. Cenaze treninin birinci ya da ikinci gnnde, ceset henz yaklmadan nce, ilgin bir ritel gerekletirilir. Bu ritelde kullanlan sr ve kei, bayram
527 528

nal, 1980b, s. 174. KUB 39.6. Bkz. Otten, 1958a, s. 48 vd; Kassian et al., 2002, s. 610 vd.

133

trenlerinde kullanlan kurban hayvanlar ile karlatrldnda farkl ilemlere tabi tutulmaktadr. Kansz kurban olarak nitelendirdiimiz libasyon treni de, burada ok arpc bir ekilde karmza kmaktadr. Aada vereceimiz transkripsiyon ve tercme, riteli daha yakndan incelememiz iin olanak salayacaktr. Tren boyunca yaplan kanl ve kansz kurbanlarn, geleneksel bayram trenlerindekilerden pek az farkl olduunu gz nnde bulundurursak, aadaki unik rnein, cenaze treni kurbanlarna ait farkl bir boyutu yansttn daha iyi anlayabiliriz. Bu ritel, ruhun bedeni henz terk etmedii inancyla ona ulamak iin dzenlenmitir:

1./2. Gn Transkripsiyon: KUB 30.16+39.1529 y. 1 1 2 ma-a-an URUHa-at-tu-i al-li-i wa-a-ta-a-i ki-a-ri na-a-u-za LUGAL-u na-a-ma MUNUS.LUGAL-a DINGIRLIM-i ki-a-ri

__________________________________ 3 4 5 nu-za-kn hu-u-ma-an-za al-li-i am-mi-ia-an-za

GI

U-UL-PA-TEME--NU ar-ha da-an-zi

nu -e-i-ki-u-wa-an ti-an-zi DINGIRLIM-i-ma-a ku-e-da-ni UD-ti ki-a-ri nu a-p-e-da-ni UD-ti ki-an i-ia-an-zi I GU4.APIN.L ar-lu-ma-a-kn -pi-el ZI-ni i-pa-an-da-an-zi

___________________________________ 6 7 8

____________________________________ 9 na-an ki-it-kar-i ha-ad-da-an-zi [nu k]i-i-a-an

10 me-ma-an-zi zi-ik-wa-za GIM-an k[i-i-]ta-at 11 ka-a-a-wa-az QA-TAM-MA ki[-]a-ru 12 nu-ua-a-a-an ZI-KA ki-i-da-ni GU4-i [ka]t-ta tar-na ________________________________________
529

Metnin transkripsiyon ve tercmesi iin bkz. Otten, 1958a, s.18 vd; Kassian et al., 2002, s. 46 vd.

134

13 nam-ma DUGHAB.HAB GETIN -da-an-zi na-an -pi-e-el 14 ZI-ni i-pa-an-da-an-zi nam-ma-an ar-ha 15 du-wa-ar-na-an-zi

______________________________________________ 16 17 18 ma-ah-ha-an-ma GE6-az ki-a-ri na-a-ta ak-kn-ti I MA.GAL e-er ar-ha wa-ah-nu-wa-an-zi na-a-ta an-da ki-i-a-an me-ma-an-zi

________________________________________________

Tercme: 1 /2 Hattuada, kral ya da kralienin tanr olduu byk kayp gerekletiinde, ___________________________________ 3 4 5 ondan sonra byk, kk hepsi ime kamlarn ekip alrlar ve alamaya balarlar

___________________________________________ 6 7 8 Onun tanr olduu gnde, o gnde yle yaparlar: yi cins bir ift srn onun ruhuna kurban ederler.

_______________________________________________ 9 10 11 ve ayak ucunda onu keserler ve yle sylerler: eer ki sen (nasl) olduysan, ite bu (kurban) da ayn ekilde olsun

12 ve ruhunu da bu srnki (gibi) aa brak! ______________________________________________ 13 ayrca bir testi arap getirirler ve onun 14 ruhuna kurban sunarlar. Sonra onu 15 krarlar.

___________________________________________ 16 17 18 Gece olduunda ise lnn zerinde bir erkek keiyi gezdirirler ve o srada yle seslenirler:

135

___________________________________________ (metnin bundan sonras krlmtr)

Metnin Aklama ve Yorumu: Bu metin, balang cmlesinden de anlald gibi, alli watai byk kayp grubuna ait bir metindir. Bu metinde, hem hayvan kurban, hem de iki kurban anlatlmtr. Metnin ilk satrlar byk bir kaybn belki de bir felaket ya da olumsuz durumun, kral ya da kralienin lmyle balants hakkndaki tipik cmleyle balar: Hattuada byk kayp gerekletiinde kral ya da kralie tanr olur ya da Hattuada kral ya da kralienin tanr olduu byk kayp gerekletiinde. Bilindii gibi kral ya da kralie iin tanr oldu deyimi, onlarn ldn gsterir. ldkten sonra yeralt dnyasna inen sradan halkn aksine, kral ya da kraliyet ailesine dahil olan kimseler, tanrlarn oturduklar ge kyorlard. Burada kullanlan tanr oldu deyimi, bu inancn bir gstergesidir530. Daha sonraki satrlarda, st ya da alt snftan olsun herkesin531 ime kamlarn (metinde
GI

U-UL-PA-TE) brakarak532, alamaya ya da feryat etmeye balamas

anlatlr. Kamlarn braklmas bir anlamda oru tutmaya balamaktr. Buradaki oru matem havasnn bir parasdr. me kamlar yeme ve imeyi

simgelemektedir. Bu simge zellikle Kltepeden Asur Ticaret Kolonileri Dnemine ait mhrlerde karmza kmaktadr (Tablo 28). Yas treninden sonra kurban trenleri balar. nce, lnn ruhu iin bir sr kurban edilir. Bu metinde kullanlan Smerce ZI kelimesi, ruh anlamna gelmektedir533. Aslnda Hititlerin ruhtan ne anladklar ya da ruhu nasl yorumladklar konusunda fazla bir bilgimiz olmamasna ramen, lmden sonra len kiiden bir eyler kaldn dnmeleri ve o eyin memnun edilmesi ve rahata
530 531

nal, 1980b, s.166; Otten, 1958a, s.113; Vieyra, 1965, s. 127 vd.

Metnin evirisinde kullanlan byk ya da kk herkes ifadesi st ya da alt snftan herkes olarak yorumlanmaldr. Daha nce de belirttiimiz gibi alli byk sz, kraliyetle ilgili bir anlam artrmaktadr. Bu durumda, st snf saray evresi, alt snf da halk olarak dnlmelidir. me kamlarnn brakl, V. Haas tarafndan yas tutmayla birlikte yaplan bir yeme yasann temsili olarak dnlmtr: bkz. Haas, 1995, s. 2024.
533 532

HWb, s. 30; Otten, 1958a, s. 122 vd; Otten, 1958b, s. 81.

136

yeni mekanna gidiinin salanmas iin byle ayrntl riteller dzenlemeleri, bizim ruh dediimiz bir kavramn, onlarn inanlarnda da bir yeri olduunun gstergesidir. GU4.APIN.LAL, lnn ruhu iin kurban edilmektedir. Bir eit srdr ve ismi Smerce bir szck grubu kullanlarak yazlr. H. Ertem, bu ekliyle yalnzca Hitit ivi yazl belgelerinde getiini ve Mezopotamya kaynaklarnda, GU4.APIN eklinde kullanldn sylemitir534. GU4 sr,
GI

APIN saban, LAL ise

tartmak, tamak, komak anlamlarna gelmektedir. Bylece GU4.APIN.LAL, sabana koulan sr ya da ksaca ift sr anlamna gelir. Hitit yasalarna gre sr cinsi iindeki en pahal hayvan (KBo 6.26 y. II 30-34) GU4.APIN.LAL dir535. H. Ertem, zellikle i hayvan olarak kullanlmasndan dolay, bu srn erkek cinsinden olmas gerektiini vurgular536. GU4.APIN.LALin pahal bir hayvan olmas, iyi cins olduunun bir baka gstergesidir. Ayn zamanda bu srn erkek olduu, yasa maddelerinden birinden de (KBo 6.26 II 21-23)537 dolayl olarak anlalmaktadr. Bu maddede srlarn nc senesinde iftlemeye hazr boa olduklar anlam kmaktadr. Bu srlar arasnda GU4.APIN.LAL de saylmaktadr. Bu verilerin nda, Hitit cenaze metinlerinde sz edilen hayvan kurban ile Hititlerin mezarlk alanlarnda aa karlan hayvan kurbanlarna ait kalntlar arasnda paralellik kurmak mmkn olacaktr. yle ki, T. van den Hout un da dikkati ektii ve yukarda belirttiimiz zere, mezarlklarda bulunan hayvanlarn kafataslar, onlarn glerinin doruundaki erkek cinsinden olduklarn gstermitir538. GU4.APIN.LAL in de en azndan yanda ilevini yerine getiren, erkek sr olduu aka ortadadr. Srn, lnn ayak ucunda kurban edilii analoji (taklit) by teknii kullanlarak gerekletirilmitir (by teknikleri hakknda bkz. Blm IV. 4). nk burada srla lnn ruhu arasnda btnlk kurma abas vardr. Kurban edilen

534 535 536 537 538

Ertem, 1965, s. 42, d. n. 12. Ertem, 1965, s.56; Friedrich, 1959, madde 63, s.78 vd. Ertem, 1965, s.59. Ertem, 1965, s.59; Friedrich, 1959, madde 61, s.78 vd. van den Hout, 1994, s.55.

137

srn, lnn ruhunu tama grevi stlenmesi ve bu ruhun dier dnyaya rahata ulamasn salamas iin byle bir ritelin yapldn dnyoruz. Sr kurbanndan ve bu kurbanla beraber sylenen dua niteliindeki szlerden sonra iki kurban gelir. lye kurban edilen iki GETIN arap, arabn sunulduu ve daha sonra krlarak lnn kullanmna sunulan kap ise
DUG

HAB.HAB dr.
DUG

arabn pek ok trende libasyon ikisi olarak kullanldn biliyoruz. Ancak, iki kurbanndan sonra yere atlp krlan istiyoruz. Bu kabn Hitite karl olarak HAB.HAB zerinde, biraz durmak hanea gsterilmektedir539. Kabn
DUG

Akada karl olarak KUKKUBU teklif edilmi olsa da Y. Cokun her iki kelimenin bir tabletin ayn satrnda yan yana gemesi nedeniyle bu teklifin desteklenemeyeceini ifade etmektedir540 Metinlerden anlaldna gre, sz konusu kap altn ve bronzdan da yaplmaktadr; bunun yannda metinlerde uzun boyunlu olduunu belirten ifadelere rastlanmaktadr541. Y. Cokun, bu kabn genellikle ipant- kurban sunmak fiiliyle kullanldn ve pek ok metinde adnn arapla dolu olarak getiini bizim metnimizde de grld gibi- tespit etmitir542. Ayrca, har- tutmak ve bazen de katta ep- altndan tutmak fiiliyle yan yana kullanlmas543, kabn uzun boyunlu olduu gz nnde bulundurulursa, kulplu olduu ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Ayrca kabn ismi, habhab tekrarndan da anlalaca gibi onomopoetik bir nitelik tayor olmaldr. Habhab sesi, uzun boyunlu bir kaptan dklen bir svnn sesini artrmaktadr. Sonu olarak, genellikle libasyon yani iki kurban iin kullanlan
DUG

HAB.HAB n, srahi ya da testi eklinde gzmzde canlandrabileceimiz

bir kap olduunu syleyebiliriz544. Bu nedenle DUGHAB.HAB iin testi tercmesini uygun grdk.
539

Cokun, 1979, s.60, d.n. 220; Mller-Karpe, 1988, s. 24; HWb Erg. 2de kattakurantkab J. Friedrich tarafndan ekinceli olarak DUGHAB.HAB ile zdeletirmektedir. Cokun, 1979, s.59 vd, d.n. 218. Cokun, 1979, s.60. Cokun, 1979, s. 59 vdd. Cokun, 1979, s. 62.

540 541 542 543 544

Frantz-Szab, 1987-1990, s. 6da da DUGHAB.HAB libasyonda kullanlan kaplardan biri olarak sz konusu edilir.

138

Metinde, ikinin kurban ediliinden sonra erkek keinin (metinde MA.GAL545), lnn zerinde bedenine dokundurmadan dolatrlmasndan/ gezdirilmesinden sz edilir. Ancak bu ritel, metindeki ifadeye gre hava karardktan sonra yaplmaktadr. Sz konusu hayvann daha sonra kurban edildiini dnmememiz iin hibir neden yoktur. Sonradan kurban edildii dnlen bu erkek keinin, gnah keisi kavram ile bir balantsnn olabilecei dnlmtr546. Belki de bu yzden, kurban edilmeden nce lnn bedeni zerinde, gnahlarn zerine mknats gibi toplasn diye dolatrlyordu. Bu tr hayvanlar, gnah karma/arnma ritellerinde de kullanlyordu. Bu durumda srn, len kiinin ruhuna ait pozitif gleri, erkek keinin ise bu ruhun negatif glerini ya da gnahlarn yklenip, dier dnyaya onunla beraber gnderildiklerini dnebiliriz. Sr ve kei, byk olaslkla by karakterli baz gnah karma/arnma ritellerinde karmza kan nakkui- ya da tarpalla- gibi bedel olarak dnlm olmaldr547.

Tabletteki krk nedeniyle ritelin geri kalan hakknda bilgimiz yoktur. Ancak bu gn takip eden geceyi herkesin uyank geirdii KUB 39. 1 y. II 12-14de geen ifadelerden anlalmaktadr548. Sr ve erkek keiyle yaplan bu ritelden sonra byk olaslkla ertesi gn-l, yakma yerine (krematoryum, Hititesi ukturi) sevk edilmi olmaldr. Ksmi olarak korunan bir metinde549, lnn hayvanlar tarafndan ekilen bir arabayla (metinde
GI

MAR.GD.DA550) ceset yakm yerine gtrlmesi anlatlmaya allmtr.

545 546 547

Ertem, 1965, s. 63 vd. Gurney, 1977, s. 59.

Her iki terim de bedel olarak tanmlanmaktadr. Uursuzluk ve olumsuzluk ounlukla canl olan bu bedellere yklenir ve bedeller yok edilir veya uzaa srlr. Tarpalla- iin Blm I. 3. 2. 2.de insan kurban ile ilikili olduu iin ayrntl aklama yapmtk. Nakkui- iin bkz. E. Laroche, Hittite nakku-nakkui, Fs H. G. Gterbock II, Chicago, 1986, s. 137 vdd; Gurney, 1977, s. 52 vdd. Otten, 1958a, s. 20 vd; Kassian et al., 2002, s. 50 vd.

548 549

KUB 30.17 y. ve ay.un tamam; Otten, 1958a, s. 52 vd; H. Otten, 1958b, s. 81; Kassian et al., 2002, s. 214 vdd.
550 GI

MAR.GD.DA yk arabas tercmesi iin bkz. Rster - Neu, 1989, no. 191, s. 336.

139

Yakma yerinde bir adr (metinde

GI

ZA.LAM.GAR551) kurulmutur ve ritellerin

pek ou bu adrn iinde veya evresinde gerekletirilecektir. lnn tanmasndan sonra, burada lyle konuulur, lye hitaben ein ve ocuklarn ..... ifadesi kullanlr. Daha sonra adrn iine sokulur; kez el ykama suyu, yiyecek ve iecek verilir. Bundan sonra, cenaze treni boyunca ok sk rastladmz ve lnn ruhuyla ilikili olduu dnlen tanr, UD. SIG5 yi Gn ortaya kar. UD.SIG5 yi Gn, cenaze riteline ait metinlerin bazlarnda tanr determinativi tar, bazlarnda ise tamaz. Belki de ly gcendirmemek iin ya da trene katlanlar onun lmnn verdii acya bomamak iin lm gn, daha yumuak bir ifadeyle yi Gn olarak telaffuz edilmitir. Bu tr st kapal anlamlar tayan szlerin tren boyunca kullanldn gryoruz. lnn, sanki hi lmemi gibi eku- ime seremonilerine dahil edildiini gsteren metinler ksmi olarak korunmutur. Bundan sonra hem lye hem de baz tanrlara iki ve ekmek kurban yapldn gryoruz. Aada transkripsiyon ve tercmesini vereceimiz iki metni, yakma treninin gerekletirilmesinden nce yaplan riteller kapsamnda deerlendiriyoruz.

Tabletlerden birinde belirtildii zere, bu kurbanlar trenin ikinci gnnde gerekletirilmitir. Cenaze treni boyunca, n planda yer alan tanrlar, ilk defa bu metinlerde karmza kmaktadr. Ayrca bu iki metin, kansz kurban ritellerine rnek tekil etmesi asndan bizim iin nemlidir: 1./2. Gn Transkripsiyon: KUB 30.16+39.1552

ZA.LAM.GAR adr tercmesi iin bkz. Rster - Neu, 1989, no. 366, s. 360; kullanld fiiller iin ayrca bkz. Y. Arkan, Hitit ivi Yazl Belgelerinde uhha- (Dz) Dam, at ve Onun Dinsel ve Sosyal Hayattaki Yeri, Archivum Anatolicum (Anadolu Arivleri), C. VI, S.1, Ankara, 2003, s. 45, d.n. 144.
552

551 GI

Metnin transkripsiyon ve tercmesi iin bkz. Otten, 1958a, s. 22; Kassian et al., 2002, s. 54 vdd.

140

Ay. III ___________________________ 2 GIM-an-m[a 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 nu ku-it x[ nu ak-kn-t[i a-ku-wa-an-na? pi-an-zi? ] a-da-an-na na-a[-ui pi-an-zi? L <GIBANUR
GI

] ]

>BANUR -da-a-i [... ]

i-ia-zi nu I NINDA pr-u[-ul-li tak-na-a DUTU-i] I NINDA pr-u-ul-li DUTU A[N-E I NINDA pr-u-ul-li] hu-uh-ha-a ha-an-na-a I NINDAp[r-u-ul-li DUD.SIG5] ti-an-zi EGIR-an-da NINDAa-r[a-am-ma ...] nu ku-e-da-ni-ia A-NA DINGIR-LIM I GI[BANUR nu EGIR-an-da LSAGI.A DUGi[-pa-an-tu-uz-zi KA ku-wa-p-it-ta III- BAL-a[n-ti ] ]

nam-ma ak-kn-ti a-da-an-na Q[(A-TAM-MA p-an-zi)] nam-ma-a-i a-ku-u-wa-an<-na> III- p[(-an-zi) I-NA III KAKAL-ma-a-a-an <D>UD.SIG5 [(an-da) te-iz-(zi)]

___________________________________________

Tercme: ___________________________________________ 2 3 4 5 6 7 8 9 olduunda i[se ve ki o x[ ] ]

ve ly[e imesi? iin verirler?] yemesi iin henz [vermezler?] Sofrac <sofray>getirir [... ]

yapar. Ve [Yeryznn Gne Tanrasna bir ufalan]m ekmek bir ufalanm ekmek g[n Gne Tanrasna, iki ufalanm ekmek] bykbabalara (ve) bykannelere, bir u[falanm ekmek yi Gn tanrsna]

10 koyarlar. Ardndan ekmek ...[] 11 Ve her bir tanrya bir [sofra? 12 ] ve ardndan saki bir i-[pa-an-tu-uz-zi] kab (ile)?

141

13 14 15 16

biray her birine kez kurban ed[er ayrca lye yiyecek v[erilir ayrca ona kez iecek [verirler

] ] ]

nc defasnda yi Gn tanrsn [(ismiyle) arrlar]

__________________________________________________

Transkripsiyon: KUB 30.18 + KUB 39.3553 Ay. IV 2 [m]e-na-ah-ha-an[-da ] ]

3 A-NA GAL GIR4 la-h[u-wa-i ...

_________________________________________________ 4 pa-ra-a pa-a-i na-an-k[n ]

_________________________________________________ 5 [n]u II NINDA.KU7 IEN NINDAta-kar-ra[-mu-un par-i-ia] 6 [nu-]u-a-an II NINDA.KU7 GUNNI [-i i-tar-na p-di ak-kn-da-a] 7 [Z]I-ni A-NA NINDA.ERINME e-er da-a[-i I NIND]At[a-kar-ra-mu-un-ma-aa-an] 8 []A DUD.SIG5 A-NA NINDA.ERINME da-a-[i] ___________________________________________________ 9 ma-a-an ku-u-u DINGIRME ir-ha-iz-zi ta ap-pa-a[-i]

10 na-a-ta -e-e-ki-u-wa-an-zi an-da tar-na-an [-zi] 11 nu u-e-e-ki-u-wa-an ti-an-zi UD IIKAM tuh-hu-u-t[a] ___________________________________________________ 12 DUB IIKAM A UD IIKAM 13 ma-a-an URUHa-at-tu-i al-li-i[] 14 wa-a-ta-i ki-a-ri 15 -UL QA-T[I]

Metnin transkripsiyon ve tercmesi iin bkz. Otten, 1958a, s. 22; Kassian et al., 2002, s.150 vdd.

553

142

Tercme: 2 3 4 [k]arsnda [ ] ]

pimi topraktan bir GAL kadehine dk [er .. iade eder ve on[u .... ]

______________________________________________________ 5 6 7 8 [v]e iki tatl ekmeini ve bir takarmu-ekme[ini paralar] [ve] onlarn (iinden) iki tatl ekmei oca(a) [.... lnn] [ru]hu iin asker taynlarna koya[r bir takarm[u-ek]meini ise] yi Gn tanrsn[n] asker taynlarna koya[r]

_______________________________________________________ 9 Bu tanrlara (kurban) bittiinde, tamamd[r]

10 ve o srada srekli yaknmak iin ieri brakr[lar] 11 ve srekli yaknmaya balarlar. kinci gn bit[ti] ___________________________________________________________ 12 kinci gn (anlatan) ikinci tablet,

13 Hattuada by[k] 14 kayp olduunda (tableti) 15 sona ermedi.

Metinlerin Aklama ve Yorumu: KUB 30.16+39.1 Ay. III n 7-16. satrlarnda trende ba rolleri oynayan ve kurbanlar kabul eden ilahi varlklar karmza kyor. Ancak daha nce Ay. III 4de lye imesi iin verirler. Metindeki kayp nedeniyle tam anlalamasa da imesi iin verilenin su olduu -trenin btnn de gz nnde bulundurarak- sanyoruz554. Ekmek ve iki kurbanlarn kabul eden ilahi varlklar ise unlardr:

Eski Yakndouda lye taze su vermenin bir gelenek olduu hakknda bkz. kse, 2002, s. 48.

554

143

takna DUTU Yeryznn Gne Tanras555; Hitit karakterli bu tanra, yeralt dnyasn ve bir anlamda ller dnyasn simgeleyen bir karakter tar. Gnein battktan sonra yeraltna gittii inanc, ldkten sonra (belki ksa bir sreliine) yeraltna gidebilecei dnlen kral ile belirgin bir paralellik oluturmaktadr. Bu durumda kral bir cenaze treninde bir yeralt tanrasnn sunular ncelikli olarak kabul etmesi son derece olaandr. Daha nce belirttiimiz gibi H. G. Gterbock, erkek gne tanrsnn, gnein batp yeraltna inmesiyle cinsiyet deitirdiini ve Gne Tanras denilen tanrann aslnda yeralt tanras olduunu ve bu yzden cenaze ritellerinde ibadet grdn ifade eder556.
D

UTU ANE Gn Gne Tanrs; Hitit karakterli Gne Tanrsnn kraln

kiiliiyle yakndan ilikili olduunu ve kraln salnda gneim diye anldn, ldkten sonra da muhtemelen gne tanrs olduunu biliyoruz. Gne gklerdeki eriilmez gnein ilahi karldr. Cenaze treni ile ilikisi, yukarda anlattmz kral ve Gne Tanrs birliinden kaynakldr. Gn Gne Tanrs, Hitite nepigk kelimesi kullanlarak nepia DUTU olarak da ifade edilir557. huhh hnn Bykbaba ve Bykanneler; Burada daha nceki kral ve kralielerin ruhlar kastedilmitir. ldkten sonra kutsal varlklar katna ykselen atalarn, cenaze trenlerinde ruhlar bir kez daha anlmakta ve sunulan kurbanlarda ncelikli sralarda yer almaktadrlar. Bykbaba ve bykannelere, cenaze metinleri dnda da ata klt kapsamnda kurbanlar sunulmaktadr (bkz. Blm III. 2).
D

UD.SIG5558 yi Gn Tanrs; Daha nce de belirttiimiz gibi bu tanr, byk

olaslkla lm gn n simgeliyordu ve Hattili bir tanr olmalyd559. Ayn zamanda l/ata klt ile balants vard (bkz. Blm III. 2). akkant l; Trenin merkez noktasnda yer alan l, kendisine kurbanlar sunulan ilahi varlklarn yannda yerini alr. nk o, sradan bir lml deildir. ldkten sonra tanrlar katna ulaan kraldr ya da kraliedir.
555 556 557 558 559

Gterbock, 1949, s. 91; Laroche, 1947, s. 106, d. n. 3. Gterbock, 1949, s. 91. Laroche, 1947, s. 106. Laroche, 1947, s. 26 ve 106, d.n. 4. yi Gn tanrsnn Hatti kkenli olduu hakknda bkz. Kassian et al., 2002, s. 13.

144

Yukarda sraladmz tanrlara, bu metinde ilk nce kurban snfna sokamayacamz ekmek sunusu yaplr. nk, ekmek kurban iin kullanlan parekmek kurban etmek/ekmek paralamak fiili deil, dai- koymak, sunmak fiili, paralanm ekmekleri tanrlara ve ruhlara sunmak manasnda metin iinde, pret. 3. Pl. halde tianzi sunarlar eklinde kullanlmtr. KUB 30.16 + 39.1 Ay. III 7-9da
NINDA

parulli-560 ufalanm/paralanm

ekmek, Yeryznn Gne Tanrasna, Gn Gne Tanrsna, bykanne ve bykbabalara ve yi Gn e birer defa sunulur. Devam eden satrda tam olarak okunamayan, ancak
NINDA

ar[a- heceleriyle

balayan bir ekmek sunusu daha vardr ve bu ekmek anlald kadaryla her bir tanrya ve ruhlara sunulmaktadr. Bu hecelerle balayan iki ekmek ismi bilinmektedir. Bunlardan biri
NINDA

aramna561, dieri

NINDA

ara marrante562dir.

lkinin, S. Alpin teklif ettii gibi saray anlamna geldiini kabul edersek, bu ekmek, bayramlarda kral ailesinin, yksek rtbeli grevlilerin ve konuklarn katld klt yemeine, saray tarafndan gnderilen ve saray brei olarak tercme edilebilecek bir eit hamur iidir. Ekmek sunumundan sonra, iki libasyonu yani iki kurban gelir. Bu kansz kurban, zel bir klt grevlisi olan
L

SAGI.A563 saki tarafndan gerekletirilir.

Sakiliin ok nemli bir grev olduu ve zaman zaman prenslerden bazlarnn sakilie getirildii bilinmektedir. Metnimizde saki, Hitite metinlerde KA olarak geen ve dini trenlerde en yaygn olarak kullanlan ikilerden biri olan biray, her bir tanrya ve ruhlara er kere kurban eder. ki kurban byk olaslkla, tanrlarn heykellerinin nnde gerekletirilmitir. Son olarak, lye yiyecek ve iecek sunusunun yapld anlalmaktadr.
560

Parulli- kelimesi, ekmek kurban iin kullanlan par- paralamak fiilinden, fiilden isim yapan -ulli- soneki ile tretilmitir ve ufalanm/paralanm anlamna gelir. Bu konu iin bkz. Hoffner, 1974, s. 176.

Hoffner, 1974, s. 179 vd; S. Alp, Hitit Dilinde Saray Sznn Karl, Belleten XLIII, Ankara, 1979, s. 279 vd, d.n. 8.
562 563

561

Hoffner, 1974, s. 181.

Daddi, 1982, s. 180 vdd; Alp, 1941, s. 14 vdd; H. G. Gterbock, The Hittite Temple Acoording to Written Sources, Compte rendu de la XXe Rencontre Assyriologique Internationale, Leiden 1972, s. 130.

145

Sakinin bira libasyonu iin kulland kabn ismi ne yazk ki tam olarak korunamamtr. Sadece
DUG

i[- hecesi okunmaktadr. Bu da bize ipant- kurban

sunmak ya da libasyon yapmak fiilinden, -uzzi- son ekini alarak tretilmi bir kap ismi olan ipantuzzi-yi artrmaktadr. Bu kabn saki tarafndan iki kurban iin kullanldnn anlalmas, onun ipantuzzi- kab olduunun en ak kantdr. nk ipantuzzi- zellikle saki tarafndan, iki kurban yaplrken kullanlan bir kaptr. H. Otten, ipantuzzi- kabyla bira libasyonu yapldna dair tek rnein cenaze trenine ait metinler olduunu bildirir; dier ritellerin hepsinde bu kap her zaman arapla doldurulur564. Uzun boyunlu ve gaga azl bir testi eklindeki bu kap hakknda, daha nce ele aldmz iki kurban ile ilgili blmde bilgi verilmitir (bkz. Blm I. 3. 1. 1.) .

Yukarda transkripsiyon ve tercmesini verdiimiz metinlerin ikincisi KUB 30.18+KUB 39.3 Ay. IVde, metnin sonundaki ifade gz nnde bulundurulursa, ceset yakldktan sonra yaplm olan bir trene de ait olabilir. Ancak, ilk metinle arasnda konu itibaryla bir btnlk vardr. Ay. IV 5-8de, nceki metinde yaplan iki kurbanlarnn devam niteliinde, ocan hemen yan banda, l ve yi Gn Tanrs iin ekmek kurbanlar ve ekmek sunular yer alr. Burada kurban edilen ekmekler (paralamak, blmek anlamna gelen parfiilinin kullanlmas bu ekmeklerin kurban edildiinin gstergesidir), NINDA.KU7565 tatl ekmek ve takarmu566 ekmeidir. Tatl ekmekler ocaa konur. Ocak (Smerce GUNNI, haa)567, kutsall ve ritellerde oynad nemli rolle burada ilk kez karmza kmaktadr. Hakknda daha sonra ayrntl aklama yaplmtr.

564 565 566 567

Otten, 1958a, s. 23, d.n. 1; Cokun, 1972, s. 90 vd. Hoffner, 1974, s.199. Hoffner, 1974, s.185.

S. Alp, Untersuchungen zu den Beamtennamen im hethitischen Festzeremoniell, Leipzig, 1940, s. 39 ve 41; A. Archi, Il culto dei focolare presso gli Ittiti, SMEA 16, 1975, s. 77 vdd; Popko, 1978, s. 48 vdd; G. Kellerman, KUB 17.8 IV: un mythe du feu, Hethitica 8, 1987, s. 215 vdd; G. McMahon, A Public Ritual for the Tutelary Deity of the Hunting Bag and the Heptad, Atti del II. Congresso Internazionale di Hittitologia, O. Carruba-M. Giorgieri-C. Mora (eds.), Pavia, 1995, s. 265; Baltacolu, 2003, s. 65, d. n. 59.

146

Ay. IV 7-8de lnn ruhu ve yi Gn tanrsnn NINDA.ERINME568 Asker taynlar ile bir ritel yaplmaktadr. Byk olaslkla bu ekmekler, askerlere verilen taynlardr. Askerlerin koruyucu ve savunmac rol bu ekmeklere yklenmi olmaldr. lnn ve lm gnn simgeleyen yi Gnn korunmas amacyla asker taynlar kullanlarak yaplan bu ritel, yeni doan ocuklar hastalklardan uzak tutmak iin ayn ekmeklerin kullanld baka bir ritelle569 paralellik oluturmaktadr. Metnin sonraki satrlarnda kurbanlarn bittii haber verilir. Anlald kadaryla bu kurbanlar snrl sayda yetkili kiiyle gerekletirilmitir. nk hemen sonrasnda yaknmak iin ieri bakalar alnr ve bu kiiler mtemadiyen yaknmaya balar. Bunlarn tren boyunca l iin alayp, feryat eden MUNUStaptara yani at kadnlar olup olmad bu metinden anlalmaz. Belki de len kiinin yakn evresidir. Ancak ikinci gnn bu yaknmalarla sona erdii grlmektedir.

kinci gnn ilk klar ile yanm cesetten kalan kemiklerin ukturi570den toplanmasn konu edinen tablet dnda, lnn yakldn anlatan metin gnmze ulamamtr. Ne yazk ki kremasyonun gerekleme annda neler olduu ya da bundan nce cesedi yakmak iin ne gibi hazrlklar yapld bilinmemektedir. L. Christmann-Franck, Homerosun lyadasnda anlatlan Patrokles ve Hektorun cenaze ritelleri arasndaki arpc benzerlie dayanarak bu boluu doldurmann mmkn olabileceini ifade eder571. lyada XXIII 115 ve devam eden satrlar (Patroklesin cenazesi) ile XXIV 780 (Hektorun cenazesi) ve devam eden satrlarda572, Hitit metinlerinden ayrntlarn renemediimiz, cenaze iin kullanlan odun ynnn hazrlan anlatlmaktadr. lyadada anlatlan cenaze
568 569 570

Hoffner, 1974, s. 194 ve 188. KUB 35.89.

HWb, s. 233de Leichenverbrennunsplatz ceset yakma yeri olarak tanmlanmaktadr. Ukturi-nin anlam ve Hatttuadaki konumu hakkndaki ayrntl bir incelem iin bkz. J. Brker-Klhn, Auf der Suche nach Nekropol: Hattusa, SMEA XXXV, Roma, 1995, s. 74 vd, s. 86 vd. Christmann-Franck, 1971, s. 62 vd. Homeros, lyada, XXIII, 115; XXIV, 780.

571 572

147

trenine gre, lnn odun ynnn zerine yerletirilmesinden sonra, kurban hayvanlar kesilir ve cesedin evresine yerletirilir, ceset yalanr ve odun yn tututurulur. l beden gece boyunca yandktan sonra ate arapla sndrlr ve lnn kemikleri, altndan bir kaba konur ve kap gzel kokulu bir ya ile doldurulur; son olarak bir bezle rtlp kaldrlr. Gnmze ulaan Hitit cenaze metinlerinde, kremasyon sahnesinin boluuna ramen, kemikleri toplamak iin kadnlarn ukturi odun yn nn bana geliiyle ikinci gn balar573. Trende grevli kadnlar, gn doar domaz bu ileri yapmak iin ukturi ye gelirler. KA bira, GETIN arap ve walhi- iecei ile atei sndrrler. Gzel kokulu bir yala dolu, gmten bir huppar- kabna, yine gm bir kakla topladklar kemikleri koyarlar; sonra yalanm kemikleri kartp gazzarnulliismindeki bir kumaa sararlar ve kuman altndan geirilmi bir sicimle hafife balarlar; kemikleri eer len kii bir erkekse GI.A.AN sandalyeye, kadnsa bir
GI

hapalli- tabureye yerletirirler. Daha sonra ukturinin nnde bir cenaze yemei yenir. Kemiklerin zerinde

durduu sandalyenin nne bir masa konur. Ekmekler kopartlr, alar ve sofraclar ilk servisi yaparlar ve kemikleri toplamak iin gelen herkese yiyecek verilir. kez de iecek verilir ve nde de hemen yan balarnda kemikleri duran- lnn ruhuna iilir. Anlalan yemek sakin bir ortamda gerekletirilmitir; nk lirin yokluu zellikle belirtilir. Yemek bittikten sonra odun ynnn yanndaki trenin son bulduu haber verilir574. Metnin bundan sonrasnda, ly simgeleyen bir imajn yaratl anlatlr. Bedeni yaklarak yok olan l, artk bu simgeyle trende yerini alacaktr.

kinci gnn sabah ve takip eden olaylar iin bkz.: KUB 30.15+KUB 39.11+19; Otten, 1958a, s. 66 vd; Christmann-Franck, 1971, s. 65 vd.
574

573

KUB 30.15+KUB 39.19 .y. 1-20; Otten, 1958a, s. 66 vd; Kassian et al., 2002, s. 260 vd.

148

Ukturinin tam ortasna, incirler, kuru zmler ve zeytinlerle -metinde ALAM Smerogram ile ifade edilen- bir insan tasviri yaplr. Odun ynnn stne eitli yiyecek maddeleri de konur, bira dklr575. Baz aratrmaclar, lye ait tasvirin, incir, kuru zm ve zeytin gibi lezzetli meyvelerden yaplmasn, lnn ruhunu etkileyip tasvirin iine girmesini salamak ve odun ynn stne yiyecek ve iecek maddelerinin konulmas ve birann dklmesinin de bu ruhu cezbetmek iin yapldn dile getirmilerdir576. Kansz kurban olarak deerlendirebileceimiz bu tatl meyvelerin yeralt tanrlar tarafndan da ok sevildiini zellikle belirtmek isteriz. Metnin devamnda,
MUNUS

U.GI yal kadnn ynettii bir ritel vardr. Bu

ritelin ba rollerini ad geen yal kadn ve ona elik eden meslektalar stlenir. Bu ritelde bir terazi kullanlmaktadr. Yal kadn terazinin bir kefesini altn, gm ve pek ok deerli tala doldurur, dier kefesine ise sadece amur koyar. Sonra meslekta olan dier byc kadnla tuhaf bir diyaloga girer. Burada deerli talarla amuru karlatrarak bir pazarlk yaplr. Sonunda amur tercih ediliyormu gibi yaplp terazi krlr ve Gne Tanrsnn huzuruna konur. Bu ritelden sonra atlar eliinde arklar sylenir577. Buradaki yal kadn by ritellerinde grev alan yal kadnla ayn meslektendir. Bu meslek hakknda Blm IV. 2de daha ayrntl bilgi verilmitir. Yal kadnn burada yrtt ritel, tamamen simgeseldir ve nceden prova edilmi bir oyunun sahnelenii gibidir. amur, lnn ruhunu temsil eder; ruhun, altn, gm ve deerli talarla tartlmas, gnahlarnn kefaretini dediini gsterir; nk, amur deerli talara tercih edilmitir. zet tableti, KUB 39.6 y. IIde 5. ve 6. gnn karlnda ne ve nasl olduu tam olarak anlalamasa da kefaret (Hititesi lilai-) anlamna gelen fiil yer almaktadr578. Yal kadnn teraziyle gerekletirdii ritel de bir kefaret deme riteli olduuna gre 5. ve 6. gnlerde de
575

KUB 30. 15+KUB 39.19 .y. 20-25; Otten, 1958a, s. 67 vd; Kassian et al., 2002, s. 261 vd. Gurney, 1977, s. 60; Haas, 1995, s. 2024. KUB 30.15+KUB 39.19 .y. 26-36; Otten, 1958a, s. 68 vd; Kassian et al., 2002, s. 262 vd. Otten, 1958a, s. 48 vd; Hoffner, 1967b, s.20.

576 577

578

149

benzer riteller yaplm olmaldr ya da bu riteli belki de 5. ve 6. gn iin dnmeliyiz! Bundan sonra tren, Yeryznn Gne Tanras ve lnn ruhu iin yaplan hayvan kurbanlar ve kemiklerin tanmas ile devam eder:

2. Gn Transkripsiyon: (KUB 30.15)+KUB 39.11579 y. ____________________________________________ 40 41 42 [ x x x x x-]ni i-tar-na ti-an-zi nu i-ni A GIIN-BIHI.A e-e-r[i ... ]

[x x x x x-a]n-zi na-a X MA.NA-a i-wa-ar a-ra-a ti-id-da-nu-w[a-an-zi] [x x x x tak-n]a-a DUTU-i i-pa-an-ti nam-ma-kn SAHARHI.A-u I-TU .DG[.GA ... ]

43

[x x x x-z]i nu ki-i uk-tu-[ri]

______________________________________________________ 44 [x x x x x] I-TU .GALLIM II GU4 II-U IX UDUHI.A na-a-i-ir na-a-ta I [GU4 IX UDUHI.A] 45 [tk-na-a D]UTU-i i-pa-an-da-an-zi I GU4-ma-kn IX UDUHI.A-ia ak-kn-daa[ ZI-ni i-pa-an-da-an-zi] 46 [nu-kn h]a-a-ta-a-i a-ra-a da-an-zi na-at-kn uk-tu-ri-ia-az p[a?-ra-a -daan-zi] 47 48 49 50 [na-at] I-NA .NA4-U p-e-da-an-zi nu-kn I-NA .NA4 [.?an-da] [GINME] i-pr-ra-an-zi nu-kn ha-a-ta-i I-TU GI.A ar-ha d[a-an-zi] [na-a]t-a-an GIN-a i-pr-ra-an-da-a ti-an-zi a-a-an-n[a-an ...] [A] x GN I-TU .DG.GA ha-a-ti-ia-a p-ra-an ti-ia-an-zi x[- .....]

579

Metnin transkripsiyon ve tercmesi iin bkz. Otten, 1958a, s. 68; Kassian et al., 2002, s. 268 vdd.

150

51

[nam-m]a-kn I GU4 I UDU-ia ak-kn-da-a ZI-ni i-pa-an-d[a-an-zi] [EGIR-i]z-zi-az-ma-kn ak-kn-da-an ku-e-da-a A-NA ME a[n-da ti-an-zi] nu a-p[i-i]a I GU4 IX UDUHI.A-ia ki-i-a-an i-pa-an-da-an-z[i ]

____________________________________________________________ 52 53

_________________________________________________________

Tercme: y. __________________________________________________________ 40 [ ] <krematoryumun> ortasna koyarlar ve ad geen meyvelerden

tasvi[ri ] 41 [ ] ..... ve o 10 mina koy[arlar]

42 [Yeryzn]n Gne Tanrasna kurban eder. Ayrca klleri gzel kokulu ya ile 43 [ ..].. ve bu krematory[um]

_____________________________________________________________ 44 [ koyunu] 45 [Yeryznn] Gne Tanrasna kurban ederler, 1 sr ve de 9 koyunu ln[n ruhuna kurban ederler] 46 [ k]emikleri kaldrrlar ve onlar krematoryumdan [ ] ] saraydan 2 sr ve iki kez 9 koyun sevk ederler ve sonra 1 [sr 9

47 [ve onlar] onun Ta Evine tarlar. Ve Ta Ev deki [yatak odasn]da, ......... 48 [yataklar] sererler ve kemikleri sandalyeden alr[lar] 49 [ve onl]ar serilmi yataa koyarlar, (bir) lamb[a 50 [ 51 ]

]x ekel gzel kokulu ya kemiklerin nne koyarlar x [ ]

[son]ra 1 sr ve 1 koyunu lnn ruhuna kurban ede[rler ]

________________________________________________________

151

52 53

sonunda da i[inde] lnn olduu evlere ..... [ ..].. 1 sr ve 9 koyun yle kurban edilir[ ]

________________________________________________________ Bundan sonra tablet sona erer

Metnin Aklama ve Yorumu: lnn bedeni yaklp, sadece kemikleri ve klleri kalnca, onu eitli meyvelerden yaplm bir eklin temsil ettiini biliyoruz. Bu eklin Hitite metinlerdeki karl, tercmesi heykel olan ALAM Smerogramdr. Ancak yukardaki metnin 40. satrnda meyvelerden yaplm ekil iin Hitite erikelimesi kullanlr. Aslnda her ikisi de ayn anlamdadr; biri Smerce dieri ise Hititedir ve dnml olarak kullanlmaktadr. Hem ALAM Smerogramnn hem de Hitite eri- kelimesinin tercmesini sadece heykel olarak yapamayz. nk eri-, yukarda szn ettiimiz satrda meyvelerden yaplm bir ekil iin kullanlmtr. yleyse bu ifadeleri heykelden baka her trl sembol, imaj ya da tasvir iin kullanlan ifadeler olarak deerlendirmeliyiz. 41. satrdaki MA.NA (mina) Smerogram ise bir arlk lsdr. Bu arlk ls gzel kokulu yan arlnn ls olmaldr. Hem meyvelerden yaplm ekil hem de 10 mina arlnda gzel kokulu ya yerletirilir ve kurban trenleri balatlr. Tabletteki tahrip nedeniyle tam olarak anlalmasa da Yeryznn Gne Tanrasna bir kurban sunulur. Daha sonra SAHAR kl ve .DG.GA gzel kokulu bir ya ile ritel devam eder; ancak ne yapld ak olarak anlalmamaktadr. Acaba burada kast edilen cesetten geriye kalan kller midir? 44. satrda, 2 srn ve iki kere 9 koyunun yani 18 koyunun saraydan sevk edildii yazlr. Sr ve koyun iin, bu hayvanlar genel olarak ifade eden GU4 (sr) ve UDU (koyun) Smerogramlar kullanlm, herhangi bir zellik belirtilmemitir. Bu srlardan 1 tanesi ve 9 tane koyun, trenin en ncelikli ilahi varl Yeryznn Gne Tanrasna kurban edilir (Hititesi ipant-) ve dier sr ve 9 koyun da lnn ruhu iin kurban edilir. Buradaki hayvanlarn cenaze yemei iin kurban edildiklerini dnebiliriz. Ancak hayvanlarn saysnn zel bir anlam olabilir.

152

Bundan sonraki satrlarda kemiklerin bulunduklar yerden .NA4 Ta Eve gtrl ve burada hazrlanan yataa serilii anlatlr. Yatak, binann en kutsal mekanlarndan bir olan . yatak odasndadr ve tapnaklarda da bulunur. .NA4 Ta Ev, l iin hazrlanan bir antkabir ya da mozole olarak dnlmektedir580. Bu durumda bu yap bir tapnak gibi tesis edilmi, iinde yatak odas da bulunan tam teekkll bir binadr. Bu arada bir lambadan sz edilir (metinde aanna). Anlaldna gre yatan zerine konan lye ait kemiklerin yannda bir de lamba bulundurulmaktadr. Ayn zamanda gzel kokulu bir ya (belki de bu, bir eit parfmdr) kemiklerin nne yerletirilir. Btn bunlarn lden kalan kemiklerin rahat iin yaplan dzenlemeler olduunu anlyoruz. En sonunda da yine hayvan kurban gndeme gelir. Metindeki ifadeye gre, bu kurbanlarn ne ekilde yapld, gnmze ulamayan bir tablette anlatlmaktadr. 52. satrda ilgin olan nokta bir takm evlerden (ME) sz edilmesidir ki, bu evler, iinde lnn olduu evlerdir. yle grnyor ki, 52. satrda kurban edilecei belirtilen 1 sr ve 9 koyun bu evler iindir. Bu evlerin, l iin ina edilen ant mezara ait yaplar olabilecei zerine fikir yrtlmtr581. J. Brker-Klhn, konulandrllar bakmndan iki farkl yapya karlk gelen ile . NA4 isimli yaplardan ilkinin yerstnden grlebilen bir bina olduunu dier yapnn ise yeraltnda ina edildiini ve her ikisinin birbiriyle balantsnn olduunu ne srer582. Bu iddia personeli, zel mlkleri ve zel arazileri ile bir kurum hatta bir vakf olarak dnlen Ta Evlerin bir yap kompleksi olmas fikrini destekler. Aada lnn bedeninden geriye kalan kller ve kemikler korunurken, yukarda bu ile ykml geni personelin ikamet ettii yaplar yer almaktadr583. Yer seviyesinin altnda talarla ina edilmi bir bina temelinin iinde kraliyet mensuplarnn hatratlarnn korunmas, onlarn ldkten sonra yeraltyla da balantlarnn olduunun sembolik bir iaretidir.

580 581 582 583

van den Hout, 1994, s. 48 vdd; Brker-Klhn, 1995, s. 68 vdd. Otten, 1958a, s. 69, d.n.4; Christmann-Franck, 1971, s. 66, d.n. 20. Brker-Klhn, 1995, s. 74 vd. Ta Evlerin ayn zamanda bir organizasyon olduu hakknda bkz. Gurney, 1977, s. 62.

153

lye ait kemiklerin .NA4 Ta Ev/Mozoleye gtrlp, n ak braklmas ve bu ant mezar iin kurbanlarn sunulmasndan sonra, ikinci gnn bittii anlalmaktadr.

Ne yazk ki, cenaze treninin 3., 4. 5. ve 6. gnn anlatan tabletler tam anlamyla gnmze ulamamtr. len kraln yerine tahta oturan yeni kraldan tren boyunca neredeyse hi sz edilmez. Dini trenlerde her zaman trenin yneticisi konumunda yer alan kral, cenaze metinlerinde geri plandadr. Burada treni yneten kii, yeni kral dahi olsa ad hi anlmamakta, belli bal eylemleri gerekletiren kii iin srekli olarak 3. tekil ahs kullanlmaktadr. Bununla beraber, 4. gne ait olan, ancak hi de iyi korunamayan bir metinde (KUB 39. 9 y.1-19) yeni kraln ve saray erkannn (metinde
L

DUGUD) cenaze

trenine eleriyle birlikte katldklar anlatlmaktadr. Metinde balarnn rtl olduundan sz edilir ki, herhalde bundan cenaze treninin protokolne uygun bir giysi kast edilmektedir584. Cenaze trenine ait metinler iinde yeni kraln ad, ilk defa anlmaktadr. Metinden aka anlalamasa da burada yeni kraln tahta geii konu ediliyor olabilir. Hangi gne ait olduu kesin olarak belirlenemeyen baz tablet ve tablet fragmanlarn sz konusu gnler iin dnmek mmkn olabilir. Dank haldeki bu tabletlerde kurban bahsinin yer ald metinleri aada sunacaz. Bu metinlerden biri trenin ba rolndeki tanr ve tanralar iin yaplan iki ve ekmek kurbanlarn konu edinir. Cenaze treninin 2-5. gnlerinden birinde gerekletirilmi olmas muhtemel olan bu treni anlatan metnin transkripsiyon ve tercmesi yledir: 2. - 5. Gnler? Transkripsiyon:

584

Otten, 1958a, s. 52 vd.

154

KUB 30.23+KUB 39.13585 y. II _______________________________________________ 1 [ 2 3 4 5 [ [ [ [pa-a-i ... -]an-na p-an-zi ... -]x pa-iz-zi na-a GIBANUR-i ...LS]AGI.A GAL GIR4 p-e-da-a-i ...]na-an DUMU .GAL ak-kn-ti ZI-ni ...GI] DINANNA NINDA.GUR4.RA NU.GL

______________________________________________________ 6 7 8 9 [EGIR-U-ma DMe-ez-]zu-ul-la e-ku-zi [LSAGI.A II NINDAMi-i]t-ga-mi-u u-da-a-i na-a pr-i-ia [na-a-kn EGIR-pa GIBAN]UR-i da-a-i L.MENAR hu-un-zi-na-ri-it [SRRU L.MEAL]AM.ZU9 a-ha-a hal-zi-an-zi

10 [me-mi-an-m]a h[u-]u-u-ti-i-kn-zi __________________________________________________________ 11 [LSAGI].A-ma GAL K.GI da-a-i na-a-ta ak-kn-za(-) k[u-e-da-ni] 12 [.-n]i an-da na-an-kn .-ni an-da A-NA DUMU .[(GAL)] 13 [pa-a-i D]UMU .GAL-ma-an GIDIM-ti pa-ra-a e-ep[-zi ] 14 na[m-ma-a]n-kn a-a-ti p-ra-an kat-ta A-NA GAL GIR4 la[-hu-wa-ai] 15 16 [GAL K.G]I-ma EGIR-pa A-NA LSAGI.A pa-a[-i] [na-an--k]n pa-ra-a p-e-da-an-zi [-zi]

____________________________________________________________ 17 18 19 20 [EGIR-U-m]a DU DU URUZi-ip-pa-la-an-da e-ku-zi [L.MENA]R hu-un-zi-na-ri-it SRR[U] [L.MEALA]M.ZU9 a-ha-a hal-zi-e-a-an [-zi] [me-mi-an-m]a hu-u-u-ti-i-kn [-zi]

_____________________________________________________________

585

Metnin transkripsiyon ve tercmesi iin bkz. Otten, 1958a, s. 72 vdd; Kassian et al., 2002, s. 160 vd; metnin yeni bir kopyas bulunmu ve yaynlanmtr. Bkz. van den Hout, 1995b, s. 195 vdd.

155

21 22 23 24 25 26

[nam-ma-a-]i a-a-ti GALAM me-na-ah-ha-an-da pa-ra-a [e-ep-z]i nam-ma-a-i LSAGI.A GAL GIR4 kat-ta-an [ta-ma-i]n e-ep-zi na-an-a-an kat-ta A-NA GAL GIR4 [la-hu-wa-]a-i L GIBANUR-kn II NINDAMi-it-ga-i-mu- [u] [a-a-ka-a]z -da-a-i na-a par-i-ia na-a- kn E[GIR-p]a [A-NA GIBA]NUR da-a- [i] [EGIR-U-ma] DLAMMA e-ku-zi LNAR GIhu-un-zi-n[a-ri-it] [SRRU L<ME>A]LAN.ZU9 a-ha-a hal-zi- an[zi]

________________________________________________________ 27 28 29

[me-mi-an-ma hu-]u-u-ti-i-kn-zi NINDA.GUR4.RA NU.[GL] [EGIR-U-ma D x x x -]x-nu e-ku-zi LNAR hu-z[i-na-ri-it] [SRRU L. MEALA]M.ZU9 a-ha-a hal-zi- an [[me-mi-an-ma hu-u-u-]ti-i-kn- [zi] zi]

__________________________________________________________ 30 31 32

____________________________________________

Ay. III 1 2 3 4 [LSAGI.A] I NINDA.GUR4.RA EM-SA a-a-ka-az [-da-a-i] [na-an A-NA DUMU ] .GAL pa-a-i na-an pr-i[-ia] [na-an EGIR-p]a A-NA L.MESAGI.A pa-a[-i] [na-an-kn p]a-ra-a p-e-da-a [-i] [EGIR-an-da-]ma DUD.SIG5 e-ku-zi L.ME[NAR] [GIhu-un-z]i-na-ri-it SRRU
L. ME

_______________________________________________________ 5 6 7 8 9

ALAM[.ZU9]

[a-ha-a hal]-zi-i-a-an-zi me-mi-an-ma hu-u-u-t[i-i- kn-zi] [LSA]GI.A II NINDA.GUR4.RA EM-SA a-a-ka-az -da-[a-i] [na-an] A-NA DUMU .GAL pa-a-i na-an pr-i[-ia]

10 [na-an EG]IR-p]a A-NA LSAGI.A pa-a[-i] 11 [na-an-kn] pa-ra-a p-e-da-a [-i]

156

____________________________________________________________ 12 [EGIR-an-]da-ma nam-ma D z-zi-i-ta-nu e-ku[-zi] 13 [L.MENA]R hu-un-zi-na-ri-it SRRU L.MEALA[M.ZU9] 14 [a-ha-]a hal-zi-i-a-an-zi me-mi-an-ma hu-u-u-ti-i[- kn-zi] 15 [LSA]GI.A NINDA.GUR4.RA EM-SA a-a-ka-az -da-a-[i] 16 [na-a]n A-NA DUMU .GAL pa-a-i na-an pr-i[-ia] 17 [na-an EG]IR-p]a A-NA LSAGI.A pa-a[-i] 18 [na-an-k]n pa-ra-a p-e-da-a [-i] __________________________________________________________ 19 [EGIR-an-]da-ma tk-na-as DUTU-un e-ku-zi L.MEN[AR] 20 [GIh]u-un-zi-na-ri-it SRRU
L.ME

ALAM.Z[U9]

21 [a-ha-]a hal-zi-i-a-an-zi me-mi-an-ma hu-u-u-ti-i- k[n-zi] 22 [LSA]GI.A NINDA.GUR4.RA EM-SA a-a-ka-az -da-a-[i] 23 [na-a]n A-NA DUMU .GAL pa-a-i na-an pr-i[-ia] 24 [na-a]n EGIR-pa A-NA LSAGI.A pa-a-i 25 [na-a]n-kn pa-ra-a p-e-da-a -i _______________________________________________________________ 26 [EGIR-an-d]a-ma a-p-el ZI-an III- e-ku-zi L.MENAR 27 [GIhu-]un-zi-na-ri-it SRRU
L.ME

ALAM.ZU9

28 [a-ha-]a hal-zi-i-a-an-zi me-mi-an-ma hu- u-te-i- kn-zi 29 [ II N]INDA.GUR4.RA KU7TIM DUMU .GAL pr-i-ia na-an-kn GUNNI-i 30 i-tar-na p-di A-NA NINDA.ERINME zi-ik-kn [-zi] _________________________________________________________________ 31 GIM-an-ma I-NA III KASKALNI a-p-el ZI-an e[-ku-zi GIM-an 32 33
L

SAGI.A GAL wa-ah-nu-u[z-zi ak-kn-t]i-pt NAR GIhu-un-zi[-na-ri-it SRRU

L. ME

L.ME

ALAM.ZU9

34 a-ha-a hal-zi-i-a-an-z[i me-mi-an-ma hu- u-t]e-i- kn-zi 35

L

SAGI.A NINDA.GUR4<.RA> EM-SA [a-a-ka-az -d]a-a-i

36 na-an A-NA DUMU .GAL pa-a[-i na-an pr-i-]ia 37 na-an EGIR-pa ha-a-i-i i[-tar-na p-] ti 38 A-NA NINDA.ERNME e-er [da-a]i

_________________________________________________________________

157

39 [GIM-a]n-ma A ZI-U GAL GIR4 wa[-ah-nu-uz-]zi 40 [na-an-kn ]d[a-ag-g]a-an GUL-ah-z[i nu kal-ga-li-]na-a-iz-zi 41 [nu -e-i-ki-u-wa-an] ti-an-zi nam-ma-kn pa-ra-a 42 [pr-ah-ha-an-zi na-a-ta]a-an-ha-an-zi 43 [MUNUS.MEtap-ta-ri-ia NIND]Aa-ra-a-am-ma p-a[n-]zi ________________________________________________________________ 44 [GIM-an-ma UDKAM-az SI]G5-ri nu ha-la-tu-u-wa hal-zi[-i]a 45 46 47 48 49 50 [ [ [ [ [ [ ...]zi nu DUMU .GAL ag-ga-an-t[i?- ]- x x ...-]x p-e-da-an-zi .DG.GA-i[a ] T]A-PAL GIZA-LAM-GAR a-a-t[a- ] ...na-a]t-kn .A-ni an[-da ] ...]x-kn-ta UM[E wa-a-tar? ... ...]x pa-ra-a[... ] ]

Tercme: y. II ___________________________________________________ 1 [ 2 [ 3 [ 4 [ 5 [ -]..... verdiler ]x gider ve masaya S]aki pimi topraktan GAL kadehini gtrr ]ve onu saray olan lnn ruhuna ] tanrsal lir, somun yoktur

________________________________________________________ 6 [Ardndan Tanra Mz]ullay ier 7 [Saki ta]tl ekmekleri getirir ve paralar 8 [ve sonra onu ma]saya koyar. Erkek arkclar hunzinar algs ile 9 [ark sylerler, ritel g]revlileri aha (diye) barrlar 10 [ve ses]leri k[sk]tr ______________________________________________________________ 11/12 [sak]i ise altndan bir GAL kadehini alr. Ve sonra, lnn [(bulunduu) yatak odasn]daki saray olanna

158

13 [verir]. Saray olan ise onu, lye doru uzat[r], 14 [ve o srada or]ada yatan nnde aada (duran) pimi topraktan GAL

kadehinin iine d[ker] 15 ve al[tndan GAL kadehini] tekrar sakiye veri[r] 16 [ve onu] dar karrla[r] _____________________________________________________________ 17 [ve onun arkasndan] Frtna Tanrsn ve Zippalanda ehrinin Frtna Tanrsn ie[r]. 18 [arkc] hunzinar algs ile ark syle[r] 19 [heykel tapn]cs aha (diye) barrla[r] 20 [fakat sesl]eri kskt[r] ____________________________________________________________ 21 [ve ona] yataa kar GAL kadehini tutar [ ] 22 Sonra saki pimi topraktan GAL kadehini aaya [ ] 23 [ ]x tutar. Ayrca onu aaya [ ]ya 24 [dke]r. Sofrac iki tatl ekmei 25 [kapd]an getirir ve onlar paralar ve onlar tekrar 26 Sofr[aya] koya[r]. ______________________________________________________________ 27 [Onun arkasndan ise] Koruyucu Tanry ier. arkc hunzin[ar algs ile] 28 [ark syler heykel] tapcs aha (diye) barrl[ar], 29 [fakat sesleri ksk]tr. Somun bulun[maz]. _______________________________________________________ 30 [Onun arkasndan tanr] xi ier. arkc hunzi[nar algs ile] 31 [ark syler, heykel] tapcs aha (diye) barrl[ar], 32 [fakat sesleri ks]kt[r] _______________________________________________________

Ay. III 1 [Saki] bir mayal somun ekmeini kapdan g[etirir] 2 [ve onu] saray [olanna] verir, ve onu para[lar].

159

3 [ve onu tekrar] sakilere veri[r] 4 [ve onu d]ar karr ________________________________________________________ 5 ve [ondan sonra] yi Gn tanrsn ier, erkek [arkc]lar 6 [hunz]inar algs ile ark sylerler, heykel [tapclar] 7 [aha (diye) ba]rrlar, fakat sesleri ks[ktr] 8 [Sak]i iki mayal ekmei kapdan getir[ir] 9 [ve onu] saray olanna verir, ve onu para[lar], 10 [ve onu tek]rar sakiye veri[r] 11 [ ve onu] dar kar[r] _______________________________________________________ 12 ve [ondan sonra] tanr zzitanuyu bir kez daha ier, 13 14 15 16 17 18 [erkek arkclar] hunzinar algs ile ark sylerler, heykel tapc[lar] [aha] (diye) barrlar, fakat sesleri kskt[r] [Sak]i mayal somun ekmeini kapdan getir[ir] [ve on]u saray olanna verir, ve onu para[lar] [ve onu tekra]r sakiye veri[r]. [ve on] u dar kar[r]

_________________________________________________________ 19 20 21 22 23 24 25 ve [ondan sonra] Yeryznn Gne Tanrasn ier, [erkek] arkclar [h]unzinar algs ile ark sylerler, heykel tapc[lar] [ah]a (diye) barrlar, fakat sesleri ksk[tr]. [S]aki bir mayal somun ekmeini kapdan getir[ir] [ve on]u saray olanna verir, ve onu para[lar] [ve on]u tekrar sakiye verir. [ve on]u dar karr.

_____________________________________________________ 26 27 28 ve [ondan sonra] onun ruhunu kez ier, erkek arkclar [h]unzinar algs ile ark sylerler, heykel tapclar [ah]a (diye) barrlar, fakat sesleri ksktr.

29 [2?] tatl somun ekmeini saray olan paralar, ve onu ocan 30 iine bir yere, asker taynlarna koyarl[ar]

160

__________________________________________________________ 31 32 33 34 35 36 37 38 Ve onun ruhunu kez i[tii]nde, saki GAL kadehini evirdii zaman erkek arkclar hunzi[nar algs ile ark sylerler hey]kel tapclar aha (diye) barrla[r, fakat sesleri k]sktr. Saki mayal somun ekmeini [kapdan get]irir ve onu saray olanna ver[ir ve onu para]lar ve onu tekrar ocaa x[]..

asker taynlarnn zerine [koya]r

_________________________________________________________ 39 40 41 42 43 Pimi topraktan GAL kadehini onun ruhu iin [evirdi]i [zam]an, [ ] onu yere arpar ve ark syler.

[Ve srekli feryat etmeye] balarlar ve ayrca darya [srerler, sonra] sprge yaparlar. [ ] saray ekmeini ise ve[ir]ler.

___________________________________________________________ 44 45 46 47 48 [ [ [ [ [ iyi gnde] ve klt salonuna seslen [i]r ].... ve saray olan l-x-[]

]x gtrrler ve iyi cins ya-...[..] ]ift adr .. yatak ..[..] ve] i odaya [ ]

Metnin Aklama ve Yorumu: Yukarda transkripsiyon ve tercmesini verdiimiz ayn seriye ait iki metni, konular itibaryla cenaze treninin nc gnne yerletirmek mmkn olabilir. Birinci ve ikinci gnlerde yaplan ritelleri anlatan metinler, yakma treninden nce yaplan iki ve hayvan kurban, cenazenin yaklmas, cenaze trenine katld varsaylan ruhani varlklarn ve tanrlarn memnun edilmesi iin yaplan iki ve ekmek kurbanlaryla ve birok sr ve koyunun Yeryznn Gne Tanras ve lnn ruhu iin kurban edilmesiyle ilgiliydi. Ancak yukardaki metinlerde konu, lnn ruhu ve tanrlarn sofraya davet edilecei bir cenaze yemeinin hazrldr. Yemek iin gereken et ihtiyac yaplan

161

kurbanlar sayesinde bol bol karlanmtr. Cenaze treninin bu blmnde yaplan riteller ile geleneksel dini trenlerde yaplan riteller arasnda nemli lde paralellik vardr. Tanrlar ime ve ekmei paralamak suretiyle kurban etmek, pek ok klt treninde klt ziyafetinin balayacan haber veren eylemlerdir. stelik mziin ve arknn, ime ve ekmek paralama ritellerine elik etmesi son derece karakteristiktir586. Bununla beraber buradaki yemek sahnesine cenaze yemei olmasndan dolayar bir kasvet havas kmtr. Geleneksel klt trenlerinde tanry ime ve ekmek paralama ritellerini ncelikli olarak kral ve ardndan kralie yapyor olsa da cenaze treninde bu ileri trenin yneticisi gerekletirmekte ya da metinde ad geen klt grevlileri, ritelle ilgili bu tr sorumluluklar yerine getirmektedirler. nk her zaman iin ritelin ba rolnde yer alan kral artk yoktur ve yeni bir kraln onun tahtna oturmu olmas mmknse de tren bitinceye kadar arka planda kalmas uygun der.

y. IIye ait ilk satrlar, tabletin tahrip olmasndan dolay aka okunamasa da, sakinin ve saray olannn yapt hazrlklarla balar. Saki pimi topraktan GAL kadehini masaya getirir. Bu masa, Hitit trenlerinde pek ok kez karmza kan ve kurban malzemelerinin ya da trensel dier gerelerin zerine yerletirildii masa olarak da dnlen ve
GI

BANUR587 Smerogram ile ifade edilen klt

malzemelerinden biridir. Metnin n yzne ait daha sonraki satrlar birbirinin tekrar niteliinde ritelleri anlatr. Bu ritellere gre tren yneticisi, Tanra Mezullay, Frtna Tanrsn, Zippalandann Frtna Tanrsn, Koruyucu Tanry ve ismi okunamayan bir tanry ier588. Burada ad geen tanrlar, cenaze treninde ilk olarak karmza karlar ve daha nce kendilerine iki kurban yaplan ve bu metnin arka yznde de iilecek olan tanrlardan farkl bir grup olutururlar.

586 587 588

Archi, 1979, s. 200 vd. nal, 1996, s. 40 vdd; Hoffner, 1967b, s. 18 ve 86; Popko, 1978, s. 78 vd.

H. Otten, ismi okunamayan tanr iin zzitanu nerisini getirir. Bkz. Otten, 1958a, s. 74, d.n.g; bu eitlik iin ayrca bkz. Laroche, 1947, s. 26.

162

Burada Hitit panteonunun en nde gelen tanrlar ve tanralar ile karlayoruz. Bu tanrlara, bayram trenlerinde sk rastlanmaktadr. Tanra Mezulla, Hititlerin ba tanras olan Arinnann Gne Tanrasnn kz olarak panteonun en n sralarnda yer alr. Gne Tanrasnn kz Mezullann belli bal klt merkezi, annesi gibi Arinna589 ehrindedir ve annesi gibi bir gne sembol eklinde sayg grr590. Ayn zamanda Hatti kkenli bir tanradr591. Frtna Tanrs (DU) ise Arinnann Gne Tanrasnn kocasdr ve Hititlerin ba tanrsdr. Zippalandann Frtna Tanrs ise bu iftin oullardr. Bilindii gibi Zippalanda, Nerik ehri ile birlikte Frtna Tanrsnn en nemli klt merkezleri arasnda yer alr. Koruyucu Tanr (DLAMMA), Hitit panteonunda genellikle koruyucu tanr adyla anlan nemli bir tanrdr.
D D

KAL adyla da bilinen

LAMMAnn Hatti

dilindeki ad naradr592; dolaysyla tanr Hatti kkenli bir tanrdr. M. Popko l krallarn genellikle koruyucu tanrlar olarak ibadet grdklerini belirtmitir593. Ta Evlerle ilgili metinlerin ounda da .NA4 hekur594 Ta Ev DLAMMAnn adyla birlikte anlmaktadr595.
DLAMMAnn

cenaze treninde iilmesinin altnda

yatan neden bu bilgilerin nda tartlabilir. Metnin arka yzn okuduumuzda, daha nce kendilerine iki kurban ve yer yer hayvan kurban sunulan tanrlar ve lnn ruhu, ime eyleminin nesnesine dnrler. Yalnzca Ay. III 12de zzitanu adyla yeni bir tanr kar karmza. Tanr zzitanunun bir kez daha iildii ifade edildiine gre bunun daha nce ad

589 590 591 592

Erkut, 1992. Haas, 1994, s. 423. Mezullann Hatti kkenli olduu hakknda bkz. Kassian et al., 2002, s. 13.

Laroche, 1947, s. 100 vd; Hitit kltnde koruyucu tanrlar hakknda ayrca bzk. G. McMahon, The Hittite State Cult of the Tutelary Deities, Chicago, 1991. Popko, 1995, s. 153.

593 594

Hekur deyiminin kutsal da zirvesi anlamna geldii, ounlukla .NA4 Ta Ev ile birlikte kullanld hakknda bkz. Brker-Klhn, 1995, s. 74 vd; .NA4 Ta Ev ile hekur deyiminin ayn anlama geldii hakkndaki gr iin ayrca bkz. Gurney, 1977, s. 63, d.n.1.
595

Th. P. J. van den Hout, Tombs and Memorials: The (Divine) Stone House and Hegur Reconsidered, Recent Developments in Hittite Archaeology and History (Papers in Memory of H. G. Gterbock), K. Aslhan Yener and H. A. Hoffner (eds), Winona Lake, 2002, s. 87.

163

geen tanr olmas gerekir. Daha nce ad geen tanr, yi Gn tanrsdr. ki tanrnn eitlii H. Otten tarafndan vurgulanmtr596. Metnin n yznde anlatlan ritelin ilk blmnde, kurban edilen ekmek literatre, tatl ekmek adyla geen
NINDA

mitgaimi-dir.

Bu

isim,

NINDA.(GUR4.RA).KU7nin yerine de kullanlmaktadr ve tatl olmasnn nedeni iine bal konulduu iindir; bu ekmek, ball ekmektir597. Tatl ekmei getiren sakidir ve saki, ekmei paraladktan/bldkten (Hitite par- fiili) sonra masaya yerletirir. Masaya ekmeklerin datlmas Tanra Mezullann iilmesinden hemen sonra gerekletirilmitir. Bu srada hunzinar algs ile ark sylenmektedir ki, bunun bir cenaze ilahisi olduunu ancak tahmin edebiliriz. Hunzinar, Eski Yakndouda tanra nannann yani tarn algs olarak bilinen ve Smerce ad GIDINANNA olan algdr598. Bu alg mzik tarihinin en eski alglarndan biri olan lirdir. GIDINANNAnn byk (GAL) ve kk (TUR) olmak zere iki eidi vardr. Hunzinar, byk tar yani nanna algsnn Hitite addr. Byk ve kk lirin Hitit sanatnda en gzel tasvirleri kukusuz Eski Hitit dnemine ait nandk vazosu zerinde yer alr599 (Tablo 8). Lir algs eliinde sylenen bu ilahiye, ritelde nemli sorumluluklar olan
L

ALAM.ZU9600 adndaki heykel tapcs ya da tapclar aha diye bararak elik

etmekte, trenin muhtevas gerei fsltyla bir nevi tempo tutmaktadrlar. J. Friedrich szlnde, aha kelimesinin muhtemelen Hatti dilinde bir seslenme nlemi olduunu ifade eder601. Sakinin grevi ekmek kurban ile bitmez. Bu yemekte l iin de bir hazrlk yaplacaktr. Bu mekanda, zerine lye ait kemiklerin yerletirildii yatak da
596 597

Otten, 1958a, s. 77, d. n. 1.

A. Goetze, Contributions to Hittite Lexicography, JCS 5, 1951, s. 67 vdd; Hoffner, 1974, s. 123, 171 ve 199. HWb Erg 2, s. 13; S. de Martino, Music, Dance, and Processions in Hittite Anatolia, J. M. Sasson (ed.), CANE, Vol. III, 1995, s. 2661; H. G. Gterbock, Reflection on the Musical Instruments arkammi, galgalturi, and huhupal in Hittite, Studio Historiae Ardens: Ancient Near Eastern Studies Presented to Philo H. J. Houwink ten Cate on the Occasion of his 65th Birthday, stanbul, 1995, s. 57; Gterbock- Kendall, 1994, s. 51; E. Laroche, Etudes de Vocabularie V, RHA LXVII, Paris, 1955, s. 72 vdd; Popko, 1978, s. 83.
599 600 601 598

T. zg, 1988, s. 29 vdd. de Martino, 1995, s. 2663 ve 2666; Daddi, 1982, s. 275 vdd. HWb, s. 17.

164

bulunmaktadr. Bu yatak, tapnan en kutsal blgesinde yer alan i oda ya da kutsal yatak odasndadr. Metinlerde . Smerogram ile ifade edilen bu odann Hititesi tunakkeardr602. Saki elinde tuttuu altndan GAL kadehini, yatak odasnda, lnn banda duran saray olanna (DUMU .GAL)603 verir. Saray olannn altndan GAL kadehinin -nce lye doru uzatp bir sunu jesti yaptktan sonra- iinde bulunan ve ismi belirtilmeyen ikiyi yatan nnde duran topraktan GAL kadehinin iine boaltt anlalmaktadr. Burada yaplan ilemi lye iki sunumu olarak dnyoruz. nk kullanlan fiil, iki kurban iin kullanlan ipant- deil, dkme, boaltma anlamndaki lahuwai-dir. Saray olannn ii bitince altn kab sakiye geri verir, o da onu dar kartr. Bu srada, kutsal yatak odasnn dnda, tren yneticisi Frtna Tanrsn ve Zippalanda ehrinin Frtna Tanrsn ime ritelini, alglarn alnmas ve ark eliinde gerekletirmitir. Yatak odasnda yaplan riteller sona ermemitir. Saki GAL kadehini yataa kar ve aa doru tutar ve onu aaya doru, byk olaslkla yerde bulunan bir kabn iine dker. Hemen arkasndan sofrac (LGIBANUR604) iki tane tatl ekmei, kapdan getirir ve onlar blp masann zerine koyar. Bu masa lnn bulunduu yatan yannda olabilir. Bu durumda lnn hemen yannda onun eliinde yenilecek bir yemek sz konusudur. Son olarak ayn ritel dzeni iinde Koruyucu Tanr ve ismi tam olarak okunamayan baka bir tanr (belki zzitanu) daha iilir. Ancak Koruyucu Tanr iilirken somunun bulunmad zellikle belirtilmitir. Metnin arka yznde yer alan ritelin dier blmnde tren, ayn grevlilerle ayn dzen iinde gerekletirilir. Cenaze treninin bilinen tanr ve tanralar ile lnn ruhu iilir; bu kez ime trenini, NINDA.GUR4.RA IM-ZA605 yani mayal ekmein, saki (LSAGI.A) ve saray olan (DUMU .GAL) arasnda el deitirmesi ile blnerek kurban edilmesi takip eder. Bu srada hunzinar algs alnmakta,

602 603 604 605

Alp, 1993, s. 6; Darga, 1985, s. 61; Popko, 1978, s.32. Daddi, 1982, s. 91 vdd; Alp, 1940, s. 25 vdd. Daddi, 1982, s. 151 vdd; Alp, 1941, s. 36 vdd. Hoffner, 1974, s.197 vd; Goetze, 1951, 67 vd.

165

arklar sylenmekte, arkclar aha diyerek fsltyla elik etmekte, fakat her ey skunet iinde gerekletirilmektedir. lnn ruhunun iilmesi ile ilgili blmde, ikinci gne ait iki kurban ritellerinde de olduu gibi, ocak (Smerce GUNNI, Hitite haa) nemli bir yer tutmaktadr. Ay. III 29-30 ve 37-38de lnn ruhunun iilmesinden sonra kurban edilen ekmeklerin ocan zerine yerletirildiini grmekteyiz. Burada len kii ile ocak arasnda bir balant olduu vurgulanmaktadr. Ocan kutsall, devletin var oluu ve birliiyle, dolaysyla da kraliyetle zdelii, kkleri uygarln ilk ortaya kt dnemlere kadar giden bir olgudur606. Hititlerde ocan kraliyet ailesi ile zdelii mitolojik metinlerden birinde karmza kmaktadr: Tanrlar tarafndan yerletirilen ve sslenen ocan etrafnda kraliyet ailesi ve tanrlar, bir sarayn kuruluunun sonunda ona kurbanlar sunmak zere bir araya gelirler; tanrlatrlm olan ocak, herkesin kendisini memnun ettiini dile getirir607. Burada sz konusu edilen bir kraliyet cenazesi olduuna gre, ocan bu trende rol almas artc deildir. Aslnda ocak, btn dier kraliyet trenlerinde de nemli rol oynayan ve kendisine kurbanlar sunulan bir unsurdur. H. Gonnet608, bayramlarda ocak iin daima iki kurban sunulduuna dikkat eker: biri ocan stne yani iine, dieri de yanna. Ocan zerine konan kurban ilahi varlklarla iletiimi duman yoluyla salamak iindir; yanna konan kurban ise bizzat ocan kendisi tarafndan tanrya ulatrlacaktr. Yukardaki metinde ilk yntem, ekmek kurban iin kullanlm, ocan stne konan ekmek, ilahi varlklar arasna karm olan lnn ruhu iin -duman araclyla- kurban edilmitir. Son olarak, trenin muhtelif zamanlarnda yapld gibi, burada da pimi topraktan GAL kadehi yere arplr; byk olaslkla kirlenmi kabul edildii iin tahrip edilmitir. Bunun arkasndan acl feryatlar balar; trende grevli olanlar GAL kadehinden kalan paralar dar srerler ve sonra bunlar sprrler. Metnin bundan sonras byk lde tahrip olduundan bir anlam karmak ok gtr.
D. Collon, Eski Yakndouda Rahip ve Rahibe Tasvirleri, (ev. Fatma Sevin), ADTCFD, C. 44, S. 2, Ankara, 2005, s. 82. CTH 414: KUB 29.1 III 39-IV 1-28; G. Kellerman, Recherches sur les rituels de fondations hittites, Paris, 1980, s. 17 vd, s. 30 vd.
608 607 606

H. Gonnet, Les espaces hittites du sacrifice, leur amnagement et leur utilisation, Fs S. Alp, Ankara, 1992, s. 207.

166

Tapnan cella (halentu(wa))sna seslenildiini, adr, yatak ve yatak odasndan sz edildiini okuyoruz, ancak konunun tam olarak ne olduunu kartamyoruz. Bu metinlerde dikkati eken dier bir nemli nokta, ad geen tanrlarn iilmesidir. Tanry ier ifadesi hakknda daha nce ayrntl bir aklama yapmtk609.

7. Gn Transkripsiyon KUB 30. 25+KUB 34.68+KUB 39.4+KBo 41.117610 y. 1 2 3 4 5 6 [ ma-a-an I-N]A UD VIIKAM lu-uk-kat-ta nu A-NA ALAM a-a-a[-an-ti] U[ME-a w]a-a-tar p-an-zi na-a-ta .DG.GA an-da za-pa-nu-wa[-an-zi] nu[-kan A-NA A]LAN I GU4 NIGA 8 UDUHI.A i-pa-an-du-wa-an-zi p-an[-zi] [.BA 1U]DU tk-na-a DUTU-i 1 UDU ha-an-na-a hu-uh-ha-a 3[ UDU-]ma I GU4-ia ak-kn-da-a ZI-ni I UDU-ma [-kn] [A-N]A DUD.SIG5 i-pa-an-da-an [-zi] [ma-ah-]ha-an-ma-a-a-an UZUNG.GIG EGIR-pa ti-an[-zi] [nu ak-]kn-ti a-ku-wa-an-na p-an[-zi]

_________________________________________________________________ 7 8

____________________________________________________________________ 9 10 11 12 13 14 15 16 ma-ah[-ha-a]n-ma wa-ga-an-na ap-pa-a-i [n]a-a-ta AL[AM]

MUNU.ME

[tap-d]a-ra-a -ir-zi pa-ra-a [-d]a-a nu-kn e-ez-z[a]-a[n]

hi[-lam-ni] an-da wa-ar-nu-wa[-an-z]i nu ki-i kat-ta-a[n]

wa-a[r-nu-w]a-an-zi 1NU.TIM [T]GNG.LMME I DUG .DUG.GA-ia nam-ma I G[U4] 8 U[DUHI.A-ia a-w[a-a]n kat-ta ha-ad-da-an-zi nu 1 DUG GETIN 1 DUG KA du-wa[-a]r-na-an- z[i] nam-ma-at-kn
D MUNU.ME

tap-d[a-r]a-a a-ra-ah-za-an-d[a]

wa-ah-nu-uz-zi nu [1 NINDA] a-a-an I NINDA.GUR4.RA GA.KIN.AG UTU-[i]

609 610

Bkz. Blm I. 3. 1. 1.

Metnin transkripsiyon ve tercmesi iin bkz. Kassian et al., 2002, s. 320 vd; Otten, 1958a, s. 24 vdd; metnin tercmesi iin ayrca bkz. Christmann-Franck, 1971, s. 68 vdd.

167

17 18 19

me-na-ah-ha-an-da par-i-ia-an-zi na-at-a-an GIBAN[UR-i] ti-an-zi nu MUNUU.GI [ak-k]n-ti TI SAHARHI.A-u a-ra-a da-a-[i] nu SAG.DUME ANU.KUR.RAME S[AG.DU]ME GU4HI.A ku-wa-p wa-raan[-da-at] na-a a-pi-ia p-e[-da-an-zi
MUNU

20 21

x]HI.A-ma [-za ] ] da-a- [i]

U.GI [

_______________________________________________________________ 22 23 24 25 26 27 28 nam-ma-kn ALA[M (wa-ga-an)-n]a p-e-da-an[-zi] ma-ah-ha-an-ma UDKAM-az SIG5-ri na-a-ta a-an-ha-an[-zi] nu NAP-TA-NU [G]AL hal-zi-ia E[GIR-] DUTU URUP-na e-ku-z[i]
L

NAR GI DINANNA GAL K.BABBAR GAR.RA SRRU L.MEALAM.ZU9 SAGI.LI.A 2 NINDAMi-it-ga-i-mu-u GIBANUR-az da-a-i

a-ha-a hal-zi-ia-an-zi me-mi-an-ma hu-u-te-e-kn-zi

L

na-a par-i-ia na-a-kn EGIR-pa GIBA[NUR-i] da-a-i EGIR-U-ma DU DU URUZi-i[p-pa-la-an-da (e-ku-)]zi

L

_________________________________________________________________ 29 30 31 32 33 NAR GI DI[NANNA GAL SRRU L.ME(ALAM.ZU9 a-h)]a-a SAGI.LI.A 2 NIN[(DAMi-it-ga-im-mu-u GIBA)]NUR-az da-a-i

hal-zi-an-zi [(me-mi-ia-a)n-ma hu-u-te-e-kn-]zi

L

na-a par-i-ia n[a-a-kn EGIR-pa GIB]ANUR-i da-a-i EGIR-U DLAMMA e-ku-zi [(LN)AR GI DINANNA GAL] SRRU
L.ME

__________________________________________________________________ 34

ALAM[(.Z)]U9 p] a [(r-) ]i[-(i)]a

35 36

a-ha-a hal-zi-ia-an-zi me[-mi-an-ma hu-u(-t)]e-e-kn-[zi] NINDA.GUR4.RA NU.GL NINDA. [

________________________________________________________

Tercme: y. 1 2 3 Yedinci gnd[e] gn aard [zaman] otura[n] heykele el s]uyu verirler ve sonra gzel kokulu ya damlat[rlar] [ve heyk]ele 1 semiz sr, 8 koyun kurban etmek iin sunar[lar].

168

[1 ko]yun Yeryznn Gne Tanrasna, 1? koyun bykannelere ve bykbabalara

5 6

3 [koyun] ve 1 sr ise lnn ruhuna ve 1 koyunu da yi Gn tanrs[na] kurban ederl[er]

_______________________________________________________ 7 8 Karacieri geriye koyduklar zaman ise, ve lye imesi iin verirler

___________________________________________________________ 9 /10 Yemek sona erdii za[man] ise, [v]e sonra [tapt]ara kadnlar heykeli

evden dar [ka]rtr ve ezz[a]n[] 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 av[lu]nun iinde yakarlar ve unlar kl oluncaya kadar (tamamyla) ya[ka]rlar: 1 takm [tr]en giysisi ve bir kap gzel kokulu ya ayrca 1 sr ve 8 koyunu aa doru keserler ve bir arap kabn ve bir bira kabn kr[a]rla[r] ayrca tapt[ar]a kadnlar etrafn[da] dner. 1 scak [ekmek], 1 somun <ve> peyniri Gne Tanrsnn karsnda paralarlar ve onu sofraya koyarlar. Yal kadn klleri l iin yerden kaldr[r] ve at kafalar ve sr k[afa]larnn yakl[m] olduu yere ve onlar oraya geti[rirler .........]leri ise [-] Yal kadn (kendisi iin) [ ...]lar al[r]

__________________________________________________________ 22 23 24 25 26 27 28 Ayrca heyk[ele yemesi iin (yemek)] gtrr[ler]. Eer gn iyi olursa o zaman sprrler ve [b]yk yemee arr. Sonra Arinnann Gne Tanrasn ie[r]. Erkek arkc gmle kapl byk boy tanrsal liri alar. Heykel tapclar aha (diye) barrlar, fakat sesleri ksktr. Saki 2 mitgaimu ekmeini sofradan alr. ve onlar paralar. Sonra sof[raya] geri koyar.

______________________________________________________ 29 Onun arkasndan ise Frtna Tanrsn (ve) Zi[ppalanda] ehrinin Frtna Tanrsn [(ie)]r

169

30 31 32 33

Erkek arkclar byk boy tanrsal liri alar, (heykel tapclar ah)]a (diye) barrlar, [fakat (sesler)i kskt]r. Saki 2 [(mitgaimu ekmeini sofr)]adan alr. ve onlar paralar. S[onra so]fraya geri koyar.

__________________________________________________________ 34 Onun arkasndan Koruyucu tanry ier. [(Erkek a)rkclar byk boy

tanrsal liri]alar. Heykel [(tapclar)] 35 36 aha (diye) barrlar, [fakat sesleri k(s)]kt[r.] Somun yoktur. Yal ekmei pa[rala]r.

__________________________________________________________

Metnin Aklama ve Yorumu: 7. gn oturan heykele -bu heykel byk olaslkla meyvelerden yaplm tasvirden farkl olarak bir heykel olmaldr- el suyu verilmesi ile balar. Burada verilen suyu bir kurban olarak deerlendirmiyoruz. Belki de onu canl insanlar gibi dndkleri iin ellerini ykamas iin vermilerdir. Daha sonra heykele, gzel kokulu bir ya damlatlr ve kendisine bir tane semiz sr ve sekiz tane koyun kurban etmek zere sunulur. Burada sr ve koyunlarn lnn heykelinin huzuruna getirilerek ona gsterilii ve kurbanlk olarak takdis edilileri takdis etmek iin ipant- fiilinin kullanldn Blm I. 3. 2. 1.de ayrca belirtmitik- gzmzn nnde canlanmaktadr. Nasl ki, olaan bayram trenlerinde hayvanlar kurban edilmeden nce kral tarafndan takdis ediliyorsa burada da kraln yerini alan heykel tarafndan takdis edildii farz edilmektedir. Bu hayvanlar belli tanrlar iin adanmtr. Koyunlardan biri Yeryznn Gne Tanras iin takdis edilir; bir dieri bykanne ve bykbabalar iin takdis edilir611; lnn ruhu iin ise 3 koyun ve 1 sr takdis edilir; bir koyun da yi Gn Tanrs iindir. Hayvanlarn saysal dalm, bata heykelin huzuruna sunulan hayvanlarn toplamn yaklak olarak vermektedir. Geri kalan fazlalklarn da cenaze yemei iin kesileceini dnebiliriz.
611

Metinde bykanne ve bykbabalara bir tane koyun adand belirtilse de, benzer ayinlerin yapld metinlerde bykanne ve bykbabalara her zaman iki tane koyun adanr. Herhalde biri bykanneler, dieri bykbabalar iindir.

170

y. 7-8de karacierin l iin zel olarak ayrldn gryoruz. Karacierin geriye konduundan sz edilmektedir. Bundan ne kastedildiini anlamak gtr. Belki de yemek sofrasnn gerisinde yer alan lnn yani ly simgeleyen heykelin nne konuluu anlatlmak istenmitir. Ancak karacierin yenilecek bir malzeme olduu bilindii halde eku- fiilinin infinitiv hali akuwannann kullanlm olmasn katibin yapt bir yanlla balyoruz. nk benzer trenlerin yapld metinlerde, lye karacier verilirken her zaman yemek anlamna gelen fiil kullanlmtr. Ancak metinde sz edilen hayvanlar henz kesilmemi olduuna gre, burada lye sunulan karacierin daha nce kesilmi olan pek ok hayvan karacierinden biri olmas mmkndr. l iin karacierin zellikle ayrlm olmasn ise, kanl bir organ olduu iin lnn houna gidecei inanna balyoruz. Yemein sona ermesinden sonra 7. gnn anlam ve nemini belirleyen eylem iin hazrlk balar. zet tabletinde612 7. gn ezzann yakld gn olarak belirtilmitir. Peki nedir bu ezzan? H. Otten bu kelimeyi kesin olmamakla beraber tuz olarak dnmtr613. Ancak A. Kassian et al.da ezzan saman olarak tercme edilmitir614. Etimolojik szlklerde de ezzan iin saman tercmesi verilmektedir615. Samann yaklm olmas, Hitit kral ya da kraliesi iin tasarlanan br dnya iin ok daha anlamldr. A. Goetze ezzan lnn kiisel mlk olarak tarif etmitir616. Saman bir anlamda, lmden sonraki tanrsal dnyada onun sonsuz ayrln simgeleyen bir metafordur. Byk olaslkla len kiiye ait tren giysisinin de yaklmasyla riteller devam eder. Bundan sonra metnin banda sz edilen ve Yeryznn Gne Tanrasna, bykanne ve bykbabalara, lnn ruhuna ve yi Gn Tanrsna adanan 1 sr ve 8 koyundan oluan kurban hayvanlar aa doru kesilir. Aa doru kesme
612 613 614 615 616

zet tableti KUB 39. 6 y.II ve ay.III: Otten, 1958a, s. 48 vdd. Otten, 1958a, s. 127. Kassian et al., 2002, s. 789. Tischler, 1977, s. 119; Puhvel, 1984, s. 321 vdd. Goetze, 1960, s. 378.

171

buradaki tanrlarn yeralt dnyas ile balantsnn bir iaretidir. lye adandn bildiimiz kaplar krlr ve at kadnlar (metinde taptara kadnlar), etrafnda dolanmaya balar. Kutsal ikileri iinde barndran kaplarn un ufak halde yerde duruu ve bunlarn etrafn halka halinde eviren kadnlarn dne dne alayp feryat ediini gzmzn nnde canlandrabiliriz. Krlan dklen ve yakp kl edilen herey artk len kraln/kralienin varlyla btnlemi ve onun ebedi krallnn bir paras olmutur. Gne Tanrsnn karsnda (trenin gerekletii mekanda bir Gne Tanrs heykelinin hazr bulunduunu dnmeliyiz) scak ekmekler ve somunlar paralanp herhalde yemek iin sofraya konur. Herkesin yemee

hazrland bir srada yal kadn sorumluluklarn yerine getirmekte, yaklan nesnelerin kllerini at kafalarnn ve sr kafalarnn yakld yere tamakta, bu ii yaptktan sonra da kendisi iin ayrlan pay metindeki tahripten dolay anlalamasa da ekmek olmaldr- alarak ekilmektedir. Meslei by yapmak olan yal kadnlarn da cret olarak trende kullanlan bir takm malzemeyi kendileri iin aldklar Blm IV.2de ayrca anlatlmtr. Buradaki yal kadn, daha nce belirttiimiz gibi, by ritellerinde grev alan yal kadnla ayn meslektendir. y. 22den itibaren, yemek hazrl anlatlmaktadr. nce yemesi iin heykele yani lnn heykeline yemek gtrlr ve yemek yenilecek yer sprlr. Sonra herkes yemee davet edilir. Bu yemek Akada NAPTANU
617

yemek ve Smerce GAL

byk sz ile ifade edilen byk yemektir. S. Alp, NAPTANU GALin Hititesini alli aear byk oturum olarak dnmtr618. Cenaze metinlerinin konsepti gz nnde bulundurulursa, bu dncenin ne kadar hakl olduu anlalacaktr. Zaten alli watai deyimini aklarken alli byk sfatnn krali olan her eylemle uygunluk gsterdiini Blm III. 1.3.1.de belirtmitik. Bu yemei, st ya da alt tabakadan, grevliler de dahil trene katlan herkesin davet edildii byk bir yemek olarak dnmekteyiz. Daha sonra trene katlan tanrlarn ve tanralarn iilmesi iilen tanrlar arasnda Arinnann Gne Tanras da vardr ki, Blm II. 3de onun yeralt tanras kimlii hakknda bilgi vermitikve ekmeklerin krlmas, tanrsal lir eliinde gerekletirilir; heykel tapclar bu srada her zamanki gibi aha diye fsldamaktadrlar.
617 618

Naptanunun yemek ziyafet anlamlar iin bkz. CAD, Vol. N, 1980, s. 319. Alp, 1993, s. 84 ve 101.

172

7. gne ait bundan sonraki riteller, daha nce ad geen tanrlar, ly, lm gnn ime ve ekmek paralama trenleriyle sryor. Erkek arkclar alglarn alyor, heykel tapcs her zamanki gibi aha diye fsltyla sesleniyor. Daha nce transkripsiyon ve tercmesi verilen metinlerde getii ekilde ocak banda da trenler yaplyor.

Her gn verilen cenaze yemeine 8. gnde de belirli bir protokol dahilinde balanmakta olduu anlalyor. Cenaze treninin 8. gnnde de kanl ve kansz kurbanlarn verildii gzlenmektedir. Aada transkripsiyon ve tercmesi verilen metin 8. gne aittir:

8. Gn Transkripsiyon: KUB 30.24a+KUB 34.65619 y. I 3 4 5 6 7 8 9 [x x ]x GIAL GIMAR [A (GI-pt) ... [1 DUG GE]TIN 1 DUG ta-w[(a-al) ... [nam-m]a x 1 AH-an 5 ar-du-u-aMUEN.HI.A ... ] ] ]

[n]a-a-ta A-NA AH KAxU K.BABBAR [(an-d)a ne-ia-an-zi] [ ] A-NA 5 ar-ta-a-ma-kn 5 D[(UGHI.A K).BABBAR K .GI-ia] A 5 GN.GN KI.L.BI an-da [(ne-ia)-an-zi nam-ma AH-an] ar-du-u-aMUEN.HI.A A-NA [(P a)]n-da x[ ... ]

10 na-a-ta AH-a wa-a-ta[r n]a-a-i nu ki-i-[a-an me-ma-i] ___________________________________________________________ 11 ka-a-a-wa-kn AH[-a] wa-a-tar na-a-i nu-wa-at-t[a... (e-e-du)] 12 nu-wa-za GU4HI.A UDUHI.A [AN]E.KUR.RAME ANE.GR.NUN.NAHI.A a[(-ak-ru-a)n-da-ru] 13 nu 1 GU4 7 UDUHI.A-i[a]A-NA P a-u-wa-an kat-ta ha-ad[-da-an-zi] ___________________________________________________________ 14 nam-ma A-N[A!?] 3 NINDA a-a-an I NINDA.GUR4.RA GA.KIN.AG
619

Metnin transkripsiyon ve tercmesi iin bkz. Kassian et al., 2002, s. 374 vd; Otten, 1958a, s. 58 vdd; tercme iin ayrca bkz. Christmann-Franck, 1971, s. 71 vd.

173

MUNUS

S[U.GI da-a-i]

15 A-NA GI[RIN ZI-B]A-NA-ia-a-a-an za-ap-za-ga-a-ia [da-a-i] 16 [na-]at?-kn? [MUNUS]U.GI DUTU-i me-na-ah-ha-an-da e-ep-z[i nu ki-i-aan] 17 18 19 [me-mi-i-ki-iz-z]i DUTU-i ka-a-a-wa-tk-kn ke-e [ ?u-up-pa-la] [ha-ad-da--]en nu-wa-ra-at-i-i-a-an ar-ri[-iz-zi le-e] [ku-i-ki ha-a]n-na-ri-ia-ua-a-i-i-a-an le[-e ku-i-ki] [nam-ma-a-t]a GIGIGIR a-a-an-na-a e-er A-NA ALAM [a-ku-u-wa-an[p-an-zi L].MENAR-ma DUTU A-ME-E I-TU GI[hu-an-zi-na-ri-it SRRU] [nu LSAG]I.A NINDA.GUR4.RA EM-SA pr-i-ia nam-ma-an-k[n ... ] [EGIR-U-ma 1 AH-]]an 5 ar-du-u-a MUENHI.A ha-at-te-e-ni [ha-ad-

_______________________________________________________________ 20 na] 21 22

________________________________________________________________ 23 da-an-zi?] 24 [KAxU K.BABBAR-i]a-ma-a-i-kn ar-ha da-an-zi A-NA MUENHI.Ai[a-kn D(UGHI.A)] 25 [(K).BABBAR K].GI-ia ar-ha da-an-zi A-NA GIEN-ia-k[n K.BABBAR] 26 27 [ar-h]a da-an-zi na-at an-da ki-na-an-zi na-at-[a-an I-NA .NA4] [p-e] da-an[-zi]

_______________________________________________________________ 28 [DUG KA( (DU)]G GETIN ar-ha du-wa-ar-na-an-zi GIAL-ma GIMAR [(p)-(di w)]a-ar-nu-u-wa-an-zi SAHARHI.A-u-ma a-ra-a da-an-zi nu

a[(p-e-da-ni)] 29 SA[(G.DUME ANE.KUR.RAME)] 30 [SAG.DUM]E GU4ME ku-wa-p wa-ra-an-da-at nu-u a-p-ia i-hu-u-w[a-anzi] ________________________________________________________________ 31 [(nam-ma G] IAL GIMAR a-p-e-pt A GI da-an-zi na-a-ta [.SAL-lu] 32 [(kar)-aa]n-zi nu-u-a-an .SALLAM MUNUSSU.GI A-NA NINDA.GUR4.RA [e-er]

174

33 [da-a-i na-at DUT]U[-i] me-na-ah-ha-an-da ap-pa-an-zi GIRIN ZI.BA.NA da-an-zi] 34 [na-at DUTU-i me-na-a]h-ha-an-da ap-pa-an-zi nu ki-i-a-an me-ma-i]

KUB 30.24 + KBo 39.292620 y. II 1 2 3 4 ku-un-na-wa-a-i .SALLAM DUTU-u a-a-ra i-ia-an har-ak nu-wa-ra-a-i-i-a-an ar-ri-iz-zi ha-an-na-ri le-e ku-i-ki nu-wa-a-kn ke-e-da-ni A-NA .SAL GU4HI.A UDUHI.A-ia ANE.KUR.RAME ANE.GR.NUN.NAHI.A -e-ed-du nu SAG.DUME ANSE.KUR.RAME 5 6 7 SAG.DUME GU4HI.A ku-wa-p wa-ra-an-da-at nu .SALLU a-p-ia p-e-da-an-zi na-an-a-an a-p-ia e-er i-hu-u-wa-an-zi NINDA.GUR4.RA-ma-za A I A-A-TI MUNUSU.GI da-a-i

_____________________________________________________________

Tercme: y. 3 4 5 6 [(aa)ta]n kazma ve krek [.... ]

[1] arap [kab] (ve) 1 tawal- i[kisi] kab [....] [Ayr]ca [onlar ...] 1 domuz [(ve)] 5 arda ku[(u)] [...]. [v]e sonra domuza gm az [(ta)karlar]

7/ 8 [ ] 5 arda kuuna ise arlklar 5 ekel (olan)[(g)m ve altn] 5 k[(ap)] [takarlar; sonra domuzu] 9 ve arda kularn [pnarn ii]ne [(koyarlar?].

10 ve sonra domuz suy[a yne]lir ve y[le der:] ____________________________________________________ 11 12 te! Domu[z] suya yneldi, henz san[a ... ] henz srlar, koyunlar, [a]tlar ve katrlar [.......]

620

Metnin transkripsiyon ve tercmesi iin bkz. Kassian et al., 2002, s. 384 vd; Otten, 1958a, s. 62 vdd.

175

13

ve 1 sr v[e] 7 koyunu pnarda aa doru keser[ler]

__________________________________________________________________ 14 15 16 17 ayrca ya[l kadn] 3 scak ekme[in zeri]ne 1 somun ve peynir [koyar]. [Terazinin] stne zapzagai- [koyar] [ve] sonra [ya]l kadn Gne Tanrsnn karsna tuta[r ve yle] [devaml olarak der :] Bak! Ey Gne Tanrs, imdi [biz] bu [hayvanlar] [kes?]tik, ve [hi kimse] ona zarar vermesin, h[i kimse] ona itiraz

senin iin 18/19 etmesin _______________________________________________________________ 20 21 [Sonra] arabada oturan heykele [imesi iin] [verirler]. Gkyznn Gne Tanrsnn erkek arkclar ise [hunzinar

algsyla ile ark sylerler]. 22 [Sak]i mayal somunu paralar, ayrca onu [... ].

____________________________________________________________ 23 [Ondan sonra 1 domuz] ve 5 arda-kuunu ukurda [keserler]. [ve] onun [gm az]n kartrlar. Ve kularn [da gm] ve al[tn

24/25

kaplar]n kartrlar ve su borusundaki [gm] de 26 27 [kar]trlar ve onlar gruplara ayrrlar ve sonra on[lar Ta Eve] [gtrrler].

_______________________________________________________ 28 [Bira testisini ve] arap [testisi]ni tamamen krarlar. Kazma ve krei o[rada] 29 30 [(bulunduklar) yerde y]akarlar. Klleri ise kaldrrlar ve [at kafalar] ve sr [kafalar]n yakm olduklar yere boal[trlar].

_________________________________________________________________ 31 32 33 34 [(Ayrca)] oradaki aatan [(k)]azma ve krei alrlar ve sonra [(ayr)] [(kes)er]ler. Ve yal kadn ayr somunun [zerine] ayr [koyar ve Gne Tan]rs[nn karsna doru tutarlar]. Te[raziyi alrlar] [ve onu Gne Tanrsnn kar]sna tutarlar ve [yle der: ]

y. II 1 O halde ey Gne Tanrs, bu ayr yasal olarak ona bala!

176

2/3 4 5 6 7

hi kimse bu hkm bozmasn; bu ayrda onun srlar, koyunlar, atlar ve katrlar otlasn! At kafalar (ve) sr kafalarnn yakld yere ve ayr oraya getirirler ve o yerin stne boaltrlar. Yal kadn somundan bir para alr.

____________________________________________________________

Metnin Aklama ve Yorumu: zet tabletinde 8. gn621, domuzun suya srld ve ayrn kesildii gn olarak tanmlanr. Yukardaki metnin ierii de bu tanmlamaya uygunluk gstermektedir. Burada dikkati eken nokta, her gnn bir nceki gn yaplanlar tamamlayacak nitelikte aktivitelerle devam etmesidir. len kraln/kralienin gksel krall iin tesis edilen sonsuz ayrln ii, hayvanlarla doldurulmakta ve bir hayvan iftlii kurulmaktadr. Gne Tanrs ise her zamanki gibi 8. gnde de n plandadr. nk bir anlamda len kral onunla btnlemitir. Ancak 8. gnde olduka sra d kurbanlarla karlamaktayz. Bunlar arasnda domuz ve ku da bulunmaktadr. Bu kurbanlarn muhakkak yeralt dnyasyla ilikisi vardr. Metnin ilk satrlarnda o gnn ritelinde kullanlacak malzemeden sz edilir: kazma (GIAL), krek (GIMAR), arap kab, tawal ikisi kab, bir domuz (AH) ve 5 tane arda kuu. Kazma ve krein Blm IV.2.2.de ele aldmz yeralt tanrlarna sunulan kurbanlarla ilgili metinde de anlm olmas dikkat ekicidir. Domuza gm bir az, gm ve altndan 5 kab ise arda kularna takarlar. Buradaki domuza ve arda kularna gmten paralar monte edildii gz nnde bulundurulursa bunlarn canl olmad dnlebilir. T. van den Hout, buradaki domuz aznn bir ritonu yani libasyon kabn artrdn syler622. Kltepe kazlarnda burada ifade edilen ritonu anmsatr ekilde bir domuz ritonu bulunmutur, yaklak olarak M.. 18. yzyla tarihlenir623 (Tablo 22). Riton dnda
621 622 623

KUB 39.6: bkz. Kassian et al., 2002, s. 610 vd; Otten, 1958a, s. 48 vd. van den Hout, 1994, s. 66.

T. zg, Kltepe-Kani. New Researches at the Center of the Assyrian Trade Colonies, Ankara, 1959, s. 63 vd, Tablo 47, ekil 3-4. Bu konu iin ayrca bkz. Ertem, 1965, s. 73.

177

yine Kltepede mezar hediyesi olarak akikten yaplm bir domuz ba olduka dikkat ekicidir624. Mezarda bulunmu olmas bizim iin ayrca nemlidir. Domuz simgesinin yeraltyla ya da ller dnyasyla bir balants olduu kansn glendirmektedir. Kulara da kaplar monte edildiine gre bunlar da bir eit riton olabilirler. Ku ritonlarna ait en gzel rnekler yine Kltepe kazlarnda ele geenlerdir625 (Tablo 23-24). Ondan sonra hem kular hem de domuz pnarn yani bir eit su kaynann (P) iine yerletirilir. Domuz suya srlr ve o srada bu tr ritellerin ba aktr olan yal kadn konumaya balar. Sylediklerinde lye bir sesleni vardr; domuzun suya yneltilmesiyle, lnn dier dnyadaki mekan arasnda bir iliki kurduu aktr, ayrca srlar, koyunlar, atlar ve katrlardan da sz eder. Anlalan kurban edilen ya da yaklan btn hayvanlar onun sonsuz ayrlnda otlayacaktr. Bu sesleniin hemen arkasndan 1 sr ve 7 koyun daha aa doru pnarda kesilir. Burada katta hattai- aa doru kesme fiilinin kullanl anlamldr. Aa doru pnarda kesim yapma yeraltyla ilikili bir durumu anlatmak iin zellikle vurgulanm olmaldr. Bunun aklamasn eline terazi alp Gne Tanrsna doru tutan yal kadn yapar. Terazinin kefelerinde ekmek ve peynir ile zapzagai vardr. Zapzagai626 cam olarak tercme edilmektedir627. Gne Tanrsna bu hayvanlar onun iin kestiklerini ve hi kimsenin buna itiraz edip, zarar vermeyeceini haykrr. Daha nce de belirttiimiz gibi Gne Tanrsnn en nemli kimliklerinden biri ayn zamanda bir yeralt tanrs olmasdr. Btn bu riteller srasnda araba zerindeki koltuunda oturan ve her eyi izleyen heykele imesi iin iki verilir ve byk boy tanrsal lir alnr, mayal somun paralanr. Bundan sonra, metnin banda sz edilen domuz ve kulara ukurda (hattear, sg. dat.-lok. hatteni) bireyler yaparlar. Metindeki boluk hatta- kesmek fiili ile
624 625 626 627

T. zg, 2005, s. 203. T. zg, 2005, s. 174 vdd. HWb, s. 260.

Hititlerde camn kullanm hakknda bkz. Y. Cokun, Cam Hamuru, Fayans, Archivum Anatolicum (Anadolu Arivleri): Emin Bilgi Kitab 3, Ankara, 1997, s. 67 vdd; Hitit dnemi Anadolusunda arkeolojik sitelerdeki dalmna gre cam eyalar ve Hititlerin cam yapmn renii hakknda ayrca bkz. E. Erten, Glass in Hittites, V. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (orum 02-08 Eyll 2002), Ankara, 2005, s. 319 vdd.

178

tamamlanm olsa da bunlarn canl olmadklarn farz edersek kesilmek yerine libasyon kaplarna yapld gibi paralandn dnmemiz gerekir. Ritel metinlerinde kularn genellikle yaklarak kurban edildiini biliyoruz. Kesinlen ku rneine pek fazla rastlamyoruz. Bu durumda Kassian et al. tarafndan y. 23de yaplan hattanzi- keserler anlamndaki tamamlamann doru olmayabileceini sylemek zorundayz. Kularn kesildiine ok sk rastlanmadn gz nnde bulundurunca, burada verilen tamamlama tarafmzdan ok pheli grlmtr. Ayn metinler zerinde alan bir baka uzman T. P. J. van den Hout ile iletiim kurduk ve o bize buras iin baka bir tamamlama nerdi ki, bu

koyarlar/yerletirirler anlamna gelen tiyanzi-dir. Kularn canl deil de eitli malzemelerden yaplm modeller olduu dnlrde, ukurda kesilmek yerine, ukura yerletirmek ok daha makul bir tercme olacaktr. Yine de bunlarn canl olma olaslklar da gz ard edilemez. Sonuta canl bir domuza gm bir az ve canl kulara gm kaplar takmak olanaksz deildir; arda kularnn 5 ekel (yaklak 60 gr.) arlnda kaplar tayabilecek trde kular olmalar mantksz deildir. Ne yazk ki, arda kular yalnzca cenaze treni metinlerinde karmza kar; bu nedenle de bu kularn kimliklerini tespit etmek u an iin olanakszdr628. Ne olursa olsun burada kular ve domuzla ok zel bir ritelin gerekletirildii muhakkaktr. Domuz ve ku kurbanlarnn yeralt tanrlaryla ilikili ritellerde kurban olarak kullanld bilinmektedir. ukurun kullanlmas da karakteristiktir. Blm IV.2.2.de ele alnm olan yeralt kurbanlar hakkndaki metin, ukurun yeralt balantsn ok daha ak gzler nne sermektedir. Cenaze ritelinde domuz ve ku kurbanlarnn sunulmas ve ukura gnderme yaplmas 8. gnn yeralt dnyas ve onun tanrlarna adandnn bir gstergesi gibidir. ldkten sonra tanr olan bir kraln cenaze treninde, yeralt dnyasna zg kurban sunma biimlerinin yer almas, kraln ldkten sonra yeraltna gittii konusundaki phelerimizi glendirmektedir. Esasen II. Murilinin, karsnn hastalndan duyduu znty dile getirirken kulland ifade (yaadm gnler boyunca, ruhum, onun yznden alttaki karanlk

628

Ertem, 1965, s. 225.

179

dnyaya yaklar629), krallarn da dier insanlar gibi ldkten sonra yeraltna gittikleri fikrini dorular niteliktedir. Eer bir kral ldkten sonra Gne Tanrs oluyorsa, zaten lmden sonraki yaantsnda gecelerini yerin altnda geirmeye mecburdur. T. van den Hout krallarn dier sradan insanlardan farkl olarak, Gne Tanrasnn kendisi gibi, istedikleri zaman yeraltn terk edebileceklerini ve oradan kap kurtulmaya yetkili olan kiilerin sadece kral kiiler olduunu ne srmektedir630.

A. nal, domuzun bol kanl ve yal etinden dolay yeralt tanrlarnn ok beendii bir kurban olduunu belirtir; yere alan ukurlara aktlan kan yeraltndaki tanrlarn itahn kabartacaktr631. Btn bunlardan sonra simgesi domuz olan bir tanrnn Hitit panteonunda var olup olmadndan sz etmek yerinde olur. H. Ertem, KUB 9.4 Ay. III 22-24de Tanr Pannun[ta]nn AH.TURu eklinde bir ifadenin yer aldn yazar632. Kltepe mhr basklarndan birinde domuz zerinde duran iki yzl tanr USMU vardr633. Bilindii gibi bu tr eserlerde, tanrlar genellikle kutsal hayvanlarnn zerinde tasvir edilirler. Tasvir sanatnda domuzun tanr USMUnun simgesi, metinlerde ise tanr Pannuntann kutsal hayvan olarak gemesi dikkat ekicidir. Tanr USMU zellikle Eski Mezopotamyada her zaman iki yzl ekilde tasvir edilir ve su tanrs Eann veziridir634. Hitit cenaze riteline grsel rnek tekil eden Tyszkiewicz mhrnde de iki yzl tanr USMUnun tasvir edildiini bu noktada belirtmek isteriz. Kularn yeralt dnyas ile ilikileri ise daha karmaktr. Belki de onlar yeralt dnyasnn tanrlaryla balant kuran haberciler olarak dnlyordu. Belki de

629 630 631 632 633

H. A. Hoffner, A Prayer of Mursili II About his Stepmother, JAOS 103, 1983, s. 188. van den Hout, 1994, s. 44. nal, 1996, s. 67. Ertem, 1965, s. 77 ve s. 225.

N. zg, The Anatolian Group of Cylinder Seal Impressions from Kltepe, Ankara, 1965, s. 19 vdd; Lev. 7.
634

T. zg, 2005, s. 173.

180

onlardan baka hibir canlnn sahip olmad uma yeteneklerini kullanarak dier dnyaya gidebildikleri dnlyordu635. Bundan sonra domuza ve kulara taklan gm ve altnlar sklr, gruplara ayrlarak Ta Eve gtrlr. Bu gm ve altnlar mezar hediyesi olmaldr. Domuz ve kularla yaplan ritel bitince o gnn ikinci blmn oluturan ayr kesme treni balar. Ancak nce en bata sz edilen testiler krlr, kazma ve krek yaklr, kller kaldrlp at ve sr kafalarnn yaklm olduu yere boaltlr. ayr kesilir ve yal kadn ayr somunun zerine koyarak Gne Tanrsna uzatr ve elinde terazi de vardr. Gne Tanrsnn huzurunda, lnn ebedi hayat iin dua eder. Terazi belki de Gne Tanrsnn yargs iin bir simgedir; yal kadn ayr ve bu ayrda otlayacak srlar, koyunlar, atlar ve katrlar lnn ebedi hayatna balamas iin yalvarr. Bu ayrlk, az nce yaplan ritelde kesilen hayvanlar ve kesilen ayr parasyla temin edilmitir. Dikkati eken nokta domuz ve kulardan bu ayrln bir unsuru olarak sz edilmemesidir. Bu hayvanlarn ukurda sadece yeralt tanrlar iin adanm olduklar anlalmaktadr. ayr da at ve sr kafalarnn yaklm olduu yere boalttktan sonra yal kadnn ii bitmitir ve creti olan ekmekten bir lek alp ekilir. 8. gne ait trenin bundan sonras yeme ve ime ritelleri ile devam eder636. Trenin ba aktr olan tasvire bu tasvir daha nce de belirttiimiz gibi lnn tasviridir- iki verilir. Gne Tanrsnn iilmesi, erkek arkclar ve dier ritel grevlileri daha nce anlatlanlara benzer ekilde grevlerini yerine getirirler. Bu arada tren yerinde bir adr kurulmutur. Tasvir arabadan indirilip, adrn iine sokulmu ve altn bir tahta oturtulmutur; ancak len bir kralieyse altn bir tabure sz konusudur. Bu taht ve tabure byk olaslkla kral ya da kralienin lmeden nceki makamlarn sembolize etmektedir. Bundan sonra yemein balad haber verilir. 8. gnde at kadnlarn (Hititesi taptara kadnlar) etkinlii gze arpmaktadr.Yemek balarken at kadnlara ncelik tannarak bir saray ekmei (Hititesi aramna-) ve saki tarafndan iki ikram edilir. Ancak yemek balamadan

635

Kularn yeraltyla balants hakknda: Bittel, 1970, s.108 vd; Bittel et al., 1975, s. 53 ve 61 vd.; Otten, 1961, s. 130 vd; Haas Wilhelm, 1974, s. 50 vd.

636

Metnin transkripsiyon ve tercmesi iin bkz. Kassian et al., 2002, s. 384 vd; Otten, 1958a, s. 60 vdd; Christmann-Franck, 1971, s. 72 vd.

181

nce adet olduu zere yukarda ad geen tanrlarn ve lnn ruhunun iilmesi ritelleri gerekleir. 9. gne ait metinler bugne kalmamtr. zet tabletinde sslemekle ilgili bir gn olduu yazlmtr; zet tabletinde 10. gn ise, harman yeri sabannn gndr637. Sabann krlp, yaklmasndan nce, gn doar domaz kurban ritellerinin de iinde yer ald aktiviteler balar.

10. Gn Transkripsiyon: KUB 39.10638 y. I ____________________________________________________________ 1 [I-NA UD 10K]AM ma-a-an lu-u[k-kat-ta ALAM-kn (nu-u-wa -ri-a)n-da nu-

kn] 2 [A-NA A]LAN DUMUME .GAL[a-ku-wa-an-na I-TU hu-u-up-(pr K.GI)] 3 [(p-i)]a-an-zi nam-ma A-N[A ALAM 1 GU4.NIGA 7 UDUHI.A i-pa-an-du-waa(n-zi)] 4 [(p-an)]-zi 1 UDU tak-na-a DU[TU-i 1 UDU DUTU A-ME-E 2 UDU hu-(uhha-a ha-a-an-n)a-a] 5 [2 UDU] 1 GU4-ia ak-kn-t[a-a ZI-ni 1 UDU-ma A-N(A DUD.SIG5 i-pa-a)nda-an-zi] ____________________________________________________________ 6 [ma-]ah-ha-an-ma-a-a-an U[ZUNG.GIG (EGIR-pa ti-an-zi) nu ak-kn-ti] 7 [w]a-ga-an-na p-an-zi[nu a-p-e-da-ni-pt p-di (GIZA.LAM.GARHI.A ka-r)u- i-ia-an]

Tercme: y. I _______________________________________________________
637 638

KUB 39.6: bkz. Kassian et al., 2002, s. 610 vd; Otten, 1958a, s. 48 vd.

Metnin tarnskripsiyon ve tercmesi iin bkz. Kassian et al, 2002, s. 432 vdd; Otten, 1958a, s. 54 vdd.

182

1 [10. gnde] gn [aard] zaman [heykel (hala ev)dedir ve] 2 saray olanlar [(altn) hup(par) kasesinden imesi iin] hey[kele] 3 [(verir)]ler. Ayrca [1 besili sr (ve) 7 koyunu heyke]le [kurban etmek(iin)] 4 [(sunar)]lar: 1 koyunu Yeryznn G[ne] Tanrasna [1 koyunu Gkyznn Gne Tanrsna 2 koyunu b(ykbaba ve bykanne)lere] 5 [2 koyunu] ve 1 sr ln[n ruhuna 1 koyunu ise ( yi Gn Tanrsna kurban eder)ler _________________________________________________________ 6 Ka[racieri (geriye koyduklar za]man [ve lye] 7 [ye]mesi iin verirler [ve (adr) ayn yerde (bir nceki yere) kurulur]

Metnin Aklama ve Yorumu: 10. gn, gne doar domaz, evin iinde bulunan heykele huppar- kab ile ismi belirtilmeyen bir iki, belki de su verilmesi ile balar. Daha nceki metinlerde de okuduumuz gibi, trene heykelin bir aktr olarak katlmndan beri btn gnler ona su verilmesi ile balamaktadr. Heykele iki vermek amacyla kullanlan ara huppar- kasesidir. Huppar- kasesi daha nce trenin ikinci gnnde atete yanan cesetten geriye kalan kemiklerin iine konduu kap olarak gemitir ki, 2. gn kullanlan huppar- kasesinin boyut olarak daha byk olduu dnlmelidir. Buradaki huppar- kasesi J. Friedrich tarafndan Terrine orba kasesi olarak tercme edimitir639. Bu kabn isminin hup(p)biriktirmek, bir araya toplamak fiilinden tretildii iddia edilmitir640. yleyse bu bir biriktirme, toplama kabdr. Metinlerde ona yaplan atflar bu zelliini dorular niteliktedir641. Btn bunlardan yola karak bu kabn geni azl ve tanmas kolay bir kap olduu sonucuna varyoruz. Cenaze treninde ceset yakldktan sonra geriye kalan kemiklerin iine konulduu dnlrse kabn geni azl olmas zorunludur. Tasvirli sanat eserlerinde bu kabn en yakn benzeri M..

639 640 641

HWb, s. 75. Cokun, 1969, s. 49, d. n. 5.

Huppar-n iine libasyon sahnelerinde iki aktldna, kral ve kralienin GAL kadehiyle ikilerini itikten sonra geri kalan huppar- kabna boalttklarna dair metin yerlari iin bkz. Cokun, 1969, s. 51 vd.

183

1. bin yla ait Malatya kabartmalarnda karmza kar. Metinlerde anlatld gibi iine libasyon yaplmaktadr642 (Tablo 45). Heykele iki verilmesinden sonra 7. gn yaplan ritele benzer ekilde1 besili sr ve 7 koyunu onun huzuruna, takdis etmesi amacyla getirirler. Nasl ki, olaan dini trenlerde hayvanlar kurban edilmeden nce kral tarafndan takdis ediliyorsa, burada da kraln yerini alan heykel tarafndan takdis edildii farz edilmektedir. Koyunlardan biri Yeryznn Gne Tanras, dieri Gkyznn Gne Tanrs iin kurban edilir; 2 koyun ise biri bykannelere, dieri bykbabalara olmak zere kurban edilir. Yine lnn ruhuna ayrcalk tannr ve ona 1 besili sr ve 1 koyun kurban edilir; yedinci koyun ise yi Gn Tanrs iin kurban edilir. lye yemesi iin karacieri koyarlar. Metnin bundan sonras ok ak deildir; ancak heykelin adrn dna kartldndan ve arabaya oturtulduundan sz edilmektedir. 10. gnde ksmi olarak korunan metinler iinde KBo 40.178+KUB 39.14 y. Ide ise 10. gn ritellerinin ana temasn oluturan saban, yaplan kurbanlarla beraber arpc bir biimde konu edilmektedir. Metnin ba ok iyi korunamam olmakla beraber, bir grevlinin saban yerde bir iki kez srtt anlatlmaktadr. Metin yle devam eder: Transkripsiyon: KBo 40.178+KUB 39.14643 y. I ___________________________________________________ 13 14 15 nu GIAPIN ar-ha ki-i-a-an-zi na-an a-p-e-da-ni-pt p-di ar-ha wa-ar-nu-wa-an-zi ha-a-u-ma MUNUSSU.GI a-ra-a da-a-i nu SAG.DUME [AN]E.KUR.RAME SAG.DU GU4HI.A ku-wa-p wa-ra-annu-u a-p-a i-hu-u-wa-i GU4HI.A ma ha-ad-da-an-zi [nu-u] L.MEMUHALDIM da-an-zi

da-at 16 17

_______________________________________________________
642 643

Bu zdeletirme iin bkz. Cokun, 1969, s. 53, d. n. 3.

Metnin transkripsiyon ve tercmesi iin bkz. Kassian et al., 2002, s. 450 vd; Otten, 1958a, s. 78 vdd; tercme iin ayrca bkz. Christmann-Franck, 1971, s. 73 vd.

184

Tercme: y. I ________________________________________________________ 13 14 15 16 17 ve saban k[r]arlar ve onu o yerde tamamen yakarlar, yal kadn klleri kaldrr, ve at kafalar (ve) sr kafalarnn yaklm olduu yere boaltr. Ve srlar keserler, [ve] alar onlar alrlar.

______________________________________________________ KUB 39.14+KBo 40.178+KBo 40.311644 y. II ________________________________________________________ 5 6 7 8 9 [nu na]m-ma DUGHI.A KA [DUGHI.A GETIN] DUGHI.A ta-wa-al [DUGHI.A wa-]al-hi a-an-na-p-la [ x x ] ar-t]u-li-i-ia-li [du-wa-ar-ni-i]a-an-zi

___________________________________________________________ 10 [nu GI]BALAG-ma GI[- x x x]x-an-na 11 12 13 14 15 [a-p-d]a-ni-pt p-d[i ar-ha] wa-ar-nu-u-wa-an-zi [SAHARHI.A-u]-ma [a-ra-a ] da-an-zi n[u SAG.DU]ME GU4HI.A [SA]G.DUME ANE.KUR.RAME ku[-wa-p w]a-ra-an-[d]a-at nu-u[ a-p-ia i]-hu-u-wa-an-zi

____________________________________________________________

Tercme: y. II _______________________________________________________
644

Metnin transkripsiyon ve tercmesi iin bkz. Kassian et al., 2002, s. 456 vd; Otten, 1958a, s. 80 vd.

185

5 6 7 8 9

[ay]rca bira testileri, [arap testileri], tawal testileri [wal]hi [testileri] her biri bo halde (ve) [art]uliyali [kra]rlar [ve] BALAG al[gsn] ve aatan] baka eyleri?] [ x x x ] [o yer]de [tamamen] yakarlar ve [klleri] [kal]drrlar ve [sr kafalar] (ve) at [ka]falarnn ya[klm (olduu) ye]re ve [oraya bo]altrlar

______________________________________________________________ 10 11 12 13 14 15

____________________________________________________________

Transkripsiyon: KUB 39.33+KBo 39.34645 y. II 6 7 8 nam-ma ak-kana-ku-u-wa-an-na pi-annu UTU-un e-kuD

t[i] [zi] zi

________________________________________________________

Tercme: y. II 6 7 8 ayrca ly[e] imesi iin verir[ler] ve o, Gne Tanrsn ier.

_______________________________________________________ Transkripsiyon: KUB 39.14+KBo 40.311646

645 646

Metnin transkripsiyon ve tercmesi iin bkz. Kassian et al., 2002, s. 454 vd. Kassian et al., 2002, s. 458 vd; Otten, 1958a, s. 80 vd.

186

Ay. III 3 4 5 GU4[HI.A-m]a ku-i-e e [?an-da t]u-u-ri-ia-an-te-e nu-u ha-ad[-da-an- ]zi nu-u [MUHALDIM] L.MEMUHALDIM [ ] da-a-an-zi

Tercme: Ay. III 3 4 5 [ko]um sr[larn] keserler ve alar [(onlar?)] alrlar

Metinlerin Aklama ve Yorumu: Yukardaki metinlerin nde de kullanlan malzemelerin yaklmas konu edilir. Sembolik bir ekilde yere srtldkten sonra krlp, tamamen yaklan saban, lnn dier yaamnda iinde yer alaca iftliin gerelerinden biridir. Onunla beraber yaklan her ey gibi saban da lnn sonraki hayatna dahil edilmitir. Burada dikkati eken ok nemli bir nokta vardr: nasl ki, yakarak en kolay ve en acsz ekilde teki dnyaya gnderilen lnn bir ruhu varsa, yle anlalyor ki onunla beraber ya da ondan sonra tahrip edilip (ldrlp?) yaklan btn hayvanlarn ve cansz eyalarn bir ruhu olduu dnlmektedir. Kller her zaman yal kadn tarafndan at kafalar ve sr kafalarnn olduu yere gtrlp, boaltlmaktadr. Buras ukturiden farkl bir yer olmaldr. Bu metinlerde kesilen srlarn alar tarafndan alnmas anlatlmaktadr. Trenin balangcndan beri alar ilk defa karmza kar.
L

MUHALDIMin tam karl mutfak adamlardr. Ancak bunlarn kesilen

hayvanlar paralayp, yenilir duruma getirmekle sorumlu kiiler olduunu ve mutfakta altklarn bildiimiz iin onlar alar diye tercme ediyoruz647. Ayrca KUB 39.33+KBo 39.34 y. II satr 6 vd.nda da ilgin bir ifadeye rastlyoruz. Burada imesi iin lye verirler ve o da Gne Tanrsn ier. Olaan dini trenlerde kraln tanrlar imesi gibi burada da byk olaslkla l, Gne Tanrsn ierek onunla btnlemektedir. zellikle ldkten sonra Gne Tanrs olan kraln cenaze treninde yaplan byle zel bir ritel ok anlamldr. Doal
647

Daddi, 1982, s. 64 vdd.

187

olarak burada l derken onun heykelinin kast edildiini ve l yakldktan sonra geen btn l (Hititesi akkant-) szlerinin heykelle dnml olarak kullanldn dnyoruz. lnn Gne Tanrsn imesinden sonra daha ncekilerden farksz bir ekilde ekmekler paralanr ve bira kab krlr ve terazi ile Gne Tanrsnn karsna geilir. 10. gn gmten boynuzlarn, gm ve bronz aramnilerin648 Ta Eve gtrlmesi ile son bulur.
GI

nadi649ve

KU

kura650 da buraya getirilir. Btn bu

deerli eyalar birer mezar hediyesi olarak kabul ediyoruz. New York Metropolitan Museumda sergilenen Hitit Dnemine ait gmten geyik ritonu zerinde bu iki eyann tasvirini gryoruz. Oturan tanrnn hemen arkasnda yer alan aata asl bir anta byk olaslkla szn ettiimiz
KU

kuraya ait bir tasvirdir; hemen yannda ise bir okdanlk grlmektedir. Aacn

altndaki geyik, bir avn sonucunda ldrlm ve aacn altna yerletirilmi olmaldr. Bu sahnenin avla ilikili olduu ok aktr651 (Tablo 16).

Bugn yine ime ve yeme trenleri ile devam eder. Bu yeme ime trenlerinin iinde nemle zerinde durulmas gereken bir ritel vardr. O da yledir:

Transkripsiyon: KUB 39.33+KBo 39.34652 Ay. III 5 hal-zi-ia-ri EGIR-an-da GALHI.A

Aramni-nin bir ku tasviri/ bir klt malzemesiolduu hakknda bkz. S. . Sava, Yumruk Biimli Gm Hitit Kab ile Fraktin Kaya Ant zerinde Grlen Baz Klt Nesnelerinin dentifikasyonu, IV. Internationalen Kongresses fr Hethitologie, Wiesbaden, 2001a, 612.
649 GI 648

nadi-nin ok veya kam anlamlarna geldii ve cenaze metinlerinde ok anlamnda kullanld hakknda bkz. CHD, 1989, s. 406 vd.

Kraliyetle zdelemi bir feti veya tlsm. Tischler, 1977, s. 654 vdd; Puhvel, 1984, s. 270 vdd; KUkurann klt odasnn kutsal eyalar arasnda yer ald hakknda bkz Alp, 1993, s. 98 ve 101; KUkurann avc antas anlamna geldii hakkndaki neriler iin bkz. Baltacolu, 2003, s. 65, d.n. 60; Koruyucu tanrlar (Hitit metinlerinde ifade edilileri D LAMMA) ve kutsal nesne KUkurann onlarn sembol olmas hakknda bkz. McMahon, 1991, s. 2 vdd.
651 652

650

Muscarella, 1974, s. 123 vdd. Metnin transkripsiyon ve tercmesi: Kassian et al., 2002, s. 460 vd.

188

6 7 8 9 10 11 12

ki-i-a-an ir-ha-iz-zi
D

UTU DU DLAMMA tak-na-a DUTU-an

ku-in-na ar-ha-ia-an 1-U- [zi] e-ku-zi EGIR-U-ma a-p-el ZI-an 3-U e-ku-zi DUD.SIG5-ia-a-a-an [a]n-da te-iz-zi

_______________________________________________________

Tercme: Ay. III 5 6 7 8 9 10 arld, ondan sonra kupalar u ekilde tanzim etti: Gne Tanrs, Frtna Tanrs, Koruyucu Tanr, Yeryznn Gne Tanras her birini ayr ayr 1 defa ier, ve sonra onun ruhunu yi Gn Tanrsn anarak 3 defa ier

11/12

__________________________________________________________

Metnin Aklama ve Yorumu: KUB 39.33+KBo 39.34 Ay.III 5-9da her bir tanrnn ayr ayr kupas olduu ve bu kupalarn tanrnn kendisi ile zdeletirilerek iildii ve tanry ime eyleminin arkasnda yatann da bu olduu aka grlmektedir. me riteli bir arma eyleminin arkasndan gelir ki, trene ait metinlerin btnne baktmzda bunun, yemee arma olduu anlalmaktadr. Ay. III 10-12de ise onun ruhu yani lnn ruhu yi Gn Tanrsnn ad anlarak iilmektedir. Burada lyle onun ld gn arasnda balant kurulmak istendii aktr.

10. gne ait ritelleri bu ekilde inceleyip yorumladktan sonra 12. gnn ritellerine geliyoruz. nk 11. gne ait trenler ne yazk ki elimize ulamamtr.

189

zet tabletinde 12. gn, asmann kesilmesi yani babozumu gn olarak tanmlanmaktadr653.

12. Gn Transkripsiyon KUB 30.19+20+21+22+39.7654 y. I 1 2 3 ma-a-an I-NA UD 12KAM lu-uk-kat-ta ALAM- kn nu-u-wa [-ri an-]da [n]u-u-kn A-NA ALAM 1GU4 E 7 UDUHI.A-ia i-pa-an-da-a[n-]zi 1 UDU tk-na-a DUTU-i 1 UDU DUTU A-ME-E 2 UDU hu-uh-ha[-a h]a-anna-a 4 2 UDU 1 GU4 E ak-kn-ta-a ZI-ni 1 UDU-ma-kn A[-N]A DUD.SIG5 i-paan-da-an-zi _____________________________________________ 5 6 7 8 ma-ah-ha-an-ma-a-a-an UZUNG.GIG EGI[R-pa] ti-an-zi nu ak-kn-ti wa-ga-an-na p-an-zi na-a-ta [ALAM] -ir-za pa-ra-a -da-an-zi na-at-a-an A-NA [GIGIGIR a-a-an-]na-a a-e-a-an-zi EGIR-an-ma
MUNU.ME

[ tap-]da-ra-a i[-ia-at-t]a-ri nu -e-e-kn-zi

________________________________________________

Tercme: y. I 1 2 12. gn, gn aard zaman, heykel henz evin iindedir, [v]e heykele 1 semiz sr, 7 koyun kurban etmek iin suna[r]lar;

3 1 koyunu Yeryznn Gne Tanrasna, 1 koyunu Gkyznn Gne Tanrasna 2 koyunu byk ba[ba (ve) b]yk annelere 4 2 koyunu ve 1 semiz sr lnn ruhuna, 1 koyunu ise yi Gn Tanrs[n]a kurban ederler. _________________________________________________
653 654

KUB 39.6: bkz. Kassian et al., 2002, s. 610 vd; Otten, 1958a, s. 48 vd.

Metnin transkripsiyon ve tercmesi iin bkz. Otten, 1958a, s. 32 vdd; Christmann-Franck, 1971, s. 74 vdd.

190

5 6 7 8

Daha sonra karacieri geriye koyduklar zaman, ve lye yemesi (iin) verirler, ve sonra [heykeli] evden dar karrlar ve sonra onu [arabada duran otura]a oturturlar. Ve arkasndan [tap]tara kadnlar ilerlerler ve devaml olarak alarlar.

___________________________________________________

Metnin Ak|amas ve Yorumu: 12. gn, gne doar domaz ilk i olarak evin iinde olan heykele, 1 semiz sr ve 7 koyun, adandklar tanrlara kurban etmek iin takdis ettirilir. Daha sonra da bu hayvanlar srayla, artk cenaze treni iin karakteristik olan tanrlara ve dier ilahi varlklara (byk olaslkla onlar simgeleyen heykellere) takdis ettirilir. Karacier her zamanki gibi lnn yemesi iin geriye braklr. Geriye brakmaktaki ama belli ki, lnn heykelinin bunu yemesi mmkn olmad iin, yiyecek kiinin sonradan bunu almasdr. Heykelin arkasnda duran karacieri sonradan bu kii alacak ve herkes de sanki bunu l sonradan gelip alm gibi davranacaktr. Tren, heykelin dar kartlp arabadaki oturana oturtulmas ile devam eder; tren alaynn iinde taptara kadnlar da yer almakta ve alayarak heykeli takip etmektedirler. Metnin devamnda ise 12. gnn ana temas, asma kesme riteli balar. Asmay getirirler; sonra onu bez bir kuakla balarlar, zm ve baka meyve salkmlar ve yn paralar ile sslerler; taptara kadnlar onu adrn iine sokar ve lnn masasnn (GIBANUR) karsna dayarlar. Oraya nceden altn ve gm sslemeli bir baka masa (metinde GItare) getirilmitir; zerine, iinde bir takm deerli giysi, bir kap gzel kokulu yan da yer ald pek ok ey koyarlar. Sonra asmann zerine arap dkerler ve yukardaki sz edilen 1 sr ve 7 koyunu bu masann zerinde keserler ve sonra alar onlar alr. Bu blmn transkripsiyon ve tercmesi aadaki gibidir:

Transkripsiyon: KUB 30.19+20+21+22+39. 7655 y. I

655

Kassian et al., 2002, s. 480 vd; HWb, s. 32 vd.

191

___________________________________________ 21 22 23 24 25 nam-ma-kn A-NA na-an-a-an

GI GI

GETIN GETIN [la-hu-u-wa-an-zi]na-x [ ....]

SG

tar-e-ia-a [ x x x

i-]ia-at-na-a-[a ...

mu-u-ri-ia-nu-u TG-KA-D[ x x x x ]nu? GItar-e 1 GU4 7 UDUHI.A-ia hu-kn-zi nam-ma-a za[ x x x x xL].MEMUHALDIM da-an-zi nu GIGETIN [-da-an ]-zi

______________________________________________________

Tercme: y. I _________________________________________________ 21 Ayrca zm asmasna arap [dkerler], ve [... 22 ve onu masann [ x x x i]adar- iplerini[n ... ] ]

23 salkmlar <ve> kuma kemer[i x x x x] masada 1 sr ve 7 koyunu 24 keserler. Sonra [x x x x x ] alar alr. 25 ve zm asmasn g[trr]ler. ____________________________________________________

Metnin bundan sonras byk yemein haber verilmesi, tanrlarn srayla iilmesi, arkclarn nanna algsn almas ve heykel tapcsnn aha diye barmas gibi tipik ritel akn yanstr. Ayn metnin y. 48. satrndan itibaren ise zerinde hayvan kesilen masann ykanmas, onu ssleyen altn ve gmn sklerek Ta Eve gtrl ve masann paralanarak ocan iine atl anlatlmaktadr. Ritelde kullanlan her objenin tahrip edilmesini, onun artk lnn mal varlna gemesi ya da onunla btnlemesi olarak anlyoruz. Ayn zamanda lye deen ya da l iin adanan her ey bakasnn elini sremeyecei/kullanamayaca lde kirlenmi demektir. Bu kirlilik bilinen anlamda kirlilikten ok simgesel bir nitelik tar. Yani artk o obje yeralt dnyasnn mal haline gelmitir ve lm simgelemektedir; yaayan insanlar iin bu durum iddetle kalmas gereken bir durumdur. Eer varsa objenin stndeki deerli madenlerin ya da sslemelerin Ta Eve mezar hediyesi olarak gtrlmesi de ayn simgesel anlam iaret eder.

192

Masann krlp ocan iine konmasndan sonra, devam eden satrlarda ocaa bir takm bayram giysisinin konulduunu ve zerine gzel kokulu ya dkldn de gryoruz. Ocan ne kadar nemli bir rol oynad bu satrlarda tekrar karmza kmaktadr. Bundan sonra ise ok zel bir tren balar. lnn ailesinden bir kii yani kral ailesinden bir kii, muhtemelen veliaht prens, elinde gm bir baltayla gelir ve zm asmasn keser; bu srada saki yere bir kap frlatr ve kral ailesinden katlmc taptara- kadnlar ile alamaya balar. Kesilenler tekrar ocan iine atlr ve taptarakadnlar atein evresinde dner. Bu gne ait trenler heykelin dar kartlp, arabaya oturtulmas ve taptara-kadnlarnn onu izlemesi ile sona erer.

Elimizdeki metinlere gre cenaze treninin son gn olan 13. gn, zet tabletinde656 lahhant- kularnn gndr. Bugne ait karmza kan kurbanlar sadece ku kurbanlardr ve kular yaklarak kurban edilir. Bunlar anlatan metnin transkripsiyon ve tercmesi aadaki gibidir:

13. Gn Transkripsiyon: KUB 39. 7657 y. II _________________________________________________________ 7 8 9 10 11 12 13 14

656 657

I-NA UD 13KAM na-a-ta -ri an-d[a] la-ah-ha-an-zi-na-a

MUEN

hi-mu-u i-ia-an-zi nu A GIHI.A 10 la-ha-an-zaMUEN i-ia-an-za nu-u I-TU K.BABBAR ha-li-i-ia-an-zi nu A-NA 5 la-ha-an-za-ni-a SAG.DUME-U-NU K.GI GAR.RA SGi-ia-at-na-a-a 10 la-ha-an-zaMUEN i-ia-an-za i-na-a-a 10 la-ah-ha-an-zaM[(U)]EN.HI.A i-ia-an-za na-a 30 la-ah-ha-an-za hu-u-i-i-wa-an-te-i-a na-a-u 4 la-ah-ha-an-za na-a-ma 6 la-ha-an-zaMUEN ap-pa-an-zi ma-a-an la-ha-an-za-ma -U[L] me-hur nu MUENHUR-RIHI.A ap-pa-an-z[i]
KUB 39.6: bkz. Kassian et al., 2002, s. 610 vd; Otten, 1958a, s. 48 vd.

Metnin transkripsiyon ve tercmesi iin bkz. Kassian et al., 2002, s. 491 vdd; Otten, 1958a, s. 36 vdd; metnin 7-14. satrlarnn transkripsiyon ve tercmesi iin ayrca bzk. CHD, 1980, s. 6 vd.

193

___________________________________________________________ 15 nu 2 GIgur-da-li I-TU NINDAHI.A GA.KIN.AG pr[-]i-an-te[-it (u-un-)]naan-zi 16 me-na-ah-ha-an-da-ma GIIN-BIHI.A hu-u-ma-an-da GI[P GIGETIN HD.DU.A GIS]E20-ER-DUM 17
GI

a-ma-am-ma-an-za GIHAHUR GIHAHUR.KUR.RA ku-it-t[a (pa-ra-a)

im-m]i-ia-an-zi ________________________________________________ 18 19 20 21 hu-i-wa-an-du-u-ma-a-a-an la-ah-ha-an [-zu-u (ha)-li-()i-an]-da-a la-ah-ha-an-za-nu-uMUEN.HI.A an-da ha-me-in-kn[(-zi) x x x x]x- an
SG

i-ia-at-na<-a> la-ap-pi-na-an i[(-ia-an)-zi x x x A?? Z]I-U ] -zi

ku-i GITUKUL nu-u-kn a-p-iz-za [ ...

______________________________________________________ 22 nam-ma-a-kan GIAB-az an-da-an 2-[U ap-pa-an-zi (I-NA 3 KASKAL-N)]Ima-a-kn 23 24 25 ma-ah-ha-an an-da-an ap-pa-an-zi [(nu ki-i-)a-an me-mi-ia-a]n-zi u-me-e-wa-az la-ha-an-zi-i[ (IT-TI) x x x x x x x x ]u-me-e-a a-a-an [-du ...NU.]GL

________________________________________________

Tercme: y. II __________________________________________ 7 8 9 10 11 13. gnde evin iind[e] lahhant- kuunun figrlerini yaparlar. 10 lahhant- kuu aatan yapld. ve onlar gmle kapladlar ve 5 lahhant- kuunun balar altnla kapland. Ve 10 lahhant- kuu iyadar- ynyle yapld. 10 lahant- kuu hamurdan yapld. Ve (hepsi) 30 lahant- kuu. Ve canl olarak ya 4 lahant- kuu ya da 6 lahant- kuu

12/13/14

yakaladlar. Ve eer lahant- kuu zaman deils[e], HURRI kularn yakaladl[ar] _________________________________________ 15 ve 2 sepeti par[]alanm ekmek ve peynir[le (doldurur)]lar.

194

16 17

Bunun karsnda (buna ilaveten?) btn meyveleri: i[ncir, kuru zm, z]eytin, amamma- meyvesini, elma (ve) kaysy her bi[rini (iyice) kar]trrlar.

____________________________________________ 18 19 20 21 canl lahant- (kularn) ise [gmle (kap)l(a)n]m lahant- kularna balar[(lar) x x x x]x ... iyadar- ynn alev almaya b[(rakrlar) x x x ru]hunun hangi silah ki, onlar onunla [ ... yapar???]lar.

_____________________________________________ 22 23 24 25 Ayrca pencerenin iinden 2 de[fa yakalarlar.] Fakat [3. defasnda)] onlar ierde yakaladklar zaman (ve yl)e syle]rler: Sen lahant- kulars[n (ile) x x x x x x x x] ve sen olursu [n ...de]il.

___________________________________

Metnin Aklama ve Yorumu: KUB 39.7 y. 7den balayan metnin ilk satrlarnda 12. gnn bitii anlatlmaktadr. Yani ayn tablette hem 12. gn hem de 13. gn ritelleri tasvir edilmitir. 13. gnde lahant-658 kular zel bir nem tar. A. Kassian et al., metni tercme ederken lahant- duck rdek olarak tercme ederler. H. Otten ise bu ku iin pheli olarak- bir ev hayvan teklifinde bulunur659. Ancak bu ritelde kullanlan kularn byk ounluu canl deildir. Yalnzca kk bir ksm canldr. Bu kular eitli malzemelerden yaplmtr. Kularn 10 tanesini aatan yaparlar -aatan yaplan kular gmle kaplayp, 5 tanesinin de ban altnla kaplarlar; 10 lahant- kuunu iyadar- ynyle, dier 10 lahant- kuunu da hamurla yaparlar. Bylece toplam 30 tane ku modeli yaplm olur. Ancak bu kulara 4 ya da 6 tane canl lahant- kuu da eklenir. Bunlarn bizzat grevliler tarafndan yakaland, eer bu kularn mevsimi deilse onlarn yerine
658

Ertem, 1965, s. 226; Lahhant- kularnn rdek olarak tercme edilii hakknda bkz. CHD, 1980, s. 6 vd.
659

Otten, 1958a, s. 133.

195

HURRI kularnn yakaland metinde aka ifade edilmektedir. Bu durumda lahant- kularnn, H. Ottenn dnd gibi evcil hayvanlar olmad ve belli mevsimlerde ortaya ktna gre gmen kular olduklar dnlmektedir. Yokluklarnda yerini alan HURRI kular ise daha ok fal metinlerinde geer ve genellikle kzl keklik olarak tercme edilir660. y. II 15-17de, iinde ekmek, peynir ve eitli meyveler olan bir sunu sepetinin (metinde
GI

kurtal-) hazrlan anlatlmaktadr. Kurtal-n nne kamtan yaplm

GI

eyalarn bana getirilen GI determinativi konulduu ve iine herhangi bir ey koymaya elverili bir malzeme olduu metinden aka anlald iin, kurtal- sepet olarak tercme etmeyi uygun grdk661. Bu sunu sepeti herhalde l iin hazrlanmaktadr; ancak kularla yaplan ritelle balants nedir? Bu satrlardan sonra canl kularn, gmle kaplanm kulara balandndan sz edilir. Metnin bundan sonras iyi korunamad iin ok iyi anlalamaz. Ancak iyadar- ynyle yaplan kularn, atee verildiini dndrecek ifadeler vardr. y. 22den itibaren, kularn pencereden odann iine brakldklar ve sonra da yakalandklar anlatlmaktadr. Metindeki tahripten dolay tam anlamasak da, bu kularn lnn ruhuyla zdeletirilmek istendii dnlebilir. Bundan sonraki satrlar ise doru bir anlam karmaktan uzak bir ekilde tahrip olmutur. Ayn metnin 31. satrnda kularn heykelin yannda yakldndan sz edilir662. lk nce altn ve gmle kaplanan cansz ku modelleri yaklm, altn ve gmler sklerek Ta Eve gtrlmtr. Canl lahant- kularnn da ayn akbete uradn gryoruz; ancak canl kularn bir ksm heykelin yannda yaklm, bir ksm da mee aacna balanm ve orada yaklmtr. Metnimizde
GI

al-la-an-GI-ru-i

olarak transkribe edilen aa, mee aacdr663. Bu olaylar anlatan metnin transkripsiyon ve tercmesi aadaki gibidir: Transkripsiyon:
660

Ertem, 1965, s. 194 vd.

661 GI

kurtal-n sepet, kasa anlamna geldii hakknda bkz. J. Puhvel, Hittite Etymological Dictionary 4, Berlin, New York, Amsterdam, 1997, s. 277 vdd; HWb Erg. 1, s. 11; HWb Erg. 2, s. 16; HWb Erg. 3, s. 21de aatan veya rg ii muhafaza. Kularn yaklarak kurban edilmesinin yeraltna sunulan kurbanlar kapsamnda deerlendirildii hakknda bkz. Blm I. 3. 3.

662

H. Ertem, Boazky Metinlerine Gre Hititler Devri Anadolusunun Floras, Ankara, 1987, s.79.

663

196

KUB 39.7664 y. II _____________________________________________ 31 32 33 34 35 36 [x x x x x x x IT-TI ALA]M wa-ar-nu-u-wa-an-zi nu la-ha[-a]n-zu-u [x x x x x x x x x] nu K.BABBAR K.GI I-NA .NA4 p-e-da-an-zi [x x x x (ma) la-ah-ha-an-]zu-u hu-u-is-wa-an-du-sa-kn la-ah-[(h)]a-an-zu-u [x x x x x x x IT-T]I ALAM wa-ar-nu-u-wa-an-zi [x x x x x x x x]x-an la-ah-ha-an-zu-uMUEN GIal-la-an-G[(I)]-ru-i [an-da ha-me-in-kn-zi] na-a-kn a-p-ia an-da wa-ar-nu-u-wa-an-zi [nu GIal-la-an-GIS-ru-i k]u-e-da-ni la-ha-an-zi-u an-da [x x x x x x x]x-ma na-an I-NA .NA4 p-e-da-an-zi

____________________________________________ 37 38

_______________________________________________

Tercme: y. II ______________________________________________ 31 32 33 34 35 36 [x x x x x x x] hey[kelin yannda] yakarlar. Lah[a]nt- (kular) [x x x x x x x x x] Ve gm (ve) altn Ta Eve gtrrler. [x x x x lahan]t- (kular) ve ancak canl la[(h)]ant- (kular)n heykelin yann[da x x x x x x x] yakarlar. [x x x x x x x x]x lahant- kularn me[()]e aacna [balarlar]. Ve onlar orada iyice yakarlar.

_______________________________________________ 37 38 [ve] zerinde lahant- (kular)nn oldu[u mee aacn] [x x x x x x x]x , ve Ta Eve gtrrler.

_________________________________________________

Kularn yaklmasndan sonra byk yemein balad haber verilir; saki taptara- kadnlarna ekmek ve iki ikramnda bulunur. Burada, daha nceki metinlerle de karlatrma yaparak vardmz sonu, yaplan her eylemin
664

Kassian et al., 2002, s. 496 vd; Otten, 1958a, s. 36 vdd.

197

arkasndan yeme ve ime ritelinin gelmesidir. yle grnyor ki, cenaze ritelinde grev alan personel, yaptklar ilerin karlnda arlanmakta ve yorgunluklarn gidermektedirler. Devam eden satrlarda ocan yannda yaplan bir baka ritel anlatlmaktadr; daha nceki satrlarda ekmek, peynir ve eitli meyvelerle doldurulan sepetin iindekiler tek tek boaltlr ki, biz bunlar sunu olarak dnyoruz. Bundan sonra ocak bandaki ritel devam etmekte ve kurbanlar verilmektedir:

Transkripsiyon: KUB 34.66+39.7+KBo 34.57+38.173+39.148+40.22665 Ay. III _______________________________________ 1 2 3 4 5 6 7 na-a-ta ALAM GIku-ra-ak-ki-ia pr-ki-ia-an-[zi] na-at I-TU GIGU.ZA K.GI GAR.RA i-tar-na p-di [ x ] a-e-a-an-zi x x[x nu-]u-a-an ga-pa-nu ha-a-i-i ti[-an-zi] nam-ma-kn IT-TI [ G(UNN)I 1 GU4.NIG]A 8 UDUHI.A ak-kan-ta-a Z[(I-ni)] i-pa-an-ti n[(a-a-t)a kat-ta]-an-da ha-ad-da-an[zi] [(nam-ma UZUNG.GIGHI.A U)ZU za-n]u-u-wa-an-zi na-at a[(q-qa-an-da-a)] [(Z)I-ni wa-ga-an-na p-an- ] [zi]

_________________________________________ 8 9 10 11 [(nam-ma .DG.GA DUGku-u)n-ga-]ni-li-i ha-a-i a-u-wa-a[(n [(kat-ta)] [(ar-t)a-ri x x x x x]nu ga-pa-nu I-TU .D[G.G(A)] [(i-pa-an-da-an-z)i nu ak-]kn-ti a-ku-u-wa-an-n[a p-(an-zi)] [(nu a-p-e-el ZI-an) e-ku-]zi LNAR GI DINA[NNA (GAL SRRU)]

12 [(L.MEALAM.ZU9) a-ha-a hal-]zi-an-zi me-mi-an-m[(a hu-u-u-t)e-e-kn-zi] 13 14 [NINDA.GUR4.RA KU7 pr-i-i(a na-an-)]a-an ak-kn-ta-a[( ZI- i)] [A-NA NINDA.ERNME ] [ t(i-an-zi)]

____________________________________________ 15 16
665

[(EGIR-an-da-ma) a-p-e-e]l ZI-an e-[(ku-)]zi LNAR GI DINANNA GAL [(SRRU LME AL)AM.(ZU9) ] a-ha<-a> hal-zi-an-[(z)]i me-mi-an- ma
Kassian et al., 2002, s. 500 vd; Otten, 1958a, s. 40 vd.

198

17

[(hu-u-u-ti-i-kn-zi) NINDA.GUR4.RA KU7 p]r-i-ia na-an-a-an ak-knda-a

18

[(ZI-ni A-N)A NINDA.ERNME]

ti-an-zi

_________________________________________________

Tercme: Ay. III _________________________ 1 2 3 4 5 6 7 Heykeli kurakki-nin stne kaldrr[lar] ve onu altn kapl tahtla (o) yerin ortasna oturturlar. x x[x ve] ocan iine gabanu-yu yerle[tirirler]. Ayrca [o(ca)n] yannda [1 semiz sr] (ve) 8 koyunu lnn r[(uhu iin)] takdis ederler. V[(e sonra) tam aa] doru keser [ler]. [(ayrca cierleri, y)rekleri k]zartrlar. Ve onlar [(lnn)] [(ru)huna yemesi iin verir] [ler].

___________________________________ 8 9 10 11 [(ayrca gzel kokulu ya kab kunkan]ili- ocan yannda ta](m aada)] [(duru)r x x x x x ] ve par[f(m)]l gabanu-yu [(takdis ederle)r. l]ye imesi ii[n ve(rirler)]. [(Ve onun ruhunu) ie]r. Erkek arkc [(byk boy)] tanr[sal liri (alar)].

12 [(Heykel tapclar) aha (diye) bar]rlar; [fakat] sesleri [(ksktr)]. 13 14 [Tatl somunu parala(r ve on)]u lnn [(ruhunun)] [asker taynlarna] [k(oyar)].

_____________________________________ 15 16 17 18 [( Ve ondan sonra) onu]n ruhunu i[(e)]r. Erkek arkc byk boy tanrsal liri [(alar. Hey)kel (tapclar)] ah<a> (diye) barr[(lar)]. Fakat sesleri [(ksktr). Tatl somunu par]alar ve onu lnn [(ruhunun) asker taynlar(na)] koyar.

_________________________________

Metnin Aklama ve Yorumu:

199

13. gn yaplan ritellerden birini anlatan bu metnin banda heykelin kurakkidenen bir objenin stne kaldrl anlatlmaktadr. Mantksal olarak dnrsek bunun bir heykel kaidesi ya da herhangi bir ykselti olduu sonucuna varrz. A. Kassian et al.n ad geen almasnda da, metin tercmesinde kurakki- pedestal olarak tercme edilmitir. Bununla beraber J. Friedrich szlnde bu kelimenin karsna vierfach vorhandener Teil des Hauses666 aklamasn yazmtr. J. Puhvelin etimolojik szlnde kurakki- stun, direk olarak tanmlanmtr667. M. Popko da kurakki-yi ekinceli bir ekilde stun olarak dnmtr668. Bu ykseltinin tam ortasna yerletirilen heykel, nce altn kapl bir tahta oturtulduktan sonra oraya konur. Bu taht, lmeden nce onun her zaman oturduu, onun gcn ve iktidarn simgeleyen bir objedir. Hemen arkasndan ocan yannda balayan kurban riteli gelir. lk nce ocan iine gabanu-669yu yerletirirler. Daha sonra 1 semiz sr ve 8 koyun lnn ruhu iin takdis edilir ve bu hayvanlar aa doru keserler. Aa doru kesmenin, ritelin yeralt dnyas ile balantsn gzler nne serdiinden daha nce sz etmitik. Kesilen hayvanlarn karacier ve yreklerini kzartp, yemesi iin lnn ruhuna verirler. Kzartma ilemi ocakta yaplmaktadr. Kzartlanlarn aslnda heykele takdim edildiini dnebiliriz. Bu arada ocan yannda aada ii gzel kokulu ya dolu bir kunkanili- kab durur. 9. satrdaki eksiklikten dolay ne olduunu tam anlayamyoruz; ancak gzel kokulu yan, ocan iine daha nceden yerletirilmi gabanu-yu slatmak iin kullanld sonucunu kartyoruz. Belki de yanan ocan iinde bulunan gabanu- gzel kokulu yala slatlnca mekana ho bir koku yaylyordu!!! Bundan sonra gzel kokulu yaa bulanm gabanu- da takdis edilir. Ancak bunun niin takdis edildii ak deildir. Daha nce takdis edilen herey sonradan kurban edilecek canl ya da cansz malzeme snfndan olduu halde, buradaki gabanu-nun tam ilevi anlalamamaktadr. Bundan sonra lye imesi iin bir iki? verilir. lnn ruhu iilir, tanrsal lir alnr ve heykel tapclar fsltyla aha diye barrlar.
666 667 668 669

HWb, s. 117. J. Puhvel, Hittite Etymological Dictionary 4, Berlin, New York, 1997, s. 260 vd. Popko, 1978, s.40. Aa ya da bitki kk. Tischler, 1977, s. 490.

200

Daha sonra tatl somun paralanr ve bu somunlar lnn ruhu iin kurban olarak asker taynlarnn zerine konur. 15-18. satrlarda ayn ritel bir kez daha tekrar edilir. Ay. III 18den sonrasnda lnn ruhu mzik ve insan sesleri eliinde bir kez daha iilir; yeniden ekmekler paralanr, asker ekmeklerinin zerine konur; sonra lnn ruhu iki kez daha iilir; taptara- kadnlar alamaya balarlar ve birden susarlar. Bu ritel yeniden ve yeniden tekrar edilir. Ayn ritelin tekrar tekrar yazlmas herhangi bir yanl uygulamaya meydan vermemekten kaynakl olmaldr. Ancak her seferinde cenaze ritelinin bilinen tanrlar ayr ayr iilir; hepsi iin de birbirinin ayns olan trenler dzenlenir. Gece olduunda da trenler devam eder. Artk yava yava, cenaze treninin sonuna yaklalmtr.

Metnin devamnda, yaplan ritellerin geri kalan anlatlmaktadr. Transkripsiyon ve tercmesi aadaki gibidir:

Transkripsiyon: KUB 34.66+39.7+KBo 34.57+38.173+39.148+40.22670 Ay. III _____________________________________ 56 57 58 59 60 61 ku-it-ma-an ak-kn-da[(-a ZI-an ak-ku-u-kn-zi)] A-NA GUNNI kat-ta-an[(ki-e-iz-za 1 LSAGI.A)] a[(r)-t(a-ri)] ki-e-iz<zi>-i[(a 1 LSAGI.A ar-ta-ri)] nu DUGHAB.HAB [(HI.A GE)][(TIN)] har-kn-z[(i nu GIM-an ak-kn)-(da-a)] ZI-an e-k[(u-z)]i LSA[(G)]I.A-m[(a-kn ha-a-i-i an-da)] ki-iz-za ki-e[(-iz-)] zi[(-ia )]i-pa-an-z[(a-kn-zi)] EGIR-an-da-ma NINDA[(.ERINME d)]a-an-zi na-an-a-an A-N[A ALAM] gi-e-nu-wa-a-[(a-a)]e-ir ti-an-zi na-a[n-()]i-i-sa-a[(n)] boluk boluk [boluk] gi-ni-u-wa-a an-tu-w[a-]ah-ha-a an-da [ boluk ] har-zi

___________________________________________ 62 63 64 65
670

Metnin transkripsiyon ve tercmesi iin bkz. Kassian et al., 2002, s. 512 vd; Otten, 1958a, s. 44 vd.

201

______________________________________________________________________________________________________

Tercme: Ay. III _____________________________________ 56 57 ln[(n ruhunu itikleri)] zaman [(1 saki)] ocan [(yan tarafnda)] aa (doru) [(durur)]

58 ve [(1 saki)] dier tara[(fn)]d[(a)] [(durur)] 59/60/61 ve onlar [(a)]r[(ap)] testilerini tutarlar. Ve [(o lnn)] ruhunu ier[(ken)] saki[(ler! bir taraftan (biri) [(ve di)]er taraftan (biri) ocan iine [(li)]basyon yapa [(r)] ___________________________________________ 62 ve daha sonra onlar [(asker)] tayn[(larn a)]lr [(heykel)] in dizlerine koyar. Ve birisi o[nu] onun dizleri zerinde tutar

63/64/65

______________________________________________________________________________________________________

Metnin Aklama ve Yorumu: Bu metinde lnn ruhu trende ismi anlmayan kii tarafndan iilmektedir ve bu ime ilemi anlald kadaryla birok kez yaplmaktadr ve bylece onunla btnleme salanm olur. Burada kraliyetle kutsal bir ba iinde olan ocak yeniden karmza kar. Ocan iki tarafnda birer saki beklemektedir. Hatta birinin aada durduu ifade edilir. Muhtemelen hafife eildii veya melmi olduu vurgulanmak istenmitir. l yeniden iildii srada ocaa arap testileri ile (metinde
DUG

HAB.HAB) arap libasyonu yaparlar.

DUG

Kullanlan testi

HAB.HAB, trenin ilk gnlerinde yere atlp krldktan sonra

ilk kez karmza kmaktadr. Sz konusu kabn sadece cenazenin ilk gnlerinde ve son gnlerinde kullanlm olmas ilgintir. Ancak bunun ne anlama geldiini aklamak maalesef ok zordur. Sadece bir tesadf olmas da mmkndr. Daha sonra da heykelin, yani lnn dizleri zerine ekmek sunusu konur ve birisi bu sunuyu onun dizleri zerinde byk olaslkla kayp yere dmesini engellemek iin- tutar.

202

Etkinlikler aadaki metinde okunaca gibi kesintisiz olarak devam etmekte ve cenaze treni sona ermektedir.

Transkripsiyon: KUB 30.19+30.20+39.7671 Ay. IV. ______________________________________ 1 2 i)] ___________________________________ 3 nu-u-wa-za-kn A-NA D[(UMUME-KA an-da-)]an a-a-u-u e-e tu-el [(LUGAL-UT-TA)] 4 kat-ta ha-a-a[(ha-an-za-a-a uk-)]tu-u-ri e-e-ta nu-wa [(-iz-zi)] 5 tu-e-el-p[(t ka-ri-im-mi)] na-ak-ki-ia-ah-ha- [( an)] 6 SISKUR-ia-a[(t-ta a-ra-a)] ar-ta[(-r)]i nam-ma a-p-e[(-da-ni UDKAM-ti)] 7 L[M]E GIB[(ANUR)]
NINDA

nu ki-i-a-an da-ra-a[(n-zi)] ka-a-a-wa-ad-du-u-a[(-an A-NA GRME-KA)] e-ir NINDA.RINME da-a--u-e[(-en nu-wa-k)]n nam-ma li-e kar-tim-m[(i-ia-

ar-pa-mar GIIN[-BIHI.A da-a(n-zi)]

8 nu ak-kn-t[(i) p]-ra-an kat-ta z[(i-ik)-kn-zi] ___________________________________________ 9 ma-ah-ha-an-m[a] GRME-a kar-ap-ta-ri nu[um-(ma-an-za-na-an -da-an-zi)] 10 na-at I-TU .DG.GA i-ki-iz-z[(i na-at-a-an ha-a-i-i an-da)] 11 pi-e-i-iz-zi Z.DA-ia-kn an-da[( u-un-ni-e-kn- zi)] 12
MUNUS.ME

tap-da-ra-a-a ki-i-a-an a[(-la-la-am-ni-e-ki-iz-zi)]

13 ma-a-an-wa-kn .SAL-wa pa-a-i-i[(na-a-ta um-ma-a)n-za-na-a(n li-e)] 14 hu-it-ti-ia-i tu-e-el-wa-za [Z(I-za ki-a)-r(i)] _______________________________________________ 15 ma-ah-ha-an-ma-kn GE6-ti wa-ak-ur a[(-a-zi) nu DUGl(i-el-hu-un-ta-al-li-in)] 16 -da-an-z[i] na-at-a-an ha-a-i-i A-N[(A PA-NI ALAM ti-an-zi)] 17 nu li-el-h[u-]u-un-da-an-zi nu NINDAhar-a-pa-u-wa[-an-du-u (NINDAta-al-luu)]
671

Metnin transkripsiyon ve tercmesi iin bkz. Kassian et al., 2002, s. 514 vd; Otten, 1958a, s. 44 vd.

203

18 i-ia-an-zi n[(u-)u PA-NI ALAM zi-ik-kn-[

z(i)]

19 A-NA GUNNI ku-e har-pa-li har-pa-an-da nu-u-[a-a(n NINDAhar-a-pa-u-wa)an-du-u] 20 a-p-e-da-a e-ir zi-ik-kn-zi nu ki-i-[a-an da-ra-an-zi] 21 ki-i-wa-at-ta ta-al-li-e a-a-a[n-du] _______________________________________ 22 ma-ah-ha-an li-el-hu-u-un-da-u-wa-an-zi zi[-in-na-an-z(i)] 23 na-a-ta DUGli-el-hu-un-da-in ar-ha da-a[n-zi (nu A-NA ALAM)] 24 25
L L

SAGI.A a-ku-wa-an-na pa-a-i nu a-p-e-el Z[I-an e-ku-zi] NAR GI DINANNA GAL SR-RU NINDA.GUR4. RA pr-i<ia> na-an

k[n ] ________________________________________ 26 ma-ah-ha-an-ma LSAGI.A GAL GIR4 A ZI-U wa-ah[-nu-uz-zi] 27 na-an-kn da-a-ga-an du-wa-ar-ni-ia-an-zi DUGli-e[l-hu-un-ta-(al-li-i)n] 28 tar-a-an-zi-p EGIR-an da-a-ga-an du-u-wa-ar-n[i-ia-an-zi] 29 nu kal-ga-li-na-iz-zi MUNUS.MEtap-ta-ra-a-a -e-e-k[i-u-wa-an (da-a-i)] ______________________________________ 30
GI

ZA.LAM.GAR-ma-kn ku-e -ri an-da i-ia-an-da na-a[t a-ra-a]

31 da-an-zi <n(a-at-kn)> hi-lam-ni an-da tar-na-an-[(zi)] ______________________________________

Tercme: Ay. IV. ______________________________________ 1/2 Ve onlar yle der[(ler)]: Bak! [(Senin ayaklarna)] asker taynlarn koyd[u(k

ve bu yz)]den bir daha hi kz[(ma!)] ___________________________________ 3 Her zaman o[(cuklar)]na iyi ol! Senin [(kralln)] 4 torun[(larnn torunlarna)] kadar [(eb)]edi olsun! 5 senin ken[(di tapnan)] ululatrla[(cak)] 6 ve [(senin iin)] kurbanlar hazr[(lanaca)]k! Ayrca [(bugn)] 7 sof[(racla)]r arpamar ekmeini <ve> mey[veleri alr(lar)]

204

8 ve ln[(n) hu]zuruna <onlar> ko[(yar)lar] ___________________________________________ 9 v[e] ayaklar bitirildii zama[n] ise ve [(onlar ipi getirirler)] 10 ve onu gzel kokulu yaa bulatr[(r ve ocan iine)] 11 atarlar. Ve unu da iine [(serperler.)] 12 Ve taptara kadnlar u ekilde a[(larlar)] 13 Sen ayrla gittiinde asla 14 [(o zaman i)]pi ekme! Senin [r(uhun ger)eklee(cek!)]

_______________________________________________ 15 Gece olduunda <yalnzca bir> wakur ls <iyi ya> k[(alr)] ve l[(elhuntalli kabn 16 getirirle[r] ve onu ocaa [(heykelin huzurun)]a [(koyarlar)] 17 ve lelh[u]want libasyonunu yaparlar ve harapawa[ndu ekmei (ve tallu ekmeini)] 18 v[(e o)]nlar heykelin huzuruna koya[(r)]. 19 Ocaa, harpali-ye ayrlm olan yerin stne [(harapawa)]nt[(ekmeklerini)] 20 oraya koyarlar ve y[le derler]: 21 Bunlar senin iin uygun olsun[lar]. _______________________________________ 22 Dkme iini bi[tirdikler(i)] zaman 23 ve sonra lelhuwant- kabn uzaa ko[yarlar (ve)] saki [(heykele)] 24 imesi iin verir. Ve o, onun ruhu[nu ier]. 25 arkc byk boy tanrsal liri alar ve somunu ble<r> ve [ ] ________________________________________ 26 Fakat saki, onun ruhuna ait pimi topraktan kab evirdi[i] 27 ve onu ayrca yerde krdklar zaman le[lhuwant] kabn [(da)] 28 taranzipi-nin arkasnda yerde krar[lar]. 29 O alar. taptara- kadnlar feryat et[meye (balar)] ______________________________________ 30 Fakat ayrca evin iine kurulmu adr [yukar] 31 alrlar <v(e onu)> hilamni-nin iine koyar[(lar)].
________________________________________________________________________________________________

205

________________________________________________________________________________________________

Metnin Aklama ve Yorumu: 13. gnn sonuna yaklalm, akam olmaya balamtr. l mmkn olduunca memnun edilmeye allr. lnn, yani onun heykelinin ayaklarnn zerine ekmek sunular konduktan sonra ona hitaben adeta bir kapan konumas yaplr. Ona kar grevlerini yerine getirdikleri ve artk onun bu dnyadan kzgn ayrlmas iin hibir nedenin kalmad vurgulanr. Kzgn bir lnn yaayanlar dnyasna getirecei felaketlerden ok korkulduunu daha nce ifade etmitik. Konumaya ebedi krallk temennileri ile devam edilir. l kraln kendi nesline kar iyi davranmas istenir. Onun hibir eyinin eksik edilmeyeceine, ona dzenli olarak kurbanlar sunulacana dair sz verilir. Ay. IV 5de karimmi (metinlerde Smerce .DINGIR olarak da geer) olarak anlan ve lnn tapna olarak iaret edilen yap byk olaslkla daha nce ad geen Ta Ev olmaldr. Verilen szlerden biri bu tapnan yceltilecei eklindedir. Bu konumadan sonra Ay. IV. 7den itibaren lye ekmek (arpamar- ekmei) ve meyve sunular yaplmaya devam eder. Burada sunulan ekmek zel bir ekmek olmaldr. nk arpamar- ekmeine Hitit cenaze trenleri dnda hemen hemen hi rastlanmaz672. Ay. IV. 9, ayaklar bitirildii zaman ifadesiyle balar. Buradan kardmz sonu, nceki satrlarda yaplan sunularn lnn ayaklar dibine brakld ve hatta konumann onun ayak ucunda yapld eklindedir. Ayak ucunda yaplan ritel tamamlandktan sonra iple ilgili gizemli bir ritel balar. Grevliler ipi getirip, gzel kokulu yaa bulatrr ve ocan iine atarlar. Yaklan her eyin lyle btnletii varsaymndan yola karak, gzel kokulara bulatrlm bu ipin de l kraln mlkiyetine gnderildiini syleyebiliriz. Ama niin ip kullanlr ve ip yakldktan sonra ocan iine serpilen unun anlam nedir? At kadnlarn sen ayrla gittiinde ipi asla ekme diyerek alamalar konuya aklk getirmekten uzaktr. Belki lnn istedii zaman ipi kullanarak yeryzne kabilmesi iin bu ipi yakarak gndermek zorunluydu. Bununla birlikte ipi kullanp yeryzne kmas, istenen bir durum olmad iin lnn yaayanlar
672

Hoffner, 1974, s. 152.

206

dnyasna geri dnmesi ancak mutlak bir fke sz konusu olduunda gerekleirayrla gittiinde asla ipi ekme szleri kullanlmaktadr. nk lye bol bol kurbanlar sunulmu ve o memnun edilmitir. Artk yaayanlarn dnyasna dnmesi iin bir neden yoktur. Tren bitmek zeredir; 13. gn 14. gne balayan gece olmutur ve bu gece kimse uyumayacaktr. Gece boyunca kurbanlar devam eder; ekmek ve iki kurbanlar mekann merkezinde, ocakta gerekletirilir. Bu arada gzel kokulu yan sadece bir wakur673 ls kald yani azald belirtilir. Lelhuntalli- isimli bir kabn ocaa, heykelin huzuruna konmasndan sonra (bu hareket heykele, yani lye sz konusu kab gstermek amacn tayor olmaldr) kap boaltlr. Boaltma ilemi iin lilhuwai-674 fiilinin kullanlmas kabn isminin bu fiilden trediini gsterir. Bu durumda lelhuntalli- kab bir boaltma kabdr. ki sunusundan sonra ekmek sunular gelir. ki eit ekmek harapawant-675 ve tallu- ekmekleri heykelin huzuruna konur. Ekmeklerden ilkinin zellikle ocakta harpali-iin ayrlm yere konduu belirtilir ve yine lye hitaben sunularn kendisi iin memnun edici olmas temennisinde bulunurlar. Harpali-, yn, kme anlamna gelen harpa- isminden tremi bir sfat olarak karmza kmaktadr676. Buradaki yn ritel eyalarndan oluan bir yn olmaldr. Ay IV. 22den anladmz kadaryla dkme ilemi ile ekmek sunularnn yerletirilmesi e zamanl olmutur ve bu iler bittikten sonra lelhuwant- kab ritelin gerekletii mekandan biraz daha uzaa konur. Bundan sonra saki heykele imesi iin bir iki (ismi belirtilmemi) verir. Bunun yan sra onun yani lnn ruhunu ien biri daha vardr. Bu kii tren boyuncu ismi hi anlmayan kiidir ve muhtemelen veliaht prenstir. Bu srada tanrsal lir alnmakta, sesi ritele elik etmektedir. Ekmek blme ilemi de o srada gerekletirilir. Ay. IV. 26dan itibaren sakinin pimi toprak kab evirdiinden ve onu yere atp krdndan sz edilir. Lelhuwant- kab da taranzipa- denilen yerin arkasnda krlr.
673

wakur-un deerli yiyecek ve iecek maddeleri iin bir l birimi olduu hakknda bkz. HWb, s. 242.

674

Fiilin kullanm yerleri ve bu fiilden treyen kap ismi DUGlelhuntalli iin bkz. J. Tischler, Hethitisches Etymologisches Glossar , Lieferung 5-6: l-m, Innsbruck, 1990, s. 57 vd. Hoffner, 1974, s. 154. Tischler, 1977, s. 180.

675 676

207

kincisi daha nce biraz uzak bir yere konmutu. Bu yer taranzipa- denilen yerin arkas olmaldr. S. Alp, bu kelimenin TAR-anzipa- olarak yazldn Hititesinin haanzipa- olduunu gstermitir ve tercmesini Herdsockel ocak kaidesi olarak yapmtr ve haanzipa-nn klt odasnn iinde yer aldn vurgulamtr677. M. Darga kelimeyi S. Alpin grne uygun ekilde ocak sekisi olarak tercme etmitir678. M. Popko ise taranzipa-nn klt odasnn dnda, kapnn arkasnda yer aldn iddia eder679-680. On nc gece gerekleen bu ritelin ocan merkezinde gerekletiini aka gryoruz. Haanzipa- kelimesinin haa- ocak isminden -anzipa ekiyle tremi bir baka isim olduu da anlalmaktadr. yleyse bu yerin ocakla i ie ina edilmi bir bina unsuru olduu kesindir. Pimi toprak kabn krlmasndan nce onun lnn ruhuna ait olduunun belirtilmesi, dier kabn ise lye su vermekte kullanlmas bu kaplarn baka hibir kimse veya hibir ey iin kullanlamayacann gstergesidir. Onlar trenin bandan beri kullanldktan sonra krlan dier kaplar gibi lnn mlkiyetine gemilerdir. Hatta daha nce szn ettiimiz gibi lyle temas ettirildikleri iin kirlenmilerdir. Kaplarn yere arplp krlmasyla birlikte alama sesleri ykselir. Her ey lmn yaratt kederin bir yansmasdr. Trenin bandan beri alamalar hi eksik olmayan at kadnlarn feryadnn yannda o da alar. O byk olaslkla lnn en yakn akrabasdr. Daha nce de olduu gibi onun alayna dair bir ifadenin yer almas, ismi belirtilmese de bu kiinin nemli biri olduunun gstergesidir. Bir kral cenazesi sz konusuysa bu kii pekala bir veliaht prens olabilir. Cenaze treni onun alay ile noktalanr. Tren boyunca ritellerin iinde gerekletii adr sklr ve avluya konur.

677 678 679 680

Alp, 1993, s. 40. Darga, 1985, s. 142. Popko, 1978, s. 65 vd.

Taranzipa- hakkndaki grlerin karlatrmal yorumu hakknda bkz. N. BoysanDietrich, Das hethitische Lehmhaus aus der Sicht der Keilschriftquellen, (Texte der Hethiter 12), Heidelberg, 1987, s. 108, d. n. 13, 110, d. n. 16.

208

14 gnlk cenaze riteli bylece bitmi olur. l iin sunulan kurbanlar cenaze treni ile snrl kalmayacaktr. Onun Ta Evinde her zaman dizlerine ekmek konacak, ona her trl iki sunulacak ve hayvan kurbanlar yaplacaktr. Bunun byle olduunu kral listeleri sayesinde biliyoruz. Kurbanlarda en kk bir ihmal lnn yeraltnn tm kirlilii ile beraber- geri gelip yaayanlarn dnyasnda karklk yaratmas iin yeterli nedendir. Bu nedenle l, zellikle de yetkisi ve gc snrsz olan kralsa hibir zaman ihmale gelmez.

III. 1. 4. Hitit Cenaze Trenine Grsel rnek Salayan Tyskiewicz Mhr

Hitit cenaze treninin metinlerde ne kadar ayrntl olarak tasvir edildiini grdk. Tyskiewicz mhr bu metinlerle artc derecede paralellik oluturur. Boston Fine Arts Museumda sergilenmekte olan mhr, S. Alp tarafndan, Konya-Karahyk mhrleriyle ortak iiliklerini gz nnde bulundurarak, yaplan karlatrma sonucu Kltepe Ib tabakasyla ayn dneme tarihlenmitir681. Kltepe Ib tabakas Erken Hitit ana tekabl eder; bu durumda mhrn yapl tarihi M. . 17. yzyl civarna yerletirilir682. Mhr tarz bakmndan tam olarak Anadolu zellikleri tamaktadr683. Bu mhr basksnda iki temel sahne yer almaktadr. Sahnelerden biri tanrlar alayn, dieri kremasyonu temsil eder. Ancak her iki sahnede de yeralt dnyasna ilikin semboller dikkat ekicidir. S. Alpin ifadesiyle tanrlar alay sahnesinde tasvir edilen olaylar yledir: Tahtnda oturan, kaldrd sa elinde kadeh, sol elinde lituus tutan bilgi tanrs Eadr. Karsnda iki yzl veziri tanr Usmu gaga azl bir libasyon testisinden iki, arap (?) sunuyor. Bilgi tanrs Ea ile veziri arasnda dnya tasvirini ellerinin stnde tutan karlkl iki canavar biiminde atlas figr. Kr. Yazlkaya
681

Mhrn biimi ve tasvirleri gz nnde bulundurularak yaplan tarihleme iin bkz. Alp, 1994, s. 259 vd.

Mhrn tarihlemesinin Konya-Karahyk mhrlerinin nda yeniden ifadesi iin bkz. Alexander, 1973-1976, s. 151.
683

682

Alexander, 1973-1976, s. 178 vd.

209

28-29 numaral figrler. Ba tanrnn, atlas figrlerinin ve Usmunun altnda herhalde yeralt dnyas tasvir ediliyor. Yatan bir l ile mezar hediyesi olan kaplar dikkat ekicidir. Yeralt dnyasn anlatan bu sahne yerine Yazlkaya 28-29da yalnz yer hiyeroglifi kullanlmtr. Yer hiyeroglifi herhalde ayn zamanda yeralt dnyasn anlatyordu. ki yzl tanry ba tanrya doru yryen tanr izliyor. nn de sa elleri adarasyon jestinde kalkmtr. Sol ellerinde birer haner tutuyorlar. Bellerinden ne doru birer lituus sarkyor. ndeki uzun giysili tanr, banda tad bala gre hkm vermek gerekirse, bir tanra olmaldr. Bann zerindeki daire herhalde bir gne semboldr. Eer bu dnce doru ise burada bir gne tanras sz konusudur. kinci figr de, bandaki boynuzlu klaha gre bir tanrdr. nc uzun giysili figr, klah zerinde bir lunala tadndan burada bir ay tanrs sz konusudur. Tyskiewicz mhrnde tanr grubunu tahtnda oturan ba tanrnn karsnda ve uzaktan tln ap striptiz yapan tanra Istar izliyor684. S. Alp, mhr zerindeki tanr tasvirini, Boazkyde 20 no.lu tapnakta kefedilen fildiinden bir kanatl gne altndaki tanrl kompozisyonla (Tablo 47) ve kuzey Suriyede Ras amrada bulunan elektrondan yaplm bir pandantif olan l tanr kompozisyonu ile karlatrr685. S. Alpin mhrdeki kremasyon sahnesi iin aklamas yledir: Alak bir masa stnde yatm bir kiinin (lnn) yaklmas anlatlyor. lnn yakld huzme halinde ykselen alevlerden anlalyor. Masann solundaki ksa etekli kii elindeki bir nesne krk (?) ile lnn karsnda duruyor. Masann sa tarafnda uzun elbiseli sol elini dua jestinde kaldrm bir kii sa elindeki gaga azl libasyon testisinden yanan lnn stne iki, arap (?) dkyor. l yakma riteline sa yannda zerinde sular akan bir figr dansyla elik ediyor. Altta sa yanda l ritelinde kullanlan hayvan biimli ve dier trde iki kaplar grlyor. Bu kaplar herhalde atei sndrmek iin ii dolu olarak hazr tutuluyordu. l yakma sahnesinin sol yannda yere yatm bir dman (?) sa elinde bir topuz (?) tutan bir asker (?) tarafndan sol aya ile ineniyor. Sol elinde tuttuu mzrak (?)
684

Alp, 1999, s.44 vd; mhr zerindeki tasvirlerin anlatmlar iin ayrca bkz. Alexander, 1973-1976, s. 149 vd.
685

Alp, 1999, s. 44.

210

ile sa kolunu kaldrm olan yerde yatan (dmana) saplyor. Bu sahnenin sol yannda stte bir aslan (?) ve altnda bir boa grlyor. Bu hayvanlar stlerindeki tln aan tar tasvirine de ait olabilir686. Bizim iin can alc sahne kremasyonun gerekletii sahnedir (Tablo 44). Banda ve ayak ucunda birer kiinin bulunduu cesedin yakld sahnenin hemen yannda, dman? ldren kiinin dman yere bastrd noktadan balamak zere ileriye doru bir platform uzanmaktadr. Bu platform ve altn yeralt dnyas olarak yorumluyoruz. lmekte olan kii bandan itibaren bu platformun altna doru girmeye balamtr. Tamamen lmedii iin bedeni de tamamyla yeraltna gitmemitir. Hemen yanndaki kremasyon sahnesi ise, lnn yere temas etmeyen bir ykselti (ukturi) zerine yerletirilip yakldn ve atein bir kap iindeki iki ile sndrldn anlatan cenaze metinleriyle uyum gstermektedir. Ancak gaga azl testi ile libasyon yaparak atei sndren uzun etekli figrn bast platformun hemen altnda yer alan bir kap ve iki hayvan bann boa ve eek687- ne anlama geldii tartmaya aktr. Yukarda da grld gibi S. Alp bunlar iin atei sndrmek iin hazr bulundurulan iki kaplar aklamasn yapmt688. R. L. Alexander ise bu unsura hemen yanlarndaki nar tasviri ile buday demetini sembolize eden tasviri de dahil ederek hepsini tanrlar iin kurban olarak deerlendirir689. Cenaze metinlerinde atein iki ile sndrldkten sonra geriye kalanlarn huppar- kasesine konulduu blm hatrlayacak olursak buradaki geni azl kabn huppar- kab olduunu sylemek mmkndr. Eer yleyse bu kap kemikler iin hazr bulunduruluyor olabilir. Dier yandan hem kap hem de boa ve eek kafas platformun altnda yani yeralt dnyasndadr. Kabn aslnda lnn kemiklerini barndraca, dolaysyla onun mal olaca dncesinden hareketle onun yeraltnda tasvir edilmi olmasn makul karlyoruz. Boa ve eek kafasn ise, kz ve at kafas olarak deitirirsek Hitit cenaze metinlerinde sk sk gnderme yaplan kz
686 687

Alp, 1999, s. 44 vd.

Hayvan balarnn kz ve eek olarak tanmlanmas iin bkz. Alexander, 1973-1976, s. 150.
688

Hayvan balarnn riton (Hitit metinlerinde BIBRU) olarak deerlendirilii hakknda ayrca bkz. Cokun, 1969, s. 45. Alexander, 1973-1976, s. 150.

689

211

ve at kafalaryla bir zdelik kurmamz mmkn olur. Bu metinlerde lye kz ve at kurbanlar yapldn ve kafalarnn da yakldn biliyoruz. Bu tr kurbanlara nekropol kazlarnda da rastlanldn daha nce Blm III. 1. 2de anlatmtk. Sonu olarak biz bu kafalar l kurban olarak deerlendiriyoruz. S. Alpin yukarda belirttii grleri dorultusunda platformun alt tarafnn devamnda boylu boyunca uzanm insan figrn l, nndeki kaplar da mezar hediyesi olarak dnyoruz. Ancak lnn neden yzermi gibi devinim halinde olduunu aklamak zordur. Yanndaki kaplar ise Telipinunun Kayboluu ile ilgili mitte sz edilen yeralt dnyasndaki bronzdan palhi- kaplarn da artrmaktadr. O kaplar yeraltnn btn kirliliini iinde barndrr ve kapaklar kurundandr (bkz. Blm II. 2). Platformun stnde oturan tanr ile onun huzuruna kan ilk tanr arasndaki iki canavarn Yazlkaya 28-29 numaral figrleri hatrlatr ekilde ellerinin zerinde gkyz hiyeroglifini tamalar ve sz konusu ettiimiz platforma basmalar S. Alpin belirttii gibi izginin altnn yeraltn simgelediine phe brakmamaktadr. Konusu cenaze treni ve yeralt dnyas olan bu mhrde Tanr Ea ve veziri iki yzl tanr Usmu, Gne Tanras ve Ay Tanrs gibi figrlerin temsil edilmesi ve hatta tarn sahneyi seyrederken tasvir edilmesi burada anlatlan cenaze treninin mitolojik bir ereve iinde deerlendirilmesi gereini ortaya koyar. Kremasyon sahnesi olarak deerlendirdiimiz sahne iin R. L. Alexander (kendisi bu sahneyi kremasyon sahnesi olarak deerlendirmez) M.. 2. bin yln balar iin paraleli olmayan bir sahne demitir690. A. ztan da tasvir gerekten bir yakma treni ise Hititli zellikler ieren bu mhr de, bu konudaki en eski ve tek rnei oluturmaktadr demektedir691. Bunun bir yakma sahnesi olduu yanan kiinin durumundan anlalmaktadr. M. Akyurt yanan bir kiide vcut kaslarnn yapsndan dolay, dizlerin karna doru ekilmeye baladnn ve bzldnn bilindiini, Hititlerin de bu durumu gzleyip ayrnty mhrde yansttklarn yazar692.

690 691

Alexander, 1973-1976, s. 149.

A. ztan, Eski Hitit a Tasvir Sanat (Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara,1980, s. 21. Akyurt, 1998, s. 153.

692

212

Cesedi yaklan lnn kim olduu ise net deildir. Bu mhrde tasvir edilen hemen hemen btn figrlerin tanrsal figrler olduu dnlrse, yaklan cesedin de bir tanr olup olmadn incelememiz gerekir. Yaklan kiinin temsil edili zelliklerini yakndan incelersek iki yzl olduunu ve sivri bir klah taktn grebiliriz. Bu durumda onu Tanr Eann huzuruna kan iki yzl tanr Usmu ile zdeletirmemiz mmkndr. Aslnda bu zdeletirme R. L. Alexander tarafndan tartmaya ak bir ekilde ne srlmtr693. Bu zdeletirme gerek olsa bile tanr Usmunun neden kremasyona tabi tutulduu soru iareti olarak kalr. Onun kutsal hayvannn domuz olmas ve domuzun yeralt tanrlar tarafndan ok sevilen bir kurban olmas bu zdeletirmeye katk salar m bilemiyoruz694. Ancak cenaze treninin 8. gnnde domuzun ne kadar n planda olduunu hatrlatmamzda yarar vardr. Kremasyon sahnesinde yaklan ahsn kimlii konusunda A. ztan tarafndan daha farkl bir neri getirilmitir. A. ztan, masa zerinde yaklan iki yzl figrn mitolojik bir sahneyi ifade ettii grndedir695. . M. Akyurt ise bu dnceden hareketle iinde tam anlam bugn iin bilinmeyen birok Luwice ifadenin kullanld bir by ritelinde Nergal yand zaman baktm ve sndrmek istedim 12 tanry ayn ekilde (sndrmek istedim) Nergali sndrdm esnada eklindeki anlatmn yer aldn ve bu metne gre Tyskiewicz mhrnde yaklrken temsil edilen ahsn Nergal olmas gerektiini ne srer696. Nergalin bir yeralt tanrs olmas mhrn temas ile btnlk arz etmektedir. Ancak Tanr Usmu zdeliini de gz ard etmek istemediimiz iin bu konuyu, soruna yeterince aklk getirmeden sonulandryoruz. Ak olan udur ki mhr, tezimizin konusunu oluturan kremasyon, l kurbanlar ve yeralt dnyas iin esiz bir grsel rnek tekil etmektedir.

693 694 695 696

Alexander, 1973-1976, s. 149. Tanr Usmunun simgesinin domuz olduu hakknda bkz. T. zg, 2005, s. 173. ztan, 1980, s. 21. Akyurt, 1998, s. 153 vdd, d. n. 1148.

213

III. 2. Hititlerde Ata Klt (lm Krallara Sunulan Kurbanlar)

Hititlerde ata klt hakknda bilgi vermeden nce ata kltnn ne anlama geldiini ifade etmekte fayda gryoruz. l klt, atalara tapma, len atalarnn yardmlarn salama ve anlarn tazeleme amacyla, onlara yemek ve iki sunma, kurban kesme, yontularn ve maskelerini yapma, adlarna ve anlarna talar dikme ve dinsel trenler dzenleme erevesinde toplanan ilemler olarak tanmlanabilir697. Hititlerde de ata klt nemli bir yere sahiptir: lm olan krallar lmden sonra g ve yetkilerini yitirmi olmuyorlard698. Aksine hala hayatta olan ailesinin ilerinde sz sahibi olmaya devam etmesi, anlarna dikilen heykellerin iine girer girmez, dini enlikler srasnda ailesinin sunularn almasn salayan bir ata klt araclyla mmkn oluyordu699. Esasen Hititlerin ata kltne verdikleri nem Blm III. 1. 3. 3.de ele aldmz cenaze metinleri sayesinde de anlalmaktadr. Cenaze treni srecinde pek ok defa bykannelere ve bykbabalara kurbanlar sunulmas ve onlarn iilmesi atalara duyulan saygnn en belirgin ifadesidir. Cenaze treninin eitli gnlerinde Ta Ev denilen bir binadan sz edilmesi ve lden geriye kalan kemiklerin ve lnn mlkiyetine terk edilen baz eyalarn buraya getirilmesi l iin zel bir mekann tasarlandn gstermektedir. Trenin son gnnde Ta Evde lnn heykelinin dizlerine braklan ekmek sunularnn ve yaplan iki kurbanlarnn srekli olaca, ona yani lye
700

hitaben

yaplan

konumalardan

ve

verilen

szlerden

anlalmaktadr
697

Akyurt, 1998, s. 154de S. V. rnek, Budunbilim Terimleri Szl, Ankara, 1973, s. 14den aktarlmtr. Haas, 1995, s. 2027. Bryce, 2003, s. 199 vd.

698 699 700

Cenaze treninin son gnne ait son metinde, l iin kurban sunulmaya her zaman devam edilecei ve bu konuda lye hitaben herhangi bir endie beslememesi iin ekmek sunularnn maniple edilmi olabilecei ve ayn zamanda l kral ve kralie ile onun neslinden olanlar arasnda bu kurbanlar sayesinde bir ba kurulmaya alld hakknda bkz. Otten, 1958a, s. 136.

214

Hititler l kral ve kralielerini cenaze trenlerinden sonraki zamanlarda da kurbanlarla yceltmeye devam edeceklerdir. l krallara/kralielere sunulan daimi kurbanlar iki farkl biimde kendini gsterir. lkinin yeraltna gittiine, ikincisinin ise gkyzne ktna inanlyor olmas mmkndr. lki len kraln/kralienin fiziki kalntlarna kurbanlar sunulmas, ikincisi len kraln ruhani varlna bir baka deyile onun hatrasna kurbanlar sunulmasdr. len kraln/kralienin fiziki kalntlar demek, onun yaklmasndan sonra geriye kalan kl ve kemikleri demektir ki, bunlar Ta Evlerde korunmaktadrlar. Ancak cenaze metinlerinin bize gsterdii gibi Ta Evlerde de l kral veya kralienin heykeli yer almaktayd; byk olaslkla da kurbanlar bu heykelin huzurunda gerekletirilmekteydi. Bu durumda Ta Evlerde hem kraln/kralienin kemikleri korunuyor ve ona kurbanlar sunuluyor, hem de onun hatras her zaman kurbanlarla taze tutuluyordu. Ta Evlerde sunulan kurbanlarn yan sra, len kraln hatrasn yad etme Hattuadaki eitli tapnaklarda eski krallara ait heykellere dini bayramlarda kurbanlar sunulmasyla da gerekletiriliyordu.

lm krallara/kralielere sunulan kurbanlarn kaydnn tutulmas, bugn bizim kurban listeleri adn verdiimiz ve Hitit krallarnn kronolojisiyle ilgili almalara byk katk salayan belgeleri ortaya kartmtr701. Bu tr listeler temelde iki gruba ayrlmaktadr. Birinci grupta sadece daha nce tahta km olan byk krallara sunulan kurbanlardan sz edilir. kinci grupta ise byk krallar, byk kralieler ve ailenin dier fertleri yer alr. I. uppiluliuma slalesinden zellikle sz edilir, ondan nceki hkmdarlara ise daha az yer verilir. Tezimizin giriinde II. Muwatallinin Kade Savandan hemen nce Hitit merkezini Hattuadan Tarhuntaaya tadndan sz etmitik. II. Muwatallinin atalarnn kemiklerini de aa lkedeki Tarhuntaa ehrine nakletmi olmas gl bir varsaymdr702.

701

CTH 661; H. Otten, Die hethitischen Kniglisten und die altorientalische Chronologie, MDOG 83, 1951, s. 47 vdd; H. Otten, Hitit Tarihinin Kaynaklar ve Eski Dou Kronolojisi, (ev. H. Ertem), Belleten, C. XXXIII, S. 131, Ankara, 1969, s. 361 vdd. Brker-Klhn, 1995, s. 92; nal, 1980b, s. 169.

702

215

Ancak olu Urhi-Teup (III. Murili)un bakenti Hattuaya geri tadn da biliyoruz. Bu durumda l kltleri de geri getirilmi olmaldr. Kurban listelerinin II. Muwatalli ile son bulmas sz konusu tanma ile ilgili olabilir. Ancak V. Haas, bu metinlerin daha ileri bir tarihte bir araya getirildiini dolaysyla da dzenleyen krallarn isimlerinin iinde yer almasnn mmkn olamayacan- vurgular703. Aada Eski Hitit Dnemine ait lm krallara ve onlarn elerine yaplan kz ve koyun kurbanlarna ait bir rnek verebiliriz: Kral Labarnaya bir sr (ve) ay[n ekilde] bir koyun, Kralie Kadduiye bir sr (ve) ayn ekilde bir koyun, Kral Mursiliye bir sr (ve) ayn ekilde bir koyun, Kralie Kaliye bir sr (ve) ayn ekilde bir koyun, Kral Pimpiraya ayn ekilde sr, Hakmili adam Kral Huzziyaya [bir] sr (ve) ayn ekilde bir koyun, Kral Hantili[ye] bir sr (ve) ayn ekilde bir koyun, Kralie Harapeki[ye] bir sr (ve) ayn ekil[de] bir koyun, Kral Ammuna[ya] bir sr (ve) ayn ekil[de] bir koyun, Kralie Tawanna[ya] bir sr (ve) ay[n ekilde] bir koyun704-705. Hititlerde krallara sunulan kurbanlara ilikin byle listelerin var olmas M.. 3. bin yldan beri Suriye ve Mezopotamyada var olan ata klt geleneine Hititlerin de sahip olduklarnn gstergesidir706. Bu tr kurbanlarn genellikle Ta Evlerde gerekletirildiini daha nce de belirtmitik. Kurbanlarn aksamadan, dzenli olarak, eksiksiz ve en mkemmel ekilde gerekletirilmesi ok nemliydi. Bu nedenle Ta Ev yaps bir bina olmasnn ok tesinde bir vakf, bir organizasyon nitelii kazanmt. Bu vakfn kendine ait topraklar, srleri, zengin bir personeli ve bu personelin iinde barnd evleri cenaze trenlerine ait metinlerde bu evlere birka kez gnderme yaplmtrbulunmaktayd707. Ta Evlerin nne vergiden ve kamu hizmetinden muaf

703 704

Haas, 1995, s. 2029.

KUB 36. 120 2-12; metnin transkripsiyon ve tercmesi iin bkz. V. Haas-M. Wfler, Bemerkungen zu het/, UF 9, 1977, s. 107de Otten, 1951, s. 66dan aktarlmtr; ayrca bkz. Haas, 1994, s. 247 vd.

Bu listelerin II. Muwatalliye dek uzanan tablo halinde bir rnei iin bkz. Tablo xx. Bu tablo Otten, 1951, s.63den alnmtr.
706 707

705

Haas, 1995, s. 2029.

Ta Evin bir vakf nitelii tamas hakknda bkz. Otten, 1958a, s. 104 vdd; Gurney, 1977, s. 62; nal, 1980b, s. 169; van den Hout, 2002, s. 87; Bryce, 2003, 200.

216

olduklarnn simgesi olan eya- aac708 dikilirdi709. Bu muafiyetler sayesinde Ta Evlerin Hitit dnyasnda ok gl ve ayrcalkl bir yere sahip olduklarn tahmin etmek hi de zor deildir. Bununla birlikte Ta Evlerde ok sk bir disiplin uygulanmaktayd. Ta Evin personeli, ailesiyle birlikte kuruma hayat boyunca bal kalmak zorundayd; evlenmek iin bile olsa personelden birinin kurumdan ayrlmas yasakt710.

Metinlerde Ta Evlerle ilgili edindiimiz bilgilerin tersine, arkeolojik kazlardan elde edilen veriler Hitit krallarna ait mezarlar hakknda aydnlatc bilgi vermekten uzaktr. Bu konuda dikkate deer neriler olmasna ramen, Hitit cenaze trenlerinde anlatlan Ta Evlerin bilgisiyle uyumayan ayrntlar ok fazladr. rnein metinlerde sz edilen l kemiklerinin zerine braklan yatan bulunduu tarzda bir mezar odas, mezar odasnn iinde yer alan l hediyeleri ve Ta Evin geni personelini iinde barndracak bir bina kompleksi tespit edilmi deildir. Metinlerle uygunluk gstermese de baz yaplarn krallarn l klt iin tasarlandna dair iddialar vardr. Hattua snrlar iinde yukar ehirde Yenicekale ve Sarkalenin Kutsal Ta Evleri barndrd hakknda iddialar vardr711. Bunun yansra yine Yukar ehirde Niantepenin ve ayn zamanda Yazlkaya B odasnn IV. Tuthaliyann ahsi l kltne adanm olduu hakknda tartmalar mevcuttur712 (Hattuann plan iin bkz. Tablo 3).

Eya- aac srekli yeil kalan bir aa tr olduu ve ard aac ile zdelii hakknda bzk. S. Erkut, Hitite GIeya - ve Onun Trke Karl Hakknda, XIV. Trk Tarih Kongresi (Ankara 9-13 Eyll 2002), Kongreye Sunulan Bildiriler, C. I, Ankara, 2003, s. 37 vdd; eya- aacnn vergi muafiyetini simgeledii hakknda bkz. Friedrich, 1959, madde 50, s. 32; Gurney, 1977, s. 62. Ta Evin kendine ait topraklar, srleri, geni bir alan kadrosu olduu, nnde bir eya- aac dikildii, topraklarnn ve srlerinin baka birine satlamayaca ve personelinden hi kimsenin evlenmek iin dahi olsa oradan ayrlamayaca hakknda bkz. KUB 13.8: Otten, 1958a, s. 107.
710 709

708

Hitit kanunlarnda Ta Evin personeli hakknda dorudan doruya R .NA4 Ta Evin klesi ifadesinin kullanlm olmas konuya aklk getirmektedir. Bkz. Friedrich, 1959, madde 52, s. 34; personelin kat kurallara tabi tutulduu hakknda ayrca bkz. d. n. 679. van den Hout, 2002, s. 74, d. n. 2.

711 712

Niantepenin IV. Tuthaliyann ansna adanm bir yap, Yazlkaya B odasnn da IV. Tuthaliyaya ait kemiklerin ve kllerin sakland bir mezar olarak deerlendirilmesi hakknda bkz. van den Hout, 1994, s. 50 vdd.

217

Hattua snrlar dnda ise Ceyhan rma yaknlarndaki Sirkeli antnn II. Muwatallinin ansna ina edildii713; Fraktin antnn III. Hattuili ya da Puduhepann l kltleri iin tasarland714 (Tablo 6) ve son olarak Ankarann 60 km. gneybatsnda yer alan ve Gavurkale (Tablo 38) adyla bilinen kaya antnn Ta Ev olabilecei iddia edilmektedir715. Bunlar arasnda en dikkat ekici olan ve kukusuz konumuz asndan da ayrt edici zellikler tayan Yazlkaya B odasdr. Bu odann l kltnden ok yeralt tanrlaryla ilikili olmas gz ard edilmemelidir. Yeralt tanrlarna ait tasvirlerin odann duvarlarna ilenmesinin yan sra IV. Tuthaliyann da Koruyucu Tanrsnn koltuu altnda gsterilmesi burada IV. Tuthaliyann yeralt dnyasyla ilikiye getiine iaret etmektedir. Bu da onun ld ve bu mekann onun lmnn ansna ina edildiini dnmemize neden olur. Soru iareti uyandran nokta ise ldkten sonra gkyzne kp Gne Tanrs olacaklarna inanlan Hitit krallarnn ki, IV. Tuthaliya bunlardan biridir, yeralt tanrlaryla olan bu yaknldr. Ancak metinlerde sz edilen l kemiklerinin zerine konulduu yatak, mezar hediyeleri ve zengin bir personeli iinde barndracak bir yap kompleksi fikrinin Yazlkaya B odas ile rtmediini bir kez daha belirtmek isteriz. Bununla birlikte Yazlkaya B odas bir Hitit kralnn lmne adanm mekan olarak gz ard edilemez ve bizce kesinlikle yledir (Tablo 36). IV. Tuthaliyann olu II. uppiluliuma res gestaesinde babas iin sonsuza kadar yaayacak bir hekur716 binas yaptrdn ve onun iine yine sonsuza kadar yaayacak, babasnn bir heykelini koydurduunu ayrntl olarak anlatr717. Bu metinde geen hekurun Yazlkayann B odas olabileceine dair nemli ipular
713 714

van den Hout, 2002, s. 89, d. n. 96.

van den Hout, 2002, s. 91 vd; Fraktin antnn sadece Kralie Puduhepann lm ant olduu hakkndaki iddia iin bkz. S. . Sava, Kizzuwatnal Byk Hitit Kraliesi Puduhepann Evlilik Ant ile lm Ant, Kilikia: Mekanlar ve Yerel Gler (M.. 2. bin yl-M.S. 4. yzyl), Uluslararas Yuvarlak Masa Toplants Bildirileri, stanbul, 2-5 Kasm 1999, stanbul, 2001b, s. 101.

Bir gm odas izlenimi uyandran yapnn da iinde yer ald kaya ant Gavurkalenin, Kutsal Ta Ev olabilecei hakkndaki ayrntl bir anlatm ve iddialar iin bkz. Naumann, 1991, s. 485 vd; van den Hout, 2002, s. 91, d. n. 106-109.
716 717

715

Bkz. d.n. 588.

KBo 12.38 (CTH 121); H. Otten, Neue Quellen zum Ausklang des hethitischen Reiches, MDOG 94, 1963, Berlin, s. 13 vdd; van den Hout, 1994, s. 49 d. n. 52.

218

ele gemitir. ncelikle her iki duvara ilenmi toplam 15 figrn (12 yeralt tanrs, kl tanr Nergal ve koruyucu tanrs arruma ile birlikte IV. Tuthaliya) yzlerinin odann kuzeyine ynelmesi B odasnn kuzey ucunda ne olabilecei sorusunu ortaya kartr. Odann giriinin yer ald kuzey kede bir heykel kaidesi durmaktadr. Kuzeydousunda ise yine kaya duvarna ilenmi bir IV. Tuthaliya kartuu grrz. Heykel kaidesinin zerinde bir zamanlar IV. Tuthaliya heykelinin yer ald ve II. uppiluliumann res gestaesinde szn ettii heykelin bu olabilecei zerine iddialar ileri srlmtr. Kartu da bu heykelin kime ait olduunu tanmlayan bir iarettir718. P. Neve, Boazky yaknndaki Yekbaz kynde ele geen ve zerinde bir ift ayak bulunan heykel kaidesinin llerinin B odasndaki kaideye uymas nedeniyle kaidenin buraya ait olabileceini ne srer; eer yleyse bunu, Hattuadaki antsal heykellerin var olduunun bir iareti olarak kabul etmek gerektiini de vurgular719. K. Bittel ise B odasndaki kaide ile IV. Tuthaliyann kartuu arasnda 2.80 m. mesafe bulunmasnn, bir btn oluturabilmesi asndan ok fazla olduunu belirtmekte ve kaide zerinde yer alan ahsn kral olmas halinde, kartuun bu kadar uzak mesafe yerine, kaidenin zerinde bir yerde bulunmas gerektiini dnerek IV. Tuthaliyann kartuunun C odas ile balantl olduu eklinde bir yant aramaktadr720. . M. Akyurt, C odasnn iinde kllerin, hayvan kemiklerinin ve bir kanaln bulunmas ile B odas ile klt trenlerinin yapld bir yer olduu

dncesinden yola karak C odasndaki kaidenin bir sunak olarak kullanlm olabilecei gibi, IV. Tuthaliyann heykelinin konulduu yer olarak da dnlebileceini ne srer721-722. Yukarda sz edilen btn ipular ve belgeler Yazlkaya B odasnn IV. Tuthaliyann .NA4 hekuru olabilecei konusunda ekici bir fikir oluturmakla
718 719

Akyurt, 1998, s. 159.

P. Neve, Die Ausgrabungen in Boazky-Hattuscha 1981, Archologischer Anzeiger, Berlin, 1982, s. 392. Akyurt, 1998, s. 159da K. Bittel, Der Schwertgott in Yazlkaya, Akurgala Armaan, Anadolu/Anatolia XXI, Ankara, 1978/80, Cevdet Bayburtluolu (ed.), s. 23den aktarlmtr.
721 722 720

Akyurt, 1998, s. 159. Yazlkaya B ve C odalarnn plan iin bkz. Akyurt, 1998, ek. 80c.

219

birlikte cenaze metinlerinde tarif edilen l kemiklerinin zerine konulduu yatak ve mezar odas ayrntlaryla tam olarak uyumamaktadr. Bununla birlikte btn delilleri bir araya getirdiimizde, burasnn IV Tuthaliyann l kltne adanm bir mekan olduu gereine ulayoruz. Ancak klasik anlamda bir Ta Ev olmadn da belirtmek zorundayz. Buras, IV. Tuthaliyann Ta Evi yan sra ina edilmi ve ona adanm bir baka ant olmaldr.

Ta Ev merkezli ata klt konusunu bu ekilde noktaladktan sonra, l krallara kurbanlarn sunulduu dier mekanlardan sz etmek istiyoruz. Bu mekanlar Hititlerin tapnaklardr. Tapnaklarn bazlarnda eski krallarn heykellerinin bulunduunu ve bu heykellere gereken sunularn yapldn metinlerden biliyoruz. rnein AN.TAH.UMAR bayramnn723 18. gnn anlatan metinlerde Hattuadaki Frtna Tanrsnn tapnanda I. Hattuili, I./II. Tuthaliya, I. uppiluliumann heykellerine kurbanlar sunulduuna dair ifadeler yer alr; paralel metinlerde bu krallara II. Murili de eklenmitir724. Arinnann Gne Tanras ve Sava Tanrs ZA.BA.BA tapnaklarnda da I. Hattuilinin heykeline ibadet edilmektedir725. Metinler sayesinde bu bilgilere ulamamza ramen, Hattuadaki tapnaklar iinde sz konusu krallardan birine ait heykel ele gemi deildir. Bu konuda ipucu olabilecek tek buluntu, 1985 kaz mevsiminde Yukar ehirde yer alan 5 numaral tapnan (Tablo 4) kuzey ve dou blmnde aa kartlm olan drt yapdan birinin iinde tespit edilmitir. Bunlardan a,b,c binas- yan yana yer alp, ayn boyutlar ayn plan gsteren tek odal yaplardr. En iyi korunanlar a ve b yaplardr; ilkinde asker giyimli, sa elinde bir mzrak tutan bir figr gsteren ta kabartma bir eser bulunmutur (Tablo 5). Figrn sol elinin zerinde bulunan hiyeroglif yazt sayesinde bunun Byk Kral Tuthaliyaya ait

723

Hititlerin bahar bayram. Bu bayram hakknda ayrntl bilgi iin bkz. H. G. Gterbock, An Outline of the Hittite AN.TAH.UM Festival, JNES XIX, Chicago, 1960, s. 80 vdd; Haas, 1994, s. 772 vdd. Haas, 1994, s. 804 vd. Sava Tanrsnn bayramnda I. Hattuilinin heykeline libasyon yapld hakknda bkz. A. Goetze, Hittite Rituals, Incantations, and Description of Festivals, ANET, J. B. Pritchard (ed.), New Jersey, 1955a, s. 359; Haas, 1994, s. 247.

724 725

220

olduu anlalmtr726. P. Neve bu tasvirin boynuzlu balndan dolay, lm bir Tuthaliyaya ait olabileceini ve Yazlkayada tasvir edilen IV. Tuthaliya tasvirinden ok farkl bir zellik tamasndan dolay onun Eski Krallk Dnemindeki krallardan biri olduu ve bu binann da sz konusu kraln l klt ile ilikili olduu grndedir ve b ve c binalarnn da IV. Tuthaliyann dier atalarna, bykbabas II. Murili ile babas III. Hattuiliye ait olabilecei fikrini tamaktadr.727. Bu tek odal kk yaplarn metinlerde sz edilen l krallarn heykellerinin konulduu odalarn tarifine uyduunu syleyebiliriz. Eski krallara sunulan kurbanlar iin bu mekanlarn kullanld aktr. stelik bire bir olmasa da tapnakla balantldrlar.

Sonu olarak, arkeolojik kazlarda l krallara sunulan kurbanlarla ilgili herhangi bir mekana imdiye kadar rastlanm deildir. Halktan insanlarn atalarna ne eit kurbanlar sunduklar veya onlar nasl andklar konusuna dair ise ne yazl ne de yazsz hibir belgeye ulalmamtr.

III. 3. llere Sunulan mantalliya- Kefaret Kurbanlar

M.. 13. yzyldan itibaren bata fal metinleri olmak zere, Hitit metinlerinde bir eit l kurban veya llerle ilikili bir ritel tr ortaya kmaktadr728.
SISKUR

mantalliya- olarak adlandrlan bu kurban tr lm olan kiilere ve bazen

lm olan kiilerce, yaayanlar tarafndan denen bir diyet ya da kefaret niteliindedir. Mantalliya- kelimesinin anlam kesin olarak belirlenememitir. J. Tischler szcn dmanca, zararl anlamlarna gelebileceini dnm ve baz
726

P. Neve, Boazky/Hattusa 1985 Kaz Mevsiminin Sonular, VIII. Kaz Sonular Toplants, Ankara, 1987, s. 235 vd. Neve, 1987, s. 236. nal, 1980b, s. 169.

727 728

221

metinlerde maltalli- olarak yazldn gz nnde bulundurarak maltear- dua, adak, ritel kelimesiyle de ilikili olabilecei ihtimali zerinde durmutur729. Ayrca kelime Eski Bat Anadolu dillerine ait baz kelimelerle karlatrlm ve olumsuz armlarla ykl bir anlam tayor olabilecei sonucuna varlmtr730. Mantalliya- kelimesinin Hitite olmad, metinlerde bu szcn bana getirilen ke engeli sayesinde anlalmaktadr. Ke engelleri genellikle Luwice szcklerin bana getirildii iin bu kelimenin Luwice bir szck olduu dnlm ve bu konu hakknda yaplan aratrmalarda Bat Anadolunun eski dillerinin incelenmesine arlk verilmitir731. Ancak A. nal ke engelinin sadece Luwice szcklerin bana deil, baka yabanc szcklerin bana da getirildiine dikkat ekmitir ve mantalliyakelimesinin, Luwice -alli- soneki dnda Hurrice veya yerli Kilikya-Kizzuwatna kkenli olabileceini ne srmtr; fakat kelimenin Hurricede ne anlama gelebilecei hakknda bir nerisi yoktur732.

Bu kelime anlam itibaryla aydnla kavumasa da mantalliya- kurbanlar hakknda -tadklar niyet asndan- bir fikir olumutur. Mantalliya- riteli, ahsi tartmalar sona erdirmek iin dzenlendii ve tartmann taraflarndan biri mutlaka l olduu iin balangta l kurban olarak deerlendirilmitir733. Ancak
SISKUR

mantalliya-da kurban olarak neyin sunulduu hibir ekilde

belirtilmedii gibi, ller dnda tanrlar ve baz klt nesnelerini de kapsad durumlar sz konusudur734. Bu durumda mantalliya-y gerek anlamda l kurban olarak deil, zel bir zamanda ok zel nedenlerle ortaya km bir icraat olarak tanmlamakta fayda gryoruz. nk bu tr bir icraat III. Hattuili-Puduhepa kral iftinin siyasi
729 730 731 732 733 734

Tischler, 1990, s. 126 vd. Karlatrmalar ve bibliyografya iin bkz. Tischler, 1990, s. 127. Bkz. d.n. 722. nal, 1980b, s. 174. Tischler, 1990, s. 126.

A. nal, Hattuili III: Hattuili bis zu seiner Thronbesteigung I, (Theth 3), Heidelberg, 1974, s. 171.

222

iktidarlarn kar oluabilecek bir muhalefeti krmak ve ayn zamanda iktidar yasal olmayan yollardan ele geirmi olmalarnn vicdan azabn tolere edebilmek amacyla gndeme alnmtr. craatn ortaya k nedenlerinden biri de l ruhlarndan ve bu ruhlarn yaayanlar dnyasna verecei zarardan duyulan korkudur. Ancak III. Hattusili Dneminden itibaren kendilerine zarar verecei dnlen ve bunu engellemek amacyla mantalliya- denilen zel bir ritel aracyla kzgnlklar yattrlmaya allan l ruhlar arasnda III. Hattuilinin yaarken kendilerine byk hakszlklar yapt insanlara ait olanlar byk ounluu oluturur. Kendilerine kurban sunulan ve lm olan ahslar arasnda Armatarhunda, Armatarhundann oullar ve Urhi-Teupun isimleri de gemektedir. lki III. Hattusiliden nce Yukar lke eyaletinin735 valisi olan kiiydi ve Hattuili bu eyaleti henz kral olmadan nce ondan zor kullanarak almt. III.Hattuili ile Armatarhunda arasndaki husumet bym ve III. Hattuili bu kiiyi, kendisine kar kara by yaptrmakla sulamtr736. Bu tr sulamalar III. Hattuilinin haksz yoldan ele geirdii ynetime boyun emek istemeyen ve nemli yetkilere sahip bir kiinin gzden drlme abasndan baka bir ey deildir. Armatarhunda ldkten sonra oullar da babalarna yaplan hakszln peini brakmamlardr. nk eyalet yneticilii babadan ola sirayet ettii iin Armatarhundann oullar da pek ok haktan mahrum braklm oluyordu. Armatarhundann olu ipazitinin III. Hattuiliye sava at bizzat III. Hattuilinin kendisi tarafndan savunma metninde kaydedilmitir737. kincisi ise III. Hattuilinin taht kendisinden gasp etmi olduu yeeni, Muwatallinin z olu, tahtn gerek sahibidir. III. Hattuili onun tahtna oturmakla kalmam, onu hakszm gibi gstermek iin elinden geleni yapmtr. Urhi-Teup

Yukar lke eyaleti daha I. uppiluliuma Dneminde tesis edilmiti. Eyaletin snrlarna Hattua dahil olmad halde, III. Hattuili Hattuay da dahil ederek ynetimi kendi eline almt. Hitit siyasi tarihindeki bu gelimeler iin bzk. nal, 1974, Band 1, s. 92 vdd; nal, 2002, s. 180.
736 737

735

nal, 1974, Band 1, s. 97 vd. A. M. Dinol, 1982, s. 46.

223

(taht ad III. Murili) srgne yollanm, lkesinden kamak zorunda kalm, byk olaslkla lkesine geri dnemeden yabanc topraklarda lmtr738. Kendilerine mantalliya- riteli dzenlenen ahslarn lmeden nce III. Hattuilinin gasp ettii tahta muhalefet gstermi kiiler olduklar anlalmaktadr739. Bu kiilerin arasnda yetkileri, topraklar ve mlkleri ellerinden alnm insanlarn olmas da mmkndr. A. nal, bu tr bir ritele III. Hattuili Dnemi ncesinde rastlanmamasnn ve sadece iki Hitit kral tarafndan -III. Hattuili ve IV. Tuthaliya- sunulmu olmasnn, onun Puduhepann etkisiyle Luwi-Hurri blgesi Kizzuwatnadan Hattuaya yaplan byk klt aktarmalar srasnda oradan alndnn bir iareti olduunu ifade eder740.

III. Hattuili ve olu IV. Tuthaliya tarafndan gerekletirilmi olsa da mantalliritelleri I. uppiluliuma devrine kadar gider. nk III. Hattuili tarafndan bykbabas uppiluliuma adna da hakszla uram kiilerin kefareti denmitir. Yazmzn banda da belirttiimiz gibi mantalliya- llerin adna yayanlar tarafndan sunulabiliyordu. Bu durumda III. Hattuili kendi kefaretleri yan sra bykbabasnnkileri de deme gayreti gstermitir. Ne de olsa Hititlerde babann gnahlar ola geiyordu741. Ayn ekilde IV. Tuthaliya babas Hattuili ldkten sonra da onun hakszlk yapt kiilerin kefaretini
SISKUR

mantalliya- araclyla demeye devam etmitir.

Armatarhunda ve Urhi-Teupun oullar iin kefaret kurbanlar sunduu ve bu kurbanlar sunarken ben onlara hibir ktlk yapmadm szleriyle su ortaklndan uzak durmaya alt gze arpar742.
SISKUR

mantalliya-nn bir l kurban olmaktan ok daha farkl anlamlar tad

aka ortadadr. zellikle de kurbann anlamn tam olarak doldurmayan bir

738

III. Hattuili ve Urhi-Teup arasndaki atmalar hakknda bkz. nal, 1974, Band 1, s. 103.

739

Yukarda tanttmz iki kii dnda kendilerine mantalliya- riteli dzenlenen dier kiilerin listesi iin bzk. nal, 1980b, s. 170 vd. nal, 1980b, s. 173. nal, 1980b, s. 172. Otten, 1958a, s. 136.

740 741 742

224

uygulama olduunu vurgulamak isteriz. Bu ritelle neyin sunulduu aka anlalmad iin, ortada somut bir kurban yoktur. Kurbann en belirgin nitelii onun sunulduu kutsal varlklar, tanrlar ya da tanralar, tanrlatrlm atalardr. Ancak bu unsurlar SISKURmantalliya nn konusu deildir.
SISKUR

mantalliya bir hesaplama arac olarak kullanlmtr. Kendini sulu

hisseden ve muhtemelen belirli evreler tarafndan da yapt hakszlk ho grlmeyen bir kral, bu tr bir riteli icat ederek veya dardan ithal ederek ben elimden geleni yapyorum pozu taknmtr.

225

BLM IV BY R TELLER NDE YERALTI TANRILARINA SUNULAN KURBANLAR HAKKINDA BELGE RNEKLER VE DEERLEND R LMES

IV. 1. Yeraltnn ve Yeralt Tanrlarnn Byyle likisi

Yeraltnn ve yeralt tanrlarnn byyle ilikisi ilk bakta ok karmak bir yap arz eder. Bu karmaay aydnlatp, bynn yeralt tanrlar ile ne kadar yakndan ilikili olduunu gsterebilmek iin konuyu birka balk altnda deerlendirip, Hitit bysn yakndan tanmaya ve onun zelliklerini gzler nne sermeye altk.

IV. 1. 1. Din ve By Arasndaki Ayrm

Hitit anda Anadoluda yeralt ve yeralt tanrlarna kurban sunma ritellerini by kapsamnda deerlendiriyoruz. nk gkyz ile yeryz/yeralt arasndaki ayrm ile gksel tanrlar ile yeralt tanrlar arasndaki ayrm, din ve by arasndaki ayrmn bir yansmas niteliindedir. Yeralt tanrlarnn gkyz tanrlarnn alt kimliini oluturmalar gibi, yeralt tanrlarna sunulan kurbanlarn oluturduu ritellerle bezeli by uygulamalar da dinin ve dinsel uygulamalarn ibadetlerinalt kimliidir. Her iki unsur da bir btnn paralar olmakla birlikte birbirinden keskin ekilde ayrlr ve farkl ekilde tanmlanr. nsanolunun uygarlk serveninde hem dinin hem de bynn ynelimleri ok farkl olmutur. lki daha sakin, btncl ve genel iken, ikincisi her zaman ok daha spesifik, zorlayc ve hatta rahatsz edicidir. nk by her zaman -kendisini ortaya

226

kartan ihtiyalar gibi- olumsuz armlarla ykldr. Din ve bynn birbirlerine benzerlikleri ve bir btnn paralar olmas konusuna gelince, her ikisi de benzer yntemleri kullanmakta (belirli bir sisteme sahip riteller) ve her ikisi de doast glere ynelmektedir743. Ancak daha sonra deineceimiz gibi Hititler politikalar gerei din ve byy uzlatrmaya almlar, her ikisini de merkezi otoriteye azami fayda salayacak ekilde sistemletirmilerdir.

IV. 1. 2. Hititlerde Kirlilik Kavram ve Byyle likisi

M.. II. binylda Anadolu insan da bynn (Hititesi alwanztar744) yntemlerinden faydalanyordu ve yeralt tanrlarna by ritelleri erevesinde kurbanlar sunuyordu ve kurban sunma eyleminin doasna uygun olarak tanrlardan olumlu bir karlk bekliyordu. Ancak yeralt tanrlarna kurban sunmadan nce, aslnda hi de istenmeyen ok zel koullarn ortaya km olmas gerekliydi ve tanrdan gelecek olumlu karlk acil olarak gereklemeliydi. nk ortaya kan zel durumlar aciliyet gerektiriyordu. rnein bir hastaln iyi edilmesi iin bayram gnn bekleyip Frtna Tanrsna ya da Arinnann Gne Tanrasna sunulan kurbanlardan medet ummak o dnem insan iin bile rasyonel deildi. Sz konusu zel durumlar genel olarak papratar745 kirlilik olarak

adlandrlmaktayd. Kirliliin kayna ok eitli olabiliyordu: bedenin bir takm nedenlerden kaynakl olarak kirlenmesinden sonra temizlenmesinin ihmal edilmesi (rnein bir kadnla cinsel iliki) ve herhangi bir ekilde kirlenmi olan bir nesneye farknda olmadan dokunma (rnein lye dokunma) dtan mdahale ile yok edilebilecek d kirliliklerdi. Bunun dnda insana ac veren, bedensel olmayp ruh

Din ve by ayrm hakkndaki tartmalar iin bkz. A. nal, The Role of Magic in the Ancient Anatolian Religions According to the Cuneiform Texts from Boazky- Hattusa, Essays on Anatolian Studies n the Second Millenium B.C., H.I.H. Prince Takahito Mikasa (ed.), Wiesbaden, 1988, 52 vdd.
744 745

743

HWb, s. 20. Papratar-n kirlilik, kirlenme anlamlar iin bkz. CHD, 1997, s. 103 vd.

227

kirlilii

ile

ilgili

olan
746

watul

gnah

durumu

ise

kirlilik

olarak

deerlendirilmekteydi

Kirlilik kavramnn soyut bir nitelik tamas ve bu ekilde ifade edilmesi Eski Mezopotamyadakinden farkldr. Orada her trl ktle yol aan, kt demonlardr. Oysa Hititlerde ktle neden olduu dnlen kirlilik belirttiimiz gibi soyut bir kavramdr747. Kirlilii kirli olana yani kaynana, kara topraa gndermek iin, yeralt riteller dzenlemek, kirlilii kara topraa tamalar iin onlara yalvarmak en nde gelen zm yoluydu. Baarsz bir hasat, bir cinayet, hastalk ya da yalan yere yemin etme gibi i ve d kirliliklerin yeralt dnyasnn gvenliine gnderilmesi gerekiyordu748. Yeralt tanrlar ile ilgili blmde deindiimiz zere, yeraltndaki tanrlar oraya srgn edilmilerdi ve sonsuza kadar kara topran barnda yaamak zorundaydlar; belki de gksel hkmdarl kaptrmann acsn insanoluna felaketler getirerek kartyorlard. Bu tanrlarn her zaman hastalk ve lm gibi olumsuz anlamlar artrmalarnn altnda yatan neden bu olmalyd. Kumarbi destannda yeraltna srlen tanrlarn insanl yok etmek istemesi vurgulanmaktadr ve tanr Ea bu duruma tepki gsterip onlara u ekilde nasihat vermitir: nsanl niin mahvetmek istiyorsunuz? Onlar tanrlara kurban sunup, triyat olarak sedir aac yakmyorlar m? Eer insanlar mahvederseniz, tanrlar varlklarn srdrebilirler mi? Onlara ekmek ve arab kim sunacak? Kahraman Frtna Tanrsnn sabana yapp ekin ekmesi, Istar ve Hepatn da tme tanda (un) tmeleri gerekmeyecek mi?749. A. nal, insanoluna trl ktlkleri bulatran kara topra ve onun kirli tanrlarnn yaratt duyguyu ok zenli bir ekilde yle tarif eder: .. Eski Anadolu insan da birbirine zt iki boyut arasnda skm kalm dar bir ortamda, yani yeralt ile gkyz arasndaki dnya zerinde oturduunu sanyordu. Tanrlarn ikametgah olarak semi olduklar gkyz temizdi, fakat insann srekli olarak yaamak zorunda olduu, her gn ayan bast, ekip bitii,
746

Goetze, 1957a, s. 153; by uygulamalarn gerektiren durumlar hakknda ayrca bkz. nal, 1988, s. 70 vdd; A. M. Dinol, 1985, s. 7. Gterbock, 1949, s. 98. Wilhelm, 1994, s. 56. KUB 33.100+36.16 III 1-8; nal, 1980a, s. 478.

747 748 749

228

savalarla igal ettii, bir kaybedip bir ele geirdii, alp alp bir trl tatmin olamad, her karn aln teri ve kan ile slatt u kara toprak ok kirliydi, nankr insan ise onu gn be gn kirletmekteydi; doa adeta bir kirlenme ve kirletmenin intikamn alrcasna doa afetleri ve salgn hastalklar olarak bilinen tezahuratlar ve srekli mdahaleleriyle insana yaam zehir ediyordu, ama niye? nk insan da doaya kan kusturuyordu ve o bu byk suunun pekala farkndayd. Gk ile yer arasndaki iki boluk arasnda maara, in, yer atlaklar, su kaynaklar, ddenler gibi yeryzn yeralt ile balayan boluklar vard ve bu deliklerden her an hastalk yapan kt ruhlar kabilirdi. Bundan dolay insan ilk bata hasta olmamak ve dier felaketlere maruz kalmamak iin nce bu ruhlar yeryzne karmamaya gayret etmi, onlar hep yeraltnda tutmaya alm, onlara srekli kan ve iki kurbanlar dkm, u veya bu ekilde km olanlar ise kovalamaya almtr.750. Yeralt tanrlarna istedikleri kurbanlar vermek iin dzenlenen riteller her zaman onlara ulamann en kolay olduu yerlerde dzenlenirdi. nk onlar iin bir klt ya da tapnak yoktu (zaman zaman gksel tanrlarla eitlenen efendi ya da hanm niteliindeki gne tanr ve tanralarn hari tutuyoruz). Genellikle maaralar, ddenler, yer atlaklar, nehir kenarlar gibi yerler sz konusu tanrlarn yeryzne k kanallar olarak dnlrd751. Yeraltna giden su yolu olarak adlandrlm olan bu tr yerlerden biri de
D

KASKAL.KUR idi752. Bu tr yerlere ulamann zor

olduu durumlarda yere bir ukur alrd ve ritel burada icra edilirdi. Aslnda ukur kavram yeralt tanrlarna sunulan kurbanlarla zdelemitir. Yeralt tanrlarna bir kurban sunmak ve kirlililii yerin iine gndermek iin byc bu ukuru kazmak zorundadr. ukur o kadar nemlidir ki, DAp adnda bir tanr olmutur (bkz. Blm II 3).

750 751

nal, 2003, s. 106 vd. nal, 1980a, s. 483.

KASKAL.KUR son zamanlarda Hitit-Troya ilikileri hakkndaki aratrmalarda sk sk gndeme getirilmektedir. Hititlerin Wilua Kral Alaksandu ile yaptklar antlamada bir Wilua tanrs olarak ad geen DKASKAL.KUR aslnda bir doal su oluumudur ve byk olaslkla ddenler iin kullanlmaktadr. DKASKAL.KURa atfta bulunan Hitit metinleri hakknda bkz. E. I. Gordon, The Meaning of the Ideogram DKASKAL.KUR= Underground Water-Course and Its Significance for Bronze Age Historical Geography, JCS 21 (1967), A. Sachs (ed.), Honouring Prof. A. Goetze, Cambridge, 1969, s. 71 vdd. Ayrca DKASKAL.KUR hakkndaki eitli tartmalar iin bkz. metnin tamam.

752 D

229

Kirliliin yaratt olumsuz durum bir takm ritllerle temizlenmek (Hititesi parkue) zorundayd. Aksi taktirde sadece kirlilie bulam olan kiiyi deil ayn zamanda onun evini, aile yelerinin tamamn olumsuz etkilerdi; eer bu kii kralsa btn kraliyet ailesini, hatta btn lkeyi ve halk kapsamas an meselesiydi. Bu nedenle by ritelleri sadece insanlara deil, basit nesnelerden evlere, kentlere, tm lkeye ve hatta tanrlara bile uygulanmaktayd753-754. By ritellerinde kirliliin arndrlmas ve kara topraa geri gnderilmesi iin kurbanlarn kullanlmas ise tipik bir uygulamadr. Bu kurbanlar sunmak ise bu ite uzmanlam kiilerin denetiminde gerekletiriliyordu.

IV. 2. By Ritellerini Yneten Bycler

Yeralt tanrlarn rktmemek ve onlardan istenilen eyleri nazike ekip almak ya da onlara kirlilii geri vermek iin kurban sunmann ne kadar nemli olduu aka ortadadr. Elbette bu kurbanlar geliigzel sunulamazd. Belirli bir yntemle uygulanmas gereken bir ritelin iinde yer almalyd ve bu ritel profesyonel kiilerce gerekletirilmeliydi. En kk bir hata felakete uram kii iin ok daha ar ve katlanlmaz sonular dourabilirdi. By ritelini yneten kiinin dorudan yeralt tanrlar ile iletiim kurabilecek yeteneklere sahip olduu farz ediliyor olmalyd.

Hitit arivindeki by ritelleri ile ilgili metinlerde, ritelin yneticisi olarak karmza kan kiilerin banda bilge kadn ya da yal kadn gelir755. Onun meslei genelde U.GI yal Smerogram ile yazlr, fakat terimin Hititesi haawa olarak bilinir. Kelimenin hanupalla ebe kadn kelimesiyle balantl,
753

E. Reyhan, Hitit By Ritellerinin Uygulama ekilleri zerine Bir nceleme, Archivum Anatolicum (Anadolu Arivleri), C. VI, S. 2, Ankara, 2003a, s. 113.

Tanrlara uygulanan by riteli iin, Kaybolan Tanr Telipinunun geri dnnden sonra Byc Tanra Kamruepa tarafndan temizlenmesi dikkate deer bir rnektir. Bkz. Blm IV.2. Daddi, 1982, s. 581 vdd; G. . Erginz, Hititlerde Anatomi ve Tp, stanbul, 1999, s.184; Frantz-Szab, 1995, s. 2009; M. Darga, Eski Anadoluda Kadn, stanbul, 1984, s. 78; Gurney, 1977, s. 44, d. n. 1.
755

754

230

hatta onun e anlamls olabilecei de ifade edilmitir756. Yal kadn ritelde byclk iini yapan kadnn yan belirten bir sfattan ok bir meslek ismidir. O. R. Gurney, bu meslein bu kadar basite ifade edilmesini krsal kesimdeki kyllerin hitap biimi olarak yorumlamaktadr757. Gnmz Anadolusunda yal kadn deyimini artran bir ifade kullanlmaktadr. Bugn biz bir takm rahatszlklar iyi etmek iin modern tbba alternatif olarak kullanlan yntemleri veya ilalar kocakar ilac olarak tanmlamaktayz. Bu tanmlama Hititlerin yal kadn ile neredeyse ayndr. Bu noktada byclerin icra ettikleri riteller temelde tedavi ilevi tadklarndan modern tbbn ncs gibi alglanmaldr. Hastalklarn kaynan aratrmak ve onlar bu kaynaa geri gndermeye abalamak modern tbbn da ncelikli hedefidir. Riteller srasnda zerinde kirliliin bulunduu her eyi yakmak758 ya da gmmek suretiyle yok etmek bugn hastalklara neden olduu kesinleen mikrop ve bakterileri ya da bedeni zayf drp lmesine bile neden olabilen urlar ve kanserli hcreleri yakp yok etmekle ayn eydir. Aradaki fark alar boyunca artan bilgidir. Yal kadn dnda isimleri by ritelleri ile yan yana anlan dier meslekler ise unlardr:
L L L L

A.ZU doktor,

AZU ya da

HAL kahin, byc ve

L

MUEN.D ku gzlemcisidir759; bunlarn yan sra

SANGA DNN, LDNN,

MUNUS .DINGIRLIMA DNN gibi baz tanr rahipleri, MUNUSA.ZU ebe, purapiinsanlar, MUNUSSUHUR.LAL hierodullar ve ileri tam olarak anlalamayan patilirahipleri ya da adamlar760. Hitit mitolojik metinlerinde Tanra Kamruepann byc sfatn tamas da ilgintir. Kamruepaya byle bir kimlik yklenmesi by konusunda kadnlarn erkeklere gre daha n planda yer aldklarnn ispat gibidir. Kaybolan Tanr Telipinu mitinde Telipinu geri dndkten sonra onun kzgnln ve olumsuzluunu tolere

756 757 758

Frantz-Szab, 1995, s. 2009. Gurney, 1990, s. 136.

Hitit kanunlarnda ritelden kalanlar yakma yerine tamakszn herhangi birinin evine ya da tarlasna atmak byk sutur ve kraliyet mahkemesi tarafndan yarglanr. Bkz. FrantzSzab, 1995, s. 2008. Frantz-Szab, 1995, s. 2009. nal, 1988, s. 65.

759 760

231

etmek amacyla bynn yntemlerini kullanp, Hitit by metinlerinde byc insanlarn syledii dualar sylemektedir761. Byclerin ileri ok hassastr ve bynn ok etkili bir gc vardr. Bu g iyi niyetli kullanlabildii gibi, kt amalara da alet edilebilir. Bu nedenle Hititler byy ve bycleri devlet kontrol altna alma gerei duymulardr. Byclerin ve yaptklar bynn sarayda ve i politikada nasl olumsuz sonulara neden olduu hakknda Hitit tarihinde birok rnek vardr: Yal kadnlar tarafndan gerekletirilen bylerin kaydna ilk olarak I. Hatuilinin saltanat dneminde rastlanmtr. Bu kadnlarn byc kadnlar olup olmad tam olarak kesin olmasa da kral korkutmulardr. Bysel gleri ya da politik entrikalarndan dolay I. Hatuilinin kars Hatayar onlarla iliki halindedir762. Kt niyetli bynn tam anlamyla yasaklanmas ise nl Telipinu Ferman ile gelir. Anlalan bu dnem by i politikada ylesine byk bir karklk yaratmtr ki, Telipinu Fermannda by yapanlar bilen ve bildii halde saraya bildirmeyenlerin de ar cezalar alaca vurgulanmtr763. By II. Murilinin saltanat srasnda baz ciddi sorunlara yol amtr. Kraln babas I. uppiluliumann kars, saltanattaki kralie ve ayn zamanda II. Murilinin vey annesi, gelini olan II. Murilinin gen karsna lnceye kadar tekrar tekrar by yaptrmtr764. Kral Muwatalli Dneminde ise yukar lke eyaletinin valilii iin III. Hattuili ile Armatarhunda arasndaki atmalar srasnda bynn politik amalar iin kullanlmas sz konusudur. Armatarhunda dmanlarn bylemek iin byc kadnlar kulland iddia edilmektedir765.

761 762 763 764

Kapelrud, 1959, s. 37 vdd. Sommer- Falkenstein, 1938, s. 16 vd. Reyhan, 2003a, s. 111, d.n.2.

S. R. Bin Nun, The Tawananna in the Hittite Kingdom (Theth 5), Heidelberg, 1975, s. 186 vd.
765

nal, 1974, s. 96 vdd.

232

Genel olarak kral, kralie ve tapnak iin yaplan arnma ritellerinin ardnda da byk olaslkla bynn yaratt karklklar yatmaktadr766.

Hitit dnemi byclerinin eitimi hakknda ise hemen hemen hibir ey bilmiyoruz. Elde bulunan veriler onlarn mesleklerinin genellikle kaltsal olduunu gstermektedir. En azndan ayn aileden birka kiinin bu meslei yrtt phe gtrmemektedir. Byclerin cretleri ise byk olaslkla ritelden geri kalan malzemeyi almak suretiyle deniyordu767. Ritellerde bol malzeme kullanld iin geriye kalanlarn byc iin tatminkar olduu farz edilebilir. Bununla birlikte byy yaptran kiinin maddi durumu iyi deilse byc de nazik davranp hem ritel iin hem de kendisi iin ok fazla malzeme talep etmeyebiliyordu768. Bu nazik byclerin insanlar nasl ferahlattklar ve kt gleri nasl defettikleri ise aada Blm IV.5. 2.de verilen metin rneinde grlecektir.

IV. 3. Hitit Dnemi Bysnn Genel zellikleri

Uzun ve eski bir gelenein rn olarak ortaya kan Hitit arivindeki dinsel ve bysel metinler Hitit egemen snf ve liderleri tarafndan belirli bir sistem iinde biimlendirilmi ve marjinal ynleri byk olaslkla sz konusu egemen snfn kalemi altnda budanmtr. Bu nedenle Hitit by metinleri, balangta szn ettiimiz bynn tanrlar zorlayc zelliini -genellikle- tamazlar. Hatta by ritelleri ile dinsel trenler arasnda yapay bir uyum bile yaratlmtr. Her ikisinin icra edilii arasnda pek ok benzerlie ve aynla rastlamak mmkndr. Eer by otoritenin kontrol altna alnmam olsayd, tanrlarn ok daha fazla zorlandna tank olabilirdik. Ancak Hitit lkesinde by, yasal by uzmanlarnn denetimindedir ve herkes tarafndan uygulanamaz. Uygulayclar metinlerde belirlenen standartlar kullanmak zorundadrlar. Yaratlan bu standartlarla bynn

Hitit i politikasnda bynn olumsuz rol hakknda ayrca bkz. nal, 1988, s. 64; Reyhan, 2003a, s. 112; Frantz-Szab, 1995, s. 2008.
767 768

766

Frantz-Szabo, 1995, s. 2011; nal, 1988, s. 66. Frantz-Szabo, 1995, s. 2011; nal, 1988, s. 66.

233

ve bycnn etkinlii krlmtr769. Bunda byclerin yaratt karklklarn da nemli bir pay vardr diye dnyoruz ki, bu karklklardan bir nceki blmde ksaca sz etmitik. Sz konusu standartlamann en belirgin nitelii Hitit arivindeki baz metinlerin SISKUR bal altnda toplanmasdr. Blm I. 3de tantmaya altmz SISKUR Smerogram by ritellerini tanmlamak iin kullanlan bir ifadedir. Yine de Hitit by metinleri Eski Mezopotamyadakine gre ok daha zgn ve heterojen bir yap arz eder. O. R. Gurney Eski Mezopotamyadaki by ve byclk ile Hitit bysn karlatrm ve u sonulara ulamtr: Hitit by metinleri Babildeki gibi tapnak okullarndaki retilerin bir sonucu deildi; daha ok ulusal bir koleksiyon karakteri tayordu. kisinin arasnda arpc bir ztlk vardr. Babilde by metinleri gelenekseldi ve bir sonraki nesle aktarlan talimat biimini tarlard ve tanr Ea tarafndan olu Asalluhi770ye yazdrlm olduklar kurgulanrd. By talimatlarn icra eden ipu (ya da ma-ma) rahibi, Eann talimatlarn harfiyen izlemek zorunda olan tek kiiydi. Kendi ahsiyeti sindirilmiti; bylerin kendisine deil de Ea, Aalluhi, Gula ya da dierlerine ait olduunu bildirerek kutsal otoritede hak iddia etmi olma zahmetinden kurtuluyordu. O sadece bir aracyd ve ad kesinlikle yazar olarak deil, sadece tabletin kopyacs ya da sahibi olarak grlyordu. (Eski Mezopotamya) literatrnde ritellerin yazar corpusu katalounda ipu, tanr Ea olarak tanmlanr. Ayin ve bylerin tanr Hotha atfedildii Eski Msrda da durum ayndr. Benzer bir ekilde Eski Ahitde ritel talimatlar Musaya tanr tarafndan bildirilmektedir. Hitit by metinleri ise tersine zel durumlarda faydalanmak iin (yazdrlm) kiisel reetelerdir. Uygulaycnn ad, mesleiyle ve bazen milliyetiyle ve aciliyeti gerektiren durumla beraber tabletin sonundaki kolofonda anlalr szlerle aka ifade edilir. Metinlerin, yazarn bizzat kendi szleriyle, bazen ilk elden, yazld aka ortadadr; fakat genellikle (metinler) nc eldendir. Nadiren de olsa daha stn bir gce atfta bulunarak ayinleri bir otoriteye uydurma giriiminde bulunulduunu grebiliriz.
769

Hitit bysnn devlet tarafndan denetim altna alnmas ve standartlatrlmas hakknda bkz. Kapelrud, 1959, s. 33ten itibaren eitli yerlerde.
770

Gnahtan arndrma ritellerine yardm eden bir Smer tanrs

234

Bunlar sade bir ekilde bycnn kelimeleriyle kaydedilmitir ve talep edildike kullanmak amacyla dzene sokulmulardr. (Metinlerde by) uygulayclarnn byk bir ksmnn kralln snr blgelerindeki eyaletlerden, zellikle de Kizzuwatna ve Arzawadan olduklar sylenmektedir771. Hitit ve Eski Mezopotamya bys arasnda ktle neden olan kavramlarla ilgili olarak da nemli bir farkllk vardr. Hitit metinlerinde ktlk asla Mezopotamyadaki gibi kt demonlar eklinde hayal edilmez. Btn sorunlarn nedeni papratar kirlilik ya da kara bynn sonucu olan alwanzatar bydr. Bunlar Eski Mezopotamyadaki gibi demonlar deil, belirli bir kiilii olmayan glerdir772. Hitit metinlerinde karmza kan by ritelleri, ritelin yneticisi kadn ya da erkek byc olsun yazarn tarzn yanstr. Her bycnn zelde kendine ait bir takm uygulamalar olsa da genelde btn by ritelleri baz ortak noktalarda birleir. rnein ritele balang cmlesi eer yle ... sorun olduysa, ben byle yaparm eklindedir773. Bycler yaptklar bynn etkinliini arttrmak amacyla veya yeralt tanrlaryla rahat iliki kurabilmek iin- riteli sra d mekanlarda ve zamanlarda gerekletirirlerdi. Bu i iin en uygun zamanlar afak zaman ile akam alacakaranldr. Mekan olarak ise gnlk yaamla ilgisi olmayan, ne oturulan ne de tarm iin kullanlan, kelimesi kelimesine bir tarlann olmad, bir pulluun ulamad yerler tercih edilirdi774.

Metinlerde karmza kan Hitit bys, hizmet ettii ama asndan her zaman iyi niyetli by snfnda deerlendirilebilecek trdedir; yani ak bydr. Bynn btn dengeleri alt st edecek kadar etkili olabileceine inanlan bir toplumda kara bynn aza alnmas bile rktc hale gelmitir. Blm IV.5.2.de ele alacamz rnek metinde de grlebilecei gibi iyi amalar iin icra edilen bir by riteli metninde kara by ifadesinin kullanlmasndan kanlmtr. Hitit
771 772 773 774

Gurney, 1977, s. 44 vd. Gterbock, 1949, s. 98. nal, 1988, s. 457. Haas, 1994, s. 906 vd; nal, 2003, s. 112; Beckman, 2003, s. 108.

235

Kanunlarnda kara bynn iddetle yasaklanmas ve lmle cezalandrlmas da bu korkunun bir yansmasdr. Hitit kanunlarnda kara bynn icra edilii hakknda bilgi veren rnek vardr: lkinde eer bir adam ritel arnmadan geriye kalan eyalar yakma yerine gtrmek yerine, baka bir adamn tarlasna veya evine brakrsa, bu kraln yarglamasn gerektirecek kadar byk bir sutur denmektedir775. Arnmann gerekletirildii bir ritelden sonra, ritelde kullanlan eyalarn kirlenmi kabul edilmesi ve ancak yakarak bu kirliliin kimseye bulatrlamayaca inanc bu madde sayesinde dikkatimizi ekmitir. kincisi amurdan bir insan figr yaplmasyla ilgilidir. Bu da kraliyet mahkemesinin yargsn gerektiren bir by suu olarak kabul edilir776. Son olarak lmle cezalandrld aka ifade edilen kara by rneiyle karlayoruz. Eer bir adam bir ylan ldrrken, bir adamn adn sylerse bu bir kara bydr ve lmle cezalandrlr. Ancak kanun maddesinde ylan ldren adam zgrse para cezas alaca, kleyse lmle cezalandrlaca eklinde bir ayrnt da vardr777. Ak by ve kara by arasndaki bu keskin ayrma ramen, iki by tr de kullandklar teknikler asndan birbirinin benzeridir. A. nal, insan doasnn kendisine zarar veren byy kara, kendi kar iin kulland byy ise ak olarak damgaladn, oysa ak ve kara by kavramnn snrlarnn izilmesinin bugn iin imkansz olduunu, Hititlerin dmanlarna zarar vermek iin yapm olduu by ritelinin kendisi iin iyi yani ak, dmanlar iin ise kt yani kara by snfna rahatlkla sokulabileceini belirtir778. yleyse bu tespitin doruluundan yola karak ak veya kara olsun bir btn olarak Hitit Dnemi bysnde kullanlan teknikleri yakndan tanmaya alalm.

775

Friedrich, 1959, madde 44b, s. 30; F. Imparati, Hitit Yasalar, (ev. E. zbayolu), Ankara, 1992, madde 44b, s. 64. Friedrich, 1959, madde 11, s. 62; Imparati, 1992, madde 111, s. 126. Friedrich, 1959, madde 55, s. 76; Imparati, 1992, madde 170, s. 158. nal, 2003, s. 112.

776 777 778

236

IV. 4. By Ritellerinin Uygulan Trlerine Dair

Hitit dnemine ait by riteli metinlerine baktmzda sradan bir by riteli iinde pek ok farkl tekniin kullanldn gzleriz. Bu teknikler birka ana balk altnda snflandrlabilir779: a. Analoji (Taklit) By780. En yaygn olarak kullanlan trdr. Doadaki baz durum ve olaylar, yapay olarak yaratlan durum ve olaylar veya mitolojik temalar, ritelin uygulanma nedenleriyle bir ekilde benzetirilerek olumsuz durumun olumluya dnmesi iin abada bulunulur. rnein yamur suyunun evin damn ykad gibi, bu evin kirlilii de ykansn ve temizlensin ifadesinde olduu gibi. b. liki kurma ve aktarma bys781. Ritelde kullanlacak olan malzeme (bir kurban hayvan veya herhangi bir eya olabilir) ile riteli yaptran kii arasnda bir iliki kurulur ve hemen ardndan kirlilik kurban sahibinden (metinlerde EN.SISKUR, bkz. Blm I. 3. 1. 1.) sz konusu malzemeye aktarlr. Aktarma ilemi eitli ekillerde olabilir. rnein eli dokundurma, ritel malzemeyi kurban sahibinin zerinde dolatrma veya sallama, kurban sahibinin hayvann azna tkrmesi gibi yntemlerle kirlilik aktarlr. Daha sonra ise kirliliin aktarld eya ya da hayvan bir ekilde (ounlukla yakarak) yok edilir. c. zdelik kurma ve bedel yntemleri782. Bu yntemin uyguland durumlarda kurban sahibi ile genellikle canl olan ritel malzemesi (bir hayvan, hatta bir insan olabilir; insan olduu durumlarda ritel insan kurban olarak deerlendirebileceimiz uygulamalar iinde barndrr, bu konu hakknda bkz. Blm I. 3. 2. 2.) tam anlamyla madde bde belirttiimiz teknikler kullanlarak- birbiriyle zdeletirilir. Kurban sahibi ile zdeleen hayvan veya insan kurban sahibinin yerini alr, onun bedeli olur. Bedel olan hayvan ya da insan, bazen de bunlarn cansz modelleri uzaa srlr veya yok edilir.
779

eitli snflandrmalar iin bkz. Haas, 1994, s. 891 vdd; V. Haas, Magie und Zauberei, RlA 7, Berlin. New York, 1987-1990, s. 244 vdd; Reyhan, 2003a, s. 111 vdd. Taklit byye ait ok sayda rnek ve snflandrma iin bkz. nal, 1988, s. 76 vdd. By ritellerinde bu tr uygulamalarn iinde yer ald metin rnekleri iin bkz. Haas, 1994, s. 893 vdd. Bedellerin kullanld ritel rneklerinin sekin bir bir derlemesi iin bkz. Gurney, 1977, s. 52 vdd.

780 781

782

237

d. Cezbetme bys783. Bu tr byde, yardmlarna ihtiya duyulan tanrlar bunlar genellikle yeralt tanrlardr- cezbetmek iin yollara renkli kumalar serme, kumalarn zerine hoa giden yiyecek sunular yerletirme gibi etkinlikler gerekletirilir. e. Savunma bys. Bu tr by, kirlilie neden olabilecek etkilerden koruduuna inanlan bir takm objelerin kullanlmas eklindedir. Bunlar arasnda nazarlklar ve gerek yaamda koruyucu grevini stlenen insanlarn veya kpein cansz figrleri yer alr784. Esasen ehirlerin ve kutsal alanlarn girilerine yerletirilen tanr veya demon kabartmalarnn da benzer ilevi vardr. rnein Yazlkaya B odasnn giriindeki aslan bal ve peneli, kanatl insan figr tam olarak bu grevi stlenmi olmaldr (Tablo 37). Koruyucu amal bu tr nlemlerin yan sra, kirlilie bulam olduu varsaylan insanlar ateten geirerek veya onlara dokunmakszn bir ta veya sopayla vurarak arndrmaya almak da savunma bys kapsamnda deerlendirilebilir785. f. Psikolojik olarak etkileme786. Kurban sahibinin psikolojisini etkileyecek baz etkinliklerle ritelin amacna ulamas salanmaya allr. Bu etkinlikler hzl ve ani yaplan hareketler, ses tonunun alaltlp ykseltilmesi gibi etkinliklerdir. Bu yntem sadece kurban sahibi iin deil, bazen de tanrlar iin kullanlr. Tanrlarn bu tr sra d davranlar yoluyla dikkatlerinin ekilecei umulur.

Sonu olarak unu syleyebiliriz: yaplan bu snflama tamamen yapay bir snflamadr. By ritellerinde kullanlan teknikler belirli bir dzen iinde ve sistemli olarak uygulanmazlar. Yukarda saydmz maddelerin sadece birinin ya da birkann uyguland ritel rnekleri olduu gibi, ok farkl, hibir snfa konulamayan uygulamalara rastlamak da mmkndr. Ritelin gerekletirilme amac da kullanlan yntemi belirleyen temel noktalardan biridir.
783

Tanrlar cezbetmek iin kullanlan eitli etkinlikler hakknda bkz. Haas, 1987-1990, s. 250. Nazarlklar ve koruyucu ilevi olduuna inanlan figrler hakknda bkz. Haas, 1987-1990, s. 250 vd. Aklama ve metin yeri iin bkz. Haas, 1987-1990, s. 251. Kullanlan psikolojik etkileme rneklerine dair bkz. Haas, 1987-1990, s. 251.

784

785 786

238

IV. 5. Yeralt Dnyas ve Yeralt Tanrlaryla likili Olan Metinler Hakknda

Boazky arivinde by ritellerine ait ok sayda metin bulunmaktadr787. Ritel metinleri dorudan ya da dolayl olarak yeralt tanrlaryla ve yeralt dnyas ile balantldr. Ritel metinleri dnda bazen bayram metinlerinde de yeralt tanrlar iin kutlamalar yapld bilinmektedir. Hititlerde bayramlarn ok uzun srd metinlerden anlalmaktadr. zellikle bahar bayramlarnn sresi 38 gn bulabilmektedir788. Bu gnler iinde sadece bir ya da iki gn baz yeralt tanrlarna ayrlr. Daha nce de aklk getirdiimiz zere, bayramn tamam onlara ayrlm deildir. rnein AN.TAH.UMAR bayramnn 14. gnnde kral, takna DUTU Yeryznn Gne Tanras iin789 ve 21. gnnde baka baz tanrlarn yansra
D

U.GUR Nergal iin790 kutlama yapar. Ayn bayramn 11. gnnde heti791 evinde

de bir tren dzenlenir; eski yl buraya tanr792. erik olarak AN.TAH.UMAR bayramna benzeyen baka bir bahar bayramnda da (EZENpurulli793) heti evinde tanr Lelwani onuruna kutlamalar yapld II. Murili tarafndan kaydedilmektedir794. Bu pasaj lm, l ve yeralt balantsn bir kez daha gzler nne serer. Bayramlarda yeralt tanrlarna atfta bulunulmas, bayramn temasn belirleyen bir unsur deildir. Bu tr etkinlikler yeni yl kutlamalarnda hibir kutsal varln ihmal edilmemesi gerektii inancyla gerekletirilir. Heti evine eski yln tanmas
787 788

Ritel metinleri bal altnda bkz. CTH 390-500

Bahar bayramlarnn en nls AN.TAH.UMAR bayram 38 gn srer. Bu konu ve sz konusu bayram iin bkz. Gterbock, 1970, s. 178; Gterbock, 1960, s. 80 vdd; Haas, 1994, s. 772 vdd. Gterbock, 1960, s. 82 ve 86; Haas, 1994, s. 796, d.n. 143. Gterbock, 1960, s. 83 ve 86; Haas, 1994, s. 808, d.n. 189, 190.

789 790 791

Heti evi kemik evi anlamna gelmektedir ve .NA4 Ta Ev ile ayndr. Bkz. HaasWfler, 1977, s. 122.
792 793 794

Gterbock, 1960, s. 82 ve 86; Haas, 1994, s. 791, d.n. 123. Purulli- bayram hakknda bkz. Haas, 1994, s. 696 vdd; Gurney, 1977, s. 38 vdd.

Gurney, 1977, s. 38, d.n. 8de Goetze, 1933, s. 188den aktarlm; ayrca bkz. Haas, 1994, s. 696, d.n.3.

239

ise795, bitmi bir yl iin en doru yerin l evi olduu anlayndan kaynakl olmaldr. Bizim iin nemli olan, btn btne yeralt tanrlar iin dzenlenmi olan by ritelleridir. Yazmzn banda da belirttiimiz gibi by ritelleri ok saydadr. Ancak yeralt tanrlarnn destei talep edilerek dzenlenen by ritelleri arasnda bir seim yaparsak, ukurlarn kullanld by ritellerini, onlarla dorudan iletiim kurmak ve onlara en ksa yoldan kurban sunmak amacyla dzenlenen riteller snfna sokabiliriz. Bu konuda karakteristik kabul edebileceimiz pek ok rnek vardr. Bu rnekler eitli uzmanlar tarafndan ele alnp, incelenmitir796. Bunlar arasndan birka ritel metni setik ve tezimizin konusuyla an ak ekilde balants olan pasajlar ele alp, ksaca inceledik. By ritellerinde birbirine benzer unsurlarn var olduunu, bununla birlikte her ritelin kendine zg bir taraf olduunu da daha nce belirtmitik. Bu nedenle birden fazla rnee bakarak Hititlerde yeralt tanrlarna kurban sunmann altnda yatan mantn daha iyi kavranacan dndk. Sz konusu pasajlar aadaki gibidir: a. Hattual Tunnawiyann taknaz da yerden ekip kartma riteli797: Tunnawiya byclk ii yapan bir yal kadndr. Kendisinin gerekletirdii taknaz da yerden ekip kartma ritelinin anlam, zel bir ahsn, byk olaslkla kral veya kralienin, nedeni ak olarak belirtilmeyen bir kirlilikten kaynakl olarak kara topraa batmalardr. Tunnawiya bu ritel sayesinde onlar topraktan ekip kartacaktr798. Ad geen ritelden setiimiz pasaj yledir799:

795

Eski yln bir hiyeroglif sembol eklinde tanm olmas gerektii hakknda bkz. Gterbock, 1964, s. 67. Hoffner, 1967a, s. 389 vdd; Collins, 2002a, s. 227 vdd. Yal kadn Tunnawiyaya ait pek ok ritel metni vardr. Bkz. CTH 409 ve 448.

796 797 798

Tunnawiyann dzenledii taknaz da ritellerinin anlamn ak bir ekilde kavramak iin bkz. M. Hutter, Magie und Religion im Tunnawiya-Ritual KBo XXI 1- KUB IX 34- KBo XXI 6, XXXIV. Uluslararas Assiriyoloji Kongresi, stanbul, 1987, s. 79 vd.

799

KUB 55.45+Bo 69/142 ii 1-23 w. dupl. Bo 39.16+KUB 12.20: 11-18; P. Taracha, More About the taknaz da Rituals, Hethitica X, Louvain-La Neuve, 1990, s. 173 vdd; Collins, 2002a, s. 229.

240

Onlar afak vaktinde, yal kadnn huzurunda (btn) bu (eyleri) hazrlarken ayn zamanda (yerin iine) iki ukur (ARH) kazarlar; bir ukuru Yeryznn Gne Tanrasna ve dierini erkek tanrlara800 kazarlar. Onlar ukurlar kazarken bir koyunu yukar srerler. Yal Kadn onu Yeryznn Gne Tanrasna takdis eder. Onlar onun boazn aa doru ukurun iine yararlar ve onun kan aa doru akar. Ve sonra onlar erkek keiyi yukar srerler. Yal Kadn onu Yeryznn Gne Tanrasna ve erkek tanrlara takdis eder. Onlar onun boazn aa doru (ikinci) ukurun iine yararlar ve kann aa doru brakrlar. Sonra onlar balarna ve ayaklarna gre (hayvanlar) dorarlar. Ya pierken askerler bir ukur (ARH) arayp kartrlar. Onlar kaz iini bitirdikleri zaman dier ukura (ARH) yakn [kazar]lar. Onu (ilk) ukura balam olurlar. Ya pier ve grubun hepsi onu yer801. Daha nce [onlar] iki adr [kurar]lar, biri majestenindir; kraln tren giysisi iin [ad]rlar. Bunun yannda, onlar daha sonra kral ve kralienin trensel ykanmay gerekletirdikleri sazdan iki adr kurarlar. Daha sonra Yeryznn Gne Tanrasnn ukurunun iinde biraz aa doru kil bir ukur (wappu-) kazarlar. Onu kk bir yatak odas (olarak) yaparlar ve sonra iine yatak model[leri] koyarlar. Dokuz blme ve dokuz kk mavi yatak rts sererler ve onlar (yani yataklar) yaparlar802. ukur (ARAH) iindeki Yeryznn Gne Tanrasnn kk yatak odas zaten kazlp kartlmtr. Ve aa doru kazp karttklar ukur dier ukurla balantldr ve yol oluturulmutur. Bunun zerine krmz kumatan ve mavi kumatan uzun bir bant gererler, [yol]un zerine .GA.DU4- kumandan bir bant gererler803.

b. Aile kavgasna kar Kizzuwatnal Matiggann riteli804: Hitit by ritelleri hakkndaki metinlerden grdmz kadaryla Matigga Hattuada nl bir byc kadndr. Ele aldmz metnin pasajnda Matigga kavgal olan aile yelerini
800

Pek ok metinde ANUNNAK olarak ifade edilen yeralt tanrlar, burada DINGIRME LME erkek tanrlar olarak anlmaktadr.

Burada dikkat ekici olan ukura et sunusu yaplmamasdr. Etler ritele elik eden grup tarafndan yenilip bitirilmitir. Yeralt tanrlar iin kan sunusu yeterli grlmtr.
802 803 804

801

Dokuz yatak, yeralt tanrlarnn her biri iindir. Renkli kumalarla yeralt tanrlar iin cezbetme bys gerekletirilmi.

Yal kadn Matiggaya ait pek ok ritel metni vardr. Bkz. CTH 404-405, 454. Matigga ritellerinin derlemesi, transkripsiyon ve tercmesi ile aklamas iin bkz. E. Reyhan, Hitit Kaynaklarnda Kizzuwatnal Kadn Mastiggaya Ait Ritel Metinler, (Baslmam Doktora Tezi), Ankara, 2002; E. Reyhan, Kizzuwatnal Mastiggaya Ait Ritel Metinler zerine, Archivum Anatolicum (Anadolu Arivleri), C. VI, S. 1, Ankara, 2003b, s. 165 vdd.

241

bartrmak iin yeralt tanrlarna kurbanlarn da iinde yer ald- baz bysel ilemler gerekletirmektedir805:
Yal kadn bir domuz yavrusu alr ve onu onlarn (hastalarn) zerine kaldrr ve yle der : O ayrla (ve) arpayla semirmi ve bunun imdi gkyzn grmedii gibi ve (dier) domuzlar tekrar gremeyecei gibi, izin ver bu duaclar ayn ekilde kt beddualar grmesinler807. Onlar domuz yavrularn onlarn (zerinde) dolatrr808. Sonra onlar onu ldrrler ve yeri kazarlar ve domuz yavrusunu aa koyarlar809. Sonra tatl ekmei de aa koyarlar ve arap dkerler. Sonra onlar (onu) toprak(la) doldururlar.
806

c. Hurma ehrinden Hantitaunun riteli810: Bu ritel Hurri lkesinden bir by uzman olan Hantitau tarafndan, kadn ya da erkek olsun bir insann sorunlu bir dnemini atlatmas iin uygulanr. Ritelden konumuzla ilgili alnt yledir811:
Gne hala par[la]r(ken) ritel uzman bir bak alr ve onu evin yatak odasna yerletirir. Karan[lk] ker kmez ritel uzman (bu) [b]ak ile kap srgsnn altndaki topran (iine bir ukur) kazar. Sonra o bir domuz yavrusu alr ve onu ukurun iinde keser; onun kann aa doru (ukura) brakr812. Sonra domuz yavrusu(nun lsn), un, hububat, ekmek gibi sunularla birlikte ukurun iine yerletirir ve o bir somun alr, onu bler ve onu (da) [(ukurun iine) aaya] tanrlar [iin] yerletirir. (Sonra yle der): Es[k]i tanrlar (onlar) beenin! Domuzun kan[n] ve unu, hububat ve ekmekleri yiyin (ve) [iin]! Doyuncaya kadar yiyin! (Ayrca) ukurun iine kez arap libasyonu yapar.

KUB 32.115++ y. II, satr 44-57; Reyhan, 2002, s. 40 vdd; L. Rost, Ein hethitisches Ritual gegen Familienzwist, MIO I, Berlin, 1953, s. 356 vd; Collins, 2002a, s. 232. Yal kadn domuzu kavgal olan insanlarn zerinde dolatrarak byde ilikilendirme ve aktarma tekniini kullanyor.
807 808 809 806

805

Burada bir analoji (taklit) by sz konusudur. Byle yaparak aktarma bys uygulanyor.

Domuzun yeralt tanrlar iin sevilen bir kurban olduu bu metin sayesinde bir kez daha anlalmaktadr. Bu domuz ayn zamanda kendisine kirliliin aktarld domuzdur.

Hantitau riteli iin bkz. CTH 395; Hantitau riteline eit metinlerin derlemesi, transkripsiyon ve tercmesi ile aklamas iin bkz. nal, 1996. KBo 11.14 ay. iii, satr 5-19; nal, 1996, s. 22 ve 30; Collins, 2002a, s. 20; Hoffner, 1967a, s. 390 vd.
812 811

810

Yeralt tanrlar iin domuzun beenilen bir tanr olmas burada da grlmektedir.

242

d. DINGIR.MAH ve

Gule813 iin ritel814: Bu ritelde tam olarak tespit

edilemeyen bir nedenden dolay ad geen tanralar cezbedilmeye allmaktadr. Ritelden yaptmz alnt yledir815:
(Onu) dokuz yolla donattklar zaman, onlar masalar topladlar ve onlar ukurun (pi) olduu yere aldlar. Bu, ukur meselesini tanrlara sorulan bir kehanet sorusuyla tespit etmemizin bir yoludur: onlar yedi tane ukur aarlar. (Sonu): olumsuz. Sonra onlar sekiz ukur aarlar. (Sonu): olumlu. Sonra onlar dokuz ukur aarlar. Onlar (heykelleri) ukurun olduu yere getirdikleri zaman tanrlar aa koyarlar ve dokuz ukur aarlar. Hemen bir apa alrlar ve (onunla) kazarlar. Sonra bir gs ss alrlar ve onunla kazarlar. Sonra o, bir atta- krek ve huppara- kova alr ve (onlarla ukuru) boaltr. Sonra (ukura) arap ve ya dker. nce somunlar paralar ve onlar (ukurun azlarnn) evresine o yana, bu yana yerletirir. Daha sonra ilk ukurun iine gm bir merdiven ve gm bir gs ss koyar816. Gslk zerine gm bir kulak ve eller koyar, onlar ilk ukurun iinde aadadr817. Kulaklardan sonuncusuna bir earp baldr. O bitirdii zaman enumai ve itkalzi iin hepsine bir ku sunar. O dokuz ukuru kana bulatrr. Sonra dokuz ukur iin, dokuz ku ve bir kuzu (vardr). Ambai ve keldi iin dokuz ku ve bir kuzu sunar. Her bir ukura bir ku koyar, fakat kuzuyu para para keser ve ilk ukura koyar818.

By ritellerinde yeralt tanrlarna sunulan kurbanlar ve sunu biimleriyle ilgili olarak yukarda verdiimiz drt rnekten sonra beinci rneimize geiyoruz. rnek metnimizi transkripsiyonunu ve tercmesini vermek suretiyle ok daha ayrntl bir ekilde ele alacaz. Bu ritel dorudan doruya yeralt tanrlarnn adlar anlarak, onlara hitaben dzenlenmi en karakteristik by ritelidir. Bir by ritelinin tamamn incelemek, konunun btnlk iinde deerlendirilmesini ve yeralt

813 814 815

Bu tanralar iin bkz. Blm II. 3. CTH 434.

KUB 15.31 y. ii satr 6-26; Haas - Wilhelm, 1974, s. 143 vdd; Hoffner, 1967a, s. 390, Collins, 2002a, s. 227. Yeralt tanrlarnn gm ok sevdikleri hakknda bkz. Hoffner, 1967a, s. 395. ukurun iine merdivenin konulmas yeralt tanrlarnn yukar kmasn kolaylatran bir semboldr, eller ve kulaklar ise onlarla iletiim kurma isteini simgelerler.

816 817

818

Ritel srasnda dokuz ukurun ald anlalmaktadr. lk alana kuzu kesilerek konur, dierlerine kular Hurrice kurban terimleriyle yaklarak konur. Ku kurbanlarnn yeralt tanrlar iin en uygun kurbanlar olduu bilinmektedir.

243

tanrlarna kurban sunmayla ilgili pasajlarn doru bir zeminde oturtulmasn kolaylatracaktr diye dndk.

IV. 6. By Ritellerine Ait rnek Bir Metin: Bir Evin

Kandan Arndrlmas in Yeralt Tanrlarna ar
Aada ele alacamz by riteli ismi ve yurdu belirtilmeyen bir erkek byc tarafndan gerekletirilmektedir. Bu nedenle belirli bir ahsa atfedilemez. Oysa yukarda da belirttiimiz gibi bycler icra edecekleri riteli yazdrrken ounlukla isimlerini ve nereli olduklarn belirtirler. Bu bilgilerin nda ritelimizi anonim bir metin olarak deerlendirebilir. Bir evin kandan arndrlmas iin yeralt tanrlarna ar balkl ritel, CTH 446da belirtilen isimle tezimizde yerini almtr. Dorudan yeralt tanrlarna hitaben dzenlemi bir riteldir. Yeralt tanrlarna kurbanlar sunarken kullanlan teknikleri, bu ritelde aka grmek mmkndr. Ritel, iki gn srmektedir ve riteli gerekletiren byc ev ile ukuru kazm olduu rmak kenar arasnda mekik dokumaktadr. Bazen pe pee gelen ve birbirinin devam olduunu dndmz uygulamalarn biri rmak kenarndayken, dieri evin iinde olabilmektedir. Bu durumda ya ritel birden fazla bycnn nderliinde gereklemekte ya da olaylar dank biimde anlatlmaktadr. kincisinin mmkn olabileceini dnmyoruz. nk ritelde en kk bir hata felakete neden olabilirdi. Bu yzden ritelde yaplacak her ey zenli bir ekilde ve hibir ayrnt atlanmadan yazlmak zorundayd. Bu durumda ritelin birden fazla bycnn rehberliinde

gerekletiini kabul edebiliriz. Ritel metninin banda byc ismi verilmeyiini de bu ekilde aklamak mmkn olabilir. KUB 7. 41+KBo 10.45+KUB 41.8+KUB 12.56+819 y. I. 1 2
819

[ma-] -an -ir e-e-ha-na-a pa-ap-ra-an[-na-a] k -r-ku-ri-ma-a li-in-ki-ia-a pr-ku-nu-wa[-an-zi!]

Metnin transkripsiyon ve tercmesi Otten, 1961, s. 116 vddna dayal olarak yaplmtr.

244

nu ut-tar-e-et ki-i-a-an
L

________________________________________________________________ 4 5 6 ka-ru--a-ri-wa-ar AZU -ir ha-a-i [na-a-kn an-da] pa-iz-zi URUDUAL URUDUMAR URUDUgul-lu-bi har-zi [ ] te-kn URUDUAL pd-da-i pt-te-e-ar URUDUMAR-it []

_________________________________________________________________ 7 A-NA IV hal-hal-du-um-ma-ri-ia QA-TAM-MA pd-da-i ha-a[-a-a ta-pu-uza] 8 QA-TAM-MA-pt pd-da-i pat-te-e-ar-ma URUDUgul-lu-bi-i[nu ki-i-a-an me-ma-i tk-na-a-a DUTU-i ki-i u[t-tar? ] da-a-ki-u-wa-ni ki-i -ir ku-wa-at tuh-ha-it-t[a a-ra-a ne-p-i ku-wa-at a-ku-e-ki-iz[-zi ] na-a-u DUMU.L.ULLU li-in-kat-ta na-a-ma e-e-har i[-ia-at] nu-u-a-an TGe-ek-nu-u-a-an ki-e-da-a pr-na-a [a-ra-a p(-ip-pa-aa)] 14 15 na-a-ma-kn an-da kur-ku-ri-ia-at ku-i-ki na-a-ma [(hur-za-a-ta)] ku-i-ki na-a-ma-kn e-e-ha-a-kn-za li-in-kn-za an[(-da -it)] [(n)]a-a-ma-za a-ni-i-e-et ku-i-ki na(-a)-a-an an-da [pa-it?] [(n)]a-a-ma-kn -ri-pt an-da e-e-har i-ia-an ki-nu-na [(ka-a-a pr-naa)] 18 19 20 21 -d -a-lu pa-ap-ra-tar NI-I DINGIRLIM e-e-har hu-ur-ta-in [(kur-ku-r)a-in] e-e-ha-ah-ru wa-a-ta-in ar-ha tar-na- ta-ga-a-a[n-zi-pa-a()] hu-im-pa-a .-na-an-za GUNNI-an-za IV hal-hal-du-um-ma[-ri-a()]

_______________________________________________________________ 9 10 11

_______________________________________________________________ 12 13

____________________________________________________________ 16 17

hi-i-la-a KHI.A-e ar-ha tar-na-an [-du]

_______________________________________________________________ 22 23 na-a-kn pa-ra-a hi-i-li pa-iz-zi nu hi-i-li p[(u-u-ru-ut da-a-i)] nu QA-TAM-MA me-ma-i hi-lam-ni pu-u-ru-ut da-a-i nu Q[(A-TAM-MA mema-i)] ______________________________________________________________

245

24 25 26 27

na-a-kn pa-ra-a pa-iz-zi K-a p-ra-an GI-an URUDUa-t[(e-e-i-it)] ar-ha kar-a-zi nu ki-i-a-an me-ma-i ku-u-un-wa [(GI-an GIM-an)] kar-u-un-na-a -UL an-da ta-me-ek-ta-ri ka[(-a-a-a pr-na-a)] [i-d]a-a-lu e-e-har QA-TAM-MA kar-a-du na-at EGIR-pa le[(-e -iz-zi)] -l]i EGIR-an DUGha-ni-i-a-an GE[(TIN la-a-hu-u-wa-an-zi)] [nu me-ma-i? u-uh-ha-z]a-kn ma-ah-ha-an wa-a-tar kat-t[(a a-ar-a-zi)] [na-at nam-ma EGIR-pa GIPIS]N-li -UL pa-iz-zi k[(i-e-el-la)] [(pr-na-a HUL-lu) pa-ap-ra-ta]r NI-I DINGIRLIM [(e-e-har)] [(i-ha-ah-r(]u wa-a-t[(a-i hur-ta)]-a-u kur-ku-ri-im-ma-a [(pa-r]a-a la-hu-u-wa-ru na-a[(t nam-m)]a EGIR-pa le-e -iz -zi

______________________________________________________________ 28 29 30 31 32 33 34

______________________________________________________________ 35 36 37 38 n -a-ta DUGha-ni-e-a-an u-uh-ha-az GAM p-e-i-ia-zi n -an ar-ha du-wa-ar-ni-iz-zi pu-ru-ut-m ku-it d - -k -it nu ku-wa-p KIN-az h -m -an ki-it-ta-at -p -u-un-na a-p-ia p-e-da-a [(-i)]

______________________________________________________________ 39 40 41 42 n - w -ap-pu-wa-a pa-iz-zi nu -an da-a-i KA GETIN wa-al-hi mar-nu-wa-an ku-it-ta p -r -a GAL.GIR4 NINDA...DE.A me-ma-al TU7BA.BA.ZA da-a-i SIL-ia har-zi nu-u-a-an pt-te-e-ni GAM-an-ta hu-u-uk-zi nu ki-an me-ma-i ka-a-a DUMU.L.ULLU -wa-nu-un GIM-a[(n DINGIR.MAH-a i-tar)] wa-ap-pu-i da-a-ki-iz-zi DUMU.L.ULLU [(wa-ap-pu-u)] ka-ru-i-li-ia-a DINGIRME-a kal-li-e-u-wa-an[(-zi)] -wa-nu-un nu tk-na-a DUTU-u KA.GAL-a ha-a-u na-a-ta [(k)]a-ru--i-li-ia- DINGIRME-u tk-na-a-a DUTU-un tk-na-az a-ra-a tar-na-aD D

______________________________________________________________ 43 44 45 46 47 48

______________________________________________________________ 49 50 A-du-un-tar-ri-in LHAL DZu-ul-ki-in MUNUSENSI Ir-p-ti-ga-an tk-na-a EN-an DNa-ra-a-an

246

51 52 53 54 55 56 57

D D

Na-(am)-a-ra-a-an DMi-in-ki-in DA-mu-un-k - n A-a-bi na-a-kn a-ra-a tar-ni DUMU.L.ULLU

-UL in-na-ra-a -wa-nu-un -UL-ma u-ul-la-an-ni -wa-nu-un -ri-kn an-da e-e-har i-ha-ah-ru NI-E DINGIRLIM u-ul-la-tar wa-a-ta-u ki-a-at nu-za e-er ne-p-i a-a-it GAM-an-ma-za te-kn a-a-it u-me-e-a ka-ru--i-li-ia-a DINGIRME-a DU-a LAZU tk-na-za u-i-ia-at nu-u-ma-a ki-i ut-tar te-et

_______________________________________________________________ 58 59

_______________________________________________________________

y. II 1 2 3 4 5 6 7 [ ]x HUL-lu pa-ap-r -t r [ (u-ul-la-tar)u] a-a-ta-a-i NI-E DINGIRLIM ] [ ka-ru-(i-li-)]ia-a DINGIRME-a LHAL kal-l[i-e ] [ [ ]x GIR-an pa-it-ten nu-kn i-it-ten ]HUL-lu pa-ap-ra-tar e-e-har

[ (u-ul-l)]a-tar hur-ta-a-in i-ha-ah-ru [kur-ku-ri-im-ma-a]n pr-ku-nu-ut-ten GRM]E- UME- i-hi-ia-at-ten na-at-kn GAM-an-ta

_______________________________________________________________ 8 9 10 [

[(GE6-i tk-ni-i) p]-e-da-at-ten nu wa-ap-pu-wa-a IM-an da- -i [p(t-t -e-i-m)]a NINDA..E.D.A me-ma-al TU7BA.BA.ZA da-a[-i] KA GETIN [wa-al-hi m]ar-nu-wa-an i-ip-pa-an-ti a-ku-ni-ia-an [a-ra-a]da-a-i na-an-a-an an-da i-ha-a-i
TG

11 12

_____________________________________________________________ 13 14 [ [ k]u-ri-e-ar da-ga-a-an hu-u-it-ti-ia-zi -]a-an TGku-ri-e-ni i-ia-an-na-i na-a-kn an-da pa-iz-zi

______________________________________________________________ 15 [nu] w -ap-pu-wa-a IM-an -it LL-it hur-ni-ia-zi

247

16 17 18 19 20

[ku-]-u DINGIRME D-zi DA-du-un-tar-ri-in LAZU

D D D

Zu-ul-ki-in A MUNUSENSI DIr-p-ti-ga-an Na-ra-an DNa-am-a-ra-an DMi-in-ki-in A-mu-un-ki-in DA-a-p-in nu-u GRME-a D-zi

nu-u KI!-an i-pa-a-ri nu-u-a-an ku-u-u DINGIRME a-a-i IV DUGHAB.HAB GETIN NINDA.GUR4.RA me-ma-al TU7BA.BA.ZA
TU 7kn-kn-ti

______________________________________________________________ 21

da-a-i

22 23 24 25

na-a -i-te-ni pa-iz-zi nu k -i-a-an me-ma-i ku-e-da-ni-wa ud-da-ni- -w -n -un nu-mu P-an-za pu-nu-u-du -i-te-na-an-za k t-ti-e-i-ma-mu
D

GAAN-i -li-li-ia-az -it

_____________________________________________________________ 26 27 28 29 i-dam-ma-ni-e-i-ia-an a-u-e-e u-ra-a-u-ra-a I-[NA G]B? a-i-i-kn-zi na-ak-ki-i TGi-ik-nu-un-ma -UL [ ]x-na-i ki-e-ar-ta DUG dan-na-ra-an-ta-an har-zi [ ] ]x-ta-at

I-NA SAG.DU--ma u-um-ma-an-za-a-a pu-ru-i-ia[(-)

______________________________________________________________ 30 31 32 33 34 35 P-a me-mi-e-ta SUG-a-a me-mi-e-ta p-ti-in[- ] -a DINGIRLIM-ni me-mi-e-ta A-ni-wa ku-e-da-ni -wa-nu[-un] [n]u-wa-mu a-pa-a-at wa-a-tar p-e-ten pr-ku-nu-um-ma-a-w[a ] [k]u-i -i-te-na-an-za e-e-har NI-E DINGIRLIM pr-ku-nu[-zi] [ku-i] hi-lam-mar pr-ku-nu-zi ku-i pa-an-g[a-u-wa-a EME-an] [hur-da-a-]in wa-a-tl kur-ku-ra-in pr-ku-nu-zi [ ] EG]IR-pa DGAAN-li te-ez-zi ha-a-ni wa-a-tar [ ] -t]i ma KASKAL-i -e-ek-ti ku-it wa-] -tar ha-a-ni na-at-za da[-a ] Ku-mar-p-ia-a-ta G[(AM-an ar-h)]a GI.A-za te-x[ ] -]na te-da-nu-u

_____________________________________________________________ 36 37 38 [ [ [
D

______________________________________________________________ 39 40 41 tk-na-a-at-kn DUTU-i[

a-ar-a-zi ku-it-ma-an [a-pa-a-]at wa-a-tar

248

42 43 44

p-e-da-at-ti SR.D. [MUEN-m]a EGIR-an-da da-ma-a-i wa-a-tar a-ru-na-az -da-a-i ZAG-za A-tar har-zi GB-la-za-ma ud-da-a-ar har-zi
D

______________________________________________________________ 45 46 47 48 ITAR-i li-li-wa-an-za na-a-ta URUNi-nu-az SR.D.AMUEN IGI-an-da pa-a-it ZAG-na-az wa-a-tar ME-a GB-la-az-ma ud-da-a-ar ME-a ZAG-na-za wa-a-tar pa-ap-pr-a-ki-iz-zi GB-la-za-ma ud-da-a-ar me-mi-e-ki-iz-zi

_______________________________________________________________ 49 50 51 52 53 54 55 56 -ri-kn an-da a-a-u pa-id-du na-a-ta HUL-lu a-ku-wa-a a-ah-du na-at-kn pa-ra-a p-e-i-ia-ad-du pr-ku-nu-ud-du u-up-p-i A-an-za HUL-lu-un EME-an pa-ap-ra-tar e-e-har wa-a-tl hur-ta-in iz-za-an GIM-an IM-an-za pt-te-nu-uz-zi na-at-kn a-ru-ni pr-ra-an-ta p-e-da-i ki-e-el-la pr-na-a e-e-har pa-ap-ra-tar QA-TAM-MA pt-te-nu-ud na-at-kn a-ru-ni pr-ra-an-da p-e-da-a-

______________________________________________________________ 57 58 59 60 61 62 63 64 65 na-a-a-an [(an-d)]a HUR.SAG-a u-up-pa-ia-a pa-id-du na-a-kn hal[(lu-u-wa-a a)]l-dan-na-a pa-id-du I NINDA.GUR4.RA pr-i-i[(a nu-kn ar-ha la-a-hu-w[(a- )
GI

GETIN BA)L-t]i w -a-tar VII- ha-a-ni

-t(i KASKAL-i)]

ku-it ha-a-ni nu a-pa-a[(-at d)a-a-i nam-ma] II- VII pa-a-i-la-a P-az da-a-i n[(a-a) ] X X X[ ] an-da p-e-i-ia-az-zi A-NA DUGGAL-ma-kn II- VII kap-p-in an-da pi-e-i-ia-az-zi nu SG SA5 da-a-i na-an-a-an A-NA an-da ha-ma-an-ki na-a-ta wa-a-tar -ri an-da -da-a-i nu -NU-DU da-p-an ku-wa-p ki-it-ta a-pd-d a-p-i p-e-da-i na-at-a-an GIpu-u-ri-ia-a da-a-i nu KIN-an da-p-an PA-NI DA.NU!.NA.GE4 da-a-i

________________________________________________________________ 66 67 68 69

249

70 71 72

K.BABBAR GUKIN AN.BAR NAGGA NA4 LL-it -NU-UT GIR4 -NU-UT AD-KID pr-na-a pu-u-ru-ut

hi-lam-na-a pu-u-ru-ut har-nam-ni-ia-zi

________________________________________________________________ 73 74 75 na-an e-e-na-a DINGIRLIM i-ia-zi na-an tar-a-zi-p p-ra-an a-a-a-i nu NUMUN da-p-an da-a-i na-at NA4ARA5 ma-al-li-iz-zi A NA4ha-ra-ra-zi NA4ku-un-ku-nu-uz-it wa-al-ah-ha-na-i na-a-kn pa-ra-a [(wa-)]ar-a-an-zi na-an ku-gul-la-an i-en-zi a-a-zi-ma-kn ku-it na-at kur-ta-li D-an-zi na-at pu-ru-ut-ti-it u-un-na-i na-at e-e-ha-na<-a> DINGIRLIM-ni GAM-an da-a-i nu-u-a-an DINGIRME e-er a-a-i 81 ku-gul-la-an PA-NI DINGIRLIM da-a-i
______________________________________________________________________________________________________

_______________________________________________________________ 76 77 78 79 80

Ay. III 1 2 3 4 5 nu-za-kn UME-U a-ar-ri nu TU7BA.BA.ZA TU7ga-an-ga-ti [(da-a-i)] nu-wa-a-tar ku-it P-az -da-a nu -e-te-ni BAL-an-ti EGIR--ma-kn I SIL A-e-te-ni-it BAL-ti na-an ha-at-ta-an-zi nu-u-a-an e-e-har IM-a hu-u-up-ri tar-na-a-i na-at e-e-ha-na-a DINGIRLIM-ni p-ra-an GAM-ta MEi 6 7 8 9 10 11 12 nu ki-an me-ma-i a-a-li-i ma-am-ma-a
D

A.NUN.NA.GE4 ki-e-da-ni-i-ma-a ud-da-ni-i hal-zi-ih-hu-un

nu ke-e-el pr-na-a DI-e-ar ha-an-na-du-ma-ti nu-kn ku-it HUL-lu e-e-ar an-da na-at u-me-e da-at-ten na-at e-e-ha-na-a DINGIRLIM-ni p-e-ten na-at kat-ta-an-ta GE6-i tk-ni-i p-e-da-a- na-at a-p-ia tar-ma-ad-du nu PA-NI DA.NUN.NA.GE4 DA-a-p-in GR-it ki-nu-zi

_______________________________________________________________ 13

250

14 15 16 17 18

nu-kn LL GETIN wa-al-hi mar-nu-wa-an-na A-p an-da BAL-an-ti I GN K.BABBAR-ia-kn an-da p-e-i-ia-zi I GADA A QA-TI da-a-i nu-kn DA-a-p-in e-er ka-ri-ia-zi nu ki-an me-ma-i DA-a-p pr-ku-nu-ma-a-za
GI

.A da-a nu-za-kn IGI-an-da pr-ku-nu-ma-a KINTI a-

_______________________________________________________________ 19 20 21 22 23 24 25 na-a-ta K.BABBAR GUKIN AN.BAR NAGGA NA4ZA.GN NA4GUG I-TU GIRN ZI.BA.NA IGI-an-da a- k -it- - n e-e-ha-a-i-i te-et L[x hu-u-ma-an)] a-ra-at [(i-it)-t]a-nu-ut LHAL-m[a a-ra-at[(i-it-t)a-nu-u]t -(un LAZU)] (x-i)t -T(EME)]

i-a-ri- t [(-) (a-ri- -x) -]a-an d -wa[(-ar-ni-it)] na-an-kn G[UNNI -] p-e-i-ia [-at]

______________________________________________________________ 26 27 28 29 30 31 ma-a-an-ma u-m[e-e ke-(e-e)]l pr-na-a DI-e- [(ar)] ha-an-da-a-an [(-UL ha-an-na-d)u-] ma-at nu-u-ma-a [(GAM-an)] KI-a GUL-wa-an-na-a k[(i-)a-ru UG]U-ma ne-p-i ki-a-ru nu AN[
GI

pa-ak-ku-u-ar

(x)]an-da za-ah-hu-ra-id-du

nu-u-ma-a NINDA har-[i-in] le-e ku-i-ki pr-i-ia le-e-ma GIER[(IN) w]a-ar-u-la-an i-tah-te-ni nu-za III MUEN da-a-i n[u-k]n II MUEN A-NA DA.NUN.NA.GE4 BAL-an-ti I MUEN-ma-kn A-NA DA-a-p BAL-an-ti nu ki-i-a-an te-ez-zi u-ma-a-kn ka-ru--i-li-e-a(-)mi-i[t(-) ] -UL-a-a-ma-a-kn GUD-u UDU-u ki-it-ta-ri
D

______________________________________________________________ 32 33 34 35 36 37 38

U-a-a-ma-a-kn ku-wa-p GAM-an-ta GE6-i tk-ni-i i

p-en-ni-e-ta nu-[u] -ma-a-kn ki i-ip-pa-an-du-wa-ar da-a-

______________________________________________________________ 39 40 41 nu MUENHI.A IZI-it [za-]nu-zi na-a PA-NI DINGIRLIM da-a-i DUG KA.GAG(.A) NAG-i[a] PA-NI DINGIRME da-a-i nu IV A.DA.GUR tar-na-a-i nu NUMUN[HI.]A hu-u-ma-an PA-NI DINGIRME da-a-i

251

42

E ZZ e-p-it p[r-h]u-e-na G.GAL G.GAL.GAL G.TUR KAR-a DIM4 BAPPIR E.LSAR HAH[UR KUR.R]A? UD.TIR BABBAR UD.TIR GE6
GI

43 44 45 46

ti-it-x[

]x-la-an MUN la-ak-kar-wa-an ku-i]t-ta pa-ra-a te-pu nu ki-i hu-ma-an

x ia x [

______________________________________________________________ 47 48 da-]a-i nu-kn A-NA DUG KA.GAG(.A) NAG DINGIRME] ir-ha-iz-zi UD IKAM QA-TI

__________________________________________________________________________________________________ _________________________________________________________________________________________________ L

49 GET N 50 51 52 53 [ [ [ [

]HAL I UDU I DUG KA.GAG(.A) I NINDA.<GUR4.>RA

da-a-] na-a -ri pa- z-zi -z]i ha-an-ta-iz-zi ]x GUL-e-zi nu te-kn ]ki-an te-ez-zi

________________________________________________________________ 54 55 56 57 [DMe-me-ar-ti-i AN-a tak-na-a-]a DEN.ZU-a DI-ha-ra-a [NI-E DINGIRLIM hur-ti-ia-a wa-a-t]u-la-a e-e-ha-na-a DINGIRME [ [ -]ah-hu-un A LI MA NI -]mar(-)du-wa-a-an -iz-zi

_______________________________________________________________ 58 59 60 [ [ [ -a]t-ten nu-u-ma-a-kan -u]-kat-ten na-at-k[n ]x DINGIRME URULIM x[ ]

______________________________________________________________________________________________________

Ay. IV. 1 2 3 4 EGIR-an u-wa-an-du-ma-at nu GE6-i KI-a [(la-ga-a-mi-it)] ar-ha e-ep pr-na-a URU-a e-e-har wa-a-tl pa-ap-ra-tar NI-E DINGIRLIM HUL-lu-un GR-an pa-an-ga-wa-a EME-an GAM pa-a-u

252

_______________________________________________________________ 5 6 7 8 nu UZUNG.GIG za-nu-zi na-at ar-ha ku-ir-zi NINDA.GUR4.RA!-ia pr-i-ia na-at-kn ha-at-te-e-ni se-er da-a-i A-NA GUNNI-ia da-a-i GETIN-ia BAL-an-ti nu-kn DUG KA.GAG(.A) NAG la-hu-wa-i nu GIA.DA.GURHI.A tar-na-a-i e-ku-zi-ma -UL ku-i-ki nu te-ez-zi DMe-me-ar-ti-i AN-a tk-na-a-a DEN.ZU[-a]
D

_______________________________________________________________ 9 10 11 12 13 14 I-ha-ra-a NI-E DINGIRLIM hur-ti-ia-a UG6-a DINGIRME

ku-i ki-du-an-za ku-i ka-ni-ru-wa- n-z DINGIRLIM-i nu-za -wa-at-ten iz-za-at-ten e-ku-ut-ten nu-mu-kn ha[r-p-]ia-at-ten na-a-ta -ir-za URU-az HUL-lu p[(a-ap-)]ra-tar - -har NI-E DINGIRLIM wa-a-tl hur-da-a-in ar-ha p[(r-ku-nu-)] ut-ten n -at GRME-

15

U- i-hi-ia-at na-at GE6-i KI-a an-da - p-du [(nu)] -ri ku-i-e-e GUNNIME LU!MEu-ki-i-kat-tal-li-i GAM-an a-a-an-zi nu UZU -d - n-zi DUG KA!.GAG(.A)-ma -UL a-ku-an-zi LHAL-ma EGIR-pa URU-ri -iz-zi pr-ni an-da pa-iz-zi na-a A-NA DINGIRME U-KI-IN KA GETIN A-NA DINGIR
ME TU 7BA.BA.Z[(A TU 7)]

_____________________________________________________________ 16 17 18 19 20

kn-g -ti

BAL-an-ti

______________________________________________________________ 21 22 23 24 25 26 27 28 nu ki-an me-ma-i DA.NUN!.NA.GE4 ka-a-a LL-ri - -un

D

GUL-a-a-a-kn GUL-an-za da-ga-zi[-

]x

ar-ha har-zi DMe-mi-ar-ti-i ne[-p-]a-a KI-pa-a nu-u-ma-a-a-an DUG KA.GAG(.A) NAG l - -hu-wa-an-za na-a-a-an HUL-la-i pa-ap-ra-an-ni li-in-ki-ia wa-a-tl-li e-e-ha-ni hur-ti-ia [(h)]a-ap-pu- t-ri ha-mi-in-kn-du na-at a-p p -ra-a [(hu-u-it-ti-ia-ad-du)] u-me-ma-at EGIR-an-d[(a) ]u-wa-at-ten nu LHAL UDU.A.LUM UDU.SG+SAL-ia PA-NI DINGIRME ti-it-ta-nu-uzzi

______________________________________________________________ 29

253

30

nu ki-an me-ma-i UDU.A.LUM UDU.SG+SAL-ia a[(r-)g]a nu-za ar-ma-ahhi

31 32 33

ka-a-a-a-za URU-az pr-na-an-za-a-a [(UD)]U.A.LUM D-ru nu LL-ri GE6-in KI-an ar-ga-ru nu-za e[(-e-h)]ar pa-ap-ra-tar wa-as-tl GE6-i KI-a ar-ma-ah-hu-u[d-du (GI)]M-an-ma SAL-za UDU-u ar-ma-ah-hu-wa-an-za ha-a-i ka-a[(-a-a-z)]a UR-a par-na-an-za-a-a HUL-lu e-e-har QA-TAM-MA ha-a-u na-at URU-x[(G)]E6-i KI-a [(an-da e-e)]p-du na-at URU-x[ (G)]E6-i KI-a [(an-da e-e)]p-du ka-ri-iz-za-kn GIM-an URU-az e-e-hur IM-an a-ar-ri u-uh-ha-ma-kn A-az a-ar-ri na-at-kn GAM GIPISN-az a-ar-zi ki-el-la URU-a par-na-a HUL-lu-un EME-an ka-a-a a-ni-ia-wa-ra-an-za QA-TAM-MA pr-ku-nu-ud-du na-at-kn ka-ri-iz a-ru-ni an-da p-da-a- ma-a-an zi-en-ni-iz-zi nu-kn LHAL a-ni-ia-an-ta-an A-NA URUDUKAxPA an-da da-a-i e-er-ra-a-a-an DINGIRME da-a-i na-at kar-pa-nu-zi

33 34 35 36

______________________________________________________________ 37 38 39 40 41

______________________________________________________________ 42 43

44 45 46 47 48 49

na-at LL-ri p-da-a-i nu-kn ku-wa-p GUL-a-an-za nu DINGIRME a-a-i a-ni-ia-ad-du-u-a-a-ma-a p-ra-an-mi-it da-a-i GIGETIN-ia BAL-an-ti nu-kn I SILA VIII MUEN A-NA DA.NUN.NA.GE4 BAL-an-ti nu A-NA III GUNNIME QA-DU NINDA.SIGME GIERIN LL wa-ar-nu-zi nu GETIN BAL-an-ti ki-an me-ma-i DINGIRME DA.NUN.NA.GE4 ka-a-a [u-um-m]a- ar-kam-ma-an a-ra-a ti-it-ta-nu-w[a (-an-za ki-i-ma-a-ma-a SISKUR.SISK)]UR <da->atten nu-za pr-na-a e-e-har pa-a[(p-ra-tar wa-a-tl NI-I DINGIRLIM)] kur-ku-ra-in p-ra-an hu-i-nu-ut-ten na-a-kn kat-t[a(a-an)

___________________________________________________________ 50 51

52 53

254

54

p-e-da-

ten

___________________________________________________________ 55 56 u-me-a-kn ka-ru--i-li-e DINGIRME ku-e-e[z ] -wa-ten na-a-ta kat-ta-an a-p-e-ez [ ] DUB I?KAM QA-TI e-e-ha[- ] [.. K]AM-i

___________________________________________________________ 57 58 Tercme820: y. I. 1 2 3 bir evi kandan, kirlilikten, nifaktan, yalan yere yeminden temizleyeceklerse onun uygulan821 yle (olur):

________________________________________________________________ 4 5 6 Sabah byc evi aar [ve ieri] girer. Kazma, krek ve eki? alr [ ]

Kazma (ile) topra kazar, krek ile (topra) ukurdan [dar atar]

_________________________________________________________________ 7 8 (Evin) drt kesini de kazar ve oc[an yan tarafn da] ayn ekilde kazar, fakat ukuru eki [ile

_______________________________________________________________ 9 10 11 ve yle der: Yeryznn Gne Tanras bu mesele[yi ele alyoruz. Bu ev niin sanc eki[yor] (ve) o niin yukarya doru gkyzne bak[yor ]

_______________________________________________________________ 12 13 14
820

Ya bir insanolu yalan yere yemin etti ya da kan d[kt], veya eknu- giysisini evin [stne doru yk(t)], veya bir kii nifaka yol at veya birisi [(beddua etti)],

Metnin tamamnn tercmesi iin Otten, 1961, s. 117 vddndan baka ayrca bkz. B. J. Collins, Incantations: Purifying a House: A Ritual for the Infernal Deities, The Context of Scripture, Vol. I, Canonical Compositions from the Binlical World, W. W. Hallo (ed.), Leiden. New York. Kln, 1997, s. 168 vdd.
821

Kelimesi kelimesine sz

255

15

veya kan dkm, yalan yere yemin etmi biri ie[(ri girdi)] [(ya)] da birisi (kara by)822 yapt ve onu ieri [getirdi] [(ya)] da evin iinde kan dkld. imdi bu evin kt kirlilii, yalan yere yemini, kan, bedduas, [(nifak)], gzya, gnah (o evi) hemen terk etsin. Ahap de[m(e)], yatak odas, ocak ve (evin) drt kesi (ve) avlunun kaplarn tamamen terk etsin.

____________________________________________________________ 16 17 18 19 20 21

_______________________________________________________________ 22 23 Sonra avluya doru ilerler ve avludan kerpi alr ve ayn ekilde konuur. Hilammar-dan kerpi alr ve a[(yn ekilde konuur)].

_______________________________________________________________ 24 25 26 27 Sonra o dar kar, kapnn nnde bal[(tayla)] kam kesip koparr ve yle der: bu [(kam nasl)] kestiysem ve o nasl birlemeyecekse b[(u evin)] [k]t kan da ayn ekilde kesilsin ve o as[(la)] geri [(gelmesin)].

______________________________________________________________ 28 [Ondan sonra su borusunun] arkasna a[rap)] dolu bir hanea kab [(boaltrlar)] 29 30 31 32 33 34 [ ve (yle) der]: su [dam]dan nasl ak[(yorsa)] [ve nasl su bo]rusu vastasyla [geri] dnmeyecekse [(evden kt) kirlili]k yalan yere yemin [(kan)] [(gzya)], gn[(ah beddu)]a ve nifak [(akp)] gitsin ve o asla [(yl)]e geri gelmesin!

______________________________________________________________ 35 36 37/38 Ve sonra hanea kabn damdan aa frlatr ve tamamen krar. Alm olduu kerpici btn ritel tehizatnn olduu yere getirir

______________________________________________________________
Metnin orjinalinde kara by ifadesi yer almamasna ramen, Otten tarafndan ilave edilmitir.
822

256

39/40

ve o nehir kenarna gider ve ya, her biri pimi toprak kap iinde olan bira, arap, walhi (ikisi), marnuwan (ikisi) ile

41 42

yal ekmek, krnt (ve) arpa orbas alr. Bir kuzuyu da tutar ve onu ukurda aaya (doru) keser ve yle der:

______________________________________________________________ 43 44 45 46 47 48 Bak! Ben insanolu geldim. [(Tanra Hannahanna ocuu)] nehir kenarndan nasl aldysa, ben insanolu da [(nehir kenarna)] Eski Tanrlar armak ii[(n)] geldim. (yleyse) Yeryznn Gne Tanras byk kapy a ve sonra [(e)]ski tanrlar ve de Yeryznn Gne Tanras yerden yukarya ksn!

______________________________________________________________ 49 50 51 52 53 54 55 56 57 Kahin Aduntarri, rya yorumcusu Zulki yerin efendisi rpitiga, Nara Namara, Minki, Amunki ve piye ve onlar yukarya ksn! Ben insanolu, hrsl? gelmedim, fkeli de gelmedim. <Bilakis> evde ka(n), gzya, yalan yere yemin, kavga, (ve) gnah oldu(u iin) yukarda gkyz kzd, aada da yeryz kzd.

_______________________________________________________________ 58 59 Siz eski tanrlar Frtna Tanrsnn bycs Yeryzne gnderdi ve size u sz syledi:

_______________________________________________________________

y. II 1 2 3 4 5 [ Bu evde] kt kirlilik [(kavga)], su, yalan yere yemin [oldu]. Byc [es(ki)] tanrlar a[rd] []x geri gelin ve gidin [] kt kirlilik, kan,

257

6 7

[(su)], beddua, gzya rma, [nifa]k temizlensin!

_______________________________________________________________ 8 9 10 11 12 [ ....... ayak]lar, elleri balansn ve onlar aaya [(kara topraa) g]nder. Nehir kenarndan bal alr [(ve ukur)]a yal ekmek, krnt, lapa koya[r]. Bira, arap [walhi- (ikisi) (ve) m]arnuwan (ikisini) libasyon yapar. Fkran [yukar] alr ve onu iinde balar.

_____________________________________________________________ 13 14 [Ondan sonra] ba rtsn yere uzatr. [ -] rtden (yaplm yolda) yrr ve onlar ieriye girer.

______________________________________________________________ 15 16 17 18 19 20 [Ve] nehir kenarndaki bal ya (ve) bal ile kartrr. []u tanrlar yapar: Kahin Aduntarri, Rya Yorumcusu Zulki, rpitiga, Nara, Namara, Minki, Amunki, Api. Ve onlar hanerler (eklinde) yapar. Ve onlar yere serer ve bu tanrlar (oraya) yerleir.

______________________________________________________________ 21 22 23 24 25 4 testi arap, somun, krnt, arpa orbas, gangati yemeini alr. Ve suya gider ve yle der: Grmeye gelmemin nedeni (udur): Su kayna beni sorgulasn! tar benimle birlikte ayrdan geldi

_____________________________________________________________ 26 27 28 29 Onun kulaklarndan soldakine uraura- kuu (eklinde) ss takarlar. Bu nemlidir. eknu- giysisini[]mez. O eliyle bo bir kap tutar. [] Bana ise ipten bir elenk823 [yer]letirilir.

______________________________________________________________
B. J. Collins tarafndan buradaki boluk elenk olarak tamamlanmtr. Bkz. Collins, 1997, s. 169.
823

258

30 31 32 33 34 35

O su kaynana konutu, sazla konutu. pi[tin] suyunun tanrsna konutu; benim gelme[min] nedeni olan suyu [v]e bana o suyu verin. Arndrlm su [k]i o su, kan ve yalan yere yemini temizleyecek, ki o, hilammar temizleyecek, ki o yay[lm dedikoduyu], [bedduy], gnah, nifak temizleyecek. [Su kayna? te]krar tara cevap verir: Suyu ek [ [ ]- ve yoldan istediin ey su]yu ek ve onu a[l ]824

_____________________________________________________________ 36 37 38

______________________________________________________________ 39 40 41 42 43 44 Ve Kumarbinin tahtna a[(a git)]ti .. [ ] Yeryznn Gne Tanras[(na)] salar akt. Sen b[u] suyu gtrrken (ve) ardndan ahin [kuu] dier suyu denizden getirir. Sanda su vardr, fakat solunda sz vardr.

______________________________________________________________ 45 46 47 48 tar hzlca (geldi) ve sonra o Niniveden ahine kyasla (daha hzl) gitti. O sana suyu koydu, fakat o soluna sz koydu. Sana suyu serper. Soluna sz syler:

_______________________________________________________________ 49 50 51 52 53 54
824

Evin iine iyilik girsin! Ve sonra ktlk gzle aransn ve o dar atlsn, temiz suyla arndrsn kt dili, kirlilii, kan, gnah ve bedduay! Nasl ki, rzgar saman pn uzaa atar ve onu denizin tesine tarsa, bu evin kann, kirliliini

36-38. satrlar B. J. Collins tarafndan yle tercme edilmitir: Su kayna tar a cevap verdi: Suyu yedi kere ek ya da suyu sekiz kez ek. [Suya yedi ya da sekiz kere] libasyon yap. Fakat istediin suyu dokuzuncu kerede, [su]yu ek ve onu [a]l. Bkz. Collins, 1997, s. 169, d.n. 16.

259

55 56

ayn ekilde tasn ve onu denizin tesine tasn!

______________________________________________________________ 57 58 59 60 61 62 63 64 65 Ve o temiz dan [(iin)]e gitsin ve o de[(rin (su) kay)]naklarna gitsin! Bir somunu bl[(er. arab libas)yon y]apar. Suyu 7 kez eker ve onu boalt[(r ..in(ci kez)] ektii (suyu) ve on[(u ko)yar. Ayrca] 2 kez 7 (tane) pnardan akl ta alr [(ve onu .)] x x x [ ] iine atar, fakat kovaya 2 kez 7 (tane) kappiyi iine frlatr. ve krmz yn alr ve bunu < >-e balar

________________________________________________________________ 66 67 68 69 70 71 72 Ondan sonra evin iine su getirir ve aletler orda durduu iin, o (bunu da) oraya gtrr ve onlar puriya- masasna koyar ve btn ritel tehizatn oraya ANUNNAK nin huzuruna koyar. Gm, altn, demir, kalay, ta, ya (ve) balla, pimi toprak eserleri, hasr eyalar, evin kerpici (ve) avlunun kerpicini harman eder.

________________________________________________________________ 73 74 75 ve onu Kan Tanrs yapar. Ve onu taranzipi-nin nne oturtur ve tohumlar oraya koyar ve onlar el deirmeni (ile) tr

_______________________________________________________________ 76 77 78 79 80 81 (onu) deirmen ta bazaltyla ezer ve onlar iyice [(te)]mizler ve bundan kugullayaparlar. Ve arta kalanla ise kurtalyaparlar. Ve onu amurla doldurur. Ve onu Kan Tanrsna aaya koyar ve tanrlar onun zerine oturtur. Kugulla-y tanrnn nne koyar

______________________________________________________________________________________________________

260

Ay. III 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Ve o ellerini ykar. Arpa orbas ve gangati yemei [(alr)]. Su kaynandan getirdii suyu, suya libasyon yapar. Fakat ardndan bir kuzuyu suyla takdis eder. Ve onu keserler ve kann topraktan huppar- kabna brakr ve onu Kan Tanrsnn nne aaya koyar ve yle der: alli mamma ANUNNAK (tanrlar) bu grme iin (sizi) ardm. Bu evin davas karara balansn! Ve ierdeki kt kan ve onu siz alnz ve onu Kan Tanrs na gnderiniz ve onu kara topraa gtrsn ve onu oraya mhlasn! ANUNNAK (tanrlarnn) huzurunda ukuru hanerle aar825. Ya, bal, arap, walhi- ve marnuwan- ukurun iine libasyon yapar,1 ekel gm de iine frlatr. 1 (tane) keten el bezi alr ve onu ukurun zerine rter ve yle der: ukur Tanrs, arnma tahtn al ve onun arnma tehizatn tetkik et!

_______________________________________________________________ 13 14 15 16 17 18

_______________________________________________________________ 19 20 21 22 23 24 25 Daha sonra gm, altn, demir, kalay, lapis lazuli (ve) akik tan teraziyle tetkik et! Kan Tanrsnn syledikleri [(btn herkes)] yukar [(kal)d]rsn v[e] byc [( ..)] yukar [(kal)d]rsn . [(byc)] [ . ] krd ve onu o[ca]a frlatt

______________________________________________________________ 26
825

Fakat eer siz [(bu)] evin davas[(n)]

Ay. III 13-20nin tercmesi iin ayrca bkz. Hoffner, 1967a, s. 391.

261

27 28 29 30 31

uygun (bir ekilde) [(karara balamazsanz)], sizin iin [(aada)]toprak havana d[(n)sn] ve [yuk[arda gkyz tokmaa dnsn ve AN[NUNNAK )] (bunun) iinde dvlsn! Sizin iin hi kimse ka[ln] ekmei blmesin, ve asla se[(dir)] aacnn serinliini talep etmeyin!

______________________________________________________________ 32 33 34 35 36 37 38 O 3 ku alr v[e] 2 kuu ANUNNAK ye adar. 1 kuu ise ukur Tanrsna adar ve yle der: Siz eski [(tanrlar)] sizin iin sr ve koyun bulunmayacak. Frtna Tanrs sizi oraya aaya kara topraa srd ve [s]ize kurban (olarak) bunlar tesis etti.

______________________________________________________________ 39 40 41 42 43 44 45 46 ______________________________________________________________ 47 48 [ . a]lr ve sonra sulu biray [ Tanrl]ar(n) evresinde dolatrr ve birinci gn biter. Kular atele [pi]irir ve onlar tanrnn huzuruna koyar. Tanrlarn huzuruna imeleri i[in] sulu bira koyar ve 4 (tane) buhurdanl brakr. Hububa[t]n tmn tanrlarn huzuruna koyar: arpa, buday, eppit-, p[arh]una, nohut, bakla, mercimek?, kara, malt, kini, zer[da]li, emen, rekotu, ti[tapa]la tohumu, tuz, lakarwan bitkisi,826 eniye bitkisi, her birinden bir para ve bunlarn hepsi.

______________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________________

49 50 51 52 53
826

[ [

] Byc 1 koyun, 1 testi sulu bira, 1 <kurban> ekmei (ve) arap al]r ve eve girer

[ . ] hazrlar [ . ] x iaretler ve toprak [ . ] yle der:

Ay.III 44-45in tercmesi Collins, 1997, 170e gre yaplmtr.

262

________________________________________________________________ 54 55 56 57 [Gkyz] ve [Yeryznn Memeartisi], Ay Tanrs, Ihara [yalan yere yemin, beddua, gn]ah (ve) kan tanrlar [ ] bana ait [ ] .. o gelir.

________________________________________________________________ 58 59 60 [ .] ve size [ .] daima! Ve o [ .]x ehrin tanrlar . [ ]

___________________________________________________________________________________________________

Ay. IV 1 2 3 4 Fakat kendi kendinizi geriye itin! Ve kara toprak [(eilmeyi)] engelle, evin ve ehrin kan,gnah, kirlilii, yalan yere yemini, kt aya, yaygn dedikoduyu aaya yk!

_______________________________________________________________ 5 6 7 8 Cieri kzartr ve onu tamamen keser ve somunu bler. Ve onu ukurun zerine koyar, ocaa da koyar. arap libasyonu yapar ve ayrca sulu bira dker. me kamlarn brakr. Fakat hi kimse imez!

_______________________________________________________________ 9 10 11 12 13 14 O konuur: Gkyznn ve Yeryznn Memeartisi (ve) Ay Tanrs (ve) Ihara, yalan yere yemin, beddua (ve) lm tanrlar her kim a ve susuz tanrysa geliniz, yiyiniz, iiniz ve bana ka[tl]nz, ve sonra evden (ve) ehirden kt k[(irli)]lii, kan, yalan yere yemini, gnah, bedduay tamamen te[(mizle)]yiniz ve onlarn ayaklarn (ve) 15 elini balad ve onu kara toprak iinde tutsun!

_____________________________________________________________ 16 17 Evin ocak bekileri aada otururlar. Onlar hayvan ya yerler. Fakat sulu bira

263

18 19 20

imezler. Fakat byc kente geri dner, eve girer ve o tanrlara reverans yapar. Arpa or[(bas)] gangati [(yemei)] bira (ve) arab tanrlara libasyon yapar (sunar).

______________________________________________________________ 21 22 23 24 25 26 27 28 Ve yle der: ANUNNAK tanrlar bakn! Ben bozkrdaym Gul tanrs, yeri iaretler [ ]x tutar. Gk(yz)nn (ve) Yeryznn Memeartisi imdi sizlere imek iin sulu bira dklmtr. Ve onlarn kt kirliliini, yalan yere yeminini gnahn, kann, bedduasn [(h)]upputri ile balasnlar! Ve onlar oraya ileri [(eksin)] ve siz onlar arkad[(an) i]tin!

______________________________________________________________ 29 30 31 32 33/34 Byc ko ve koyunu tanrlarn huzuruna yerletirir ve yle der: Ko koyun(un) z[(er)]ine biner ve onu gebe brakr. te buradaki ehir ve ev yaps da [(ko)] olsun ve bozkrda o kara topraa binsin ve onu k[(a)]n, kirlilik (ve) gnaha kara topra gebe brak[sn]. Fakat [(na)]sl hamile kalan kadn (ve) koyun dourursa i[(te buradaki)] ehir 35 36 ev yaps da kt kan ayn ekilde doursun ve onu [(ka)]ra toprak [(ierde tut)]sun!

______________________________________________________________ 37 38 39 40 41 Sel baskn nasl ehirden idrar, amuru arndrrsa, dam suyla (nasl) arnrsa ve o (su) borudan aaya (nasl) akarsa bu ehrin ve evin kt dili de bu ritelle ayn ekilde temizlensin ve onu sel baskn denizin iine tasn.

______________________________________________________________ 42 43 44 45 Bitirdiinde, byc ritel tehizatn bakr kabn iine koyar. Tanrlar onun zerine koyar ve onlar yukar kaldrr. Onlar bozkra gtrr ve oraya, iaretlenmi olan yere tanrlar yerletirir, ritel tehizatn da

264

46 47 48 49

nne koyar. arap libasyonu yapar ve 1 kuzu (ve) 8 kuu ANUNNAK ye adar. ve 3 tane ocakta, ince asker taynlaryla birlikte ya, bal yakar ve arab libasyon yapar (ve) yle der:

___________________________________________________________ 50 51 52 53 54 ANUNNAK tanrlar bakn, s[izi]n haracnz yk[s(eltildi. Bu kurban)]lar <ka>bul edin ve evin kan, kir[(lilii, gnah, yalan yere yemini)] nifak nden ilerleyip gitsin, ve (onlar) aaya gtrn.

___________________________________________________________ 55 56 Siz eski tanrlar nere[den ] geldiyseniz, oraya aaya dnn [ ]

___________________________________________________________ 57 58 .. lk tablet bitti kan [(hakknda) ]

Metnin Aklama ve Yorumu: y. Iin ilk satr klasik tantm cmlesi ile balar. u u sorun olduunda, yle yaparm eklindedir. Buradaki sorun bir evin kirlilii ile ilgilidir. Bu evde bir kan suu cinayet ilenmi olmaldr. Kan suunun yan sra, evin paralan (mecazi anlamda), yalan yere yemin etmenin getirdii olumsuzluklar temizlenmeye allacaktr. Riteli kimlii ve yurdu belirtilmeyen bir erkek byc eder. Byc sabah erkenden kirlenmi olan eve girer ve kazma, krek ve URUDUgullubi adnda bir gere kullanarak ukur kazmaya balar. URUDUAL kazma ve URUDUMAR krek cenaze metinlerinde de karmza kmt ve yaklan objeler arasnda yer alyordu. Ancak nc gerecin ne anlama geldii phelidir. Sayn danman hocam Sedat Erkut bana bunun Smerce URUDUGUL827-lu-pi eklinde yazlyor olabileceini ve Hititesinin
URUDU L

AZU icra

walhlupi olmas gerektiini ifade etti. Walh- fiilinin vurmak

anlamndan dolay bu gerecin eki olduu sonucuna ulatk. H. Otten tarafndan

827

Smerce GUL vurmak anlamna gelir, Hititesi walh-dr. Bkz. HWb, s. 275.

265

ekinceli olarak orak olarak tercme edilmitir828. Byc bu gereleri kullanarak evin drt kesini, ocan yann kazar ve URUDUgullubi ile metindeki kayptan dolay tam olarak anlalmayan bir ilem yapar. y. I 9. satrdan itibaren byc, takna DUTU Yeryznn Gne Tanrasna seslenite bulunmaktadr. Ev hakknda ona sorular sorar. Evin ac ekmesinin ve yukar bakmasnn nedenini sorar. Yukar bakmak deyimi evin, ektii acya son vermek iin aray iinde olmasna yaplan bir atf olabilir. y. I 12-17de kendi sorduu sorular cevaplar. Evin ac ekmesinin nedenleri arasnda, birinin bu ev halkndan biridir- kan dkmesi, yalan yere yemin etmesi veya eknu- giysisini evin stne ykmas sralanr. eknu- giysisi bir eit ceket ya da palto olarak tanmlanmaktadr829. Burada giysinin evin zerine yklmas /frlatlmasndan sz edilmesi tamamyla mecazi anlamdadr ve bir deyimdir. Bu deyimin ne anlama geldii ise phelidir. Belki biri eve ktlk yapmak istedi anlamnda kullanlm olabilir veya evi karartmak, evi acya bomak anlamndadr. H. Otten a gre burada giysi insanla zdeletirilmitir ve giysinin evin stne frlatlmas felaketten sorumlu kiinin ieri girmesi ile ayn eydir830. A. nal bu giysiyle birlikte kullanlan fiilleri aklamtr. Bu fiillerden biri olan huittiyaekmek, eknu- giysisi ile kullanldnda birisini bir eyden sorumlu tutmak, bir eyden tr birisinin yakasna yapmak anlamlarna gelebileceini ne srmtr831. Ayn giysinin pippa- ykmak fiilliyle kullanmnda birinin evi byk bir acya bomas anlamnn kmas mmkn grnmektedir. Ardndan byc evin ac ekmesinin nedenlerini sralanmaya devam eder. Belki de biri eve nifak tohumlar ekmi, beddua etmitir veya evden biri kan dkm, yalan yere yemin etmitir. y. I 16. satrda birinin yapm olduu bir ey, neden olarak gsterilir, onu yapm ve evin iine getirmitir. sminin anlmad bu i kara by olmaldr. Ondan sz etmek bile kirlilii geri getirebilir832. Son olarak birinin evin iinde kan dkm olabilecei neden olarak gsterilir.
828 829 830 831 832

Otten, 1961, s. 117. HWb, s.189. Otten, 1961, s. 143. Bkz. nal, 1980b, s. 170, d.n. 40. Buradaki iin kara by olarak tercme edilmesi hakknda bkz. Otten, 1961, s. 117.

266

y. I 18-21de byc, btn bu ktlklerin evi terk etmesi gerektiini syler ve szlerinin anlamn glendirmek iin evin blmlerini tek tek sayar. Bunlar arasnda evin taganzipa huimpa-833 ahap demesi, .834 yatak odalar, GUNNI835 ocak, halhaltumar-836 evin (drt) kesi ve hila837 K avlu kaplar da vardr. Sralama en iten da doru yaplr. Ktln en son avludan kp evi terk etmesi temennisinde bulunulur. y. I 22den itibaren byc szlerini bir takm ritel ilemler eliinde tekrarlar. Bunlardan ilki avluya kp, oradan purut- denen nesneyi almasdr. Purut-u kerpi olarak tercme etmemize ramen, daha deiik anlamlarn da dikkate almamz gerektiini dnyoruz. J. Friedrich kelime iin amur, kire ve yap harc anlamlarn vermitir838. Chicago Hittite Dictionaryde purut- iin toprak, amur, bina kerpici gibi anlamlar verilmektedir839. Bu durumda byc, avlunun hammaddesinden bir para almtr diye dnebiliriz. Ayn ekilde hilammaryapsndan da kerpi alr. H. Otten purut-un metinde hila- ve hilammar- yaplaryla kullanldna dikkat eker840. Bu yaplarn mimar unsurlar olduunu gz nnde bulundurarak, bycnn onlardan ald purut- nesnesi iin en uygun tercmenin kerpi olacan dndk. Hilammar- yaps H. Otten tarafndan kap yaps olarak tercme edilmitir841. Ancak S. Alp bunu stunlu hol yani avluya alan stunlu revak olarak dnmtr842. Boazky 5 numaral tapnakta ortadaki geni alan (Hof
833

Genellikle tahtadan yaplm malzemenin bana getirilen GI ile kullanlan huimpa-nn deme anlamna geldii hakknda bkz. Boysan-Dietrich, 1987, s. 33 vd.
834

Yatak odas bazen tapnakla ilgili olarak karmza kar. Bkz. Alp, 1993, s.6 ve 92; Darga, 1985, s.61; Popko, 1978, s. 32. Bkz. d. n. 547. Genellikle ke anlamna gelen bu szck yaplarn drt ke ta iin kullanlr; Darga, 1985, s. 34, 38, 55 ve 154; halhaltumar- n a ve ke anlamlarna geldii hakknda bkz. HWb, s. 46. hila-nn avlu anlamna geldii hakknda bkz. HWb, s. 69. HWb, s. 174; Boysan-Dietrich, 1987, s. 7 ve 92. CHD, 1997, s. 395 vd. Otten, 1961, s. 144. Otten, 1961, s. 119. Alp, 1993, s. 330.

835 836

837 838 839 840 841 842

267

kelimesiyle belirlenmitir) hila- avluya, no. 21 hilammar- stunlu revaka tekabl etmektedir (Tablo 4). Bu plann bir ev iinde aa yukar ayn olduunu dnrsek bycnn icraatn gerekletirdii mekann nasl bir yer olduunu gzmzde canlandrabiliriz. y. I. 24den itibaren bir analoji taklit by gerekletirilmektedir. Byc evden dar km kapnn nnde baltayla (metinde
URUDU

ate843) kam (metinde

GI) kesmi ve analoji bysyle kan suunun bertaraf edilmesi temennisinde bulunmutur. y. I 28den itibaren bir baka analoji bys, bu kez sembol olarak su borusu kullanlarak gerekletirilir. Su borusuna (metinde GIPIAN844) hanea- kab ile su boaltlr ve akan suyun geri dnemeyecei gibi, evin bana musallat olmu olumsuzluklarn da geri gelmemesi iin szler sylenir. Burada kullanlan haneakabnn han-845 daldrmak, batrmak fiiliyle ilikili olarak, iinde ok fazla sv barndrabilen byke bir kap olduu dnlmektedir846. Y. Cokun bu kabn iki kurban ilevi yan sra, kartrma ve toplama kab olarak kullanldn ifade eder ve iinden ikinin ekilip alnmasna yarayan en azndan bir marapann sabilecei genilikte bir aza sahip olmas gerektii bilgisini ekler847. Hanea- kabnn
DUG

HAB.HAB ile ayn kap olabilecei de baz metinlerden yola karak-

dnlmektedir848. Bu kabn u anda akladmz by ritelinde su borusuna boaltmak iin kullanlmas, onun iinde ok su barndran byk bir kap olduu dncesini destekler niteliktedir. Ancak bu kap ayn zamanda su borusuna rahata su boaltmaya uygun bir aza da sahip olmaldr. Byc boruya su boaltmak iin byk olaslkla dama kmtr ve iini bitirince kab damdan aa atp parampara eder. Kabn paralanmaya elverili bir malzemeden yapld aka ortadadr. Kabn krlmas
843 844

HWb Erg. 1, s. 2; Tischler, 1977, s. 94.

Banda yer alan GI determinativi sayesinde aatan yapldn anlyoruz. Bu tr borular URUDU bakrdan da yaplabilmektedir. Bkz. HWb, s. 289. HWb, s. 50.

845 846

Cokun, 1979, s. 51de E. H. Sturtevant-G. Bechtel, Hittite Chrestomathy, Philladelphia, 1935, s. 124den aktarlm.
847 848

Cokun, 1979, s. 53 vdd. Cokun, 1979, s. 51, d.n. 186.

268

ise onun bir daha kullanlmasn engellemek iindir. nk o bir arndrma ritelinde kullanlm ve kirlenmitir849. Bu ritelden sonra byc avludan ve hilammar-dan ald kerpici dier ritel gerelerinin (metinde KIN-az Hititesi anniyaz850) olduu yere getirir. y. I 39-42. satrlarda nehir kenarnda bir ritel gerekletirilir. Nehir kenar iin kullanlan kelime wappu- basit anlamda bir nehir kenarn tanmlamaz. Bu ayn zamanda nehir kenarlarndaki ukurlara da gnderme yapan bir kelimedir851. Byc nehir kenarnda yeralt tanrlarna sunmak zere bir takm kurbanlar alr. Bunlarn iinde ya (metinde 852), ayr ayr toprak kaplar iinde bira (metinde KA), arap (metinde GETIN), walhu- ve marnuwan- ikisinden oluan sv kurbanlar ile yal ekmek (metinde NINDA...DE.A), krnt (metinde memal-853) ve arpa orbas (metinde TU7BA.BA.ZA854-855) vardr. Yal ekmek zerinde biraz durmak istiyoruz. NINDA...DE.A genellikle yeralt tanrlar iin, ukurlara sunulan zel bir ekmek tr olarak bilinmektedir. Hatta bu ekmekle ilgili olarak Hititler asla par- blmek, paralamak fiilini kullanmazlar. Yal ekmek ierii ya ve baldan856 oluan bir ekmek olduu iin Trke karln helva olarak dnenler de olmutur857. Eer helva tercmesini kabul edersek yeralt tanrlarna, orba, tatl ve ekmek krntlarndan? oluan tam teekkll bir n hazrlandn grrz.

Ritelden geriye kalanlarn yok edilmesi gerektii konusundaki yasa metni iin bkz. Blm IV. 3. Hitite anniia- yapmak, icra etmek fiilinden tretilmi isim. KIN-az veya anniyaz iin bkz. HWb, s. 281; Tischler, 1977, s. 30.
851 852 853 850

849

Bkz. d.n. 339. HWb, s. 277.

memal-in krnt anlam iin bkz. HWb, s. 140; tlm kaba un anlam iin bkz. CHD, 1980, s. 265 vd.

TU7 lapa, pre, orba isimlerinin bana gelen determinativdir. Eski yazl UTL iin bkz. HWb, s. 300 (Hititesi parr- olarak verilmitir); TU7nin Hitite karl hakknda ayrntl bir tartma iin bkz. Hoffner, 1974, s. 102 vd.
855 856

854

BA.BA.ZA arpa ezmesi anlamna geldii hakknda bkz. Rster - Neu, 1989, no. 205.

Baln yeralt tanrlar iin ok gzde bir sunu olduu hakknda bkz. Hoffner, 1967a, s. 394. Hoffner, 1974, s. 196 vd.

857

269

Bu n sunulmadan nce byc bir kuzuyu (metinde SIL858) tutup (metinde har- fiili), ukurda aaya doru keser. Bu kuzunun Yeryznn Gne Tanras iin kesildiini anlyoruz. nk hemen ardndan satr 43den itibaren byc ona hitaben bir konuma yapar. Bycnn konumasnda analoji (taklit) vardr. Bu kez mitolojik bir ykye gnderme yaplr. Tanra Hannahanna ocuu nehir kenarndan nasl aldysa, ben insanolu da nehir kenarna Eski Tanrlar armak iin yle geldim ifadesinde Hannahannann insanolunun yaratlnda oynad roln vurgulan sz konusudur. Blm II. 3de belirttiimiz gibi metinlerde ounlukla DGule ile pe pee anlan DINGIR.MAH (Hititesi Hannahanna)n reme ve yaratma gcnden, bir ritel metninde u ekilde sz edilir: tanrlar gkyz ve yeraltn paylarlar, nehir ise apayr bir yer alr, kendisine temizlii, yaam ve reme gcn alr, DINGIR.MAH ve DGule ise nehir kysnn tanr(a)lardr859. Burada tanra Hannahannann nehir kenarnda insan amurdan? yarat ile slamiyet inancna benzer ekilde- ile kendisinin Eski Tanrlar armas arasnda bir paralellik kurmutur. Daha sonraki satrlarda greceimiz gibi kendisi de Eski Tanrlar nehir kenarnda amurdan yaratma giriiminde bulunur. y. I 46dan itibaren Yeryznn Gne Tanrasna hitaben yaplan konuma devam eder. Onun byk kapy amas860 ve hem kendisinin hem de eski tanrlarn yeraltndan yukar kmas iin ricada bulunur. Sorunun halledilmesi iin bu gereklidir. y. I 49dan itibaren isimlerini bildiimiz ANUNNAK tanrlarn yani Eski Tanrlar tek tek sayar ve onlarn yukar kmas iin Yeryznn Gne Tanrasna bir kez daha yalvarr. Buradaki saylar sekizdir. Yeryznn Gne Tanras ile birlikte dokuza kar. Byc 53. satrdan itibaren kendi ruh halinden aslnda temsilcisi olduu ev ahalisinin ruh halinden- sz eder. Hrsl? ya da fkeli gelmediini bilakis sorunu zmek iin geldiini sylemeye alr. Evi saran olumsuzluklardan bir kez daha sz eder. Anlald kadaryla bu olumsuzluklar hem gkyzn hem de yeraltn kzdracak kadar byktr (ancak byc bu nemli
858 859 860

Kelimenin kuzu anlamna geldii hakknda bkz. Ertem, 1965, s. 83 vdd; HWb, s. 292. Otten- Siegelova, 1970 s. 32 vd; Collins, 2002a, s. 231, d.n.15. Yeraltnn byk kaps hakknda bkz. Blm II. 2.

270

sorunu gerekletirdii ritelle halledecektir; yapt iin ne kadar elzem olduunu vurguluyor). y. I 58den itibaren byc Kumarbi destannda Frtna Tanrsnn Eski Tanrlar yeraltna sr konusunu gndeme getirmitir861. Onlar Frtna Tanrsnn bycs tarafndan yeraltna srlmlerdir862. y. II 1den itibaren Frtna Tanrsnn bycsnn sylemi kabul edildii szler, riteli icra eden byc tarafndan tekrarlanr. Bir evde ad geen olumsuzluklar olduu takdirde eski tanrlarn yukar kp bu kirlilikleri almalar ve onlarla birlikte yeraltna geri dnmeleri ve onlar ellerinden, ayaklarndan iyice balayp kara topraa gndermeleri gerektiini bizzat Frtna Tanrsnn bycsnn sylemi olduu ifade edilerek eski tanrlar ikna edilmeye allr. Bu srada byc nehir kenarndan bal (metinde IM863) alr ve y. I 39-41de yanna alm olduunu belirttii yiyecek sunularn ukura yerletirir; ikileri de (ukura) libasyon yapar. Burada kullanlan fkran yukar alr ve onu iinde balar ifadesine herhangi bir anlam veremedik. ukura sunulan kurbanlardan sonra satr 13de bycnn bartsn (metinde
TG

kurear864) yere serdiinden sz edilir865. Byc bartsnn zerinde yrr

ve onlar ieri girerler. Ritel nehir kenarnda gerekletirildiine gre girilen yer neresidir bilemiyoruz; belki de eve geri dnld. Ancak bundan sonra ritel nehir kenarnda devam etmektedir. y. II 15den itibaren bycnn az nce nehir kenarndan alm olduu bal ya ve balla (metinde LL866) kartrmasndan sz edilir. Bu karmdan ekil verilecek bir hamur elde etmitir ve bu hamurdan ismini verdii tanrlar haner eklinde yapar ve onlar yere koyar. Bu tanrlar oraya yerleir ifadesi, haner ekli

861

Frtna Tanrsnn kendinden nceki tanrlar yeraltna srnn anlatld tanrlar sava Kumarbi Destan iin bkz. Blm II. 3.

862

Frtna Tanrsnn bycs mitolojide veya ritelde Frtna Tanrsn temsil eden ahs olabilir. Bu konu hakknda bkz. Collins, 1997, s. 169, d.n. 11.

IM (Hititesi wilan-) n balk, kil anlamlar hakknda bkz. HWb, s. 277; Rster-Neu, 1989, no. 337; Boysan-Dietrich, 1987, s. 9.
864 TG 865 866

863

kurearn kadnlarn kulland ba rts olduu hakknda bkz. HWb, s. 117.

Ba rtsnn yere serilmesi cezbetme bysne bir rnek olabilir! Hititesi milit-dir. HWb, s. 282; ar ve bal iin ayrca bkz. Hoffner, 1974, s. 123 vd.

271

verilen tanrlarn yere saplandn ve sapl ekilde yerde dimdik durduklarn gzmzn nnde canlandrmamza neden oluyor. y. II 21den itibaren byc 4 testi (metinde
DUG

HAB.HAB867) arap, somun

(metinde NINDA.GUR4.RA868), krnt, arpa orbas ve gangati- yemeini yanna -byk olaslkla kendisi iin- alr. Elleri amura bulam olan byc yorulmu ve bu yiyecekleri hak etmitir. Elleri kirlendikten sonra kendisi iin yiyecek aldn daha sonraki satrlarda tekrar greceiz. Bu iecek ve yiyeceklerin iinde ilk defa karmza kan gangati- yemeidir. Bu orba ya da yemek? gangati- isminde bir bitkiden yaplmaktadr. Bitkinin bugn hangi isimle anld tespit edilememitir. Ancak bizim iin en dikkat ekici zellii, gangadai- klt bakmndan temizlemek, kefaret etmek fiili ile ilikili olmasdr869. Ayn zamanda bu bitkinin parkui-870 temiz sfatyla da karakteristik bir yaknl vardr871. Bu nedenlerden dolay gangati- yemeinin ritelimizde zellikle tercih edildiini dnyoruz. Byc daha sonra suya gitmekte ve suyla konumaktadr. Bu su, kenarnda ritelleri gerekletirdii nehrin ta kendisi olmaldr ve daha nce de belirttiimiz gibi nehir alt ve st dnya arasnda ayr bir kimlii olan kutsal bir oluum olarak kabul edilmektedir. Byc nehre hitaben, grmeye geldiini syler ve sorgulanma/yarglanma talep eder (bize gre gnaha ve kirlilie bulam ev ahalisinin temsilcisi olarak). Bu srada tardan sz eder (metinde DGAAN872) ve tarn kendisiyle birlikte ayrdan geldiini anlatr. Baka metinlerde Tanra tarla ilgili olarak karmza kan ayrlarn tar deyimini hatrlatmaktadr873. Byk olaslkla yannda tara ait bir tasvir, belki bir heykel veya heykelcik vardr. Byc kendisine temsilci olarak Tanra tar semi grnmektedir. Bu nedenle
867 868 869 870

tar sslenir. y. II 26dan itibaren

tarn sslenmesinden sz

Bkz. Blm III. 1. 3. 3. Bkz. Blm I. 3. 1. 2. Hoffner, 1974, s. 112; Ertem, 1987, s. 41.

Temiz, kirlilikten arndrlm, ritel anlamda saf anlamlar iin bkz. CHD, 1997, s. 163 vd.
871 872 873

Bunu ispatlayan metin yeri iin bkz. Ertem, 1987, s. 41. Laroche, 1947, s. 96. Otten, 1961, s. 149.

272

edilmektedir. Sol kulana muhtemelen gzel grnl bir ku (metinde uraurakuu874) eklinde kpe takarlar ve bana da bir elenk? koyarlar. Burada eknugiysisi yeniden karmza kar. Bize yle geliyor ki, bu giysinin tanraya giydirilmediinden sz edilmektedir. Ancak niin byle yapldn, yoksa bunun iinde eknu- giysisinin getii bir deyim mi olduunu bilemiyoruz. Metinde kayp vardr. Belki de tanrann plaklna tar tasvirleri genellikle plaktr- gnderme yaplmaktadr. Ku eklinde kpe taklmasyla, kanatl tar tasvirleri arasnda bir balant kurmak ok mu zorlama olur bilemiyoruz? y. II. 30dan itibaren tar konuturulur. Bundan sonra metnin byk bir ksmnda tarn azndan konuulacaktr. Byk olaslkla bycnn azndan, onun tasviri konuturulmaktadr. Su kaynandan (metinde P), sazlktan (metinde SUG) ve pitin- suyunun tanrsndan875 gelmesinin nedeni olan suyu zellikle ister, onu bana verin der. Bu su, arnm olan, saf sudur ve kan, kirlilii, yalan yere yemini ve hatta hilammar- (dier soyut olumsuzluklarn yannda, bir bina unsuru olarak istisna oluturmaktadr, belki de btn bu olumsuzluklarn eve oradan girdii dnld iindir), dedikodu, beddua, gnah ve nifak temizleyecektir. y. II 36dan itibaren su kaynann tanraya cevab anlatlr. Su kayna ona suyu yedi kere veya sekiz kere ekip bunlarla libasyon yapmasn, dokuzuncu kez ektii suyu ise almasn syler. Buradaki dokuz says metindeki yeralt tanrlarnn saysyla ilgili olabilir. tar sonunda istedii arndrma suyunu bu ekilde alacaktr. y. II 39-40da metinle ilgisi tam olarak anlalamayan bir ifade yer almaktadr. Sz konusu satrlarda meydana gelmi olan tahrip de konunun anlalmasn gletirmektedir. Kumarbinin tahtndan sz edilmektedir. Daha sonra salarnn akacandan (metinde ar- fiili) sz edilir. Salarn ak, bir rman ya da bir suyun ak gibi dnlmtr876. Burada iirsel bir ifade kullanlm gibidir. Bize yle geliyor ki, burada anlan salar tara aittir. Sanrz, bir nceki satrlarda tarn suyu ekmesi srasnda sarf ettii gayret, salarnn suyla btnleip, suyun gittii

874 875

Daha ok fal metinlerinde kullanlan bir ku tr. Bkz. Ertem, 1965, s. 210 vd.

Tanra tarla ilgili baz metinlerde ad gemektedir. Bkz. Otten, 1961, s. 151. Tanrlatrlm bir su olmas muhtemeldir. Ar- fiilinin rmak ve su ak iin kullanld hakknda bkz. Otten, 1961, s. 151.

876

273

yere kadar uzanmasna, Kumarbinin tahtna ve Yeryznn Gne Tanrasna kadar akmasna neden olmaktadr. y. II 41den itibaren tarn suyu gtr ve ahinin (metinde SR.D.AMUEN 877) hemen onun ardndan denizden baka bir su getirii sz konusu edilir. ahin tarn ald suyun yerine, suyu hi tkenmeyen denizden su

tamaktadr. H. Otten, burada kuun insana zg bir davran sergilediine dikkat eker878. Arndrma suyunu alm olan tarn, suyu sana, szleri de soluna koyduu hakkndaki beyandan sonra 44. satr biter. y. II 45-46da tarn Niniveden ok hzl bir ekilde geldii belirtilir ve hz ahinle kyaslanr. Grne gre tar ahinden bile daha hzl gelmitir. Bu satrlarda akla kavuturmamz gereken nokta tarn geldii yerdir. Metnin bandan beri ad anlan tar, Ninive879den gelmektedir. Ninivenin tar ise Hitit panteonunda da kabul grm bir tanradr ve Hattua ehrinde klt vardr880. Ninivenin tarnn metinlerde tanra hara ile birlikte anlmas her ikisinin de Hurriler tarafndan Hitit panteonuna dahil edildiinin kantdr ve aslnda Eski Mezopotamya tanralar olan bu iki tanra, Hurri kimliine brnerek Hitit panteonuna girmitir881. Hurrilere ait Kumarbi Destanna bakarsak tarn auka882 adyla Niniveli olarak anldn grrz883. Bu durum, Hurrilerin tar kltn Niniveden aldklar ve Hattuann da bu klt olduu gibi kabul ettii kansn glendirmektedir. Ayrca H. Otten, Niniveli tarn adnn anlmasnn, ritelin kkenine dair bir ipucu olduunu belirtmektedir884. y. II 42den itibaren ahine atfta bulunulmas ve onun hzna gnderme yaplmas, kularn yeralt dnyasyla ilikilerine k tutar niteliktedir. Kanatl
877 878 879

Bu kuun dier yazllar ve Hititesi iin bkz. Ertem, 1965, s. 195 vd. Otten, 1961, s. 151.

Eski ve nemli bir Asur merkezi olan Ninive, M.. 7. yzylda Asur bakenti yaplmtr ve bugnk Musul ehri yaknlarndadr. Bkz. V. Sevin, Yeni Asur Sanat I: Mimarlk, Ankara, 1991, s. 37. Gurney, 1977, s. 6. Gurney, 1977, s. 15. auka, tarn Hurrice addr. Bkz. Laroche, 1947, s. 58. Hoffner, 1990, s. 49. Otten, 1961, s. 152.

880 881 882 883 884

274

yaratklarn hz, her iki dnya arasnda arac, tayc ve haberci olmalarna olanak tanmtr. Dikkati eken bir dier nokta, tarn ahinden daha hzl olduu hakkndaki ifadedir. Eer tar ahinden daha hzl ise mutlaka kanatldr. Metinde tarn kanatl olduundan sz edilmemitir. Ancak onun hz hakkndaki tanmlama kanatl olduuna phe brakmamaktadr. Tasvirli sanat eserlerinde tarn genellikle kanatl olduunu Blm I. 3. 3de belirtmitik. y. II. 47de tarn daha nce kaynaktan ektii arndrma suyunu sana, sz ise soluna koyduu bilgisi tekrar edilir. imdi o suyu sa tarafa serper ve sol tarafa da dua niteliindeki szleri syler. y. II. 49dan itibaren tarn szlerini okuruz. Kirlenmi olan evin iine iyiliin girmesi iin yakarda bulunur. Ayn ekilde ktln, evin iine giren iyiliin? gzleriyle aranp, bulunmas ve dar atlmas iin dua eder. Ayrca arndrma suyunun, ritelin bandan beri tekrar edilen kirlilik unsurlarn kt dil, kirlilik, kan, gnah ve bedduay dar atmas temennisinde bulunur. Bundan sonra analoji (taklit) by niteliindeki szleriyle, saman kirlilie/ktle, rzgar da iyilie benzeterek rzgar nasl saman pn (metinde izzan-885) denizin tesine tayorsa, iyilik de ktl denizin tesine tasn eklinde duasna devam eder. y. II. 57-58da kirliliin uzaklara, bir daha geri dnemeyecei yerlere gitmesini ister. rnek olarak temiz (metinde uppi-, temizlik yan sra kutsalla da vurgu yapar) dan iini ve derin su kaynaklarn gsterir. Buradan anlyoruz ki, hem dalarn hem de su kaynaklarnn iine hapsettii eyleri geri gndermesinin mmkn olmad inanc vardr. H. Otten, dan nne getirilen temiz/kutsal sfatna dikkat eker ve dalarn kutsallnn gstergesi kabul eder886. y. II. 59dan itibaren, bizzat riteli yneten byc tarafndan gerekletirilen ritel ilemlerden yeniden sz edilmeye balar. Byc somunu bler (metinde NINDA.GUR4.RA) ve arab libasyon yapar. Suyu (byk olaslkla kaynaktan) yedi kez eker ve dker, sekizinci kez ektii suyu dkmeden koyar. Burada tarn su ekme hareketi tekrar edilmektedir. Ancak bu sefer dokuzuncu deil, sekizinci su dklmeden korunur. Bundan baka byc su kaynandan iki kez yedier tane ta (metinde pai-) alr ve onlar bir eyin iine atar. Metindeki kayptan dolay talarn
885 886

zzan- ya da ezzan-n saman anlamna geldii hakknda bkz. Blm III. 1. 3. 3. Otten, 1961, s. 152.

275

neyin iine atld tam olarak anlalamyor; ancak metnin devamnda iki kez yedier tane kappi-nin alnd ve kovann (metinde GAL887) iine atld sylendii iin, bir nceki satrda okunamayan ksm GAL kova olarak tamamlamak mmkndr. Buradaki kappi- somut bir ey olmaktan ok bir l birimi olarak tanmlanmaktadr888. Daha sonra krmz yn (metinde SG=yn, SA5=krmz889) alp, bunu ismi metinde belirtilmeyen bir eye balar. Krmz ynn kullanm bir cezbetme bys taktii olabilir. y. II. 66dan itibaren ritel evin iinde devam eder. Byc evin iine su getirir. Metinde belirtildiine gre aletler (metinde -NU-DU890) evin iindedir ve bu yzden byc, suyu da buraya getirir (bu su, kaynaktan ekilen arndrma suyu olmaldr). Btn bunlar puriya-891 masasna koyar. Puriya- masas, metnin konseptinden de anlalaca zere bir sunaktan ok masa ilevi grr. Yeralt tanrlarna kurbanlarn sunulduu ritel metinlerinde sunaklara rastlamak hemen hemen imkanszdr. Ritel tehizatnn (metinde KIN-an) hepsini ise ANUNNAK tanrlarnn huzuruna yerletirir. y. II. 70den itibaren bycnn kan tanrs ad verilen bir ekil vcuda getirmesi anlatlr. Bu tasviri yapmak iin, ritelin banda evden ve avludan ald kerpici, bir takm madenleri (metinde K.BABBAR892 gm, GUKIN893 altn, AN.BAR894 demir, NAGGA895 kalay), ta (metinde NA4), bal ve ya, pimi topraktan (GIR4) ve hasrdan (AD-KID) yaplm eyalar kullanr. Byk
Blm I. 3. 1. 1de GAL kabn kadeh olarak dnm ve bu ekilde tercme etmitik. Ancak burada byk boy bir GAL kab sz konusudur ve bu kap iin kova tercmesi uygun grnmektedir. eitli boyutlarda GAL kaplarnn varl hakknda bkz. Cokun, 1969, s. 33 vd.
888 887

y. II. 64n kovann iine iki kez yedi kappi- ls atar eklindeki tercmesi iin bkz. Collins, 1997, s. 170; kappi-nin kk anlamna geldii hakknda ayrca bkz. Tischler, 1977, s. 491. Rster - Neu, 1989, s. 345 ve 347. HWb, s. 314.

889 890 891

Puriya-nn masa olarak tanmland hakknda bkz. Hoffner, 1967b, s. 86; nal, 1996, s. 42.
892 893 894 895

Rster- Neu, 1989, no. 69 ve s. 332; HWb, s. 281. Rster- Neu, 1989, no. 69 ve s. 324; HWb, s. 276. Rster- Neu, 1989, no. 8 ve s. 306; HWb, s. 265. Rster- Neu, 1989, no. 8 ve s. 339; HWb, s. 287.

276

olaslkla bunlar tane ya da toz halindedir; bal ve ya ile kartrldnda hamur kvamna gelir ve byc bu hamura rahatlkla ekil verir. H. Otten, heykelin yapmnda ev ve avludan alnan kerpicin kullanlm olmasn, tanr heykeli ile arndrlan mekan arasnda bir iliki kurma abas olarak yorumlar896. Yaplm olan kan tanrs (metinde ena DINGIRLIM) ahsiyeti olan ve tapnm gren bir tanr deildir. Bu metinde yeraltn, kirlilii ve ktl simgeleyen bir ekil olarak ilk defa karmza kar. Kan tanrs, taranzipi- ocak sekisinin nne oturtulur. y. II. 74. satrdan sonra tohumlarla (metinde NUMUN897) yaplan bir baka ilemden sz edilir. Byc tohumlar el deirmeni (metinde NA4 ARA5898) ile tr ve tlm olanlar deirmen ta (metinde (metinde
NA4 NA4

hararazi-899) bazaltyla

kunkunuz-900) vurarak iyice ezer ve un kvamna getirir. Burada

deirmen tann yapmnda bazalt kullanlm olduu ayrca dikkatimizi ekmektedir. y. II. 77-81de bycnn ezmi olduu tohumlarla kugulla- yap anlatlr. Kugulla- yapmndan geriye kalanla ise kurtal- yapar. Bu iki objeden ilkinin ne olduuna dair kesin bir fikir yoktur. Kugulla-y bir tr kap olarak tercme edenler olmutur901. Ancak S. Erkut kugulla-nn asla DUG determinativi ile kullanlmadn belirtmi ve kelime iin en uygun tercmenin kre, top, topak ya da yuvarlak ekil olacan ne srmtr902. Metnimiz iin bir kaptan ok topak ya da yuvarlak ekil tercmesi ok daha uygun dmektedir. Ezilmi tohumlar, yuvarlak bir ekil verildikten sonra kan tanrsnn huzuruna konulmutur. Tohumlardan olumu bu har, kan tanrs ya da onun simgeledii yeralt iin uygun bir sunu olarak dnlmtr. Bu sunuya yuvarlak ekil

896 897 898 899 900 901

Otten, 1961, s. 152. Rster- Neu, 1989, no. 12 ve s. 344; Hititesi warwalan- bkz. HWb, s. 289. Rster- Neu, 1989, no. 333 ve s. 307; HWb, s. 265; ayrca bkz. Hoffner, 1974, s. 132. Hoffner, 1974, s. 132 ve 134; Tischler, 1977, s. 171. HWb, s. 116.

HWb, s. 115; Tischler, 1977, s. 617; bir bitki ismi olarak bkz. Tischler, 1977, s. 617 ve Ertem, 1987, s. 46. S. Erkut, The Hittite Word kugulla-, TAD, S. 40, s. 107 vdd; ayn neri iin ayrca bkz. Puhvel, 1997, s. 234.

902

277

verilmesi ise, iyilik sembollerinin her zaman yuvarlak olarak tasvir edilmesiyle ilgili olabilir! Tohumlarn geri kalanyla yaplan kurtal- ise, cenaze metinlerini ele alm olduumuz Blm III. 1. 3. 3de de akladmz gibi, bir tr sepet olmaldr903. Ancak cenaze metinlerinde kamtan yaplan eyalarn bana konan GI determinativi ile anld halde burada determinativsiz kullanlmtr. Bunun nedeni ise aktr. Burada kurtal-, ezilmi ve hamur kvamna getirilmi tohumlarla yaplmtr. ine doldurulan amura, daha nce ekil verilmi olan ANUNNAK tanrlar yerletirilir ve kurtal- iindeki tanrlarla birlikte, kan tanrsnn aasna, byk olaslkla yere konur. Ay. III. 1de byc, ezilmi tohumlara elleriyle ekil verdii iin kirlenmi olan ellerini ykar ve daha nce olduu gibi kendisine orba ve yemek alr. Ay. III 2den itibaren bycnn gerekletirdii takdis ve kurbanlar anlatlr. lk nce kaynaktan getirdii suyu, baka bir suya libasyon yapar. Suyla yaplan libasyon, ok nadir olarak karmza kan bir libasyon trdr. Su, ok zel durumlarda libasyon svs olarak kullanlmaktadr904. Suyun ritellerde kullanm amac, onun arndrma/temizleme zelliinden kaynakl olmaldr. Zaten riteller de kirlilikten arndrma amacyla dzenlenir. Suyla yaplan libasyondan sonra, yine ayn suyla bir kuzu takdis edilir (metinde BAL-ti905, su libasyonu iin kullanlan fiille ayn fiildir). Suyun arndrc zellii kuzu iin de kullanlmtr. Daha sonra bu kuzu kesilir (metinde hatta-) ve kan topraktan yaplm kovaya (metinde huppar-906) braklr. Kan dolu kova kan tanrsnn huzuruna, aaya, byk olaslkla yere konur. Ay. III 6-12de bycnn, yukarda akladmz kurbanlar sunuundan sonra ANUNNAK tanrlarna hitaben yapt konuma aktarlr. Byc konumaya Hitite olmayan ve anlam bilinmeyen alli mamma907 szleriyle balar. Bu bir ar ifadesine benzemektedir. nk hemen ardndan byc, evin durumunu karara
903 904 905 906

Bkz. d.n. 654. Suyun libasyon svs olarak kullanl hakknda bkz. Gurney, 1977, s. 29. Smerce BALin Hitite ipant- ile ayn anlama geldii hakknda bkz. Blm I. 3. 1. 1.

Metinde iine kan aktld iin byk boy olduu dnlm ve kova tercmesi uygun grlmtr. Huppar-n biriktirme/toplama kab olduu ve eitli boyutlara sahip olduu hakknda bkz. s. 187.
907

Bu szlerin Luwice olabilecei hakkndaki teklif iin bkz. Otten, 1961, s. 153.

278

balamalar iin tanrlar ardn syler. Evin iindeki kan almalarn ve bu kan kan tanrsna havale etmelerini, onun da kan yeraltna gtrp, oraya mhlamasn (metinde tarmi- fiili) ister. Kan iin mhlamak ifadesinin kullanlmas, yeralt tanrlarnn genellikle kl eklinde dnlmesi ve bu metinde de daha nceki satrlarda bycnn onlara kl ekli vererek yere saplamas ile paralellik oluturmaktadr. Ay. III 13de byc, ANUNNAK tanrlarnn huzurunda, haner (metinde GR908) kullanlarak yeni bir ukur aar909. Bu ukur, metinde tanr determinativi ile birlikte kullanlan ap-dir. At ukurun iine yeralt dnyas iin, sv kurbanlar sunar. Bunlar ya, bal, walhi- ve marnuwan- ikisinden olumaktadr. Bu ikilerin libasyonundan sonra ukura bir ekel (metinde GN910) gm frlatr ve sonra ukurun zerini keten el bezi (metinde GADA A QA-TI911) ile rter. H. A. Hoffner, kurbanlar sunulduktan sonra, kirliliin veya ktln yeraltndan yukar kmamas iin ukurun aznn iyi kapatlmasnn ok nemli olduunu belirtir ve bu durumu yeraltndaki tun palhi- kaplarnn kapaklarnn kurundan olmas ile karlatr. Buradaki keten bezinin, narin bir kapak olmakla birlikte kurun kadar etkili olduunu vurgular912. Ay. III 17den itibaren, byc ukur tanrsna, kendisine sunulmu? olan arnma tahtn (metinde parkunuma
TI GI

.A) ve arnma tehizatn (metinde parkunuma

KIN ) tetkik etmesi iin arda bulunur. Metnin bandan beri karmza kan ritel tehizatnn tanr tarafndan tetkik edilmesi iin arda bulunulmasn doal karlyoruz. H. Otten da, tanrnn bir kenarda oturarak ritelin tamamn izliyor ve tetkik ediyor olabileceini ne srer913. Ancak tetkik edilmesi istenen arndrma tahtnn riteldeki ilevi konusu aydnla kavuturulamyor. Belki de tanrnn oturduu dnlen veya tanr tasvirinin oturtulduu taht olabilir.

908 909

HWb, s. 274.

Ritel metinlerinde ukurlarn almas iin kullanlan aletlerin anlam hakknda bkz. Hoffner, 1967a, s. 394. Bir arlk ls. Rster- Neu, 1989, no. 209 ve s. 321; HWb, s. 273. Rster- Neu, 1989, no. 173 ve s. 318; HWb, s. 272. Hoffner, 1967a, s. 399. Otten, 1961, s. 153.

910 911 912 913

279

Ay. III 19-20de ritelde kullanlan baz madenlerin de teraziyle (metinde

GI

RIN ZI.BA.NA914) tetkik edilmesi arsnda bulunulur. Daha nceki satrlarda ZA.GN915) ve akik ta (metinde
NA4

ad geen ve kan tanrsnn yapmnda kullanlan madenlere lapis lazuli (metinde

NA4

GUG916) da ilave edilir. Maden ve deerli

talarn sralamasna bakarsak gmn her zaman en bata yer aldn grebiliriz917. H. Otten, burada gerekletirilen ilemin, ritelde kullanlan maden ve deerli talarn
918

deerinin

teraziyle

tespit

edilmesine

ynelik

olduunu

belirtmektedir

Ay. III 21-25den metindeki tahribat nedeniyle herhangi bir anlam kartmak mmkn gzkmyor. Sadece bycnn bir eyi krp, ocaa frlattn okuyabiliyoruz. Ay. III 26dan itibaren ANUNNAK tanrlarna gzda verildiini gsteren ifadelerle karlayoruz. Ritele konu olan evin durumuna zm getirmedikleri taktirde yeryz ve gkyz arasnda skp ezilmeleri iin, riteli yneten byc tarafndan direktifte bulunulur. Evin iinde bulunduu zor durum yasal bir meseleymi gibi ele alnp, dava (metinde DI) olarak adlandrlmtr. Burada yeryz havana, gkyz tokmaa benzetilir (analoji taklit- by yntemi). Yeralt tanrlar davay karara balamazlarsa, hi kimse onlar iin ekmek kurban yapmayacaktr ve onlar artk sedir aacnn (metinde faydalanamayacaklardr. Ay. III 32-33de ku kurbanlaryla karlayoruz. Byc, tr belirtilmeyen 3 ku (metinde MUEN) alr ve bunlardan ikisini ANUNNAK ye, ncsn ise ukur tanrsna adar (metinde BAL). Burada kullanlan BAL (Hititesi ipant-) fiili adamak yan sra takdis etmek veya sunmak anlamna da gelmektedir. Ancak kularn sz konusu sunma ileminden sonra hayatta kaldklar muhakkaktr. ipantfiili eer canl kurbanlar iin kullanlyorsa, kurbann lmedii bilinmektedir. Bu
914 915 916 917

GI

ERIN919) serinliinden

Rster- Neu, 1989, no. 178, 327 ve s. 322. Rster- Neu, 1989, no. 366 ve s. 359; HWb, s. 300. Rster- Neu, 1989, no. 366 ve s. 323; HWb, s. 275.

Gmn yeralt tanrlarnn en ok sevdii maden olduu hakknda bkz. Hoffner, 1967a, s. 395. Otten, 1961, s. 153. Ertem, 1987, s. 82 vdd; Rster- Neu, 1989, no. 62 ve s. 316; HWb, s. 271.

918 919

280

metindeki kular iin de ayn ey geerlidir. Kular alld zere yakarak kurban edilmi olmaldrlar. Ancak onlarn yakl hakknda metinde bilgi verilmemitir. Atete piirilip, tanrlarn huzuruna konduklarn daha sonraki satrlardan reniyoruz. Ay. III 34-38de yeralt tanrlar iin hangi kurbanlarn tesis edildiine dair dikkat ekici bilgiler aktarlmaktadr. Byc, yeralt tanrlarna sr ve koyun kurban edilemeyeceini, nk onlar yeraltna sren Frtna Tanrsnn, onlara kurban olarak sadece kular uygun grdn dile getirir. Ay. III 39dan itibaren yeralt tanrlar iin hazrlanan zengin bir kurban listesiyle karlayoruz. Byc ncelikle biraz nce kurban edilen kular atete piirip (metinde IZI-it zanu-920), tanrlarn huzuruna koyar. Daha sonra pimi kularn yanna sulu bira (metinde KA.GAG(.A)921) ve 4 tane buhurdanlk (metinde A.DA.GUR922) brakr. Yeralt tanrlar, nlerine konan biray gzleriyle iebileceklerdir. Buhurdanlklar sayesinde de duman sunusundan faydalanmalar salanr. Bunlarn yan sra tanrlarn huzuruna konan ve hububatlarn ounluu oluturduu kansz kurbanlarn says olduka kabarktr. Aada liste halinde verdiimiz bu kurbanlar, genellikle metinlerde birlikte anlrlar: E: arpa ya da arpa tohumu veya genel olarak tohum923. Hititesi halki-dir ve metinlerde genellikle buday ile yan yana, ondan nce veya sonra yazlr924. ZZ: buday, kzlca buday925. Metinlerde arpa ile yan yana anlmaktadr. Bizim metinimizde de arpa ve budayn, arpa nce gelmekle beraber, yan yana yazld grlmektedir926.

920 921

Hititesi happinit zanu-. Bu konu hakknda bkz. d. n. 221.

Bu ikinin kalitesi bir bira olduu hakknda bkz. Rster - Neu, 1989, s. 329; kalitesi olduu iin su orannn fazla olduu dnlm ve H. Otten tarafndan sulu bira olarak tercme edilmitir. Biz de bu tercmeyi benimsedik. Bkz. Otten, 1961, s. 133.
922 923 924 925

Buhurdanlk olarak tercme edildii hakknda bkz. Rster - Neu, 1989, s. 304. Ertem, 1987, s. 4; tercme iin ayrca bkz. Rster - Neu, 1989, s.350. Ertem, 1987, s. 5. Ertem, 1987, s. 8; tercme iin ayrca bkz. Rster - Neu, 1989, s. 361.

281

eppit-: zira bir mahsul927. Anlam tam olarak bilinmemektedir. Bir tr tahl veya onun tohumunu ifade ettii konusunda mterek fikirler vardr928.
929

Parhuena-: J. Friedrich tarafndan bir iki tr olarak tercme edilmitir.

. Ancak

metnimiz bize, onun bir iki olduuna dair ipucu vermemektedir. Hububatlarn arasnda saylmas, onlardan biri olduunu gsterir. H. Ertem bunun, ekmei de yaplan buday ya da arpa cinsinden bir bitki olduunu sylemitir930.

G.GAL: nohut. G.GALin bugn hangi tr bitkiye karlk geldii hakknda deiik grler vardr. H. A. Hoffner onu nohut olarak deerlendirmi ve bir bayramda yemeinin de yapldn ve yemesi iin krala getirildiini iaret etmitir931. Biz de bu deerlendirmenin nda G.GALi nohut olarak tercme ettik. Baz uzmanlar onun fasulye932 veya bezelye933 olduunu dnmlerdir. G.GALin fasulye olmas bize gre imkanszdr. nk fasulyenin anavatan Gney Amerikadr. M. S. 16. yzylda Avrupaya geldii, Anadoluya ise 250 yl kadar nce getirildii bildirilmektedir934. Bu durumda Hitit Dnemi iin fasulyenin varlndan sz edemeyiz. Ancak nohut iin ayn ey geerli deildir. Nohudun anavatan Anadoludur ve btn dnyaya buradan yaylmtr935.

Arpa ve budayn yan yana kullanld baka metin rnekleri ve budayn deirmende un haline getirilii hakknda Hitit metinlerinden yola karak verilen bilgi iin ayrca bkz. Hoffner, 1974, s. 65 vd.
927 928 929 930 931 932

926

Tercme iin bkz. HWb, s. 190. Ertem, 1987, s. 27; Hoffner, 1974, s. 77 vdd. HWb, s. 160. Ertem, 1987, s. 25. Hoffner, 1974, s. 97.

G.GALin fasulye olarak tercme edilii hakknda bkz. HWb, s. 274; Ertem, 1987, s. 29. Rster - Neu, 1989, s. 322. S. Zengin-N. Kaya, Taze Fasulyenin Trkiye ve Dnyadaki Durumu, http://www.batem.gov.tr/urunler/sebzelerimiz/fasulye/fasulye.htm

933 934

935

H. Bayrak et al., Bor Uygulamasnn Nohut eitlerinde Verim ve Verim Unsurlarna Etkileri, S.. ZFD 19 (35), Konya, 2005, s.66.

282

Ancak bezelye nerisini de gz ard edilemez. nk o da vatan Anadolu olan bir bitkidir936. G.GAL.GAL: bakla937. G.GAL.GAL Smerogramn bakla dnda byk fasulye938 ya da byk bir bezelye tr939 olarak adlandranlar da vardr. G.TUR: mercimek?940 veya bezelye?941. Biz bu iki seenek iinde mercimei tercih ettik ve metinde G.TURun karl olarak mercimek yazdk. Her ikisinin de anavatan Asya olmasna ramen, mercimek eski alardan beri tketimi daha yaygn olan bir bitki olarak karmza kar. zellikle yemeinin Eski Msrda fakir halk tarafndan rabet grd aktarlmaktadr942. Mercimek bugn de Anadoluda ok tketilmekte ve sevilmektedir. Bezelyeye kyasla ok daha popler olduu sylenebilir. KAR-a: anlam kesin olarak bilinmeyen bir tahl tr943. KAR-adan elde edilen unun arndrma zellii olduu, stle yaplan hamurunun beddua ve kt byy iine ektii ve bunlarn kurban ukurlarna, yeralt dnyas tanrlar iin sunulduuna dair bilgilere, metinler sayesinde ulalmtr944. DIM4 BAPPIR: malt945. Bir arpa rndr ve bira yapmnda kullanlmaktadr.

936

Bezelyenin anavatannn Anadolu olduu hakknda bkz. N. Nazlcan, Bitkilerin Anadolu Serveni, http://www.yasamdersleri.com//a21.asp?id=3120. Ertem, 1987, s. 30; Hoffner, 1974, s. 98. HWb, s. 274. Rster - Neu, 1989, s. 322. Hoffner, 1974, s. 95. Ertem, 1987, s. 31; HWb, s. 275; Rster - Neu, 1989, s. 323. Mercimek, http://www.tencereonline.com/yemlex/sonuc.asp?id=3803 Ertem, 1987, s. 21 vd. Bu deerlendirme iin bkz. Hoffner, 1974, s. 77. Rster - Neu, 1989, s. 311.

937 938 939 940 941 942 943 944 945

283

E.LSAR: kini946. J. Friedrich bu bitkiyi bir cins soan olarak tercme etmitir947.

HAHUR.KUR.RA: Bunun kays aacnn meyvesi kays veya zerdali olduu konusunda fikir birliine varlmtr948.

UD.TIR BABBAR: emen. UD.TIR GE6: rekotu.

Beyaz ve siyah renkte trleri olan UD.TIR bitkisi iin kimyon tercmesi kabul edilmi grnmektedir949. Bu konudaki literatr deerlendiren H. Ertem, kimyon bitkisinin tohumlarnn ya da meyvesinin siyah ya da beyaz renklerde olmayndan dolay beyaz kimyon ve siyah kimyon tercmelerine pheyle yaklamtr. H. A. Hoffner ise bunlarn kimyongillerden bitkiler olduunu sylemi ve Trke emen ve rekotu ile karlatrmtr. Biz de bu karlatrmaya dayanarak kelimeleri emen ve rekotu olarak tercme ettik. MUN: tuz950. Tuzun bu hububat, meyve ve bitkilerin arasna girmesi kendisinden sonra gelen lakarwan- bitkisi ile ilikili olabilir. H. Ertem metinde ikisinin yan yana kullanlmasn, tuz ve lakarwan- bitkisinin bir btnlk arz edebilecei dncesine balar951.

Lakarwan-: zdelii tam olarak salanamam olan bu bitki, J. Friedrich tarafndan ritellerde kullanlan bir bitki tr olarak tercme edilmitir952.

946

Rster - Neu, 1989, s.350; Ertem, 1987, s. 50; kiniin Eski Yakndouda ok kullanlan bir baharat tr olduu hakknda bkz. Hoffner, 1974, s. 104 vd. HWb, s. 293.

947 948

HWb, s. 276da da elmas olarak yazlmtr. Kays tercmesi iin bkz. Ertem, 1987, s. 63 vd; Rster - Neu, 1989, s. 335; kaysnn Eski Yakndouda en sevilen yaz meyvelerinden biri olduu hakknda bkz. Hoffner, 1974, s. 38. Rster - Neu, 1989, s. 356. HWb, s. 286; Rster - Neu, 1989, s. 3. Ertem, 1987, s. 47. HWb, s.125.

949 950 951 952

284

Titapala- ve eniye-: bu iki bitki tr hakknda herhangi bir malumata ulaamadk.

Byc listede verdiimiz yiyecek maddelerinden birer para alr ve bu paralarn hepsini tanrlarn huzuruna koyar. Ay III 47den itibaren, metindeki byk kayplar konuyu anlamamz gletirmektedir. Anladmz kadaryla byc sulu biray alp, tanrlarn evresinde dolatrr, belki dker ve bu ilemlerden sonra ritelin birinci gn sona erer. kinci gn byc koyun, sulu bira, somun ve araptan oluan kurbanlarla eve girer. Bundan sonra ne yaptn tam olarak aydnlatamyoruz. Bir yere iaret koyar. Sonra da tanrlara hitaben konumaya balar. Ay III 54den itibaren, bycnn konuma yapt tanrlar metinde ilk defa karmza kmaktadr. Bu tanrlar Gkyznn ve Yeryznn/Yeraltnn Memeartisi, Ay Tanrs (metinde DEN.ZU) ve Iharadr. Memearti ve Iharann tanra olduklarn ve yeraltyla ilikilerini Blm II. 3de aklamtk. Ay Tanrs da Eski Mezopotamya inancna gre gkyznde grlmedii zamanlar yeraltnda geirdii iin bir tr yeralt tanrs olarak kabul edilir. Gkyz ve Yeryznn Memeartisi ifadesi bize Gne Tanrasn hatrlatmaktadr. nk o hem gkyzne kmakta hem de yeryzne inmektedir. Ancak hem gkyzn hem de yeraltn ziyaret eden bir baka tanr Ay Tanrsdr. Memeartinin Iharann bir epitheti olabilecei konusundaki fikri Blm II. 3de belirtmitik. Eer yanlmyorsak burada ayn tanrsal varla deiik biimde sesleniliyor olabilir. H. Otten, tanrnn da Hurri kltr blgesine ait olduunu belirtmitir953. Ritelin kkeni de bu kltr blgesinden geliyor olmaldr. Ay. III 55de byc bu tanrnn yan sra, yalan yere yemin, beddua, gnah ve kan gibi btn olumsuz durumlara da tanrymlar gibi hitap etmektedir. Ay IV 1den itibaren bycnn konumas devam etmektedir. Byc btn bu ktlklerin kendi kendilerini geriye itmesi arsnda bulunur. Bu satrlarda byc, evin bana musallat olan btn aclarn aa devrilmesi/yeraltna gitmesi iin bizzat yeralt dnyasnn kendisine seslenir.

953

Otten, 1961, s. 155.

285

Ay IV 5den itibaren tekrar kurbanlar devreye sokulur. Cieri kzartp keser ve somunu paralar. Bir ksmn ukurun stne bir ksmn da ocaa koyar. arapla iki kurban yapar, biray da dker. arap iin, iki kurban olan BAL-anti (Hititesi ipant-) terimi kullanlrken, sulu bira iin lahuwai- dkmek fiilinin kullanlmas, buradaki birann libasyon iin uygun grlmedii sonucunu kartmamza neden oluyor. me kamlar (Tablo 28) da oraya braklr, ancak onlar hi kimsenin kullanmad zellikle belirtilir. Burada ritele katlanlardan sz ediliyor olmaldr. Ritelde kullanlan malzeme ve sunulan kurbanlarn hibirinin tketime ak olmadn biliyoruz. Ay III 9da itibaren sunulan kurbanlar gelip almalar iin Ay III 54de adlar anlan tanrlara yeniden seslenilir. Bu kurbanlar alrken, evin ve ehrin kirliliini, kann, yalan yere yeminini, gnahn ve bedduasn da temizlemeleri, ayaklarn ve ellerini balayp, kara topran iine hapsetmeleri istenir. Tanrlar kurbanlar alr almaz, yeraltna geri dnecek ve sz konusu olumsuzluklar da beraberlerinde gtrecek, yeralt da bunlar hapsedecektir. Burada dikkat eken nokta, sz konusu olumsuzluklarn canl varla benzetilip, elleri ve ayaklarnn balanmas isteidir. Ay III 16dan itibaren evin ocak bekilerinden (metinde GUNNIME
L.ME

)sz

edilmektedir. H. Otten bu grevlilerden sz edilmesini, yangn tehlikesine kar nlem alnmasnn art olduunun hatrlatlmas olarak aklamtr954. Ritelin ocakla i ie gerekletii blmlerin nemli yer kapladn dnrsek bu uyarnn zorunlu olduunu anlayabiliriz. Ritel icra edilirken ortaya kabilecek byle somut bir sorun iin ocak bekilerinin uyarlmas ve onlarn ne yiyip ne ieceklerinin dahi kayda alnm olmas, olayn ciddiyetini aka gzler nne sermektedir. Byc, byk olaslkla ak arazide/rmak kenarnda gerekletirmi olduu ilemleri bitirmi ve eve dnmtr. Evin iinde hazr bulunan tanrlara reverans yapar ve daha nce kendisi iin alm olduu arpa orbas ve gangati- yemeini, bira ve araplar birlikte tanrlara kurban eder. Ay. III 21den itibaren, libasyonu gerekletirdikten sonra yapt konumadan sz edilmektedir. Konumasna bulunduu yeri belirtmekle balar. Az nce evde libasyon yapan byc, bu kez ak arazidedir. Adeta ku gibi umaktadr. Ya da daha nce belirttiimiz gibi bu ritel, bir byc grubu tarafndan icra edilmektedir.
954

Otten, 1961, s. 156.

286

Ay. III 22. satr aka anlalamyor. Yine bir yerin iaretlenmesi (metinde iaretleme fiili GUL-a) sz konusudur. Tanr determinativi ile birlikte kullanlan GUL-ae ifadesi de metinde yer almaktadr. Metinlerde genellikle Tanra Hannahanna ile birlikte anlan Gul- tanrlarnn955 burada karmza kmas onlarn kaderi tayin etme rolleri ile ilgili olabilir956. Bu metinde Hannahanna ile yan yana anlmamlardr. Ancak ritelin birinci gnnde Tanra Hannahannaya atfta bulunulmutur. aretleme iin kullanlan fiilin de, kaderi tayin eden bu tanrlarn isimleri ile ayn olmas, iaretleme, tayin etme anlamna gelen fiilin onlarn adndan tretildiinin veya tam tersinin gstergesi olabilir. Metindeki kayptan dolay olay tam olarak yorumlayamyoruz. Ancak ak arazide bir yerin iaretlendii ve bu iaretlemede Gul- tanrlarnn rol olduu sonucuna varyoruz. Ay III 23den itibaren byc Gkyz ve Yeryznn Memeartisinin kimliinde yeralt tanrlarna direktifte bulunur. Onlar btn olumsuzluu ve kirlilii happutri- ile balayp ekerek gtrmeli ve birileri de arkadan itmelidir. Burada kirlilii ve dier olumsuzluklar balamak iin kullanlan happutri-, J. Tischler tarafndan sr koma ii iin kullanlan deriden yaplm bir madde olarak aklanmtr957. Happutri-nin baland ve ekerek gtrlen sr ile, ritele konu olan durum arasnda bir benzerlik yaratlmtr. Ktlk ve kirlilik, srn baland gibi balanacak ve onun ekerek gtrl gibi arkadan ite ite gtrlecektir. Burada bir analoji yaplmtr. Ay III 29dan itibaren rnekler kullanlarak yeni bir analoji (taklit) by yaplr. Ko ve koyun tanrlarn huzuruna yerletirilir. Onlarn iftlemesi ve koyunun gebe kal hikaye edilerek, doum olay ile evin kirlilik ve kandan kurtulmas arasnda balant kurulur. Ev kan ve kirlilii douracak, kara toprak da onu iine alp hi brakmayacaktr. Ay III 37den itibaren baka bir analoji bysne geilir. Bu kez yamurun temizleme ve arndrma zellii ile icra edilmekte olan ritel birbirine benzetilir ve ritelin yamur gibi tm kirlilii denizin derinliklerine tamas ars yaplr.

955 956

Her zaman oul haldedirler. HWb, s. 275; Laroche, 1947, s. 98.

Gul- tanrlarnn kaderi tayin etme rolleri iin bkz. H. Otten-J. Siegelova, Die hethitischen Gul-Gottheiten und die Erschaffung der Menschen, AO 23, 1970, s. 38. Tischler, 1977, s. 168.

957

287

Bunlar bycnn kapan szleridir ve gerekletirmi olduu ritelin etki ve gcn arttrmaktadr. Ay III 42den itibaren ritelin artk bittii ve bycnn ritel eyalarn toplad anlatlr. Bu eyalar bakr bir kabn (metinde URUDUKAxPA958) iine koyar. Tanrlar da onlarn zerine koyar. Bu tanrlar ritelin banda balk, ya ve bal karmyla vcuda getirdii tanrlar olmaldr. Sonra bu bakr kab yukar kaldrp, onlar bozkra iaretlemi olduu yere getirir. Anlalan byc ritel tehizatn almak iin eve dnm ve aldktan sonra bozkra geri gelmitir. Tanrlar iaretlenmi olan yere yerletirir ve ritel tehizatn da onlarn nne koyar ve son olarak onlara kapan kurbanlarn sunar. lk nce arapla iki kurban sunar. Sonra bir kuzu ve sekiz tane kuu ANUNNAK tanrlarna adar. Kuzu mutlaka Yeryznn Gne Tanras, kular ise bu ritelde saylar sekiz olan ANUNNAK tanrlar iindir. Ayrca orada hazr bulunan tane ocakta asker taynlaryla birlikte ya ve bal yakar ve tekrar arapla iki kurban gerekletirir. Kurbanlarn yakl dikkati ekmektedir. Bu ileri yaparken bir taraftan konumaktadr. Ay III 50den itibaren byc ANUNNAK tanrlaryla, sunulan kurbanlar kabul etmeleri iin zorlayc bir tarzda konuur. Evin kannn, kirliliinin, gnahnn, yalan yere yemininin ve nifaknn nden ilerlemeleri, arkadan ANUNNAK tanrlarnn onlar izlemesi iin talimat verir. Bylece sz konusu olumsuzluklar ANUNNAK tanrlarnn gzetiminde, gvenli bir ekilde yeraltna gnderilmi olur. Ay III 55-56da eski tanrlar uurlanr. Artk onlarn ii bitmitir ve mekanlar olan yeraltna dnmeleri gerekir. Son olarak kan hakkndaki ritelin sona erdii tabletin bittii ifade edilir.

958

Bakrdan bir alet ya da kap olduu hakknda bkz. Rster - Neu, 1989, s. 328

288

SONU
Hititlerde kurban sunmay gerektiren durumlar, iki balk altnda snflandrdk. Bu snflandrmann, gkyz tanrlarna ve yeralt tanrlarna sunulan kurbanlar eklinde somutlatn gstermeye altk. Her ikisinde de ortak olan zellik, sunulan kurbanlarn genellikle insanlarn da rabet ettii yiyecek ve ieceklerden olumasdr. Ayrldklar nokta, bu kurbanlarn sunulu tarzndaki farkllktr. Kendisinden nce gelen tanrlar yeraltna srm olan tanrlar gkyz tanrlar, yeraltna srlenler ise yeralt tanrlar ya da bir baka deyile eski tanrlardr. Gkyz tanrlarna sunulan kurbanlarn, zel bir beklenti olmakszn, geni zamanda her eyin iyi olmas temennisiyle, dzenli olarak kutlanan bayramlarda veya gnlk ve aylk olarak gerekletirildiini ortaya koyduk. Anladmz kadaryla, gkyz tanrlarnn gnln ho etmek, Hitit yaamnn byk bir blmn kapsamaktayd. Bununla birlikte yeralt tanrlarnn da azmsanmayacak lde Hitit yaamna girdiini ve kurbanlardan nasibini aldn tespit ettik. lm ise her zaman olduu gibi gndemdeydi ve her cenazenin ardndan, lye kurbanlar sunuluyordu. Dorudan lye sunulan ve gerek anlamda l kurban olarak

nitelendirilebilecek kurbanlarn cenazelerde gerekletirilenler olduu sonucuna vardk. Cenaze trenleri bittikten sonra, lm olan eski kral ve kralielere dzenli olarak sunulan kurbanlar da l kurbanlar bal altnda deerlendirmeyi uygun grdk. Bununla birlikte ata klt kapsamnda ele aldmz bu kurbanlar l kurbanndan ok, lm kral ve kralielerin kurumlam mezarlarna kurban olarak dnmekteyiz. Cenaze trenlerinde sunulan kurbanlara dair Hitit bakentinde aa kartlan yazl belgeler, krallarn ya da kralielerin cenazeleri hakknda bilgi vermektedir. Hitit lkesinde bir kraln/kralienin lmesi, genel gidiatta bir sapma ve sancl bir dnemin balangc olarak alglanmaktadr. En azndan metinler bize byle olduunu gsterir. Kral veya kralienin lmnn Hatti lkesinde yaratt byk yanky ve genel gidiattaki sapmay dile getirmesi asndan, cenaze riteline ait metinlerde karmza kan alli watai byk kayp/byk gnah? deyimi, bize gre cenaze ritelinin

289

zn yanstmaktadr. lmn istenmeyen ve znt veren bir durum olduunu en ak biimde ifade ettiini dndmz iin, bu deyimi ayrntl bir ekilde ele aldk. Cenaze trenlerinde gerekletirilen kurbanlarla bu deyimin arasnda sk bir iliki olduu sonucuna ulatk. nk kraln lm Hitit yaamn felce uratmtr ve bu sancl dnemin atlatlmas iin alli watai riteli dzenlenmelidir ve kurbanlar sunulmaldr. stelik ritel bu ilerde uzman olan bir byc kadnn nderliinde gereklemektedir. Sancl bir dnemin veya olumsuz bir durumun stesinden gelmek iin dzenlenen ritellerin ounlukla yeralt tanrlarn arma amac tadn gz nnde bulundurursak, cenaze ritelleri ile yeralt tanrlarna kurbanlarn sunulduu by ritellerinin birbirinden ok farkl olmad sonucuna ularz. Her iki tr ritele de byclerin yn verdiini bildiimiz iin, cenaze ritellerinin ve yeralt tanrlar iin dzenlenen by ritellerinin birbirine ok yakn olduu sonucuna varyoruz.. l kurbanlar sz konusu olduunda, kral veya birinci dereceden kral soyundan kiilerin -ldklerinde tanr olduklar iin- bu kurbanlardan en fazla nasiplenen l kiiler olduklarn, cenaze ritellerini konu alan Hitit ivi yazl metin rnekleri sayesinde ortaya koyduk. Hayatta olduklar srece insanlar zerinde kurduklar hegemonyann, lmlerinden sonra da devam edecei inancnn Hitit Dnemi Anadolu insan iin geerli olduunu dnyoruz. Bununla birlikte toplumsal hiyerarinin alt basamaklarndaki insanlarn da llerini memnun etmekten geri durmadklarn ve len kiinin cenazesi srasnda her trl kurban ritelini gerekletirdiklerini, M.. 2. bin yl halk mezarlklarnda tespit edilen belgeler sayesinde anladk ve anlatmaya altk. lmden sonraki yaam konusunda da baz aklamalar yaptk. nk llere sunulan kurbanlarn amalarndan biri, lmden sonraki yaamda onlarn rahat etmesini salamaktr. nsanlarn ldkten sonra gittikleri yer, yle bir yerdir ki, ller kzdklar zaman, yaarken ellerinde bulunmayan bir takm doa st glerle donanp geri dnerek felaketlere sebep olabilirler. Buras insan zihninde, insanlarn lmeden asla gremeyecekleri bambaka bir dnyadr; btn olumsuzluklarn ve ktlklerin iinde barnd bir dnyadr. Blm II. 2de anlattmz gibi buras sradan llerin yaad dnya olan yeraltdr.

290

Krallarn cenaze trenlerinde, onlarn ldkleri zaman tanr olduklar aka gzler nne serilse de, lm krallarn ruhlarnn da yeraltnn karanlk dehlizlerinden gemeden kl gkyzne kp tanrlar arasna karamayacaklarn gsteren bir takm ipularn yakaladmz sanyoruz. Cenaze treni metinlerinde rnekleri bulunan kurbanlarn sadece llere deil, yeraltnn efendilerine de sunulmu olduu grlmektedir. zellikle cenazenin 8. gnnde gerekletirilen riteller aka yeralt dnyasyla iletiim kurmak amacn tamaktadr. Cenaze metinlerinde bu durum dile getirilmese de, ukura gnderme yaplmas ve yeralt tanrlarnn ok sevdii domuz ve ku kurbanlarnn kullanlmas, bugnn, yeralt tanrlarna adandna dair phe brakmamaktadr. Cenazenin 13. gnnde de kularn yaklarak kurban edilii lye sunulan kurbandan ok, onun gidecei mekan iin tasarlanmtr. Bu mekanda huzurlu olmas, sz konusu kurbanlar sayesinde gerekleecektir. Onun gittii yerde huzurlu olmas ise Hitit lkesinin refah ile ok yakndan ilikilidir. lye sunulan kurbanlarn yan sra yeralt ve yerst tanrlarna da eit lde pay ayrlmas, bu amacn lnn gittii yerde rahat etmesi- gereklemesi iin onlarn ibirliini salama abasndan baka bir ey deildir. Bu nedenle onun cenazesinde sunulan kurbanlar, hem gkyz tanrlar, hem de yeralt tanrlar iindir. Doal olarak len kiinin kral ya da kralie olarak tanrlar katnda yer alaca hesap edilerek ona da kurbanlardan pay ayrlr. Esasen ritelin amac lye kurban sunmaktr; cenaze srasnda tanrlara kurban sunulmas, onun kar gzetildii iindir diye dnyoruz. Yeraltnn Gne Tanrasnn lm gnnde kral kiiyi elinden tutup gtrd yer, yeralt dnyas olmaldr. ldkten sonra tanr olan bir kral iin elbette yeralt dnyasnn ebedi bir mekan olduunu dnmyoruz. ldkten sonra gne tanrsna dntkleri iin, dier sradan insanlardan farkl olarak, gne tanrasnn kendisi gibi istedikleri zaman yeraltn terk edebilirlerdi. Oradan kap kurtulmaya yetkili olan kiiler sadece kral kiilerdi. Bu durumda krallarn lmden sonra -tanrya dnseler bile- yeraltna inmekten kurtulamayacaklarn ve hatta orasyla srekli iliki iinde bulunacaklarn ortaya koymu oluyoruz. Bunu ispatlayan en gzel kantlardan biri II. Murilinin karsnn hastalndan duyduu znty dile getirirken sarf ettii cmlelerdir: onun

291

hastalna duyduum znt, benim de ruhumu kara topraa yaklatryor. Bunun dnda, ata kltne adanm olan ve eski krallarn kemiklerinin durduu mezar yaplarnn yeralt tanrlarnn adlaryla birlikte anlmas, bayramlarda bu mezarlarn ziyaret edilerek yeralt tanrlarna kurbanlar sunulmas, kral lmlerin yeralt dnyasyla yakn ilikisini gsteren dier delillerdir. Btn bu yazl belgelerin yan sra, Yazlkaya B odasnn IV. Tuthaliyann l kltne adanm olduu iddiasndan yola karak, tezimize grsel rnek de salamaktayz. B odasnda tasvir edilen tek insan olan IV. Tuthaliya, koruyucu tanrs arruma dnda, yeralt tanrlarnn arasndadr. B odasnda yeraltnn efendisi olarak anlan Nergalin dier tasvirlere kyasla ok byk boyutta ve grkemli bir ekilde resmedilii, bu mekanda yeralt dnyasna ait unsurlarn hakim olduunu gsterir. lme neden olan ve onun yaklat korkusunu uyandran baz durumlar vardr. Bunlar hastalk, sava, cinayet, ktlk, zihinsel rahatszlklar, sava vb. durumlardr. Bu durumlarda yeralt tanrlarna sunulan kurbanlarn gndeme gelmesi lm ve yeralt balants iin bir baka kant oluturmaktadr. Bu tr olumsuzluklardan dolay sknt eken kral bile olsa, yeralt tanrlarn arld bir ritel sipari etmekte, nasl olsa lnce tanr olacam diye dnmemektedir. Riteli gerekletirenler ise byclerdir. Yeralt dnyas ile iletiim kurmak iin bynn araclna bavurmann kanlmaz olduunu bu tezde gsterdik. Zorlayarak ve eitli kurbanlarla kandrmaya alarak yeralt tanrlarn aran byclerin onlardan istedikleri eyin ne olduunu belirlemeye altk. Kurbanlarn yeralt tanrlarna sunuluundaki kendine zglk, sorumuzu cevaplandrmamza yardmc oldu. Kurban ritellerinin bir ukurun etrafnda icra edilmesi ve sunulan kurbanlarn ounlukla bu ukurun iine doru yaplmas bilgisi, konuyu akla kavuturmak iin yol gsterici oldu. Ekmek ve iki gibi cansz kurbanlar sradan bayram trenlerinde yapld gibi paralanyor ve dklp salyordu. Ancak canl kurbanlar bazen kesilmekle birlikte ounlukla yaklyordu. Yeralt tanrlar iin en gzde kurbanlarn ise etten ok kan ve ya olduu, bal ve hububat eitlerini ise ok sevdikleri anlalmtr. En dikkat ekici nokta hem canl kurbanlarn kesilsin veya yaklsn- hem de cansz kurbanlarn gmlmesiydi. Kurbanlarn ritele katlanlarca yenilip iildiine

292

dair hemen hemen hi kayda rastlanmaz. Canl kurbanlar arasnda bykba hayvanlarn bulunmay da ilgin bir ayrntdr. Tezimizde ele aldmz ritel metninde bunun nedenini akladk. Grnrdeki neden, riteli icra eden byc tarafndan ifade edilmitir. Ancak biz bykba hayvanlarn pahal kurbanlklar olduunu bildiimiz iin, bunun gerek nedenini, srekli olarak sipari edilen ritelleri en ucuz bir ekilde gerekletirme isteine balyoruz. nsanlarn skntlarnn lnceye kadar devam ettii ve her seferinde bycye gittikleri dnlrse buna maddi gleri yetmeyecektir. zellikle ikinci dereceden tanrlar iin byle bir skntya demez. Yine de bu aklamann tarafmzdan yaplm bir speklasyon olarak

dnlmelidir. nk bu sonucu destekleyen bir belge bulunmamaktadr. Biz gmme ve yakma uygulamasnn altnda yatan neden olarak kirlilik kavramn gsterdik. Bu kavram, zellikle yeralt tanrlarna sunulan kurbanlarn konu edildii Hitit ivi yazl metinlerinde karmza kmaktadr. Bu bilgiden yola karak, yeralt dnyasnn, bir baka deyile de kara topran ve yeralt tanrlarnn kirli kabul edildiini ve kirlilik kavramyla zdeletirildikleri sonucuna vardk. Hitit Dnemi Anadolu insan, bana gelen felaketi kirlilik olarak nitelendiriyor ve kirlilii kaynana, yeraltna/kara topraa gndermek iin bu ritelleri dzenliyordu. Yeraltna sunulan kurbanlar da, byclerin araclyla, riteli sipari eden kiinin tad kirliliin aktarld nesneler haline dnyordu. zerine kirlilik yklenmi olan kurbanlarn da yeralt tanrlarnn sevdii cinsten olmasna zen gsteriliyordu. nk bu kurbanlarn onlar tarafndan bir rpda alnp yeraltna gtrlmesi hayati bir meseleydi. Bu sayede arnma gerekleecek, kirlilik kara topran derinliine hapis olacak ve riteli sipari eden kii psikolojik olarak rahatlayacakt. Hitit Dnemi Anadolusunda sancl bir dnemin veya baka olumsuz durumlarn stesinden gelmek iin yeralt tanrlaryla iletiime gemenin zorunlu olduu inanc ve bu inan dorultusunda gerekletirilen kurbanlar hakknda vermi olduumuz bilgileri bu ekilde sonuca balyoruz. Hititlerde llere ve yeralt tanrlarna sunulan kurbanlarn, znde kurbann asl amacn barndrd gereini ortaya koyduk.

293

Kurban eer lye sunuluyorsa, ona duyulan sevgi ve sayg yan sra, korkudan da kaynakldr. Onu rahat ettirmek ve gittii yerde huzurlu olmasn salamak o kadar nemlidir ki, aksi takdirde yaayanlarn dnyasna felaketler yadrabilir. Gittii yeri ise yeralt dnyas olarak tanmladmz iin llere sunulan kurbanlarla yeralt tanrlarna sunulan kurbanlar arasnda belirgin bir paralellik olduu sonucuna vardk. Ancak krallarn cenazeleri iin durum biraz farkldr. Kurbanlar trene katlanlarca tketilir. Bu tketim bir cenaze yemei olarak da tanmlanabilir. Bununla birlikte bayram trenlerindekine benzer ekilde tanry ier, ekmei bler, libasyon yapar gibi jestlerin tarifi cenaze ritelinin dorudan yeralt dnyasna ynelik dzenlenen bir ritel olmadn gzler nne sermitir. Ancak yeraltna kurban sunarken kullanlan baz yntemlerin ksmen de olsa burada karmza kmas, cenaze ritelinin her iki dnya arasnda balant kuran bir ilevi olduunu gstermitir. Bu durumun nedeni, lm gnnn, yaamn lmle bulutuu snr olmasyla aklanabilir. Ortada bir ceset olmasna ve onun iin alanmasna, yas tutulmasna ramen hayat devam etmektedir. Onun iin ve onun gittii yer iin kurbanlar sunulacak, ancak yaayanlar da ihmal edilmeyecektir. Sanyoruz bu duygularn etkisi altnda, bayram trenleri ile yeralt trenleri karm bir cenaze prosedr ortaya kartlmtr. Bu karmn ortaya kmasnda, kraln ldkten sonra tanr olduu ve lm sonras mekannn hem yeralt hem de gkyz olduu inanc byk rol oynamtr. Dorudan yeralt tanrlarna sunulan kurbanlarda ise gkyz tanrlarna sunulan kurbanlarda olduu gibi tanrlarn gcnden faydalanma amac vardr. Ancak bu gten talep edilen tek ey kendilerine ait olan ktlk ve kirlilii sonsuza kadar yaadklar mekana, yeraltna, bir baka deyile cehenneme gtrmeleri ve hep orada tutmalardr. Ancak bunun iin ok getir. Pandorann kutusu bir kez almtr. nsanlarn, bir gn btn bu ktlklerin yok olaca umuduyla abalamaktadrlar.

294

TABLOLAR

295

Tablo 1. Anadolunun Eskia Tarihi kronolojisini gsteren zaman cetveli. M. A. Dinol, Hititler, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi I, stanbul, 1982, s. 16dan alnmtr

296

Tablo 2. M.. 2. bin yl Anadolu haritas (Lokalizasyonlar grecedir; zellikle Bat Anadolu yer isimleri tartmaya aktr). T. Bryce, Hitit Dnyasnda Yaam ve Toplum, (ev. Mfit Gnay), Ankara, 2003, s. 15den alnmtr

297

Tablo 3. Hattua ehrinin plan M. Darga, Hitit Sanat, stanbul, 1992, s. 78, Res. 62den alnmtr

298

Tablo 4. Hattua Yukar ehirde 5 numaral tapnan plan S. Alp, Beitrage zur Erforschung des hethitischen Tempels: Kultanlagen im Lichte der Keischrifttexte, Ankara, 1993, Abb. 3bden alnmtr

299

c Tablo 5. a. Boazky yukar ehirdeki 5 numaral tapnan kuzeyinde yer alan a odasnda bulunmu olan tanrlatrlm Tuthaliya tasviri. M. Darga, Hitit Sanat, stanbul, 1992, s. 192, Res. 196dan alnmtr b. Ayn tasvirin izimi. M. Darga, Hitit Sanat, stanbul, 1992, s. 192, Res. 197den alnmtr c. Tasvirin bina iinde olas grnne dair rekonstrksyon. M. Darga, Hitit Sanat, stanbul, 1992, s. 193, Res. 199dan alnmtr

300

Tablo 6. Kayseri ili snrlar iinde bulunan, III. Hattuili ve Puduhepay tanr ve tanraya libasyon yaparken gsteren kaya kabartmas ve izimleri. E. Akurgal, Hatti ve Hitit Uygarlklar, stanbul, 1995, Lev. 56adan alnmtr

301

Tablo 7. nandk vazosu. T. zg, nandktepe: Eski Hitit anda nemli Bir Klt Merkezi, Ankara, 1988, Lev. Gden alnmtr

302

Tablo 8. nandk vazosu frizlerinin izimi. T. zg, nandktepe: Eski Hitit anda nemli Bir Klt Merkezi, Ankara, 1988, Res. 64den alnmtr

303

Tablo 9. Eski Hitit Dnemine ait nandktepe kabartmal vazosunun alttan ikinci frizinden ayrnt, iki sunma sahnesi. T. zg, nandktepe: Eski Hitit anda nemli Bir Klt Merkezi, Ankara, 1988, Lev I-3den alnmtr

Tablo 10. Eski Hitit Dnemine ait nandktepe kabartmal vazosunun alttan nc frizinden ayrnt, boann kurban edilii sahnesi. T. zg, nandktepe: Eski Hitit anda nemli Bir Klt Merkezi, Ankara, 1988, Lev. H-1den alnmtr

304

Tablo 11. Eskiyaparda ele gemi ve Eski Hitit dnemine ait olan bir kap paras zerinde kurban edilmek zere bekleyen inek. T. zg, nandktepe: Eski Hitit anda nemli Bir Klt Merkezi, Ankara, 1988, Lev. L-4den alnmtr

305

Tablo 12. Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesinde sergilenen M.. 3. bin yla ait Alacahyk kral mezarlarnda ele gemi olan altn kadeh E. Akurgal, Hatti ve Hitit Uygarlklar, stanbul, 1995, Lev. 12den alnmtr

Tablo 13. Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesinde sergilenen M.. 3. bin yla ait Alacahyk kral mezarlarnda ele gemi olan altn ibrik. E. Akurgal, Hatti ve Hitit Uygarlklar, stanbul, 1995, Lev. 11den alnmtr

306

Tablo14. Boazkyde ele gemi uzun boyunlu kap rnekleri a. S. Alp, Hititlerde ark, Mzik ve Dans, Hitit anda Anadoluda zm ve arap, Ankara, 1999, s. 83den alnmtr b. M. Darga, Hitit Sanat, stanbul, 1992, s. 217, Res. 225Cden alnmtr

307

Tablo 15 a. Eski Hitit Dnemine ait tapnan kefedildii nandktepede ele gemi gaga azl libasyon kaplarna dair iki rnek. T. zg, nandktepe: Eski Hitit anda nemli Bir Klt Merkezi, Ankara, 1988, Lev. E- 2 ve 3den alnmtr b. Kol biimli libasyon kab. S. Alp, Hititlerde ark, Mzik ve Dans, Hitit anda Anadoluda zm ve arap, Ankara, 1999, s. 81den alnmtr

308

Tablo 16. Bugn New York Metropolitan Museumda sergilenmekte olan Hitit mparatorluk Dnemine ait gmten geyik ritonu ve ritonun boyun ksm zerindeki kabartmalarn izimi Ritonun fotoraf New York Metropolitan Museumun internet sitesinden alnmtr: http://www.metmuseum.org/Works_of_Art/ViewOne.asp?item=1989.281.10&dep=3 Ritonun izimi S. Alp, Hititlerde ark, Mzik ve Dans, Hitit anda Anadoluda zm ve arap, Ankara, 1999, s. 87den alnmtr

309

Tablo 17. Gmten geyik ritonu zerindeki kabartmalardan ayrnt. Libasyon sahnesi S. Alp, Hititlerde ark, Mzik ve Dans, Hitit anda Anadoluda zm ve arap, Ankara, 1999, s. 86dan alnmtr

310

Tablo 18. Muhtemelen Hitit mparatorluk Dnemine ait gmten boa ritonu S. Alp, Hitit Gnei, Ankara, 2003, s. 9, Res. 6dan alnmtr

311

Tablo 19. Boston Fine Arts Museumda sergilenen Hitit mparatorluk Dnemine ait yumruk eklindeki gm ritonun bilek ksm ve bu ksmda yer alan kabartmalarn izimi Ritonun fotoraf Boston Fine Arts Museumun 2007 yl tarihli internet sayfasndan alnmtr: http://www.mfa.org/collections/search_art.asp?coll_package=26156 Ritonun izimi: S. Alp, Hitit Gnei, Ankara, 2003, s. 15, Res. 11den alnmtr.

312

Tablo 20. Ankara Anadolu Medeniyetleri Mzesinde sergilenen Eskiyaparda bulunmu Eski Hitit Dnemine ait bir klt kab

313

Tablo 21. Kltepede bir kadn mezarnda ele geen akik domuz ba T. zg, Kltepe Kani / Nea, stanbul, 2005, s. 203, Res. 237den alnmtr

Tablo 22. Kltepeden domuz ritonu T. zg, Kltepe Kani / Nea, stanbul, 2005, s. 172, Res. 194den alnmtr

314

Tablo 23. Kltepeden bldrcn ritonlar T. zg, Kltepe Kani / Nea, stanbul, 2005, s. 178, Res. 201-202den alnmtr

Tablo 24. Kltepeden uan kartal eklinde riton T. zg, Kltepe Kani / Nea, stanbul, 2005, s. 175, Res. 197den alnmtr

315

Tablo 25. Kabaklda ele geen tasvirli kap parasnda kurban hayvannn takdis edilii T. zg, nandktepe: Eski Hitit anda nemli Bir Klt Merkezi, Ankara, 1988, Lev. 68-2den alnmtr

316

Tablo 26. Alacahyk ortostatlarnda kurbanlk hayvanlarn gtrl. M. Darga, Hitit Sanat, stanbul, 1992, s. 147, Res. 152den alnmtr

Tablo 27. Alacahyk ortostatlarnda alar olduu dnlen l grup M. Darga, Hitit Sanat, stanbul, 1992, s. 145, Res. 150den alnmtr

317

Tablo 28. Kltepe mhr basklarndan iki ayrnt, ime kamlarnn kullanm. A. Mller-Karpe, Hethitische Tpferei Der Oberstadt von Hattusa, Marburg /Lahn, 1988, s. 26, Abb 1/6-7den alnmtr

318

Tablo 29. Yazlkaya A odasnda tanrlarn karlamas sahnesinin izimi E. Akurgal, Hatti ve Hitit Uygarlklar, stanbul, 1995, ek. 39dan alnmtr

319

Tablo 30. Yazlkaya A odasnda tanrlar alay sahnesinin karsndaki duvarda, kral IV. Tuthaliyann Gne Tanrs grntsnde tasviri. S. Alp, Hitit Gnei, Ankara, 2003, s. 19, Res. 14den alnmtr

320

Tablo 31. Yazlkaya A odasnda yeryz hiyeroglifi zerine basan boa adamlar, ellerinin zerinde gkyz hiyeroglifini tamaktadrlar S. Alp, Hitit Gnei, Ankara, 2005, s. 28, ek. 5den alnmtr

321

Tablo 32. Yazlkaya B odasnn kuzey duvar. Yeralt Tanrs ve IV. Tuthaliyay koltuu altna alm olan Tanr arruma. E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, zmir, 1993, Fotoraf 4den alnmtr.

322

Tablo 33

Tablo 34

Yazlkaya B odasndan ayrnt. Solda ba insan, gvdesi yan yana ve ba aa iki aslan, bacaklar yere saplanm bir kl eklinde tasvir edilen bir yeralt tanrs; sada koruyucu tanrs arrumann koltuunun altnda kral IV. Tuthaliya tasviri

Tablo 35. Yazlkaya B odasnda kl tanr ve tanr arruma ve kral IV. Tuthaliya tasvirinin yer ald duvarn tam karsnda 12 yeralt tanrsnn ne doru ilerlerken tasvir edilileri Fotoraflar The Hittite Rock Sanctuary of Yazlkaya, http://www.hattuscha.de/eng/themen/03-yazilikaya/yazilikaya.htm, 26.06.2004 tarihli internet sitesinden alnmtr

323

Tablo 36. Yazlkaya B odasnn genel grnts

324

Tablo 37. Yazlkaya B odas girii M. Darga, Hitit Sanat, stanbul, 1992, s. 166, Res. 171den alnmtr

325

Tablo 38. Ankara il snrlar iinde yer alan ve bir Hitit kral mezar olduu dnlen Gavurkaleden bir grnm M. Darga, Hitit Sanat, stanbul, 1992, s. 184, Res. 188den alnmtr

326

Tablo 39. Berlin Museumda sergilenen Boazky kap sfenksi. M. Darga, Hitit Sanat, stanbul, 1992, s. 120, Res. 124den alnmtr

327

Tablo 40. Konya-Karahyk Kazsnda ele geen kanatl tar heykelcii. S. Alp, Hititlerde ark, Mzik ve Dans, Hitit anda Anadoluda zm ve arap, Ankara, 1999, s. 56dan alnmtr

328

Tablo 41. Kargam. M.. 1. bin yl. Gslerini tutan kanatl tar? Tasviri E. Akurgal, Hatti ve Hitit Uygarlklar, stanbul, 1995, Lev. 103adan alnmtr

329

Tablo 42. Eski Mezopotamya orijinli kanatl tar tasviri Fotoraflar The British Museumun 2000 yl tarihli internet sayfasndan alnmtr: http://www.thebritishmuseum.ac.uk/compass/ixbin/goto?id=OBJ1254

330

Tablo 43. Boston Fine Arts Museumda sergilenen Eski Hitit Dnemine ait Tyskiewicz silindir mhr ve izimi. S. Alp, Hititlerde ark, Mzik ve Dans, Hitit anda Anadoluda zm ve arap, Ankara, 1999, s. 43den alnmtr

331

Tablo 44. Tyskiewicz silindir mhrnden ayrnt. l yakma sahnesi . M. Akyurt, M.. 2. Binde Anadoluda l Gmme Adetleri, Ankara 1998, Lev. 47bden alnmtr

332

Tablo 45. M.. 1. bin yl Ge Hitit Dnemi Malatya kent kaps, kral tanrnn huzurunda bir biriktirme kab iine libasyon yapyor. E. Akurgal, Anadolu Uygarlklar, zmir, 1993, Fotoraf 30 bden alnmtr

333

Tablo 46. stanbul Eski ark Eserleri Mzesi eserleri arasnda yer alan bir kpn st ksmna yuvarlanan silindir mhr basks. S. Alp, Hititlerde ark, Mzik ve Dans, Hitit anda Anadoluda zm ve arap, Ankara, 1999, s. 84den alnmtr

Tablo 47. Boazkyde 20 nolu tapnakta bulunan fil diinden tanrl kompozisyon S. Alp, Hititlerde ark, Mzik ve Dans, Hitit anda Anadoluda zm ve arap, Ankara, 1999, s. 46dan alnmtr

334

B BL YOGRAFYA
AKYURT M., (1998), M.. 2. Binde Anadoluda l Gmme Adetleri, Ankara.

AKURGAL E., (1946), Haberler-Zile Maathy Kazs, Belleten X, 37, Ankara, 220-222. ____________, (1993), Anadolu Uygarlklar, zmir. ____________, (1995), Hatti ve Hitit Uygarlklar, stanbul.

ALEXANDER R. L., (1973-76), The Tyszkiewicz Group of Stamp Cylinders, Anatolia V, Ankara, 141-215. _________________, (1998), Contributions to the Interpretation of the Fraktin Reliefs, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (orum 16-22 Eyll 1996), Ankara, 15-20.

ALKIM U. B.- ALKIM H., (1966), Gedikli (Karahyk) Kazs Birinci n-Rapor, Belleten XXX, Say 117, Ankara, 1-26.

ALKIM U. B., (1976), Haberler-1975 Samsun Blgesi Aratrmalar ve kinci Dnem kiztepe Kazlar, Belleten XL, Ankara, 717-719.

ALP S., (1940), Untersuchungen zu den Beamtennamen im hethitischen Festzeremoniell, Leipzig. ______, (1941), Hitit Merasim Memurlar Hakknda Aratrmalar II , (Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi: Baslmam Habilitation/Doentlik Tezi), Ankara. ______, (1947), La designation du lituus en hittite, Journal of Cuneiform Studies I, New Haven, 164-175. ______, (1956), Konya-Karahyk Hafriyat 1953, Trk Arkeoloji Dergisi VI-1, Ankara, 35-37.

335

______, (1967), Libasyon Kaplar Gaga Azl Desti le Kol Biimli Alet ve Hitit Metinlerindeki Karlklar, Belleten XXXI, Ankara, 513-534. ______, (1974), Itar auf dem Karahyk, Melanges Mansel (Mansele Armaan), Ankara, 703-707. ______, (1979), Hitit Dilinde Saray Sznn Karl, Belleten XLIII, Ankara, 273-280. ______, (1982), Hititlerin Dinsel Trenlerinde Kullanlan Temizlik Maddesi tuhhuear zerinde Bir nceleme, Belleten XLVI, Ankara, 247-259. ______, (1993), Beitrage zur Erforschung des hethitischen Tempels: Kultanlagen im Lichte der Keischrifttexte, Ankara. ______, (1994), Konya Civarnda Karahyk Kazlarnda Bulunan Silindir ve Damga Mhrler, Ankara. ______, (1997), Asur Ticaret Kolonileri anda Kane Neada Hititlerin Varl ve Younluu (Bilimsel Bir Oluumun yks), Archivum Anatolicum/Anadolu Arivleri (Emin Bilgi Kitab) 3, Ankara, 1-17. ______, (1999), Hititlerde ark, Mzik ve Dans, Hitit anda Anadoluda zm ve arap, Ankara. ______, (2003), Hitit Gnei, Ankara.

ALPMAN A., (1982a), Hurriler, Tarih Aratrmalar Dergisi 1981-1982, C. XIV, S. 25, Ankara, 283-313. _________________, (1982b), Kral Parratarna ld ve Yakld m?, Tarih Aratrmalar Dergisi 1981-1982, C. XIV, S. 25, Ankara, 315-320.

AMIRAN R., (1962), The Arm-Shaped Vessel and Its Family, Journal of Near Eastern Studies XXI, Chicago, 161-174.

ARCHI A., (1975), Il culto dei focolare presso gli Ittiti, Studi Micenei ed EgeoAnatolici 16, 77-88.

336

_________, (1979), Das Kultmahl bei den Hethitern, VIII. Trk Tarih Kongresi I, Ankara, 197-213. _________, (1990), The Names of the Primeval Gods!, Orientalia, Nova Series 59, Rome, 114-129.

ARIKAN Y., (2003), Hitit ivi Yazl Belgelerinde uhha- (Dz) Dam, at ve Onun Dinsel ve Sosyal Hayattaki Yeri, Archivum Anatolicum (Anadolu Arivleri), C. VI, S.1, Ankara, 11-58.

AYDIN M., (.), Kutsal Kase: Gerekte Sadece Antika Bir Kadeh mi?, http://www.dinlertarihi.com/dosyalar/yazilar.htm.

BALCIOLU B., (1990), Bir Hitit Bayram (EZENhadauri-) Hakknda Baz zlenimler, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi 364, C. XXXIV, S. 1-2, Ankara, 5-10.

BALKAN K., (1955), Mama Kral Anum-hirbinin Kani Kral Waramaya Mektubu, Ankara.

BALTACIOLU H., Alacahyk Sfenksli Kap Alar Kabartmas, Archivum Anatolicum (Anadolu Arivleri), C. VI, S. 1, Ankara, 2003, 59-131.

BARBER P. T., (1990), Cremation, Journal of Indo-European Studies 18, McLean, Virginia, 379-388.

BATAILLE G., (1999), Lanetli Pay, (ev. M. M. Yakupolu), Ankara.

BAYRAK H. et al., (2005), Bor Uygulamasnn Nohut eitlerinde Verim ve Verim Unsurlarna Etkileri, Seluk niversitesi Ziraat Fakltesi Dergisi 19 (35), Konya, 66-74.

337

BECKMAN G. M., (1983), Hittite Birth Rituals (Studien zu den Boazky-Texten 29), Wiesbaden. ________________, (1988), Herding and Herdsman in Hittite Culture, Festschrift fr Heinrich Otten zum 75 Geburtstag (Herausgegeben von Erich Neu-Christer Rster), Wiesbaden, 33-44. ________________, (1989), The Religion of the Hittites, Biblical Archaeologist, 98-108. ________________, (2003), Opfer. A. II. Nach schriftlichen Ouellen, Anatolien, Reallexikon der Assyriologie und vorderasiatischen Archologie 10, Berlin. New York, 106-111.

BIENKOWSKI P.- MILLARD A. (eds.), (2000), Alalakh, Dictionary of the Ancient Near East, London, 10-11.

BIN NUN S. R., (1975), The Tawananna in the Hittite Kingdom (Texte der Hethiter 5), Heidelberg.

BITTEL K., (1940), Hethitische Bestatungsbruche, Mitteilungen der Deutschen Orientgesellschaft zu Berlin 78, 12-28. ___________, (1970), Hattusha, Capital of the Hittites. ___________, (1975), Beitrag zur Kenntnis hethitischer Bildkunst, Heidelberg. ___________, (1978/80), Der Schwertgott in Yazlkaya, Akurgala Armaan, Anadolu/Anatolia XXI, Ankara, 21-29.

BITTEL K. et al., (1958), Die hethitischen Grabfunde von Osmankayas, Wiessenschaftliche Verffentlichungen der Deutschen Orient-Gesellschaft 71, Berlin.

338

BITTEL K.- NAUMANN R., (1972), Boazky-Hattua. Aus den Grabungskampagnen 1931-1939 und 1952-1969, Wiessenschaftliche Verffentlichungen der Deutschen Orient-Gesellschaft 87, Berlin.

BITTEL K. et al., (1975), Boazky-Hattusa. IX. Das hethitische Felsheiligtum Yazlkaya, Berlin.

BOEHMER R. H., (1983), Die Reliefkeramik von Boazky, Berlin.

BOYSAN-DIETRICH N., (1987), Das hethitische Lehmhaus aus der Sicht der Keilschriftquellen, (Texte der Hethiter 12), Heidelberg.

BRKER-KLHN J., (1995), Auf der Suche nach Nekropol: Hattusa, Studi Micenei ed Egeo-Anatolici XXXV, Roma, 69-92.

BRINKMAN J. et al, (1980), The Assyrian Dictionary of the Oriental Institute of the University of Chicago, Vol. N, Chicago. _________________, (1982), The Assyrian Dictionary of the Oriental Institute of the University of Chicago, Vol. Q, Chicago.

BRYCE T., (2003), Hitit Dnyasnda Yaam ve Toplum, (ev. Mfit Gnay), Ankara.

CARRUBA O., (1966), Das Beschwrungsritual fr die Gttin Wisurijanza, (Studien zu den Boazky-Texten 2). _____________, (1967), Rytyta in den hethitischen Texten, Kadmos. Zeitschrift fr Vor- und Frhgriechische Epigraphik, Bd. VI, 88-97.

CARTER C. W., (1962), Hittite Cult Inventories, Chicago.

CHRISTMANN-FRANCK, L., (1971), Le rituel des funerailles royales hittites, Revue Hittite et Asianique 29, 61-111.

339

CIVIL M., et al., (1971), The Assyrian Dictionary of the Oriental Institute of the University of Chicago, Vol. K, Chicago. COLLINS B. J., (1995), Ritual Meals in the Hittite Cult, Ancient Magic and Ritual Power, M. Meyer P. Mirecki (eds.), Leiden-New York-Kln, 77-92. _____________, (1997), Incantations: Purifying a House: A Ritual for the Infernal Deities, The Context of Scripture, Vol. I, Canonical Compositions from the Binlical World, W. W. Hallo (ed.), Leiden. New York. Kln, 1997, 168-171. _____________, (2002a), Necromancy, Fertility and the Dark Earth: The Use of Ritual Pits in Hittite Cult, Magic and Ritual in the Ancient World, P. Mirecki Marvin Meyer (eds.), Leiden. Boston. Kln, 224-241. _____________, (2002b), Animals in the Religions of Ancient Anatolia, A History of the Animal World in the Ancient Near East, B. J. Collins (ed.), Leiden. Boston. Kln, 309-334.

COLLON D., (2005), Eski Yakndouda Rahip ve Rahibe Tasvirleri, (ev. Fatma Sevin), Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, C. 44, S. 2, Ankara, 79-110. ___________, (2006), The Queen of the Night, Prof. Dr. Tahsin zg Anma Toplants, Ankara.

COKUN Y., (1969), Boazky Metinlerinde Geen Balca Libasyon Kaplar, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi, C. XXVII, S. 3-4, Ankara, 1-61. __________, (1972), Libasyonla lgili ipant- ve eku- Terimleri zerinde Bir nceleme, VII. Trk Tarih Kongresi (Ankara: 25-29 Eyll 1970) I, Ankara, 89-97. __________, (1979), Boazky Metinlerinde Geen Baz Seme Kap simleri, Ankara. __________, (1992), Hitit Kap simleri, Anadolu Medeniyetleri Mzesi 1991 Yl Sonbahar Dnemi Konferanslar, Ankara, 29-34.

340

__________, (1997), Cam Hamuru, Fayans, Archivum Anatolicum (Anadolu Arivleri): Emin Bilgi Kitab 3, Ankara, 1997, 67-73.

CRAWLEY A. E., Human Sacrifice, Encyclopaedio of Religion and Ethics VI, J. Hastings (ed.), New York, 1913, 840-845. APAR ., (1990), Homeros Destanlar Inda Anadolu-Hellas l Gmme Adetleri, Ankara niversitesi Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi Dergisi XXXIII, Ankara.

DADDI F. P., (1982), Mestieri: Professioni e Dignita nellAnatoli Ittita, Roma.

DARGA M., (1967), ber das Wesen des huwasi-Steines nach hethitischen Kultinventeren, Revue Hittite et Asianique XXVII, Paris, 5-20. __________, (1969), Hitit Metinlerinde Geen NA4ZI.KIN=NA4huwai Kelimesinin Anlam Hakknda Bir Aratrma, Belleten XXXIII, Ankara, 493-504. __________, (1974), Puduhepa: An Anatolian Queen of the Thirteenth Century B. C., Melanges Mansel (Mansele Armaan), Ankara, 939-961. __________, (1984), Eski Anadoluda Kadn, stanbul. __________, (1985), Hitit Mimarl/1: Yap Sanat (Arkeolojik ve Filolojik Veriler), stanbul. __________, (1992), Hitit Sanat, stanbul.

de MARTINO S., (1995), Music, Dance, and Processions in Hittite Anatolia, J. M. Sasson (ed.), Civilizations of the Ancient Near East III, 2661-2669.

DERCKSEN J. G., (1997), The Silver of the Gods on Old Assyrian ikrib, Archivum Anatolicum (Anadolu Arivleri): Emin Bilgi Kitab 3, Ankara, 75-100.

de ROOS J., (1984), Hettitische geloften. Een texteditie van Hethitische geloften met inleiding, vertaling en critische noten, I-III. Diss. Universiteit van Amsterdam.

341

___________, (1987), Gott und Mensch in den hethitischen Gelbdetexten, Anatolica XIV, 102-106. ___________, (1998), Hittite Votive Texts, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (orum 16-22 Eyll 1996), Ankara, 491-496.

D NOL M. A., (1969), Die Fnfte Tafel des Isuwas-Festes, Revue Hittite et Asianique XXVII, Paris, 25-40. _____________, (1982), Hititler, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi I, stanbul. _____________, (1985), Ahella Rituali (CTH 394) ve Hititlerde Salgn Hastalklara Kar Majik lemlere Toplu Bir Bak, Belleten 193, Ankara, 1-40.

D NOL M. A. YAKAR J., (2000), The Borders of the Appanage Kingdom of Tarhuntaa a Geographical and Archaeological Assessment, Anatolica XXVI, Ankara, 1-19.

Drinking vessel in the shape of a fist: Ancient Near Eastern Art,

http://www.mfa.org/collections/search_art.asp?coll_package=26156

EBELING E., (), Gelbde in Hatti, Reallexikon der Assyriologie, Band:4, 200.

EMRE K., (1978), Yanarlar: Afyon Yresinde Bir Hitit Mezarl, Ankara. ________, (1991), Cemeteries of the Second Millenium B.C. in Central Anatolia, Essays on Ancient Anatolian and Syrian Studies in the 2nd and 1st Millenium B.C. (Bulletin of the Middle Eastern Culture Center in Japan BMECCJ 4), H.I.H. Prince T. Mikasa (ed.), Wiesbaden, 1-15.

ERG NER G., (1997), Kurban: Kurbann Kkenleri ve Anadoluda Kanl Kurban Ritelleri, stanbul.

ERG NZ-AH NBA G., (1999), Hititlerde Anatomi ve Tp, stanbul.

342

ERKUT S., (1992), Hitit ann nemli Klt Kenti Arinnann Yeri, Hittite and Other Anatolian and Near Eastern Studies in Honour of Sedat Alp, H. Otten et al. (eds.), Ankara, 159-165. _________, (1998), Hititlerde AN.TAH.UMAR Bitkisi ve Bayram zerine Bir nceleme, III. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (orum 16-22 Eyll 1996), Ankara, 189-196. _________, (2003), Hitite GIeya- ve Onun Trke Karl Hakknda, XIV. Trk Tarih Kongresi (Ankara 9-13 Eyll 2002), Kongreye Sunulan Bildiriler, C. I, Ankara, 2003, 37-42. _________, (2007), The Hittite Word kugulla-, Tarih Aratrmalar Dergisi, S. 40, Ankara, 107-111. ERTEM H., (1965), Boazky Metinlerine Gre Hititler Devri Anadolusunun Faunas, Ankara. __________, (1987), Boazky Metinlerine Gre Hititler Devri Anadolusunun Floras, Ankara. __________, (2003), Hattiler ve Hititler Dneminden Eski Trklere, Osmanllara ve Gnmz Anadolusuna Kadar Uzanan Baz Benzer Unsurlar-I, Archivum Anatolicum (Anadolu Arivleri), C. VI, S. 2, Ankara, 39-72.

ERTEN E., (2005), Glass in Hittites, V. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (orum 02-08 Eyll 2002), Ankara, 319-329.

EYUBOLU S.- ERHAT A., (1991), Hesiodos Eseri ve Kaynaklar, Ankara.

FISCHER F., (1963), Die Hethitische Keramik von Boazky, Berlin.

FRANTZ-SZAB G., (1987-1990), Libation: Phiologisch. Bei den Hethitern, Reallexikon der Assyriologie, Band: 7, Berlin. New York, 5-7. _________________, (1995), Hittite Witchraft, Magic, and Divination, J. M. Sasson (ed.), Civilizations of the Ancient Near East III, 2007-2019.

343

FORRER E., (1936), Eine Geschichte der Gtterknigtums aus dem Hatti-Reiche, Mlanges Franz Cumont, Annuaire de IInstitut de Philologie et dHistoire orientales et slaves 4 IV, Bruxelles, 697-700. ___________, (1938), Das Abendmahl im Hatti-Reich, Actes du XXe Congrs International des Orientalistes, Bruxelles, 124-128.

FRAZER J. G., (1991), Altn Dal: Dinin ve Folklorun Kkleri I, (ev. M. H. Doan), stanbul. _____________, (1992), Altn Dal: Dinin ve Folklorun Kkleri II, (ev. Mehmet H. Doan), stanbul.

FREDERICQ D. H., (1987-1990), Libation.: Archologisch. Mesopotamien, Reallexikon der Assyrologie, Band: 7, Berlin. New York, 7-10.

FRIEDRICH J., (1952), Hethitisches Wrterbuch, Heidelberg. ____________, (1957), Hethitisches Wrterbuch: Kurzgefasste Kritische Sammlung der Deutungen Hethitischer Wrter, 1. Ergnzunfsheft, Heidelberg. ____________, (1959), Hethitischen Gesetze, Leiden. ____________, (1961), Hethitisches Wrterbuch: Kurzgefasste Kritische Sammlung der Deutungen Hethitischer Wrter, 2. Ergnzunfsheft, Heidelberg. ____________, (1966), Hethitisches Wrterbuch: Kurzgefasste Kritische Sammlung der Deutungen Hethitischer Wrter, 3. Ergnzunfsheft, Heidelberg.

GARSTANG J., (1929), The Hittite Empire, London.

GELB I. J. et al, (1956), The Assyrian Dictionary of the Oriental Institute of the University of Chicago, Vol. I-J, Chicago.

GOETZE A., (1930), Die Pestgebete des Murili, Kleinasiatische Forschungen 1, 161-251. ____________, (1933), Die Annalen des Mursilis, Mitteilungen der Vorderasiatisch-Aegyptischen Gesellschaft 38.

344

____________, (1940), Kizzuwatna and the Problem of Hittite Geography, New Haven. ____________, (1951), Contributions to Hittite Lexicography, Journal of Juneiform Studies 5, 67-73. __________, (1955a), Hittite Rituals, Incantations, and Description of Festivals, Ancinet Near Eastern Texts Relating to the Old Testament, J. B. Pritchard (ed.), New Jersey, 346-361. __________, (1955b), Hittite Prayers, Ancinet Near Eastern Texts Relating to the Old Testament, J. B. Pritchard (ed.), New Jersey. __________, (1957a), Kleinasien, Mnchen. __________, (1957b), Alalah and Hittite Chronology, Bulletin of the Ameircan Schools of Oriental Research 146, 20-26. __________, (1958), A Hittite Myth: The Telepinus Myth, The Ancient Near East: An Anthology of Texts and Pictures, J. Pritchard (ed.), Oxford, 87-91. __________, (1960), Hethitische Totenrituale, by Heinrich Otten. Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin, Institut fr Orientforschung, Verffentlichung Nr. 37. Pp.156. Akademie-Verlag, Berlin, 1958, American Journal of Archaeology 64, 377-378. __________, (1970), Hittite ipant-, Journal of Cuneiform Studies XXIII, New Haven, 77-94.

GONNET H., (1992), Les espaces hittites du sacrifice, leur amnagement et leur utilisation, Hittite and Other Anatolian and Near Eastern Studies in Honour of Sedat Alp, H. Otten et al (eds.), Ankara, 199-212. GORDON E.I., (1969), The Meaning of the Ideogram DKASKAL.KUR= Underground Water-Course and Its Significance for Bronze Age Historical Geography, Journal of Cuneiform Studies 21 (1967), A. Sachs (ed.), Honouring Prof. A. Goetze, Cambridge, s. 70 vdd.

345

GURNEY O. R., (1940), Hittite Prayers of Murili II, Annals of Archaeology and Anthrophology 27, Liverpool, 3-163. ______________, (1977), Some Aspects of Hittite Religion, London. ______________, (1990), The Hittites, London.

GNBATTI C., (1996), Two New Tablets Throwing Light on the Relations Between Anatolian Kings and Assyrian Merchants in the Period of the Assyrian Colonies, Archivum Anatolicum / Anadolu Arivleri 2, Ankara, 25 -37.

GTERBOCK H. G., (1945), Kumarbi Efsanesi, (ev. Sedat ALP), Ankara. _________________, (1946), Kumarbi. Mythen vom churritischen Kronos aus den hethitischen Fragmenten zusammengestellt, bersetzt und erklrt, Istanbuler Schriften 16, Zrich - New York. _________________, (1949), Hittite Religion, Forgotten Religions, ed. Vergilius Ferm, Journal of the American Oriental Society 78, New York. _________________, (1952), The Song of Ullikummi Revised Text of the Hittite Version of a Hurrian Myth, Journal of Cuneiform Studies VI, New Haven, 8-42. _________________, (1959), Gedanken ber das Wesen des Gottes Telipinu, Festschrift Johannes Friedrich, 207-11. _________________, (1960), An Outline of the Hittite AN.TAH.SUM Festival, Journal of Near Eastern Studies XIX, Chicago, 80-89. __________________, (1969), An Initiation Rite for a Hittite Prince, American Oriental Studies 50, 99-103. __________________, (1961a), Hittite Mythology, S. N. Kramer (ed.) Mythologies of the Ancient World, New York - Chicago. __________________, (1961b), The God uwaliyat Reconsidered, Revue Hittite et Asianique XIX/68, 1-18. __________________, (1964), Religion und Kultus der Hethiter,Neuere Hethiterforschung, hrsg. von G. Walser. (Historia Einzelschriften 7), Wiesbaden, 54-73.

346

__________________, (1965), A Votive Sword with an Old Assyrian Inscription, Studies in Honor of Benno Landsberger, Chicago. __________________, (1970), Some Aspects of Hittite Festivals, Actes de la XVIIe Rencontre Assyriologique Internationale 1969, Bruxelles, 175-180. __________________, (1972), The Hittite Temple Acoording to Written Sources, Compte rendu de la XXe Rencontre Assyriologique Internationale, Leiden, 125132. __________________, (1993), Sungod or King, Aspects of Art and Iconography. Anatolia and its Neighbors. Studies in Honor of Nimet zg, M. J. Mellink E. Porada T. zg (eds.), Ankara. __________________, (1995), Reflection on the Musical Instruments arkammi, galgalturi, and huhupal in Hittite, Studio Historiae Ardens: Ancient Near Eastern Studies Presented to Philo H. J. Houwink ten Cate on the Occasion of his 65th Birthday, stanbul, 57-72. __________________, (1997), The Hurrian Element in the Hittite Empire, Perspectives on Hittite Civilizaton: Selected Writings of Hans Gustav Gterbock, H. A. Hoffner- I. L. Diamond (eds.), Chicago, 179-185. __________________, (1998), To Drink A God, XXXIV. Uluslararas Assiriyoloji Kongresi, Ankara, 121-129.

GTERBOCK H.G. -KENDALL T., (1994), A Hittite Silver in the Form of a Fist, The Ages of Homer: A Tribute to Emily Townsend Vermeule, J. B. Carter - S. P. Morris (eds.), Austin.

GTERBOCK H.G. HOFFNER H. A. (eds.), (1980/1989/1997), Chicago Hittite Dictionary, Chicago.

HAAS V., (1970), Der Kult von Nerik, Roma. ________, (1976), Die Unterwelts- und Jenseitsvorstellungen im hethitischen Kleinasien, Orientalia 45, 197-212. ________, (1987-1990), Magie und Zauberei, Reallexikon der Assyriologie und vorderasiatischen Archologie 7, Berlin. New York, 234-255.

347

________, (1994), Geschichte der hethitischen Religion, Leiden. New York. Kln. ________, (1995), Death and the Afterlife in Hittite Thought, J. M. Sasson (ed.), Civilizations of the Ancient Near East III, 2021-2030.

HAAS V.-WILHELM G., (1974), Hurritische und luwische Riten aus Kizzuwatna (Hurritologische Studien I), Verlag. HAAS V. - WFLER M., (1977), Bemerkungen zu het/, (2. Teil), UgaritForschungen 9, Neukirchen-Vluyn, 87-122.

HANERL OLU O., (1993), Dnya nanlar Szl: Dinler, Mezhepler, Tarikatlar, Efsaneler, stanbul.

HAZENBOS J., (2004), Die lokalen Herbst- und Frhlingsfeste in der spten hethitischen Grossreichszeit, Offizielle Religion, lokale Kulte und individuelle Religionsitt, M. Mutter et al (eds), Mnster, 249-257.

HELMUTH H., (1967), Anthropologische Untersuchungen von Leichenbrnden, W. Orthmann, Das Grberfeld bei Ilca, Wiesbaden.

HEIMPEL W., (1987-1990), Libation. : Philologisch. Mesopotamien, Reallexikon der Assyriologie, Band: 7, Berlin. New York, 1-5.

HERODOTOS, (1991), Herodot Tarihi, (ev. M. kmen), stanbul.

HERRE V. W. RHRS M., (1958), Die Tierreste aus den Hethiter Grabern von Osmankayas, K. Bittel v.d., Die hethitischen Grabfunde von Osmankayas, Wiessenschaftliche Verffentlichungen der Deutschen Orient-Gesellschaft 71, Berlin, 60-80.

348

HITTITE LEXIKON, di-, ti- (II 2 b), http://www.premiumwanadoo.com/cuneiform.languages/en_lexique_hittite.htm#dt

HOFFNER H. A., (1967a), Second millenium antecedents to the Hebrew bh, Journal of Biblical Literature 86, 385-401. ______________, (1967b), An English-Hittite Glosary, Revue Hittite et Asianique XXV, Paris. ______________, (1974), Alimenta Hethaeorum: Food Production in Hittite Asia Minor, New Haven. _______________, (1983), A Prayer of Mursili II About his Stepmother, Journal of American Oriental Society 103, 187-192. _______________, (1988), A Scene in the Realm of the Dead, A Scientific Humanist. Studies in Memory of Abraham Sachs. S.N. Kramer Fund Occasional Publications 9, E. Leichty, E. M. de Jong, P. Gerardi (eds.), Philadelphia, 191-199.
_______________, (1990), Hittite Myths, Chicago.

_______________, (1997), On the Hittite Use of Sumerion BAL in the Expression BAL-nu, Archivum Anatolicum (Anadolu Arivleri): Emin Bilgi Kitab, S. 3, Ankara, 191-198. HOMEROS, (1988), lyada, (ev. A. Erhat-A. Kadir), stanbul. __________, (1992), Odysseia, (ev. A. Erhat-A. Kadir), stanbul.

HOOKE S. H., (1995), Ortadou Mitolojisi: Mezopotamya, Msr, Filistin, Hitit, Musevi Hristiyan Mitoslar, (ev. Alaeddin enel), Ankara.

HUTTER M., (1987), Magie und Religion im Tunnawiya-Ritual KBo XXI 1- KUB IX 34- KBo XXI 6, XXXIV. Uluslararas Assiriyoloji Kongresi, stanbul, 79-92.

IMPARATI F., (1992), Hitit Yasalar, (ev. E. zbayolu), Ankara.

JAMES E. O., (1920), Sacrifice, Encyclopaedio of Religion and Ethich XI, J. Hastings (ed.), Edinburg.

349

JAMESON M. H., (1988), Civilization of the Ancient Mediterranean: Greece and Rome.

KABAAA S. - ALOVA E., (1995), Latince/Trke Szlk, stanbul.

KAMMENHUBER A., (1971), Heth. Hau 2-e ekuzi der Knig trinkt zwei, Studi Micenei ed Egeo-Anatolici XIV, Roma, 143-159. __________________, (1972), Review of KBo XVII, Orientalia 41, 292-302. __________________, (1975), Hesui, Hisue, Reallexikon der Assyriologie, Band: 4, Berlin, 369-370.

KAPELRUD A. S., (1959), The Interrelationship Between Religion and Magic in Hittite Religion, Numen 6, Oslo, 32-50.

KASSIAN A. - KOROLEV A. - SIDELTSEV A., (2002), Hittite Funerary Ritual: alli watai, Ugarit-Verlag Mnster.

KELLERMAN, G., (1980), Recherches sur les rituels de fondations hittites, Paris. _______________ , (1986), The Telipinu Myth Reconsidered, Kaniuwar. A Tribute to Hans G. Gterbock on his seventy-fifth Birthday, H. A. Hoffner G. M. Beckman (eds.),Chicago, 115-125. _______________, (1987), KUB XVII 8 IV: un mythe du feu, Hethitica 8, 215235.

KINAL F., (1967), Inannann Cehenneme nii Efsanesi, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Tarih Aratrmalar Dergisi III, S. 4-5, Ankara, 1-21. _________, (1975), Ugarit Krallarnn Tarihi, Ankara niversitesi Dil ve Tarih Corafya Fakltesi Tarih Aratrmalar Dergisi VIII-XII (1970-1974), Ankara, 1-15. _________, (1986), Kara Tanra Olarak Kybele, IX. Trk Tarih Kongresi, C. I, Ankara, 236-239.

350

_________, (1987), Eski Anadolu Tarihi, Ankara.

KLINGER J., (), Arnma Ritelleri ve Ktlkleri Defetme Byleri, Hititler ve Hitit mparatorluu: 1000 Tanrl Halk, 456-459.

KRAMER S. N., (1937), Inanna's Descent To the Nether World, Paris. _____________, (1960), Death and Nether World According to the Sumerian Literary Texts, Iraq 22, London, 59-68. _____________, (1998), Tarih Smerde Balar, (ev. Muazzez lmiye ), Ankara.

KULL B., (1988), Demircihyk V. Ergebnisse der Ausgrabungen 1975-1978. Die Mittelbronzezeitliche Siedlung, Mainz am Rhein: Verlag Philipp von Zabern.

KHNE C., (1986), Hethitische auli- und einige Aspekte altanatolischer Opferpraxis, Zeitschriften fr Assyriologie 76, 85-117.

KMMEL H. M., (1967), Ersatzrituale fr den hethitischen Knig (Studien zu den Boazky-Texten 3), Wiesbaden.

LABAT R., (1948), Manuel Dpigraphie Akkadienne, Paris.

LAMB W., (1937), Excavations at Kusura near Afyon Karahisar, Archaeologia LXXXVII, Ankara, 1-64.

LAROCHE E., (1947), Recherches sur les noms des dieux hittites, Revue dAssyriologie 41, Paris, 67-98. _____________, (1949), Le voeu de Puduhepa, Revue d'Assyriologie et d'Archologie orientale 43, 55-78

351

_____________, (1955), Etudes de Vocabularie V, Revue Hittite et Asianique LXVII, Paris, 72-74. _____________, (1960), Les Hieroglyphes Hittites, Paris. _____________, (1961), Heinrich OTTEN, Hethitische Totenrituale. Berlin, Akademie-Verlag, 1958 (in-4, 156 pp.)=Deutsche Akademie der Wissenschaften zu Berlin, Institut fr Orientforschung, Verff. Nr. 37., Bibliotheca Orientalis XVIII, Leiden, 83-84. _____________, (1968), Textes mythologiques hittites en transcription 2. Mythologie d'origine trangre, Revue Hittite et Asianique 26/82, Paris. _____________, (1971), Catalogue des Textes Hittites, Paris. _____________, (1974), Les dnominations des dieux "antiques" dans les textes hittites, Anatolian Studies Presented to H. G. Gterbock on the Occasion of his 65th Birthday, stanbul, 175-185. _____________, (1980), Hurrilerde Ulusal Panteon ve Yerel Panteonlar, (ev. Adil Alpman), Tarih Aratrmalar Dergisi 1979-1980, C. XIII, S. 24, Ankara, 115122. _____________, (1986), Hittite nakku-nakkui, Kaniuwar: A Tribute to H. G. Gterbock on his Seventy Fifth Birthday, H. A. Hoffner-G.M. Beckman (eds.), Chicago, 137-140. _____________, (1994-1997), Les Deux Reliefs de Fraktn, Anadolu/Anatolia XXIII, Ankara, 123-129.

LEBRUN R., (1993), Aspects Particuliers du Sacrifice Dans le Monde Hittite, Ritual and Sacrifice in the Ancient Near East (ed. J. Quaegebeur), Leuven, 225233.

LIMET H., (1993), Le Sacrifice SISKUR, Ritual and Sacrifice in the Ancient Near East J. Quaegebeur (ed.), Leuven, 243-255.

LINDEMANS M. F., Nergal, http://www.pantheon.org/articles/n/nergal.html, 3 March 1997.

352

MACQUEEN J. G., (2001), Hititler ve Hitit anda Anadolu, (ev. Esra Davutolu), Ankara.

MAATHYK, (1946), Haberler: T.T.K. (Trk Tarih Kurumu) Genel Kurulu nun Yllk Toplants Maathyk Kazs, Belleten X/37, Ankara, 220-222.

McCARTHY D. J., (1969), The symbolism of blood and sacrifice, Journal of Biblical Literature 88, 166-176.

McMAHON G., (1989), The History of the Hittites, Biblical Archaeologist, 62-77. _____________, (1991), The Hittite State Cult of the Tutelary Deities, Chicago. _____________, (1995), A Public Ritual for the Tutelary Deity of the Hunting Bag and the Heptad, Atti del II. Congresso Internazionale di Hittitologia, O. CarrubaM. Giorgieri-C. Mora (eds.), Pavia, 263-268.

MELCHERT H. C., (1981), God-Drinking: A Syntactic Transformation in Hittite, Journal of Indo-European Studies 9, 245-254.

MELLINK M., (1956), A Hittite Cemetery at Gordion, Philadelphia. ____________, (1987), Anatolian Libation Pourers and the Minoan Genius, Monsters and Demons in the Ancient and Medieval Worlds, A. E. Farkas- P. O. Harper- E. B. Harrison (eds.), Mainz on Rhine. Mercimek, (), http://www.tencereonline.com/yemlex/sonuc.asp?id=3803

MERIGGI P., (1953), I miti di Kumarpi, il Kronos currico, Athenaeum 3, 110111.

MORAN W., (1995), The Gilgamesh Epic: A Masterpiece from Ancient Mesopotamia, Civilizations of the Ancient Near East IV, J. M. Sason (ed.), New York, 2327-2336.

353

MUSCARELLA O. W., (1974), Stag Rhyton, Ancient Art: The Norbert Schimmel Collection, O. W. Muscarelle (ed.), Mainz, 123.

MLLER-KARPE A., (1988), Hethitische Tpferei Der Oberstadt Von Hattusa, Marburg /Lahn.

NAUMANN R., (1991), Eski Anadolu Mimarl, (ev. Beral Marda), Ankara.

NAZLICAN N., (), Bitkilerin Anadolu Serveni, http://www.yasamdersleri.com//a21.asp?id=3120.

Nergal, http://en.wikipedia.org/wiki//Nergal, 20 September 2006. NEU E., (1970), Ein althethitisches Gewitterritual (Studien zu den BoazkyTexten 12), Wiesbaden. ______, (1974), Der Anitta Text (Studien zu den Boazky-Texten 18), Wiesbaden.

NEVE P., (1982), Die Ausgrabungen in Boazky-Hattuscha 1981, Archologischer Anzeiger, Berlin, 383-392. _________, (1987), Boazky/Hattusa 1985 Kaz Mevsiminin Sonular, VIII. Kaz Sonular Toplants, Ankara, 233-251.

OATES J., (2004), Babil, (ev. Fatma izmeli), Ankara.

OETTINGER N., (1990), Die dunkle Erde im Hethitischen und Griechischen, Die Welt des Orients 20/21, Gttingen, 82-98.

ORTHMANN W., (1967), Das Grberfeld bei Ilca, Wiesbaden.

OTTEN H., (1950), Die Gottheit Lelvani der Bogazky-Texte, Journal of Cuneiform Studies 4, 119-136.

354

_________, (1951), Die hethitischen Kniglisten und die altorientalische Chronologie, Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesellschaft 83, Berlin, 47-84. _________, (1958a), Hethitische Totenrituale, Berlin. _________, (1958b), Bestattungssitzen und Jenseitsvorstellungen nach den Hethitischen Texten, Die Hethitischen Grabfunde von Osmankayas. Wissenschoftliche Verffentlichungen der Deutschen Orient-Geselschaft 71, K.Bittel et al (eds.), Berlin, 81-84. _________, (1954-1959), Eine Lieferungsliste zum Totenritual der hethitischen Knige, Welt des Orients 2, 477-479. _________, (1959), Die Gtter Nupatik, Pirinkir, Heue und Hatni-Pisaisaphi in den hethitischen Felsreliefs von Yazilikaya, Anatolia 4, 27-37. _________, (1961), Eine Beschwrung der Unterirdischen aus Boazky, Zeitschrift fr Assyriologie und vorderasiatische Archologie 54, 114-57. _________, (1962), Zu den hethitischen Totenrituale, Orientalistische Literaturzeitung 57, 229-233. _________, (1963), Neue Quellen zum Ausklang des hethitischen Reiches, Mitteilungen der Deutschen Orient-Gesellschaft 94, Berlin, 1-23. _________, (1969), Hitit Tarihinin Kaynaklar ve Eski Dou Kronolojisi, (ev. H. Ertem), Belleten, C. XXXIII, S. 131, Ankara, 359-369.

OTTEN H. - SOUCEK V., (1965), Das Gelbde der Knigin Puduhepa an die Gttin Lelwani (Studien zu den Boazky-Texten 1), Wiesbaden.

OTTEN H. - SOUCEK V., (1969), Ein althethitisches Ritual fr das Knigspaar (Studien zu den Boazky-Texten 8), Wiesbaden.

OTTEN H. - SIEGELOVA J., (1970), Die hethitischen Gul-Gottheiten und die Erschaffung der Menschen, Archiv fr Orientforschung 23.

KSE, A. T., (2002), Gre Vrike Kazlar, Argos Gemicileri 7, Ankara, 47-48.

355

__________, (2005), Gre Virike: a ritual centre for Early Bronze Age rural communities on the Middle Euphrates, Antiquity 79, http://antiquity.ac.uk/ProjGall/okse/index.html, Ankara, 1-6.

RNEK S. V., (1973), Budunbilim Terimleri Szl, Ankara.

ZG, N., (1953), Trk Tarih Kurumu tarafndan Yaplan Kltepe Kazs Raporu 1949, Ankara. __________, (1965), The Anatolian Group of Cylinder Seal Impressions from Kltepe, Ankara. __________, (1966), Acemhyk Kazlar (Excavations at Acemhyk), Anadolu/Anatolia X, Ankara, 1-28 / 29-52.

ZG T., (1948), ntarihte Anadoluda l Gmme Adetleri, Ankara. _________, (1950), Kltepe Kazs Raporu 1948 (Ausgrabungen in Kltepe 1948), Ankara. _________, (1959), Kltepe-Kani. New Researches at the Center of the Assyrian Trade Colonies, Ankara. _________, (1974), A Bull-shaped Drinking Cup Discovered n the Vicinity of Krehir, Melanges Mansel (Mansele Armaan)II, Ankara. _________, (1988), nandktepe: Eski Hitit anda nemli Bir Klt Merkezi, Ankara. _________, (2005), Kltepe Kani / Nea, stanbul.

ZG T.-N., (1953), Tarih Kurumu tarafindan yapilan Kltepe kazisi raporu 1949 / Bericht ber die in Kltepe im Auftrage der Trkischen Historischen Gesellschaft in 1949 durchgefhrten Ausgrabungen, Ankara. ZTAN A., (1980), Eski Hitit a Tasvir Sanat (Yaynlanmam Doktora Tezi), Ankara. _________, (1998), Preliminary Report on the Arba Cemetary at Acemhyk, Essays on Ancient Anatolia in the Second Millenium B. C., (ed.) H.I.H. Prince T. Mikasa, Wiesbaden, 167-183.

356

PENGLASE C., (1995), Some Concepts of Afterlife in Mesopotamia and Greece, The Archaeology of Death in the Ancient Near East, S. Campbell, A. Green (eds.), Oxford, 192-195.

POPKO M., (1978), Kultobjekte in der hethitischen Religion (nach keilschriftlichen Quellen), Warszawskiego. ___________, (1994), Zippalanda: Ein Kultzentrum im hethitischen Kleinasien, Heidelberg. ___________, (1995), Religion of Asia Minor, Waraw.

PUHVEL J., (1957), On an alleged eucharistic expression in Hittite rituals, Mitteilungen des Instituts fr Orientforschung 5, 31-33. __________, (1978), Victimal Hierarchies in Indo-European Animal Sacrifice, The American Journal of Philology 99, 354-362. __________, (1984), Hittite Etymological Dictionary 1-2, Berlin, New York, Amsterdam. _________, (1991), Homer and Hittite, Innsbruck. _________, (1997), Hittite Etymological Dictionary 4, Berlin, New York, Amsterdam.

RAMAZANOLU M., (1944), Glgame Destan, Ankara.

REYHAN E., (2002), Hitit Kaynaklarnda Kizzuwatnal Kadn Mastiggaya Ait Ritel Metinler, (Baslmam Doktora Tezi), Ankara. __________, (2003a), Hitit By Ritellerinin Uygulama ekilleri zerine Bir nceleme, Archivum Anatolicum (Anadolu Arivleri), C. VI, S. 2, Ankara, 111142. __________, (2003b), Kizzuwatnal Mastiggaya Ait Ritel Metinler zerine, Archivum Anatolicum (Anadolu Arivleri), C. VI, S. 1, Ankara, 165-196.

357

ROSENKRANZ B., (1973), Kultisches Trinken und Essen bei den Hethitern, Festschrift Heinrich Otten, Wiesbaden, 283-289.

ROST L., (1953), Ein hethitisches Ritual gegen Familienzwist, Mitteilungen des Instituts fr Orientforschung I, Berlin, 345-379.

RUSSEL B., (1990), Din ile Bilim, (ev. Akit Gktrk), stanbul.

RSTER C. - NEU E., (1989), Hethitisches Zeichenlexikon (Studien zu den Boazky-Texten 2), Wiesbaden.

SAVA S. ., (2001a), Yumruk Biimli Gm Hitit Kab ile Fraktin Kaya Ant zerinde Grlen Baz Klt Nesnelerinin dentifikasyonu, IV. Internationalen Kongresses fr Hethitologie, Wiesbaden, 610-622. ____________, (2001b), Kizzuwatnal Byk Hitit Kraliesi Puduhepann Evlilik Ant ile lm Ant, Kilikia: Mekanlar ve Yerel Gler (M.. 2. binyl-M.S. 4. yzyl), Uluslararas Yuvarlak Masa Toplants Bildirileri, stanbul, 2-5 Kasm 1999, stanbul, 2001, 95-114.

SAYDAM M. B., (1997), Deli Dumrulun Bilinci: Trk- slam Ruhu zerine Bir Kltr Psikolojisi Denemesi, stanbul.

SEV N V., (1991), Yeni Asur Sanat I: Mimarlk, Ankara.

SEVER H., (1995), Anadoluda Borsa ve Enflasyonun lk ekilleri, Archivum Anatolicum/Anadolu Arivleri 1, Ankara, 123 - 133. SIEGELOV J., (1971), Appu-Mrchen und Hedammu-Mythos, (Studien zu den Boazky-Texten 14), Wiesbaden.

SINGER I., (1986), The huwai of the Storm-God in Hattua, IX. Trk Tarih Kongresi (Ankara 21-25 Eyll 1981), Ankara, 245-253.

358

S PAH T., (2005), Hseyindededen Hitit Tasvir Sanat in Yeni Bir Sahne, V. Uluslararas Hititoloji Kongresi Bildirileri (orum 02-08 Eyll 2002), Ankara, 661-669.

SMITH W. R., (1901), The Religion of the Semites, London.

SOMMER F. - FALKENSTEIN A., (1938), Die hethitische-akkadische Bilingue des Hattusili I (Labarna II), Mnchen.

SPENCER H., (1898), The Principles of Sociology, New York.

stag rhyton, Works of art: ancient near eastern art,

http://www.metmuseum.org/Works_of_Art/ViewOne.asp?item=1989.281.10&dep=3

STEINER G., (1971), Die Unterweltsbeschwrung des Odysseus im Lichte hethitischer Texte, Ugarit Forschungen. Internationales Jahrbuch fr die Altertumskunde Syrien-Palstinas 3, Kevelaer and Neukirchen-Vluyn, 265-283.

STURTEVANT E. H. - BECHTEL G., (1935), Hittite Chrestomathy, Philadelphia.

SUISTOLA J., (1988), An Attempt to Interpret Yazlkaya, Oulun Yliopisto Historian Laitos: Eripainossaja No: 186, Oulu, 17-34.

SEL A., (1985), Hitit Kaynaklarnda Tapnak Grevlileri le lgili Bir Direktif Metni, Ankara.

SZAB G. F., (1987-1990), Libation: Phiologisch. Bei den Hethitern, Reallexikon der Assyriologie, Band: 7, Berlin. New York, 5-7.

TARACHA P., (1990), More About the taknaz da Rituals, Hethitica X, LouvainLa Neuve, 171-184.

359

____________, (1991), Hittites in Alaca Hyk? An Old Question Reconsidered, Archaeologia Polona 29, 71-78.

The Hittite Rock Sanctuary of Yazlkaya, http://www.hattuscha.de/eng/themen/03-yazilikaya/yazilikaya.htm, 26.06.2004 The 'Queen of the Night' Relief , http://www.thebritishmuseum.ac.uk/compass/ixbin/goto?id=OBJ1254, 2000 The British Museum. THOMSON G., (1985), Eski Yunan Toplumu stne ncelemeler: Tarih ncesi Ege II, (ev. Celal ster), stanbul.

TISCHLER J., (1977), Hethitisches Etymologisches Glossar, Lieferung 1: a-k, Innsbruck. ____________, (1990), Hethitisches Etymologisches Glossar , Lieferung 5-6: l-m, Innsbruck.

Trke Szlk, (1998), Trk Dil Kurumu, Ankara.

TYLOR E. B., (1920), Primitive Culture: Researches into the Development of Mythology, Philosophy, Religion, Language, Art and Custom II, New York, 1924.

UZUNOLU E., (1979), Kp zerinde Bir Hitit Silindir Mhr Basks, Anadolu Aratrmalar VI, stanbul, 179-196.

NAL A., (1974), Hattusili III: Hattusili bis zu seiner Thronbesteigung (Band III) (Texte der Hethiter 3), Heidelberg. ________, (1978), Ein Orakeltext ber die Intrigen am hethitischen Hof (KUB XXII 70=Bo 2011), Heidelberg, 48-51. ________, (1980a), Hitit Tbbnn Ana Hatlar, Belleten 175, Ankara, 475-495. ________, (1980b), Hititlerde llere Sunulan Kurban Hakknda Baz Dnceler, Anadolu (Anatolia) XIX, (1975-1976), Ankara, 165-174.

360

________, (1983), Hitit Sarayndaki Entrikalar Hakknda Bir Fal Metni (KUB XXII 70=Bo 2011), Ankara. ________, (1988), The Role of Magic in the Ancient Anatolian Religions According to the Cuneiform Texts from Boazky- Hattusa, Essays on Anatolian Studies n the Second Millenium B.C., H.I.H. Prince Takahito Mikasa (ed.), Wiesbaden, 52-85. ________, (1994a), Zur Beschaffenheit des hethitischen Opfertisches aus philologisher und archologischer Sicht, Beitrage zur Altorientalischen Archaologie und Altertumskunde (Festschrift fr Barthel Hrouda zum 65. Geburtstag), Wiesbaden, 283-291. ________, (1994b), Hethitische Mythen und Epen, Texte aus der Umwelt des Alten Testaments III/4, O. Kaiser (ed.), 802-865. ________, (1996), The Hittite Ritual of Hantitau From the City of Hurma Against Troublesome Years, Ankara. ________, (2000), Hititler-Etiler ve Anadolu Uygarlklar, Ankara. ________, (2002), Hititler Devrinde Anadolu 1, stanbul. ________, (2003), Hititler Devrinde Anadolu 2, stanbul. ________, (2005), Hititler Devrinde Anadolu 3, stanbul.

van den HOUT Th. P. J., (1994), Death as a Privilege the Hititte Royal Funerary Ritual, Hidden Futures Death and Immortality in Ancient Egypt, Anatolia, the Classical, Biblical and Arabic-Islamic World, J.M. Bremer- Th. P.J. van den Hout R. Peters (eds.), Amsterdam. _________________, (1995a), Khattushili III, King of the Hittite, Civilizations of the Ancient Near East II, J. M. Sasson (ed.), 1107-1112. _________________, (1995b), An Image of the Dead? Some remarks on the Second Day of the Hittite Royal Funerary Ritual, Atti del II Congresso Internazionale di Hittitologia, O. Carruba-M. Giorgieri-C. Mora (eds.), Pavia, 195211. _________________, (2002), Tombs and Memorials: The (Divine) Stone House and Hegur Reconsidered, Recent Developments in Hittite Archaeology and History

361

(Papers in Memory of H. G. Gterbock), K. Aslhan Yener and H. A. Hoffner (eds), Winona Lake, 73-91.

van GESSEL B. H. L., (1998), Onomasticon of the Hittite Pantheon I-II, Leiden. New York. Kln.

van LOON M. N., (1985), Anatolia in the Second Millenium B.C., Leiden.

VIEYRA M., (1965), Ciel et Enfers Hittites (A propos dun ouvrage rcent), Revue dassyriologie 59, Paris, 127-130.

von der OSTEN H. H., (1937), The Alishar Hyk, Seasons of 1930-32, Part II, Oriental Institute Publications XXIX, Chicago.

von SCHULER E., (1965), Die Kaker, Berlin.

von SODEN W., (1965), Akadisches Handwrterbuch, Band 1: A-L, Wiesbaden.

WALES J., Eucharist, http://en.wikipedia.org/wiki/Eucharist#Names_for_the_Eucharist , 25.01.2006.

WASILEWSKA E., (1993), Organization and Meaning of Sacred Space in Prehistoric Anatolia, Ritual and Sacrifice in the Ancient Near East, J. Quaegebeur (ed.), Leuven, 471-489.

WESTERMARCK E., (1908), The Origin and Development of teh Moral Ideas, Vol. I-II, London.

WILHELM G., (1994), The Hurrians, (translated from German by J. Barnes), Warminster.

362

Wikipedia The Free Encyclopedia, Human sacrifice, http://en.wikipedia.org/wiki/Human_sacrifice, 05.04.2006.

YILDIRIM T., (2004), orumun Gneybatsnda Yen Bir Erken Tun Devri Mezarl, orum Kltr-Sanat, S. 1, orum, 6-9. ____________, (2006), Eski Hitit ana Ait Yeni Bir Klt Vazosu, Anadolu Medeniyetleri Mzesi: 2005 Yll, Ankara, 339-370.

Y T T., (1994), I. Hattusili ve Zaman, Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Baslmam Doktora Tezi, Ankara. ________, (1997), M.. II. Binyl Anadolu Kentlerinden amuhann Tarihi ve Lokalizasyonu zerine, Tarih Aratrmalar Dergisi, S. 30, Ankara, 273-287. ________, (2002), Hitite ivi Yazl Belgelerine Gre oban, Tarih Aratrmalar Dergisi XX, Ankara, 179-202.

YON M., (2006), The City of Ugarit at Tell Ras Shamra, Winona Lake.

YOUNG F. M., (1979), The Use of Sacrificial Ideas n Greek Christian Writers from the New Testament to John Chrysostom, Philadelphia.

ZENG N S. - KAYA N., (), Taze Fasulyenin Trkiye ve Dnyadaki Durumu, http://www.batem.gov.tr/urunler/sebzelerimiz/fasulye/fasulye.htm

WALES J., Eucharist, http://en.wikipedia.org/wiki/Eucharist#Names_for_the_Eucharist , 25.01.2006.

WASILEWSKA E., (1993), Organization and Meaning of Sacred Space in Prehistoric Anatolia, Ritual and Sacrifice in the Ancient Near East, J. Quaegebeur (ed.), Leuven, 471-489.

WESTERMARCK E., (1908), The Origin and Development of teh Moral Ideas, Vol. I-II, London.

363

WILHELM G., (1994), The Hurrians, (translated from German by J. Barnes), Warminster.

Wikipedia The Free Encyclopedia, Human sacrifice, http://en.wikipedia.org/wiki/Human_sacrifice, 05.04.2006.

YILDIRIM T., (2004), orumun Gneybatsnda Yen Bir Erken Tun Devri Mezarl, orum Kltr-Sanat, S. 1, orum, 6-9. ____________, (2006), Eski Hitit ana Ait Yeni Bir Klt Vazosu, Anadolu Medeniyetleri Mzesi: 2005 Yll, Ankara, 339-370.

Y T T., (1994), I. Hattusili ve Zaman, Ankara niversitesi Dil ve TarihCorafya Fakltesi Baslmam Doktora Tezi, Ankara. ________, (1997), M.. II. Binyl Anadolu Kentlerinden amuhann Tarihi ve Lokalizasyonu zerine, Tarih Aratrmalar Dergisi, S. 30, Ankara, 273-287. ________, (2002), Hitite ivi Yazl Belgelerine Gre oban, Tarih Aratrmalar Dergisi XX, Ankara, 179-202.

YON M., (2006), The City of Ugarit at Tell Ras Shamra, Winona Lake.

YOUNG F. M., (1979), The Use of Sacrificial Ideas n Greek Christian Writers from the New Testament to John Chrysostom, Philadelphia.

ZENG N S. - KAYA N., (), Taze Fasulyenin Trkiye ve Dnyadaki Durumu, http://www.batem.gov.tr/urunler/sebzelerimiz/fasulye/fasulye.htm

364