T.C.

RADYO VE TELEVZYON STKURULU

LKRETM MEDYA OKURYAZARLII DERS RETMEN EL KTABI

ANKARA2007

MEDYA OKURYAZARLII DERS RETMEN EL KTABI YAYIN KURULU YAYIN DANIMANI Prof. Dr. M. Naci BOSTANCI YAYIN KURULU Do. Dr. M. Bilal ARIK Yrd. Do. Dr. Kenan AAN Yrd. Do. Dr. Zlfikar DAMLAPINAR Uzman Dr. Aydan ZSOY Ar. Gr. Hakan AYDIN Ar. Gr. . Hakan DNMEZ Uzman Elif Pnar KILIATAN Ar. Gr. Bar KILIN Ar. Gr. Duygu AYDIN Ar. Gr. Aya eki AKYOL Ar. Gr. Mevlt AKYOL Ar. Gr. K.Tolga GREL Ar. Gr. Enes BAL

NSZ Trkiye statistik Kurumunun verilerine gre 72 milyon dolayndaki nfusumuzun 26 milyonluk blmn, 0-19 yalar arasndaki ocuklar ve genler oluturmaktadr. Bu nfusun yaklak 14 milyonu ise ilkretim andaki ocuklardan olumaktadr. Bu nedenle Radyo ve Televizyon st Kurulunun en fazla nem verdii izleyici grubunu ocuklar ve genler oluturmaktadr. ocuklara ve genlere verdii neme paralel, Radyo ve Televizyon st Kurulu, bu izleyici grubuna ynelik pek ok alma yrtmektedir. Akll aretler Uyar Sistemi, ocuk ve Televizyon Paneli, Televizyon Yaynlarnda iddet konulu kompozisyon yarmas, Akll aretler Resim Yarmas, lkretim a ocuklarnn Televizyon zleme Eilimleri Kamuoyu Aratrmas, ebeveynlere cretsiz internet filtreleme program, RTK ocuk Web Sitesi ve Atatrk Fotoraflar Sergisi st Kurulun almalarndan bazlardr. Bu almalardan biri ve en nemlisi olan Medya Okuryazarl Projesi ise Milli Eitim Bakanlyla yaplan ibirlii sonucunda 2006-2007 retim ylnda hayata geirilmitir. 2007-2008 retim ylnda tm Trkiyedeki lkretim okullarnn 6, 7 ve 8. snflarnda medya okuryazarl dersi okutulmasn hedefleyen proje kapsamnda, eitici eitimleri gerekletirilmi, retmen klavuz kitab hazrlanm ve pilot uygulama blgeleri belirlenerek, 2006 ylnda derslere balanmtr. Radyo ve Televizyon st Kurulunun aratrmalarna gre, ilkretim andaki 14 milyon ocuk gnde ortalama 3 saat televizyon izlemektedir. lkretim a ocuklar, televizyon izlemenin yan sra oyun ve aratrma amacyla internete girmekte, radyo dinlemekte, gazete ve kitap okumaktadrlar. Dolaysyla ocuklar da medyay dzenli olarak takip eden yetikinler gibi her gn kitle iletiim aralarndan yaylan binlerce mesaja maruz kalmaktadrlar. Mesajlarn bylesine youn olduu gndelik yaantlar ierisinde ocuklar zararl medya ieriinin yarataca olumsuz etkilerden korumak iin, onlarn televizyon izleme ve internet kullanma srelerini kstlamak, ebeveynler tarafndan sk bir ekilde denetlenmelerini salamak gibi koruyucu nlemler almak ou zaman yeterli olmamaktadr. Kald ki pek ok ocuk ebeveynlerinin rehberlii olmakszn televizyon izlemekte ve internet kullanmaktadr. Bu bakmdan ocuklar kitle iletiim aralarnn olumsuz etkilerinden korumann belki de en etkili yolunun, onlara medya okuryazarl becerisi kazandrmak olduu sylenebilir. Medya okuryazarl, yazl ve yazl olmayan, byk eitlilik gsteren biimlerdeki (televizyon, video, sinema, reklamlar, internet v.s) mesajlara ulama, bunlar zmleme, deerlendirme ve iletme yetenei olarak tanmlanmaktadr. Medya Okuryazarl Dersinin amac da, medya karsnda etkiye en ak, en hassas grubu oluturan ocuklarn, kitle iletiim aralarnn yapsn, ileyiini renmelerini, kurgulanm medya ieriini bilinli bir ekilde deerlendirmelerini ve eletirel olarak izlemelerini zetle, medya ile ilgili doru sorular sorup doru yantlar bulabilmelerini salamaktr. Dier bir ifadeyle Medya Okuryazarl Dersi, medyay doru okuyan, yaad evreye duyarl, lkesinin sorunlarn bilen medya mesajlarn akl szgecinden geirebilen bireyler yetitirmeyi amalamaktadr. Burada en nemli grev medya okuryazarl dersini verecek olan deerli retmenlerimize dmektedir. ocuklarmza bu dersi okutacak olan retmenlerimizin; kitle iletiim aralarnn ierebilecei zararl mesajlar ve etkileri ile, demokratik sistemin ve toplum hayatnn salkl bir ekilde yrtlebilmesi asndan kitle iletiim aralarnn vazgeilmezlii arasndaki hassas dengeyi gzeterek, tutarl bir duru sergilemeleri nem tamaktadr.

Medya Okuryazarl Dersinin hayata geirilmesi konusunda gerekli kararll gsteren Radyo ve Televizyon st Kurulu yelerimize, proje konusunda st Kurul ile ibirlii yapan Milli Eitim Bakanlmza ve Talim Terbiye Kurulu yelerine, proje ekibinde grev yapan Milli Eitim Bakanl ve Radyo ve Televizyon st Kurulu alanlarna, projenin pilot uygulamas srasnda ilk kez medya okuryazarl dersini okutan ve deneyimlerini bizlerle paylaarak daha hatasz bir alma ortaya konmasna katk salayan ve bundan sonra medya okuryazarl dersini okutacak olan tm deerli retmenlerimize teekkr eder, lkemiz iin bir ilk olan medya okuryazarl dersinin baarl ve verimli olmasn dilerim. Dr. A. Zahid AKMAN Radyo ve Televizyon st Kurulu Bakan

GR Yaplan btn aratrmalar ve bunlar zerinde yaplan deerlendirmeler; grsel, iitsel ve yazl medya karsnda savunmasz bir alc durumunda bulunan ocuklarn, ilkretimden balayarak medya karsnda bilinlendirilmelerinin gerekliliini ortaya koymaktadr. Bylelikle renci; medya karsnda pasif bir alc olmak yerine, medyay okuyabilecek, medyann dilini zebilecek bilin dzeyine ulaarak iletiim olgusunda aktif bir birey olarak yer alabilecektir. Batda son 30 yldr ilkokullar iin medya okuryazarl dersinin zorunlu olup olmamas gerektii tartlm ve tartlmaktadr. Bu lkelerin bazlarnda tpk matematik, fen bilgisi ya da dil bilgisi gibi medya okuryazarl dersi de dier dersler arasnda yerini almtr. Ancak Kanadada olduu gibi baz lkelerde ise medya okuryazarlna ilikin konular baka derslerin (sanat, edebiyat, vatandalk bilgisi vb.) ierisinde verilmektedir. Televizyon karsnda en hassas ve etkiye en ak grubu oluturan ocuklarn ekranda izlediklerini, gereklik ve kurgu bakmnda ayrt etme becerisini de kazanacaklar medya okuryazarl dersinde, medyann olaylar ve olgular nasl ve neden belli ynleriyle yanstt ocuklara anlatlmal ve insanlar ilkretim andan balayarak medyaya eletirel bakabilen, bilinli alclar olarak yetitirilmelidir.

Bu alma, medya okuryazarl eitimini verecek retmenlere gerekli donanm salamak iin hazrlanmtr. lkretim Medya Okuryazarl Dersi retim Program ve Klavuzunu temel alan alma iki adan nemlidir. ncelikle retmenlerin bu konuda salkl bir ekilde bilgilenmelerine yardm edecektir. Bu konu da bilgi dzeyi artan retmenler medyaya eletirel bakabilen bir neslin yetimesinin nemini fark edeceklerdir. alma retim Klavuzuna gre daha ayrntl bilgiler iermektedir. retmenlerin konuyu deiik boyutlaryla ele alabilecek bilgi dzeyine ulamalarnda yarar grlmtr. alma bu konudaki sorumluluun yalnzca retmenlere ait olmadn da gstermektedir. Radyo Televizyon st Kurulu bu konudaki ihtiyacn giderilmesi iin ebeveynler iin de bir klavuz hazrlama gerei duymutur. rencilerin yaamlarn nemli bir blmn medya mesajlarna maruz kaldklar ortamlarda geirmeleri onlarn medya karsnda aktif bir birey olmalarn salayacak herkese nemli sorumluluklar yklemektedir.

NTELER NTE 1. letiime Giri NTE 2. Medya Kavram ve Medyann levleri NTE 3. Medya Okuryazarl ve Trkiyedeki Uygulama Alanlar NTE 4. Aile, ocuk ve Televizyon NTE 5. Televizyon NTE 6. Radyo NTE 7. Gazete ve Dergi NTE 8. nternet SERBEST YAZILAR Medyann Doru Bilgi Aktarmasnn artlar.. Prof. Dr. M. Naci Bostanc Medya ve Siyaset likilerinde Temel Yaklamlar. Yrd. Do. Dr. Zlfkar Damlapnar Medyaya Anadamar (Amprik) ve Eletirel Yaklamlar. Yrd. Do. Dr. Zlfkar Damlapnar Reklam Kua. Ar. Gr. Duygu Aydn

NTE 1
LETME GR

letiim olgusunu toplumsal yaamn her alannda ve her aamasnda grmek mmkndr. letiim, toplumsal yaam iinde bulunan insanlarn birbirleri ile olan iliki ve etkileiminde nemli bir rol oynamaktadr. nsann yaad toplumun bir yesi olmas, duygu ve dncelerini evresi ile paylam iletiimi gerektirmektedir. Bu nedenle iletiim toplumsal yaamn dzenlenmesinde ve olumasnda nemli bir ilev grmektedir. letiim kavram ngilizcedeki communication kelimesinin karl olarak dilimizde kullanlmaktadr. Kavramn kkeni incelendiinde commun yani; odaklamak, ortak klmak kknden tredii grlmektedir. Kavramn genel bir tanmn yapmak gerekirse; insanlar arasndaki her trl bilgi, duygu ve dnce al-verii, bilginin ortaklaa kullanlmas eklinde bir tanm vermek mmkndr. Tanmdan da anlalaca gibi iletiim hem kiisel hem de toplumsal bir sreci kapsamaktadr1. nsan yaamnda ok nemli olan bu kavramn tanm zerinde bir gr birlii salamak kolay olmamaktadr. Kullanlan alanlara gre deiik anlamlar kazanan iletiim kavramnn eitli yazarlarca birbirinden farkl pek ok tanm yaplmtr. letiim en yaln tanmyla, duygu, dnce veya bilgilerin akla gelebilecek her trl yolla bakalarna aktarlmasdr2. letiime ilikin yaplan tanmlarda iki yaklam grlmektedir. Birincisi, GndericiMesaj-Kanal-Alc izgisel modeliyle karakterize edilen bir yaklamdr. Bu tr modeller bir fikrin, duygunun, tutumun vb. birinden bir bakasna nasl aktarldn ortaya koymaktadr. Dier bir yaklam ise; karlkllk, ortak alglama ve paylama gibi unsurlarn altn izmektedir3. Bir dier gre gre; iki birim arasndaki birbirine ilikin mesaj al-verii olarak tanmlanabilen iletiimin temel zelliinden sz edilebilir4:

letiimin ortaya kabilmesi yani, iletiimin varlndan sz edilebilmesi iin ncelikle en az iki birimin mevcut olmas gerekmektedir. Buna gre; kaynak, kod, kanal, mesaj, hedef kitle ve feedbacktan oluan iletiim srecinin temel unsurlarndan ikisinin yani, kaynak ve alc olarak ifade edilen hedef kitlenin bulunmas zorunludur. kinci olarak ise, iletiime taraf olan birimler arasnda bir ortaklk kurulmas art bulunmaktadr. Sz konusu ortakln gerekleebilmesi iin ise mesaj al-veriinin gereklemesi nc ve son olarak ise, bu mesaj al-veriinin de birbirine ilikin olmas gerekmektedir. letiim Sreci ve eleri letiim srecini anlaml hale getiren unsurlardr. letiim srecinin unsurlar temel olarak; kaynak, ileti (mesaj), kodlama- kodama, kanal, hedef kitle (alc), tutumdavran deiiklii ve geri besleme (feedback) eklinde sralanmaktadr. ekil: nsan letiiminin Temelleri
evresel Balam

Grlt

Grlt

KAYNAK

MESAJ

ARA

ALICILAR MESAJIN KODUNU ZER

FEEDBACK (Geri Bildirim)

Grlt

Grlt

ekilde de sunulduu gibi iletiim sreci, mesaj kodlayan ve datan bilgi kayna ile balamaktadr. Kodlanan mesajlar daha sonra aktarma arac yoluyla dolama sokulmaktadr. Bu aralar; yz yze iletiim kanallar, gazete ve dergi gibi yazl aralar, radyo, televizyon, internet gibi elektronik aralar olabilmektedir. Aracn karakteristii, mesajn yorumuyla birlikte bilginin nasl ileneceini de etkilemektedir. 7

Bir baka aamada kaynak tarafndan kodlanp dolama sokulan mesaj, kod zen ve yorumlayan izleyici yeleri tarafndan alnmaktadr. Burada hedef kitlenin kiilii, zeks, konuya ilgi dzeyi gibi karakteristikleri, onun mesajn kodunu nasl zdn ve iletiye nasl tepki verdiini belirlemektedir. Sonu olarak tm bu sre, deiik trdeki uyarclarn bireylerin dikkatini datmak, onlarn ruh hallerini etkilemek ve mesajlarn aktarlmasnda grlt karmak yoluyla engellendii genel evresel balamda gereklemektedir. te yukarda ksaca zetlemeye altmz iletiim srecinin daha iyi anlalmas asndan bundan sonraki ksmda, srete yer alan unsurlar tek tek ele alnp detayl bilgi verilecektir. Kaynak letiim srecinde kaynak, iletiimin konusunu ya dorudan doruya oluturan ya da bakalarnca oluturulmu konuyu, dnceleri, grleri dzenleyen ve hedef kitleye gnderen kii/kiiler, kurulu veya iletme olabilmektedir5. Tanmdan da anlalaca gibi hangi iletinin gnderileceine kaynak karar verir ya da olas iletilerden birini seer ve dolama sokar. Kaynak sadece, iletiim srecinin nemli bir esi olmakla kalmayp, mesajn alglanmas zerinde nemli bir role de sahip bulunmaktadr. Bu adan ayn mesaj, iki deiik kii tarafndan sunulduunda, biri dierinden daha etkili olabilmektedir. Kaynak durumundaki kiinin, kurum ya da hedef konumundaki kitleye oranla olaylar arasndaki ilikileri abuk kavrayabilmesi, isabetli kararlar alabilmesi, duygu ve dncelerini akc bir slupla, etkili bir ekilde ifade edebilme yeteneine sahip olmas gerekmektedir. Bu bakmdan iletiimin istenilen dzeyde gerekleebilmesi iin kaynan bir takm zellikleri tamas gerekmektedir. letiim aratrmaclar, genel kabul grm kaynan tamas gereken iki temel nitelik belirlemilerdir. Bunlardan birisi kaynan inandrcl, dieri ise kaynan sevilmesidir6.

letiim kaynann saygnln tesinde, ayn zamanda gvenilir olmas da gerekmektedir. Burada dinleyicinin kaynan amac konusundaki gr kastedilmektedir. Yani gvenilirlik, alcnn kayna drst ya da inanlr olarak alglad seviyedir. Hovland ve Yale niversitesindeki ekibin almalar sonucunda, ok gven veren iletiimcinin, dk gven verene oranla ok daha etkili olduu grlmtr7. Gven, dikkate almay, mesaj daha dikkatli izlemeyi ve dolaysyla iletiim srecinde iknay etkilemektedir. te yandan gvenilirlik birbirine bal iki etmene dayanmaktadr. lki, kaynaa atfedilen uzmanlktr. Zek, bilgi, olgunluk, profesyonel veya sosyal durum gibi karakteristikler bir bireyin ya da grubun uzmanlna katkda bulunmaktadr. kinci bir faktr de kaynaa atfedilen objektifliktir. Dier bir ifadeyle, izleyici kaynan rn hakknda sylediklerine inanmakta mdr? rnein, Sreyya Ayhan atletik ayakkablar iin yksek gvenilirliine sahiptir ya da insanlara sigaray brakmasn tavsiye eden bir halk hizmeti ilannda nl bir doktor, yksek bir gvenilirlik kaynadr. Bunlarn yannda sosyal stat, drstlk ve samimilik gibi unsurlar da kaynann gvenirlilii noktasnda zerinde durulmas gereken zelliklerdir. Bu noktada kaynan samimi davran, hedef kitle gznde iimizden biri imajn douracak, beenilmesine ve sevilmesine neden olacaktr. letiim kaynann evresinde sevilen ho bir kimse olmas da iletiim srecinde etkinlii artran nemli bir etken olarak belirmektedir. Sevme, kaynan hedef kitleye benzerliini artran ve vurgulayan bir ilev grmektedir. Bu adan reklamlarda ekici ve popler kimselerin, gzel mankenlerin, sinema yldzlarnn ve sevilen sporcularn kullanlmas tesadf deildir. rnein, nl, gzel bir sinema yldznn oynad ampuan reklamn seyreden bir gen kz, o yldza benzeyebilmek ve onunla zdeleebilmek iin sz konusu ampuan kullanmaya balayabilmektedir. Yine siyasi partilerin, kamuoyu tarafndan sevilen nlleri, sempatik sanatlar ve aktrleri seimlerde aday olarak gstermesini buna rnek olarak verebiliriz. Son olarak ya, cinsiyet, din, eitim, ekonomik dzey gibi sosyo- demografik nitelikler de iletiim srecinde zerinde durulmas gereken kaynak zellikleridir. rnein, toplumsal yaam iinde bireyler, bir sorunla karlatklarnda geleneksel olarak 9

kendilerinden yaa byk olanlara bavurarak, onlarn gr ve tavsiyelerini aldklar ska grlmektedir. Cinsiyet farkllamas kaynan etkili olmasnda bir dier deikeni oluturmaktadr. Mesela, siyasi konulara erkekler daha fazla ilgi gsterdiklerinden, bu konularda erkek konumac daha inandrc bulunmaktadr. Sevgi, gzellik ve moda gibi konularda ise kadnlar daha ok tercih edilmektedir. Kaynan dini ve dindarlk derecesi bir baka deiken olarak hedef zerinde etkili olabilmektedir. Hedef kitlenin dine verdii deer ile kaynan dine verdii deer birbirine ne kadar yakn ise, kaynan hedef zerindeki etkisi de o kadar fazla olacaktr. Mesaj Mesaj, hedef kitle iin bir uyarc olarak fonksiyon icra eden sinyal ya da sinyaller bileimi ve iletiim srecinde aktarlan eylerin btndr8. Bir baka anlamda mesaj, kaynaktan alcya gnderilen bir uyar, bir dnce, duygu, kan ya da bilgilerinin kaynak tarafndan kodlanm halidir9. Mesaj esinde nokta nem tamaktadr. Bunlar; (a) mesaj dili ve kodu, (b) mesaj ierii, (c) mesaj gelitirimi olarak ifade edilmektedir10. Mesajn dili, herhangi bir ulusal dil olabilecei gibi, mzik, sanat ve hareketler (rnein, jestler ve mimikler) gibi konuulan dil dnda da baz kodlar olabilmektedir. Mesajn dili konusunda nem verilmesi gereken en nemli nokta; etkin ve salk bir iletiim adna, mesaj dilinin hem kaynak hem de hedef asndan net ve anlalr bir yap tamasdr. Kukusuz burada, kullanlan dil daarcnn, sz varlnn, hedef alc kitlenin temel sz varl ile ne kadar rtt nem kazanmaktadr. Yine dier bir nemli husus, verilen mesajn kolayca anlalmas yannda, tutum ve davran etkilemesi ve ileride kullanlmak zere saklanmas, depo edilmesidir. Burada bilinen szcklerden, ataszlerinden, deyimlerden yararlanlmas, amaca uygun sloganlar oluturarak hedef

10

kitlenin yabanc olmad yaklamlardan hareket edilmesi gibi zellikler sz konusudur11. Mesaj ieriini, kaynan amacn ifade etmesinde seilen mesaj malzemesi olarak tanmlamak mmkndr. erik, koda benzer ekilde elere ve yapya sahiptir. rnein eer bilgi paras sunulacaksa, mutlaka onlarn belli bir dzen ve sraya kavuturulmas da gerekmektedir. Mesaj gelitirimi ise; iletiim kaynann kodlar ve ierii seerken ve dzenlerken verdii kararlardr. Bu balamda, mesaj gelitirimini neler belirler? sorusuna verilecek yantta ilk olarak karmza kaynan zellikleri kmaktadr. Kaynan iletiim becerisi, tutumu, bilgisi, kltr, toplumsal sistemdeki konumu ve seici algs hep belli seimlerin belli biimlerde yaplmasn beraberinde getirmektedir. Mesaj gelitiriminin dier nemli belirleyicisi de hedef kitle ve onun zellikleridir. Mesaj tasarmlanrken temel amac, hedef kitle zerinde etki salamak oluturmaktadr. Etki, youn duygulanm sonucu oluan ve kiiyi ya da kitleyi harekete geiren, motive eden gtr. Dolaysyla mesaj, etkisi orannda, hedef kitle zerindeki amacn gerekletirir12. Kodlama (Encoding) letiim srecinin ikinci esi olan kodlama, kaynak tarafndan iletinin sinyal haline getirilmesi ilemine denilmektedir. Yani kodlama; bilginin, dncenin, duygunun iletime uygun, hazr bir mesaj biimine dntrlmesidir. Bu dorultuda iletiim srecinin baarl ile gerekleebilmesi iin kaynak durumunda bulunan A ahsnn zihnindeki X mesajnn, hedef durumundaki B ahsnn zihninde de olumas gerekmektedir. Bunu salamak iin A ahs baz iaretler ve semboller kullanmak suretiyle mesajn kodlamakta ve bir kanal vastasyla B ahsna ulatrmaktadr.

11

Bir bakma iletiimin salkl ileyebilmesi, iletiime girenlerin kulland kod sistemiyle yakndan ilgilidir. Zira mesaj dilinin ortak olmas, mesajn hem alc hem de kaynak tarafndan net ve anlalr bir biimde alglanmasn salamaktadr. Dil, kodlama iin en nemli basama oluturmaktadr. Nesneleri, olgular ve olaylar nasl anlamlandracamz bilemezsek, onlar hakknda iletiimde bulunmamz glemektedir. Ancak baz durumlarda hem kaynan hem de hedefin ortak kod olarak kabul edilen ayn dili konumas, bireylerin birbirlerini anlamas iin yeterli olmamaktadr. Bu bakmdan mesaj oluturan ve sunan kaynan, hedef kitlenin alglayaca ve anlayaca bir slup kullanmas doru bir yaklam olacaktr. Kaynak kodlamay dil iaretleriyle yapt gibi syleyi tarzyla, kelimelerini ifade sklyla, jest ve mimiklerle de yapabilmektedir. Bir istek veya ikayeti net ve anlalr bir tarzda anlatmada, seilen kelimenin ve kelime sralannn nemi olduu gibi, dier kodlama ekillerinin de nemi vardr. Bir baka noktada bir kaynan bir iletiyi kodlamas ve onun hedef kitle tarafndan anlamlandrlmas; her iki tarafn ortaklaa sahip olduklar toplumsal birikimlerin ve yaam deneyimlerinin (ortak deneyim alan) bir yansmasn oluturmaktadr. Yani iletiimin gerekletii yer olan ortak deneyim alan ne denli byk olursa, iletiim de o kadar baarl olacaktr. Alan kldke iletiim ya hi olmayacak ya da etkisini yitirecektir. Bir baka ifadeyle gndericinin deneyim alan alcnnkiyle ne kadar ok rtrse, mesajn etkisi de o lde olacaktr. Bu yzden, sembollerin, mesaj gnderen kaynak kadar, mesajn alcs tarafndan da bilinen semboller olmas gerekmektedir. Kanal Kanal, kaynak ve hedef kitle arasnda yer alan ve simge ya da sembollere dnm iletinin akn salayan yol, geit olanak tanmlanmaktadr. ster yzyze iletiiminde, isterse de kitle iletiiminde kaynan oluturduu iletinin alcya ulamas iin, baka deyile iletiyi kaynaktan alp, paylamas istenene iletebilmek iin mutlaka bir kanala ihtiya duyulmaktadr.

12

letiim kanallarn genel olarak kiileraras ve kitle iletiim kanallar olmak zere iki balk altnda snflandrmak mmkndr. Kiileraras iletiim kanallar; kaynak ile alcnn yzyze gelmesi durumunda, rnein, sz, yaz, resim, fotoraf ya da hareket balamnda gerekleir. Kitle iletiim kanallar ise; kaynak tarafndan kodlanan bir mesajn, televizyon, radyo, gazete, film, video, internet vb. gibi kitle iletiim aralaryla iletilmesi durumunda sz konusudur13. Bir baka noktada iletiim srecinde kullanlan kanal, hedef alcnn etkilenme derecesini de deitirebilmektedir. rnein, gnmzde youn teknolojinin kullanld kanallar, baz hedef alc zerinde etkili olurken; bazlarnda etkiye yol amamaktadr. Burada etkiyi salayan, kaynan gvenilirlii, saygnl ya da iletinin gc deildir. Direkt kanaln teknolojik donanm hedef kitlede bir etki yaratabilmektedir14. letiim srecinde kanal asndan zerinde durulmas gereken dier bir nokta da, kanaln sahip olduu kapasitedir. letiim srecinde bilgi aktarm kapasitesinin ykseklii, bir oranda kanaln kapasitesine bal olarak deimektedir. rnein, kaynan konuma hz kanaln kapasitesi olarak ele alnabilir. Burada eer kodlama iyi gerekletiriliyorsa, baka deyile konumada gereksiz szcklere yer verilmiyorsa, kanaln kapasitesi de artacaktr15. Bylece ksa srede daha fazla bilgi aktarm gerekletirilebilmektedir. letiimin her eyden nce etkili ve baarl olabilmesinde kanal seiminin byk nemi bulunmaktadr. yle ki, iletiimde hangi kanaln seilecei, iletiimin amalarna, hedef kitlenin zelliklerine, zaman ve meknn snrllklarna bal olarak deimektedir. rnein, hedef kitlenin, ya, cinsiyet, gelir durumu ve eitimi gibi sosyo-demografik deikenlere bal olarak farkl kanal seimleri sz konusu olabilmektedir. Mesela, okuma yazma orann dk olduu toplumlarda gazete ve dergi yoluyla ikna edici mesaj sunumu yanl bir strateji olacaktr. Bu gibi toplumlarda zellikle televizyon ve radyo daha etkili olabilecek iletiim kanallardr. Bylece hedef kitle, konumacy ekranda grebilecek, onun televizyonda gerek grnnden gerekse de szsz iletiim kodu olarak deerlendirilen beden dilinden etkilenebilecektir. Ancak televizyonun bu stnlne karn gazete ve dergi gibi kanallarla sunulan yazl mesajlar daha kalc olabilmektedir. Bu gibi durumlarda birey aradan zaman getikten 13

sonra bile ayn mesaj tekrar okuma ve mesaj zerinde dnme ans bulabilmektedir. Gazete ve derginin aksine radyo ve televizyon kanalyla sunulan hareketli grnt ve ses araclyla ileti bir kez duyurulmakta, grlmekte ve ardrdan kaybolmaktadr. Kaynan iletiyi sunduu andan itibaren ileti zerinde deiiklik yapma ans bulunmamaktadr16. Yine radyo ve televizyon gibi kitle iletiim kanallaryla aktarlan mesajlar o anda izlenip- dinlenip veya kavramay gerektirdiinden, tekrar izlenme ya da dinlenme imkn bulunmamaktadr. Hedef Kitle letiim srecinde zerinde en ok durulmas gereken konulardan birini, belki de en nemlisini hedef kitle ve onun zellikleri oluturmaktadr. Hedef kitle, mesajn ulamas amalanan kii ya da grup olarak n plana kmaktadr. Mesajn ulat insanlar dar bir blgenin az saydaki insan ile snrl olabilecei gibi, tm dnya insanl da olabilmektedir. Yine hedef kitle, kullanlan iletiim kanallarna gre ya da kiilik, toplumsal yap ve rgtlenme biimine gre aktif, baka deyile kaynak tarafndan gnderilen mesajlara tepki gsteren veya tepkisini belli etmeden salt mesaj alan biri olabilir17. Hedef kitlenin dinleme, okuma, dnme yetenei yoksa ya da kstlysa, kaynan gnderdii iletilerin kod amn ya eksik yapacaktr veya hi kod am gerekletirmeyecektir. Yine hedef kitlenin sahip olduu bilgi dzeyi de iletiimin salkl bir ekilde gereklemesinde nemli bir faktr olarak grlmektedir. nk hedef kitle, kodu ya da mesajn ieriini bilmezse, mesaj anlamas mmkn olmayacaktr18. Ayrca psikolojik yapdan kaynaklanan yenilie ak olma durumu, iletiim srecinde etkili olabilecek bir baka faktrdr. Bilindii gibi toplumdaki baz insanlar dierlerinden daha ok yenilie aktr ve dolaysyla bu kiilerin ikna edilmeleri daha kolay olacaktr. Kod Ama (Decoding) Mesajn kodlanmas sonucu oluan mesajlarn ierdii bilgilerin, fikirlerin ve duygularn, tutum ve deerlerin, baka bir ifade ile alnan mesajlarn tad anlamlarn, hedef kitle tarafndan alglanarak zihinde anlalr bir hale getirilmesi srecine kod ama 14

denilmektedir. Yani kod ama, hedef kitlelerin kendi bilgi birikimleri ve tecrbeleri sayesinde, kaynaktan gelen mesajlar zmlemeleri ilemidir19. letiimin baarsn len nemli bir sorun, mesajn hedef kitle tarafndan kod amnn yaplmasdr. Bu durumun en nemli lt ise, hedef ile kaynan deneyim ve yaantlarnn akmas ya da en azndan kesimesidir20. nk z itibariyle iletiim, karlkl anlamlarn retilmesi ve paylalmasn ieren bir sretir21. Ancak, kodlama ve kod am farkl kltrel, toplumsal kodlara gre gerekletiinde, mesajn amalanan anlamyla, mesajdan hedef kii veya kitlenin kard anlam farkl olacaktr. Grld gibi, iletiimin baarl gereklemesinde kod am ve alglama nemli rol oynamaktadr. Zira iletiimin gereklemesi iin, gnderilen ile alglanan anlamlar, birbirinin ayns olmasalar da, en azndan birbirine yakn olmaldrlar. Baka bir ifadeyle yukarda da belirtildii gibi bu anlamlar, birbirleriyle rtmelidirler. Bu ise ou zaman gereklemesi zor bir olaslktr. Bunun temel nedeni, kod amnn hem iletinin yaps, hem de alglayan kiinin zellikleriyle yakndan ilikili olmasdr22. Tutum-Davran Deiiklii Kaynak tarafndan kodlanarak gnderilen ve hedef kitle tarafndan alglanarak anlamlandrlan mesaj sonucunda alcnn bilgi dzeyi, tutum ve davranlarnda ortaya kan deime ve gelimeler, iletiimin etkisi olarak deerlendirilmektedir. Sz konusu etkileri ana grupta toplamak mmkndr: (1) Alc kesimin bilgi dzeyindeki deime, (2) Alcnn tutumunda grlen deime ve (3) Alcnn davranlarnda gzlemlenen deime. Bilisel boyut, belli bir nesne hakknda sahip olunan dnce, bilgi ve inanlardan olumaktadr. Duygusal boyut, tutum nesnesine ilikin duygu ve deerlendirmeleri kapsamaktadr. Davransal boyut ise, bilisel ve duygusal boyut ynnde davranta bulunmay iermektedir. rnein, reklamclk alannda gerekleen iletiim bu konuya iyi bir rnek oluturmaktadr. ounlukla insanlar hakknda bilgi sahibi olmadklar bir rn satn almazlar. Bu nedenle reklamclar nce rn hakknda bilgi veren reklamlar hazrlarlar. 15

letiler sz konusu rne kar tketicide olumlu bir tavr oluturma amacyla dzenlenir. Bu tavr taknma sonucunda satn alma davran beklenir23. Geri Bildirim (Feedback) letiim srecinde geri bildirim (feedback), kaynan gnderdii mesaja karlk, hedef kitlenin verdii cevap eklinde tanmlanmaktadr. Bir baka deyile geri bildirim, iletiyi alan hedef kitlenin, iletiim sreci ve koullarna, bu sreci koullaryla destekleyici, devam ettirici biimde ya da kar deiimi arayan bir ekilde karlk vermesidir24. Mesaj alp kodlayan ve ona bir anlam veren alc bu sefer kaynak, ilk gnderici de alc durumuna gemektedir. Yani geri bildirim mekanizmas ile rol deiimi sz konusu olmaktadr. Konuya farkl bir adan yaklaan Erdoana gre ise, geri bildirim, mutlaka alcnn kaynaa tepki vermesi deildir. rnein, bir yldz sporcunun kpesine bakp kpe satn alan bir gen de geri bildirimde bulunmutur. Yani geri bildirim sadece karlk verme biiminde deil, ayn zamanda karlk vermeyerek, mesaj pe atarak veya grmezden gelerek de gerekletirilebilmektedir25. kna edici iletiim, genellikle bir hedef kitlenin istenilen ynde ve biimde davranmasna ynelik tasarlandndan, iletiimin baarsnn, en st dzeyde test edilmesine ihtiya bulunmaktadr. Bu yzden kaynan mmkn olduu kadar ksa zamanda ve doru biimde geri bildirim (feedback) almas gerekmektedir. nk sadece geri bildirim yoluyla kaynak, mesajn ne kadar iyi alnp-alnmad konusunda bilgi sahibi olacaktr. Ayrca geri bildirim, kaynan, hazrlad mesajn hedef kitlenin ihtiyalarna ve tepkilerine uygun hale getirmesine de yardmc olmaktadr. Yine bir baka ilev olarak geri bildirim; alcnn, tepki ve isteklerinin dikkate alnd dncesiyle, mesaj daha kolay benimsemesi ve kabul etmesine katk salamaktadr26. Kaynan kendisini ve mesajlarn deerlendirme olana salayan geri bildirim olumlu ve olumsuz olmaz zere iki biimde gereklemektedir. Olumlu geri 16

bildirim, kaynaa iletiim amacn gerekletirdii, olumsuzu ise gerekletirmediini bildirmektedir. zellikle, olumsuz geri bildirim sz konusu olduunda, kaynan amalad etkiyi elde edebilmek amacyla bir deerlendirme yaparak, mesajlarn yeniden kodlayarak iletmesi gerekmektedir27. Grlt En basit ekliyle grlt, iletiim srecinde dei-toku edilen mesajlarda kaynak ve hedef kitle tarafndan ngrlmemi, istenmeyen ve iletiimin aksamasna ya da tmyle engellenmesene neden olan eylerdir. Yani grlt, kaynan istei dnda aktarc sinyal ile alc sinyal arasndaki farkllktr28. Bu, sesin bozulmas, telefon kablosundaki hrt, radyo sinyalindeki parazit ya da televizyon ekranndaki karlanma olabilmektedir. letiimin baars, mesajn tam olarak alnmasyla, yani kaynan ulatrmak istedii anlam ierisinde alglanmasyla mmkn olabilmektedir. Bu manada iletiim kayna, eer bir eyi kodlamak veya anlatmaktan yoksun ise grlt yaratabilir. Bir baka anlatmla, eer anlam yeterli sembollerle aklanamyorsa, kodlama srecinde grlt meydana gelebilmektedir. Aslnda grlt, iletiimin her aamasnda grlebilmektedir. Ancak burada nemli olan, mevcut grlt boyutlarnn iletiimi engellemeyecek bir lde olup olmamasdr. rnein, ders alan iki arkada iin, alnan radyodan duyulan bir mzik, iletiimi engelleyen bir grlt olarak deerlendirilebilir. Ama bazen bu durum grlt olarak kabul edilmeyebilir. yle ki, mzikle ders almay renen kiiler iin radyonun almas bir grlt kayna olarak alglanmayabilir29. zellikle kiileraras iletiimde meydana gelen aksaklklarda psikolojik grltnn pay byktr. Kii, belirli konularda nyargl olabilir ve bu nyargsndan tr, belirli konularda gnderilen mesajlar yorumlarken, anlam ieriini farkl ynlere saptrabilir.

17

evresel Balam kna edici iletiim zellikleri balamnda zerinde durulmas gereken bir nokta da iletiimin yapld ortam (evre) ve onun zellikleridir. Ortam, iletiim saland, iletiim elerini barndran doal, toplumsal ve kltrel koullarn tmdr. Toplumsal yap iinde bulunan kiilerin, ye olduklar toplum iinde belirli bir takm rolleri, konumlar, saygnlklar (prestij) ve belirli ilevleri sz konusudur. Bir baka deyile, insanlar toplum iinde kendi toplumsal yerlerini de belirleyen belirli snrlar iinde yaamaktadrlar. Bu koullar ve snrlar kukusuz insanlarn iletiimlerine de yansyacaktr30. Bunun yannda toplumun kltrel deer ve alkanlklar, rf ve adetlerle kltr dzeyi gibi baz deikenler iletiim srecinde mesajn oluturulmas, iletilmesi, kodun zlmesi ve kiisel kabul alannn belirlenmesinde olduka nemli roller oynamaktadr. Birey ou kez bu sosyal normlarn, deerlerin ve beklentilerin farknda olmasa bile, gelen mesajlar bu norm ve beklenti erevesi iinde yorumlanmaktadr. letiim Trleri letiim kavramn pek ok ekilde tasnif etmek mmkn olmakla birlikte, aadaki emada da grld gibi iletiimi genel olarak kii ii (intrapersonal), kiiler aras (interpersonal), rgt-ii (organizational) ve kitle iletiimi (mass communication) olarak drt grupta toplamak mmkndr31.

LETM TRLER

Kii-ii letiim

Kiileraras letiim

rgt-ii letiim

Kitle letiimi

Kii i letiim ki birim arasnda gerekleen iletiimin bir benzeri de bazen bireyin iinde de oluabilmektedir. sel iletiim olarak ifade edilen bu iletiime rnek olarak, bireyin 18

kendi i dnyasn gzlemlemesi, ihtiyalarnn farkna varmas, zlmesi ya da sevinmesi verilebilir. Bu durumda isel ya da kii ii iletiimi; insanlarn kendi ilerinde rettikleri baz mesajlar yorumlamas32 eklinde tanmlamak mmkndr. Kii ii iletiim ya da kendi kendine iletiim, kiinin kendi bana yaamnn her annda ve her meknda yapt iletiimdir. Kii kendi ile iletiim yaparken dnr; kafasnda kendisiyle ve bakalaryla konuur, tartr, kavga eder, kser, barr, oynar ve elenir. Kendi kendine dnr, sevinir, gler ve alar; kararlar verir, kararlar deitirir; problemler zer ve yeniden zer; planlar yapar, ykar ve yeniden yapar; kendi ve ilikide bulunduu d dnya ve insanlar hakknda deerlendirmeler ve karlatrmalar yapar; kendiyle ve dyla olan ilikilerini dzenler ve yrtr33. Kiileraras letiim Yzyze iletiim olarak da adlandrlan kiileraras iletiimi iki kii arasnda, genellikle yzyze iliki eklinde gerekleen iletiim olarak ifade etmek mmkndr. Kiileraras iletiim genellikle kendiliinden ve teklifsizdir; katlanlar birbirinden en st dzeyde geribesleme alrlar. Roller grece esnektir, nk taraflar nbetlee gnderici (kaynak) ve alc (hedef kitle) olarak iletiim srecine katlrlar34. stn Dkmen, kiileraras iletiimi szl ve szsz olmak zere iki ekilde snflandrmaktadr. Szl iletiim dil ve dil tesi olarak, szsz iletiim ise yz, beden, bedensel temas, mekn kullanm ve aralar olarak alt snflarda ele alnmaktadr35. rgt i letiim evresiyle etkileim halinde bulunan yani dier bir deile evresine mesajlar gnderen ve evresinden mesajlar alan rgtlerde, hiyerarik bir dzen sz konusudur. Bu sebeple rgtte, kiiler nceden tanmlanm bir takm rolleri stlenerek, bu rollerin gereini yerine getirmeye almaktadrlar. rgtteki bireyler, st ve astlar arasndaki ilikilerin nasl olaca rgt emalarnda aka belirlenmitir. Bu sayede kimin kimden emir alaca ve kime emir verecei nceden bilinmektedir36.

19

Kitle letiimi ngilizcedeki mass communication kavramnn karl olarak dilimizde kullanlan kitle iletiimini; eitli trdeki mesajlarn, byk ve dank bir kitleye eitli aralar kullanlarak iletilmesi eklinde tanmlamak mmkndr. Burada belirli bir kaynaktan hedef kitleye iletilerin tek ynl olarak gnderilmesi sz konusudur. Tarihsel bakmdan kitle iletiim olgusuna kavumak iin belirli n koullarn olumasna ihtiya bulunmutur. Bu koullardan birincisi; yazl iletileri geni kitlelere sunabilmek iin yeterli kt retiminin olmas ve bunlar ileyebilecek bask tekniklerinin ve basm sanatnn gelimesi gerekir. kincisi; kitlesel olarak retilen basl haber metinlerini tketecek bir kitle ve ortamn olumasnn yansra, bu kitlenin belirli bir kltr ve gelir dzeyine ulam olmas zorunluluu vardr. Son olarak ise; toplumdaki bireylerin bir takm haklara sahip olmal ve sz konusu bu hak ve zgrlklerinin bilincine vararak bunlar zmsemeleridir37. letiim ve Kitle letiim likisi letiim sreci asndan kitle iletiimin olumas iin, dinleyici kitlesinin de iletilere tepkide bulunmas gerekir. Ancak bylece kitle iletiiminden sz edilebilir. Bu balamda kitle iletiiminde dorudan deil, en azndan dolayl bir karlkl etkileim sz konusudur. Dolaysyla, kitle iletiim aralar araclyla seyirci/ dinleyicilere yneltilen mesajlar, bir tr iletiimsel eylem olmaktadr. Hemen unu da belirtmek gerekir ki; her kitle iletiim srecinde mutlaka iletiimin oluaca gibi bir sonu sz konusu deildir. Kitle iletiim srecinde iletiimin oluabilmesi iin, kaynan ifade eylemine dank seyirci kitlesinin veya bunun baz ksmlarnn anlama ynnde karlk vermi olmas gerekir38. Kiileraras iletiimde kaynak zel kii olmasna karlk; kitle iletiimde kaynak tek bir insan deil, resmi bir rgttr. Mesaj gnderen genellikle de profesyonel bir iletiimcidir. Kanal vastasyla dolama sokulan mesajlar tek deil, eitli ve nceden bilinmez. Ancak imal edilebilir, tek tipe indirilir, her zaman herhangi bir yolla oaltlabilir. Dier yandan, alc ve kaynak arasndaki iliki tek ynl ve genelde etkileimlidir. Bireysel olmayan, ahlaki olmayan ve saylabilirdir. Kaynak genelde 20

bireyler zerindeki sonularda ahlaki sorumluluk tamaz ve mesajn para ve ilgi iin ticari kayglarla oluturur39. Bir baka noktada bireyler aras iletiimin aksine kitle iletiiminde kaynan gnderdii mesaj alcya annda ve dorudan ularken; alcnn kimlii ve mesaja nasl tepki gsterdii renmek her zaman kolay olmamaktadr. nk bilindii gibi kitle iletiimi, kaynaktan hedef kitleye tek ynl bir iletiimi iermektedir. Bu durumda alcnn mesaj alglama ve anlamlandrma biimi ve iletiyi ald ortamn koullar; gnderilmek istenen mesajlarn alcya doru ulamad ynnde baz sorunlarn yaanmasna neden olabilmektedir. Yine bireyleraras iletiiminde gerek kaynak gerekse de alclar ayn haklara sahipken; kitle iletiiminde kaynak otoriter kimliiyle n plana kmaktadr.

21

DPNOTLAR (1). Ik, Metin (2000). letiimden Kitle letiimine, Konya: Seluk niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar, s. 31. (2). Balta, Acar ve Balta, Zuhal (1992). Bedenin Dili, stanbul: Remzi Kitabevi, s. 20. (3). Mutlu, Erol (1998). letiim Szl, Ankara: Ark Bilim ve Sanat Yaynlar, s. 169. (4). Ik, (2000). s. 32. (5). Usal, Alparslan ve Kuluvan, Zeynep (1998). Davran Bilimleri: Sosyal Psikoloji, zmir: Bar Yaynlar, s. 170. (6) Katba, idem (1992). nsan ve nsanlar, stanbul: Evrim Basm Yaym Datm, ss. 168-174. (7). Schramm, Wilbur (1980). The Effects of Mass Media in an Information Era, Harold D. Lasswell, Daniel Lerner ve Hans Speier (Eds.), Propaganda and Communication in World History, Vol. III, , Honolulu: East-West Center Published, p. 299. (8). Mutlu, (1998). s. 245. (9). Yksel, Ahmet Haluk (2003). letiim Kavram ve Tanm, Uur Demiray (Ed.), Meslek Yksekokullar in Genel letiim, Ankara: Pegem A Yaynlar, s. 12. (10). Yksel, Ahmet Haluk (1989). letiim Sreci ve Sistem Yaklam Asndan letiim Srecinin ncelenmesi, Kurgu, A..F letiim Bilimleri Dergisi, Say. 6, ss. 3033. (11). Aziz, Aysel (2003). Siyasal letiim, Ankara: Nobel Yayn Datm, s. 39. (12). Rigel, Nurdoan (2000). leti Tasarmnda Haber, stanbul: Der Yaynlar, s. 148. (13). Grgen, Haluk (1997). rgtlerde letiim Kalitesi, stanbul: Der Yaynlar, s. 20. (14). Rigel, (2000). s. 149. (15). Yksel, (1989). s. 36. (16). Ik, (2000). s.61. (17). Grgen, (1997). s.21. (18 Yksel, Ahmet Haluk (2003). letiim Kavram ve Tanm, Uur Demiray (Ed.), Meslek Yksekokullar in Genel letiim, Ankara: Pegem A Yaynlar, ss. 1-34, s. 18. (19). DeFleur, Melvin L. ve Dennis, Everette E. (2002). Understanding Mass Communication, Boston: Houghton Mifflin Company, p.12. (20). Yksel, (2003). s.15. (21). Gke, Orhan (2003). letiim Bilimine Giri: nsanlararas likilerin Sosyolojik Bir Analizi, Ankara: Turhan Kitabevi, s.59. 22

(22). Gke, (2003). s.108. (23). Yksel, (2003). s.25. (24). Alemdar, Korkmaz ve Erdoan, rfan (1990). letiim ve Toplum, Ankara: Bilgi Yaynevi, s.171. (25). Erdoan, rfan (1997). letiim Egemenlik Mcadeleye Giri, Ankara: mge Kitabevi, s. 83. (26). Ik, (2000). s. 66. (27). Grgen, (1997). s.24. (28). Baran, Stanley J. ve Davis, Dennis K. (2006). Mass Communication Theory: Foundations, Ferment and Future, Belmont: Thomson Higher Educations, p. 209. (29). Gney, Salih (2000). Davran Bilimleri, Ankara: Nobel Yayn Datm, s. 367. (30). Yksel, (2003). s. 12. (31). Dkmen, stn (2001). letiim almalar ve Empati, stanbul: Sistem Yaynclk, ss. 20-21. (32). Dkmen, (2001). s. 21. (33). Erdoan, rfan (2002). letiimi Anlamak, Ankara: ERK Yaynlar, s. 154. (34). (Mutlu, 1998:208-209) (35). Dkmen, (2001). ss. 27-34. (36). Ik, (2000). ss. 43-44 (37). Varol, Muharrem (1993). Halkla likiler Asndan rgt Sosyolojisine Giri, Ankara: A. . letiim Fakltesi Yaynlar, s.124. (38). Kaya, A. Rait (1985). Kitle letiim Sistemleri, Ankara: Teori Yaynlar, ss. 2-3. (39). Gke, (2003). s. 170.

23

KAYNAKLAR Alemdar, Korkmaz ve Erdoan, rfan (1990). letiim ve Toplum, Ankara: Bilgi Yaynevi. Aziz, Aysel (2003). Siyasal letiim, Ankara: Nobel Yayn Datm. Balta, Acar ve Balta, Zuhal (1992). Bedenin Dili, stanbul: Remzi Kitabevi. Baran, Stanley J. ve Davis, Dennis K. (2006). Mass Communication Theory: Foundations, Ferment and Future, Belmont: Thomson Higher Educations. Dkmen, stn (2001). letiim almalar ve Empati, stanbul: Sistem Yaynclk. Erdoan, rfan (1997). letiim Egemenlik Mcadeleye Giri, Ankara: mge Kitabevi. Erdoan, rfan (2002). letiimi Anlamak, Ankara: ERK Yaynlar. Gke, Orhan (2003). letiim Bilimine Giri: nsanlararas likilerin Sosyolojik Bir Analizi, Ankara: Turhan Kitabevi. Gney, Salih (2000). Davran Bilimleri, Ankara: Nobel Yayn Datm. Grgen, Haluk (1997). rgtlerde letiim Kalitesi, stanbul: Der Yaynlar. Ik, Metin (2000). letiimden Kitle letiimine, Konya: Seluk niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar. Katba, idem (1992). nsan ve nsanlar, stanbul: Evrim Basm Yaym Datm. Kaya, A. Rait (1985). Kitle letiim Sistemleri, Ankara: Teori Yaynlar. Mutlu, Erol (1998). letiim Szl, Ankara: Ark Bilim ve Sanat Yaynlar. Rigel, Nurdoan (2000). leti Tasarmnda Haber, stanbul: Der Yaynlar. Usal, Alparslan ve Kuluvan, Zeynep (1998). Davran Bilimleri: Sosyal Psikoloji, zmir: Bar Yaynlar. Varol, Muharrem (1991). Ynetim ve letiim, A.. B.Y.Y.O Yllk 1989-1990, ss. 2957. Varol, Muharrem (1993). Halkla likiler Asndan rgt Sosyolojisine Giri, Ankara: A. . letiim Fakltesi Yaynlar. Yksel, Ahmet Haluk (1989). letiim Sreci ve Sistem Yaklam Asndan letiim Srecinin ncelenmesi, Kurgu, A..F letiim Bilimleri Dergisi, Say. 6, ss. 15-63. Yksel, Ahmet Haluk (2003). letiim Kavram ve Tanm, Uur Demiray (Ed.), Meslek Yksekokullar in Genel letiim, Ankara: Pegem A Yaynlar, ss. 1-34.

24

NTE 1I MEDYA KAVRAMI VE MEDYANIN LEVLER

Medya Latincede ortam, ara anlamna gelen medium kelimesinin oulundan gelmitir. Trk Dil Kurumu szlne gre medya iletiim ortam, iletiim aralar anlamna gelmektedir. Yaygn kullanmyla medyay kitle iletiim aralar (gazete, dergi, radyo, televizyon ve internet) olarak tanmlamak mmkndr. 20. yzyl pek ok sosyal bilimci iletiim a olarak adlandrmaktadr. Bunda kitle iletiim aralarnn pek ounun bu yzylda domas ve olaanst yaygnlk kazanmas nemli bir etkendir. zellikle 80li yllarla birlikte kitle iletiim aralar en keskin sramalarn gerekletirmilerdir. Bu yllar ayn zamanda kitle iletiim aralarnn da birbirleriyle yaknlat, tekelleerek ayn sahiplerin yrngesinde iledii ve imdiye kadar olmad kadar btnletii yllar olmutur. Tam da byle bir ortamda, medya kavram yava yava kitle iletiim aralar kavramnn yerini alm ve gndelik dilde sklkla kullanlr olmutur. Medya kelimesi ile tm iletiim aralar ve ortam kast edilmektedir. nk bu ortam ve aralar birbirini btnlemekte ve adeta ayrlmaz bir grnm sergilemektedir. letiim ve toplum arasndaki yaanan ilikinin biimi asndan 80li yllar nemli deiimleri beraberinde getirmitir. 80li yllarla birlikte ekonomi ve teknoloji alanda meydana gelen hzl ve dntrc deiimler, medya dzeninde de nemli krlmalara yol amtr. Bu srete ulus devletler, hakimiyetlerini ok uluslu irketlerle paylamak zorunda kalm, global lde zenginleen ve byyen bu irketler, medya alanna da nemli yatrmlar yaparak, kitle iletiimini kendi karlar dorultusunda kullanmaya balamlardr. Bu dnemde medya kurulular birer birer holdinglemi, kartellemi ve znde, pek ok iletiim mecrasnn tek elde toplanmas anlamna gelen apraz tekelleme olgusu, daha da tartlr olmutur. Gnmzde medya kavramyla ifade edilen aslnda 80li yllarla birlikte btnleen, tekelleen ve benzer bir ekilde ileyen iletiim ortam ve aralardr.

25

Medyann hayatmza girmesiyle birlikte bireyler toplumsal yaam bu aralar aracl ile alglamaya balamlar ve doal olarak bu araclarn gerekliine baml hale gelmilerdir. Medya gnmzde toplumsal yaam belirleyen en nemli merkezlerden biridir. Kanc g olduu eitli tartmalara konu olsa da sosyal yaamn en nemli aktrlerinden biri olduu ve modern dnyada pek ok insann yaam medya araclyla alglad bilinir. letiim olanaklarnn oalmas ile kiiler aras ilikilerin yerini medyalar aracl ile gerekleen iletiim almtr. Bu da, toplumun medyalara olan ihtiyacnn artmas ve onlar hayatnn merkezine almas sonucunu beraberinde getirmitir. nsanlar medyalar aracl ile sosyallemekte, haberdar olmakta, eitilmekte ve elenmektedir artk. Neredeyse yaam medyalar aracl ile yaamak gibi bir kanlmazla kar karyadr modern insan bugn.. zellikle televizyon seyretmek dnyann pek ok yerinde en yaygn serbest zaman etkinliidir. Gnde en azndan 3-4 saatini ekran karsnda geirmeyen insan says ok azdr, bu konuda yaplm aratrmalar zellikle Trkiyenin bu konuda dnyada ba ektiini gstermektedir. Televizyon tm dnyada toplumun btn katmanlarn sosyo-ekonomik dzeyi ne olursa olsun- bir araya getiren ortak bir platformdur. Modern toplumlarda televizyon serbest zaman etkinliklerini de neredeyse btnyle tekeline alm ve insanlar adeta kendi gerekliine baml klmtr. Ayn ekilde internet de ksa srede zellikle genler ve ocuklar zerinde nemli bir etkiye sahip olmutur. nternet ok ksa srede ve etkin bir ekilde bilgiye ulama olana salamaktadr. Dnyann en byk ktphanelerine gidip aratrmalar yapmak ya da baz kitaplarn internet versiyonlarna ulamak olduka kolaydr. letiim olanaklarn gelitirmesiyle de insanlarn daha etkin bir ekilde iletiim kurmasna da olanak salamaktadr. Mail ve chat yoluyla annda iletiim salanmakta ve eitli dosya, mzik, grnt dokmanlarn iletebilmek mmkn olabilmektedir. Ayrca alveri, bankaclk ilemleri, rezervasyonlar yaplabilmekte, hatta kendini daha iyi ifade edebilme amacyla kendi web sayfanzla bu arenada kendinize yer bulabilmek mmkndr. Uzaktan eitim yoluyla internet zerinden eitim veren niversitelerden bile mezun olmak mmkndr. Ayn zamanda internet, insanlarn bo vakitlerini hoa geirmelerine yarayan eitli elence vastalarna sahiptir. Dolaysyla pek ok adan insanlar kendine baml klacak aralara sahip olan bu sanal ortam tam anlamyla bir cazibe merkezidir. Bu cazibe merkezinin bysne kaplmak da pek ok gen ve zellikle de ocuk asndan kanlmaz bir gerekliktir. 26

letiim aralarnn gelimesi ve haberlemedeki imkanlar sayesinde artk dnyann her yerine annda ulamak, orada yaanan bir gelimeden naklen haberdar olmak mmkndr. zellikle internetin hayatmzda geni bir yer kaplamasyla yaknlar uzak, uzaklar da ok yakn hale gelmitir. Kanadal letiim Bilimci Marshall McLuhann yllar nceki ngrs, dnyann kresel bir dnmesi gnmzde medya sayesinde bizatihi tecrbe edilir hale gelmitir. Medyann Balca levleri Medyann toplumsal yaamda olduka nemli ilevleri vardr. Gelien teknoloji sosyal yaamda medyann etkinliini arttrmakta ve insanlarn daha da fazla medyaya balanmasna neden olmaktadr. Haber ve Bilgi Verme: Medyann en nemli ilevlerinden biri haber ve bilgi sunmasdr. Modadan, sala, siyasetten ekonomiye pek ok alana ilikin bilgi kitle medya aracl ile geni halk kesimlerine ulamaktadr. Sadece ulusal dzeyde deil, uluslar tesi pek ok bilgi ve haber medyalar yoluyla bizlere ulamakta, depolanmakta, ilenmekte ve datlmaktadr. nsanlarn, yaadklar dnyayla ilgili alglarnn olumasnda, medya son derece etkili olmaktadr. nk bilgi ve haber toplumlarn geliiminde ve siyasallamasnda belirleyici olmaktadr. Bizler, medya araclyla bilgilenirken, ayn zamanda medya tarafndan ynlendiriliriz; dolaysyla bu g medyaya zellikle haber aktarmnda byk sorumluluk yklemektedir. Toplumsallatrma: Medya bireye iinde yaad toplumla btnleme olana salayacak, toplumsal birlemeyi ve kamusal yaama etkin bir biimde katlma iin zorunlu olan bilinlenmeyi kolaylatracak ortak bir bilgi ve dnce formu oluturmaktadr. zellikle kamusal yayncl benimseyen medya kurulular, toplumsal yapnn gelimesine ve bireylerin bu yap iinde sosyallemelerine olanak salar. Bata demokrasinin temin ve korunmas olmak zere toplumsal kurumlarn daha etkin ilemesine ve bireylerin haklarna sahip klmas ynnde yaynclk yapar. Medyann toplumun ortak siyasi tutum ve grlere ulamasnda da rol tartlmazdr. Siyasal sre medya aracl ile bireyin grebilecei yaknla gelmektedir. Bu arada medya eitli siyasi grlerin propagandasnn yapld aralara da dnebilmektedir. 27

Eit ve tm grlere ayn olana veren yayn anlay bu noktada ok nemlidir. zetle medya bilgi retmekte ve sosyal yapnn ekillendirilmesine nemli lde katkda bulunmaktadr. Gnlk yaantmz dzenlemekte, evreyi alglamamz salamakta ve bylelikle toplumsal yaama uyum salamamz kolaylatrmaktadr. Eitim: Medya dncenin gelimesine, kiiliin olumasna, yaamn btn aamalarnda yetenek ve becerilerin elde edilmesine yardmc olacak bilgiler iletir. zellikle gelime andaki ocuklarn alg ve bilin dzeyini ykselterek, onlarn eitimlerinde yardmc bir rol oynar. Bireylerin zihinsel geliimlerine yardmc olurken, ayn zamanda eitimin gelitirilmesi ynnde yaynlar yapar. Bu konuda son yllarda medya kurulularnn lkemizde eitiminin geliimine ynelik dzenledikleri kampanyalar dikkat ekicidir, ayn ekilde kamu ve zel kurulularn eitime dnk yatrmlarnn duyurumu, kamuoyu oluturma ynnde de medyann hizmetleri gz ard edilemez. Elendirme: Medyann en nemli ilevlerinden biri de insanlar elendirerek, onlarn rahatlamasn ve daha mutlu olmalarn salamaktr.Gndelik hayatn rutin ileyii iinde yorulan sklan insanlar, ciddi haberlerden ok, elendirici haber ya da programlarla vakit geirmeyi yelemektedirler ve en nemli elence kayna da phe yok ki medyadr. zellikle televizyon gnmzde yaygn kullanmn da gz nnde bulundurursak, tam anlamyla bir elence merkezi olduunu ileri srmek sanrz yanl olmaz. Televizyonda yer alan programlar kitlelere gndelik hayatn rutin ve skc ortamndan ka olana salamaktadr. Elence ihtiyac, kitlelerin televizyona olan bamlln arttrm ve bu durumda televizyon yneticileri de durmakszn elendirici programlar halka arz etme yoluna gitme yolunu tercih etmilerdir. zellikle mzik, mizah, drama ve spor kitlelere verdii rahatlama ve ka duygusuyla televizyon yneticilerinin en ok nem verdii alanlarn banda gelmektedir. Ayn ekilde internet de, nemli bir elence kayna grnmndedir. Kltrel Deerlerin Korunmas: Medyann bir dier nemli ilevi de kltrel deerlerin korunmasdr. Medya doru kullanld takdirde gemi mirasn savunucusu ve kltrn gelitiricisi olarak rol oynayabilir. Toplumlarn bellei olarak ilev grebilen medya, estetik ve kltrel deerlerin yaatlmasnda da nc rol oynayarak tarihsel ve sanatsal bir grev yklenir. nsanlar resim, edebiyat, mzik, iir, vs. gibi pek 28

ok sanatsal faaliyete, medya aracl ile renirler ve yine medya araclyla katlrlar. Denetim/Eletiri ve Kamuoyu Oluturma: Medya kamusal bir grev ifa eder. Bu balamda zellikle de hkmeti, siyasi partileri, kamu kurulularn, irketleri, vs. kamu adna denetleme ve eletirme yetkisini elinde bulundurur. Bu zellii medyaya 4. g olma vasfn vermitir. Denetim ve eletiri medyann sorumluluudur. Medya bu grevini yerine getirmezse, grevini eksik yapm olur. Vatandan hakkn savunma adna grev yklenen medya, tarihi boyuca pek ok kez iktidarlarla kamu yarar adna mcadeleye girimi ve bu zelliiyle toplumsal hafzada derin bir saygy hak etmitir. Medya, ayn ekilde gerekli grlen durumlarda, topluma nclk ederek kamuoyu oluumuna araclk eder. Bu noktada toplumun ve kamunun vicdan vazifesi grr. Tantm: Medya devletlerin, irketlerin, kurum, kurulu hatta bireylerin en nemli tantm aracdr. Tantm iletiim demektir, iletiim de gnmzde yaygn olarak medya araclyla gerekletii iin medyann tantmdaki rol inkar edilemez. Gnmz ekonomisi pazarlama zerine kuruludur. Pazarlamann en nemli arac da medyadr.

Medyann Ekonomik Boyutu Medya gnmzde, ekonomiyle i ie gemi, nemli bir endstriyel gtr. Ayrlan kaynaklar, altyap ve sabit sermaye yatrmlar, yarattklar istihdam ve hasla ile ulusal ekonomi iinde geni bir ticaret ve sanayi sektr ortaya karmtr. Bir lke, ister gelimi, ister gelime yolunda, ister Pazar ekonomisi, isterse merkezi plana dayal olsun, bu durum geerlidir. Basm evleri, yaym evleri, radyo, televizyon kurulular, basn, reklam, halkla ilikiler ajanslar, bilgi ilem merkezleri, veri bankalar, vb. ile alannda kullanlan donanm maddelerini reten ve/veya pazarlayan kurulular, deiik leklerde ama mutlaka hemen her lkede bulunmaktadr. Kurulularn birou artk ulusal ekonomik snrlarn aarak uluslararas ekonomik yaamn nemli esi ok uluslu irketlerin kapsamna girmilerdir. Srekli geliim srecindeki iletiim sanayi bir kltr ve/veya bilinlilik sanayi olan zellii dnda, baka alanlardaki iletmelerin bal olduklar rgtlenme mantn da izlemek zorundadr1 Dolaysyla kabul etmek gerekir medya bir sanayidir ve sanayinin gereklerine gre iler. zellikle gnmzde 29

medya olduka pahal bir i kolu haline gelmitir, bu ortam ancak ok ciddi sermaye birikimine sahip olan kurulularn yaynclk yapabilmelerine olanak salamaktadr. Gnmzde medya kurulularnn pek ou devletten bamsz zel irketlerdir ve dolaysyla zel sektrn kar mant dorultusunda ilerler. Baz medya kurulular ise devlete aittir (TRT gibi) ve devlet politikalar yrngesinde yaplanrlar. Doal olarak ncelikle birer ticari iletme olan medya kurulular, kendi i ileyilerinde para kazanmay ncelerler. Bu tm yaynclk yaplanmasnda kendini srekli olarak hissettiren ekonomik bir gerekliliktir. Altyap yatrmlarndan, malzeme planlamasna, insan kaynaklar politikalarndan, yayn ieriklerinin belirlenmesine dein pek ok konu ekonominin gereklerine gre iler, zaten ekonominin gereklerine gre ilemezse o medya kurulularnn uzun sre yaynclk yapmas mmkn olmaz. Medya kurulularnn en nemli gelir kayna reklmlardr. Dolaysyla reklam gelirlerini arttrmak ve ekonomik adan skntya dmemek iin reklam verenlerle aralarn iyi tutmak kendi ekonomik ileyileri asndan son derece gereklidir. Bu da reklam veren firmalarn yaynclk srecinde zaman zaman kollanmas sonucunu dourabilir. Reklamlar bir taraftan firmalarn tantm arac olurken, dier taraftan da irketlerin medyaya kar kullandklar bir koz haline dnebilir. Bu iletiim ortam iin olduka tehlikeli bir durumdur. Ayn ekilde medya kurulular, reklam verenler iin daima cazip bir konumda olmak iin halk tarafndan ok tercih edilmek gibi bir dengeyi srekli korumak zorundadrlar. Bu durum, daha fazla tercih edilme ynnde bir yaynclk yapmay zorunlu klar. Bu da ou zaman elenceye dnk bir yaynclk tarz gerektirir, byle bir ortamda eitime/ kltre katk ikinci plana debilir. lkemizde zaman zaman younlaan baz program trlerinin ekranlar igalinin ardnda yatan basit sebep, aslnda bu programlarn ok seyredilmeleri, ya da e deyile ratinglerinin yksek olmasnda gizlidir. Medyann ekonomisi konusunda bir dier nemli nokta da tekellemenin yol at sorunlardr. Tekelleen medya kurulular byk holdinglerin bnyelerine dahil olmakta ve o holdinglerin elindeki irketlerden birine dnmektedir. Bu durum habercilik ve yaynclk anlamnda eitli sakncalar beraberinde getirmektedir. Birer ticari iletme olan medya kurulular zaman zaman haber iletirken balantda olduklar irketlerin karlarn koruma ynnde bir habercilii benimseyebilirler. Ekonomi, haber iletim 30

srecinde belirleyici olabilir. Eletirel kuramda medyann ekonomi-politii olarak adlandrlan bu durum, aslnda tamamen tarafsz olunmas gereken haber iletim srecine dardan baz faktrlerin dahil olabildiini ve zaman zaman haberlerin de birer ticari meta olarak alglanabildiini iaret eder. Medyaya gcn veren olgu, toplumsal yaamdaki konumudur; bu konum onun drdnc g olarak adlandrlmas sonucunu getirmitir. Medya, kendisine byk g veren bu ilevlerini yerine getirirken kamuya kar olan sorumluluun bilincinde olmal ve yaynclk ilkelerini sadece ticaretin yrngesinde belirlememeli, topluma ve kamuya ynelik grevlerini unutmamaldr. phesiz ki yaynclkta, sosyal sorumluluun da unutulmamas, gz ard edilmemesi gerekir. Herhangi bir medya metninin daha ok satlmas, ya da iin gerei yaynclk gibi son derece yaamsal bir sektrde, yaplan olumsuz eylemleri merulatrmamal. Rating, ulalmas gereken esas hedef olursa, o zaman kitle iletiim sreci yara alr. in doasnn getirdii baz zorunluluklar vardr phesiz, bunlar bir noktaya kadar kabul edilebilir, ama bir noktaya kadar da kabul edilemez. deal olan, medyann kendi zdenetim olanaklarn gelitirmesi ve sosyal sorumluluunu, zellikle de genlere ve ocuklara ynelik sorumluluunu sklkla hatrlamasdr.

31

DPNOTLAR Kaya, A.R. (1985). Kitle letiim Sistemler. Ankara: Teori Yaynlar, s.20.

32

KAYNAKLAR Kaya, A.R. (1985). Kitle letiim Sistemler. Ankara: Teori Yaynlar.

33

NTE III MEDYA OKURYAZARLII VE TRKYEDEK UYGULAMA ALANLARI

Medya gnmzde toplumsal yaam belirleyen en nemli merkezlerden biridir. Kanc g olduu eitli tartmalara konu olsa da sosyal yaamn en nemli aktrlerinden biri olduu ve modern dnyada pek ok insann sosyal yaama medya araclyla katld bilinir. Yaama araclyla katldmz medya, dnyann pek ok lkesinde znde ticari ya da siyasi bir oluumdur. Yani kitleler zerinden ya siyasi bir ynlendirme ya da para kazanmay hedeflerler ve doal olarak da yaplanmalarnda kamu yarar gibi ilkeleri ou zaman ncelikli bir ama olarak grmeyebilirler. Pek ok medya kuruluu iin para kazanmak ya da g elde etmek birincil hedeftir ve ou zaman medya kurulular bu hedeflere ulama adna yazl olan ya da olmayan etik kurallar ihlal edebilirler. Bu da medya araclyla kurgulanan dnya ile gerek dnya arasndaki ilikinin sorgulanmasn kanlmaz klar. Medyann etik ilkelere bal olmas gerektii konusunda gerek meslek rgtleri, gerek sivil toplum kurulular ve gerekse de hkmetler eitli almalarla, medya kurulularndaki zdenetim olanaklarn arttrma ve bireyleri medyann etkilerine kar daha direnli klma ynnde ciddi admlar atmlardr. Tm bu almalarn ncelikli hedefi, geni halk kitlelerinin srekli maruz kaldklar medya mesajlaryla ilgili olarak bilgilendirmek ve bylesine nemli bir ilevi olan medya kurulularn daha doru ve sorumlu yayncla tevik etmektir. Bu amala zdenetime dnk eitli meslek rgtleri kurulmu, byk medya kurulular kendi ilerinde benzer dzenlemelere girimiler ve medyann daha sorumlu bir yayncl tercih etmesi ynnde nemli admlar atlmtr. nk sz konusu olan ey, toplum hayatn dorudan etkilemektedir. nk toplum adeta medya aracl ile iletiim kurmakta ve yine medya aracl ile elde ettii bilgilerle karar alma srelerine dhil olmaktadr. O halde medyann grnmeyen yz ile ilgili olarak ne kadar ok bilgi sahibi olursa, buradan retilen mesajlar almlarken o kadar az tehlike iinde olur. Bu kamuoyunu bilinlendirme ve medya ortamndaki zdenetim olanaklarn harekete geirme etkinliklerinin en nemlilerinden biri de phesiz ki medya okuryazarl

34

hareketidir. Medya okuryazarlnn gerek tanm, gerekse de tarihesi ile ilgili olarak farkl kaynaklarda, deiik grlere rastlanmaktadr. Ana hatlaryla medya okuryazarl, medya metinlerine kar bireylerin bilgi sahibi klnp, olas zararl etkilerine kar daha direnli olmalarn salayan, bireyleri bilinlendirerek medya kurulularn daha dikkatli olmaya davet eden bir eitim programdr. Bir eitim program olduu iin de ncelikle genleri ve ocuklar medyann olas zararl etkilerinden korumay hedefler. Bireylere eletirel bir zmleme olana salayan bu program, ayn zamanda gerek dnya ile medya araclyla kurgulanm dnya arasndaki farka k tutarak medyann grnmeyen/gsterilmeyen yz hakknda toplumu bilgi sahibi klar. Bu effaflk ve aklk medya-toplum ilikisinin daha salkl bir zeminde ilemesine olanak salarken, ayn zamanda demokrasinin ve demokrasinin en nemli kurumlarndan biri olan medyann da daha etkin bir ekilde ilemesine olanak salar. Medya okuryazarl, medya kurulularndaki kurum ii zdenetim olanaklarnn arttrlmasna ve mesleki olumsuzluklarn tehir edilerek, iyiyle ktnn, doruyla yanln ayrlmasna imkn tanr. Ksacas medya okuryazarl, toplumu denetleyen ve bu amala tm dikkatini sosyal yaama yneltmi medyaya kar, toplumun da onu denetlemesi ve dikkatini medyann ileyi mekanizmasna yneltmesi olarak adlandrlabilir. Medya Okuryazarl Kavram eitli balamlarda ve eitli biimlerdeki medya iletilerine eriebilme, bu iletileri doru allmayp alglayabilecek donanma sahip olma ve en sonunda bizzat iletiler retebilme yeteneini ieren medya okuryazarl kitlelere kontrol gc veren, gerek dnya ve medya tarafndan yaratlan dnya arasndaki snrn fark edilmesini salayan bir kavramdr. Medya okuryazarlnn demokratik toplumlardaki nemli bir ilevi de katlmn salanmas, sosyal adaletin ve eletirel vatanda olmann gereklerinden birini oluturmasdr. Baz eletirmenler medya okuryazarln bir felsefe ve eletirel bir dnce biimi olarak alglamak gerektiini dnmektedirler. Bu dnce biimini u maddelerle zetlemek mmkndr: Kurguyu gerekten ayrma yetenei, medya mesajlarnn belirli sonlar olan yaplar olduunu anlamak, medyann blgesel/kresel topluluklardaki ekonomik, politik, sosyal ve kltrel roln anlamak, insann kendisinin ve dierlerinin demokratik haklarn anlamas, uzlama veya direni, kltrel kimlik, vb.

35

Medyaya en nemli gc veren olgu, drdnc g olarak kabul edilmesi ve kamuyu denetleme hakkna sahip olmasdr. Medya mesajlarn kurgularken, bu kurgu srecini yukarda da bahsettiimiz gibi izleyicilerden saklar. Medya kurulular srekli olarak kamu yarna hareket ettiklerini ileri srer ve ekonomi ve siyasetin metinlerin retimlerini ne lde etkilediini ve hangi gerekelerle tasarlandklar sorularn yantsz brakrlar. Medya kurulular sadece rnlerinin tketilmesini amalarlar, tartlmasn deil. Medya okuryazarl hareketi, bu anlamda medyann toplumu ynlendirme abasnn karsna, bilgiyi yerletirerek medya kurulularn daha zenli olma ynnde hareketlendirir. phesiz ki medya okuryazarl hareketini ortaya kartan faktrler bir yandan hkmetlerin sorumluluk alann iinde kabul edilirken dier taraftan da sivil toplum kurulularnn abalaryla belli bir noktaya ulamtr. Amerika, Kanada, Avustralya ve ngiltere Medya Okuryazarl Hareketinin ilk filizlendii yerlerdir. eitli lkelerde medya okuryazarln daha etkin klma adna aratrma merkezleri oluturulmu, sempozyumlar dzenlenmi ve ders mfredatna medya okuryazarl dersi yerletirilerek rencilerin sadece medya metinleri karsnda daha bilinli olmalar deil, ayn zamanda medya rnlerinin yaratm srecinde de etkin rol alabilmeleri salanmtr. Bu konuda yaplm baz almalara gz attmzda medya okuryazarl konusunda nemli bir bilgi birikimi ile karlarz. 1972 ylnda Belikann Tihange Ban niversitesinde dzenlenen bir bilimsel toplant bu alanda yaplm ilk almalardan biri olarak kabul edilebilir. lgili toplantda daha ok gazete haberlerine odaklanlm ve okullarda gazeteler incelenirken unlar zerinde durulmas nerilmitir: Gazetelerde kan her satr ve her szc iyice inceleyin. Bir cmlenin ne anlamda kullanldn aratrn. nk ayn cmleyle sizin anladnz eyin tam kart da anlatlm olabilir. Byk balklardan ekinin; gerekleri gizleyebilirler. Bayazlar, ke yazlar, okuyucu mektuplar, hafta sonu rportajlar, reklmlar aldatc olabilir; kaplmayn. Kamuoyu aratrmalarna da pek gvenmeyin, arptlm olabilirler. Polis haberlerini becerikli muhabirler uydurmu olabilirler, dikkat edin. Tiyatro ve sinema eletirileri de sizi yanltabilir.

36

Yaz kadrosu ve hkmet deise bile gazetenize gvenmeyin1.

Avrupa Medya Okuryazarl Merkezi (European Centre for Media Literacy -ECML) de misyonunu ocuklar ve byklerin kresel medya kltr iinde yaama ve renmeye hazrlanmasna destek olmak olarak aklamaktadr. Merkez bunun yolunun medya okuryazarl eitiminden, zellikle de ocuklara ynelik bir eitimden getii grndedir. ECMLe gre medya okuryazarlnda ve bu dorultudaki bir eitim programnda unlar amalanmaldr: Medyann fikir, bilgi ve haberi bir bakasnn bak asyla nakletmek zere kurulduunu anlamak Duygusal etki oluturmak iin zel tekniklerin kullanldn anlamak Bu tekniklerin, amaladklar ve dourduklar etkilerin ayrdna varmak Medyann baz kiilerin yararna altn, bazlarn ise dladn anlamak Medyadan kimin yararland, kimin, neden dland sorularn sormak ve cevabn bulmak Alternatif bilgi ve elence kaynaklar aramak Medyay kendi yarar ve zevki iin kullanmak Edilgen olmak yerine aktif olmak Yeni renme kltr dijital okuryazarla hazrlanmak2.

1980ler boyunca, dnyada medya okuryazarlnn ufkunu daraltacak ve tanmlayacak pek ok aba sz konusu olmutur. Bu gelimelerin bir sonucu olarak, eitimciler, medya metinlerinin snfta kullanld zamanlarda incelenecek temel retimsel noktalar olan kilit kavramlar zerinde anlamaya balamlardr. 1993 Medya Okuryazarl Ulusal Liderlik Konferansnda, Amerikal eiticimler, medya eitimi iin uygun hedeflerin uzam ya da uygun retim tekniklerinin genilii konusunda anlamaya varamamlardr; ancak ngiliz, Avustralyal ve Kanadal eitimciler tarafndan gelitirilen modellere dayanarak aadaki kavramlarn medya mesajlar zmlemesine dhil edilmesi gerektiini belirlemilerdir: Medya mesajlar kurgulanmtr/ kurulmutur.

37

Medya mesajlar, ekonomik, sosyal, siyasal, tarihsel ve estetik balamlar ierisinde retilir. Mesaj almlamaya dhil olan yorumlayc anlam-yapma sreleri, okuyucu, metin ve kltr arasndaki etkileime dayanr. Medyann kendine zg dilleri ve eitli biimlerle, trlerle ve iletiim simge sistemleriyle sembolleen karakteristikleri vardr. Medya tasarmlamalar, insanlarn sosyal gereklii anlamalarnda rol oynar3.

90l yllardan itibaren medya okuryazarl konusu birok iletiim bilimci tarafndan tartlm ve bu konuda eitli grler dile getirilmitir. Bu gelimelerin bir sonucu olarak 1993te Medya Okuryazarl Ulusal Liderlik Konferans, 1995te Massachusetts Medya Okuryazarl Koalisyonu, 1996da Ulusal Medya Okuryazarl Konferans toplantlar ve irili ufakl birok toplant yaplmtr. zellikle ABDde gerekletirilen eitli toplantlarda birok iletiim bilimci, eletirmen, halk sal uzmanlar ve akademisyen medyaya maruz kalmay bir risk faktr olarak belirlemiler ve medya okuryazarln da koruyucu faktr olarak nermilerdir. zellikle Batda gn getike younlaan medya okuryazarl tartmalar sonunda, ilkokul ders mfredatn Medya Okuryazarl dersleri yerletirilmi ve zellikle ocuklar medyaya kar daha da bilinlendirmek sosyal sorumlulua sahip baz devletlerin nem verdii konulardan biri haline dnmtr. Medya okuryazarlnn ocuklar ve genleri medyann olumsuz etkilerinden koruyabileceine ynelik yrtlen tartmalar lkemizde de yank bulmu ve akademik dzeyde gerekli almalar balatlmtr. Trkiye de bu yndeki almalara 2000li yllarla birlikte balamtr. Akademik alanda konuya dnk alma yapan iletiim bilimciler medya okuryazarl kavramn bilimsel platformlarda tartmaya balamlar ve RTK de 2005 ylndan itibaren medya okuryazarln gndemine almtr. Trkiyedeki Medya Okuryazarl Uygulamalar Trkiyede toplumun, zellikle de ocuklarn ve genlerin medyayla girdikleri iliki, bu ilikinin daha salam temellere oturtulmasn zorunlu klmaktadr. Yaplan bilimsel aratrmalarda, Trkiyedeki televizyon izlenme orannn ortalama olarak gnde 45 saat olduu grlmektedir. Bir kii yln %19unu televizyon izleyerek geirmektedir.

38

Kiinin yln %33n uyuyarak, %33n alarak, %14n de bu etkinliklerin dnda kalan etkinliklerle geirdii gz nne alndnda bu orann olduka byk olduu ortaya kmaktadr. eitli uluslar aras aratrma ve istatistikler de ocuklar da dhil olmak zere televizyon izlemenin, byk bir zaman deerlendirme ya da baka bir deyile zaman tketme olgusu olarak tezahr ettiine parmak basmaktadr. Bir bo zaman aktivitesi olarak grlen televizyon izleme sreleri, yaplan uluslar aras istatistiklerde ortalama olarak gnlk 24 saat olarak grlmektedir. Bu da tm hayati aktivitelerden arta kalan zamann televizyon karsnda tketilmesi anlamna gelmektedir. ocuklarn televizyon karsnda etkiye en ak, en hassas grubu oluturduu bir gerektir. ocuklar iin, televizyon mesajlarna bu kadar ak olmann dier byk bir tehlikesi de gereklik ile kurguyu ayrt edecek bir yata ve donanmda olmadklarndan dolay, grdkleri her eyi gereklik olarak alglayp olabilirliine inanmalardr. Bunun, bilimsel aratrmalarn dzenli olarak 22,5 yanda televizyon izlemeye baladklarn ifade ettikleri ocuklar iin ne kadar vahim bir durum olduu da ortadadr. Yaplan baz aratrmalar, lkemizde ocuklarn televizyon izleme konusunda olduka zgr olduklarn ortaya koymaktadr. 617 yalar arasndaki ocuk ve genler gnde ortalama 3-4 saat televizyon izlemektedirler. Yine ayn ya grubundaki ocuk ve genlerin okul dndaki birinci etkinlii televizyon izlemektir. ocuklarn ylda yaklak olarak 900 saatini okulda, 1500 saatini ise ekran karsnda geirdii dnldnde durumun ciddiyeti daha da belirginlemektedir. lkemizdeki ocuklarn %82si televizyon izleme, istedii program seme ve istedii kadar ekran banda kalma kararlarn kendilerinin verdiini sylemektedirler. Baka bir ifade ile sylersek, televizyonun youn etkisinin en hassas alcs durumundaki ocuklarn, maalesef %82lik gibi byk bir ksm, bu etkinlii, zamann ve sresini kendileri tayin etmektedirler4. Btn bu aratrmalar ve bunlar zerinde yaplan deerlendirmeler; grsel, iitsel ve yazl medya karsnda savunmasz bir alc durumunda bulunan ocuklarn, ilkretimden balayarak medya karsnda bilinlendirilmelerinin gerekliliini ortaya koymaktadr. Bylelikle renci; medya karsnda pasif bir alc olmak yerine, medyay okuyabilecek, medyann dilini zebilecek bilin dzeyine ulaarak iletiim olgusunda aktif bir birey olarak yer alabilecektir.

39

Bu amala RTK bir proje hazrlam ve medya okuryazarl dersinin ilkretim programnda semeli ders olarak okutulmas ynnde harekete gemitir. Teklifi Milli Eitim Bakanlna ve Talim Terbiye Kulununa gtren RTK uzmanlar olumlu karlk almlar ve varlan anlama erevesinde RTK uzmanlar Amerika ve Avrupada literatr almas yapmlardr. Dersin program tasla, iletiim akademisyenleriyle birlikte hazrlanm, almalarn neticelenmesi ve 22 Austos 2006 tarihinde RTK ile TTK arasnda konuya ilikin protokoln imzalanmasnn ardndan 2006-2007 eitim ylnda 5 ilkretim okulunda pilot uygulamann balamas kararlatrlmtr. 5 ildeki be ilkretim okulunda toplam 780 yedinci snf rencisi medya okuryazarl dersi almtr. Medya okuryazarl dersi kapsamnda rencilere, kitle iletiim aralarnn ilevleri, amalar, nemi, medya okuryazarlnn anlam, televizyon yayncl ve program trleri, televizyonun etkileri, televizyon izleme alkanlklar, program analizleri, akll iaretler, radyonun ilevleri ve etkileri, gazete, dergi haberleri, internet kullanm konularnda bilgiler verilmektedir. Medya okuryazarl dersinin 2007-2008 retim ylndan itibaren tm Trkiyedeki ilkretim okullarnda 6,7 ve 8. snflarda semeli ders olarak okutulmas planlanmaktadr. Bu ders kapsamnda Televizyon karsnda en hassas ve etkiye en ak grubu oluturan ocuklarn ekranda izlediklerini, gereklik ve kurgu bakmnda ayrt etme becerisini de kazanmalar amalanmaktadr. Medyann olaylar ve olgular nasl ve neden belli ynleriyle yanstt ocuklara anlatlmakta ve insanlarn ilkretim andan balayarak medyaya eletirel bakabilen, bilinli alclar olarak yetitirilmeleri amalanmaktadr. Bireyler, var olan gereklik ile medyada sunulan gereklik arasndaki fark ne kadar erken yata renip idrak etmeye balarlarsa, medyann zerlerindeki olumsuz etkilerini de o lde aza indireceklerdir. Medya okuryazarl dersinde rencilerin medyann sunduu enformasyonun sbjektif, dikkatlice seilmi, belli bir bak asna gre kurgulanm ve birtakm etkilerle oluturulmu bir yeniden retim olduunu kavramalar salanmaktadr. Medya kurulularnn birer ticari aygt olarak insanlarn zerinde, reklmlar, filmler, mzikler vb. araclyla nasl bir tketim itah oluturma ilevi stlendikleri vurgulanmaktadr. Medya Okuryazarl Dersi retim Program oluturmac (inc) yaklamla hazrlanmtr. Bu yaklama gre renciler, uzak ya da yakn gemite, evresinde gzledii ve bilgiye dntrd veriler veya eitim kurumunda edindii bilgilerle bu 40

derste elde edecei verileri ve edinecei bilgileri birbiri ile ilikilendirecek, bylelikle retmenin de rehberliinde kendisi yepyeni baz beceri ve deerlere ulaacaktr. Programda, genel ama ve kazanmlarn yan sra baz temel beceri ve deerlerin verilmesi, rencilerin kazanmlar yoluyla bu beceri ve deerleri elde etmeleri amalanmtr. Programn genel amalar unlardr: Medyay doru okuyarak yaad evreye duyarl, lkesinin Problemlerini bilen, medyada grdklerini akln szgecinden geirecek bilin kazanr. Televizyon, video, sinema, reklmlar, internet gibi ortamlardaki mesajlara ulaarak bunlar zmleme, deerlendirme ve iletme yetenei elde eder. Yazl, grsel, iitsel medyaya ynelik eletirel bak as kazanr. Mesajlarn oluturulmasna ve analizine dnk olarak cevap bulmaktan soru sorma srecine doru bir deiimi gndeme getirir. Bilinli bir medya okuryazar olur. Toplumsal yaama daha aktif ve yapc ekilde katlr. Kamu ve zel yayncln daha olumlu noktalara tanmas noktasnda duyarllk oluturulmasna katk salar5. Program erevesinde eitli deer ve kazanmlarn rencilere aktarlmas

amalanmakta ve bu amala eitli etkinliklerle ders zenginletirilmektedir. Ders kapsamnda rencilere, zel yaamn gizliliine sayg, estetik duyarllk, drstlk, sorumluluk, etik kurallara ballk, farkllklara sayg duyma, kltrel miras yaatmaya duyarllk, aile kurumuna nem verme, bilimsellik, dayanma ve duyarllk gibi deerler kazandrlmaya allmaktadr. Etkinlikler, renci merkezli ve renme srecinde rencinin etkin bir rol stlenmesini salayacak ekilde dzenlenmitir. rnein, rencinin sadece kitap okuyarak veya retmeni dinleyerek bilgi edinmesi veya beceri gelitirmesi yerine; snfta arkadalaryla tartarak, grlerini aklayarak, sorgulayarak, baka arkadalarna aktararak renme srecine etkin olarak katlmas amalanmtr. rencilerin birbirleriyle ve retmenlerle karlkl iletiime ve etkileime girmelerini, birbirlerine ak ulu ve anlaml sorular sormalarn, aratrma yapmalarn salayc etkinliklere de yer verilmitir.

41

Sorun iletiim teknolojisinin hzl gelimesi ve medyann eriim alanlarnn genilemesine kout olarak medyann etkisinin artmas, ocuklarn, genlerin ve toplumun geni kesimlerinin medyann amalar, yaps, retim ve alma esaslar konularnda yeterince bilgili ve bilinli olmamalardr. Medya, insanlarn yaant ve deneyim evrenini geniletmekte ancak ayn zamanda onlarn birincil deneyimlerini snrlandrmakta ve kendisine bamllklarn arttrmaktadr. Bu nedenle bireylere medya okuryazarl yetisinin kazandrlmas gerekmektedir. Sembolik grselliin giderek egemen olmaya balad amzda bireylerin, zellikle de ocuklarn ve genlerin medyay ve retimlerini anlayabilmeleri iin sembolleri ve kodlar deifre edebilme yeteneklerinin gelitirilmesi gerekmektedir. Medya okuryazarlnn amac yalnzca medyann olumsuz etkilerinin bilisel olarak giderilmesi iin beceri ve yeteneklerin kazandrlmas deildir; ama giderek daha gl bir ekilde medya tarafndan belirlenen yaam alannn korunmasdr6. Bu noktada ebeveynlere de nemli grevler dmektedir. Onlar da medya ortam hakknda bilgilenmek ve birer medya okuryazar olmak zorundadrlar bugn. Dar bir akademik erevede tartlan medya okuryazarl, RTK ve Milli Eitim Bakanlnn projesiyle birlikte toplumsal gndemde nemli bir arla sahip olmu ve medyay bilmek toplumun tm kesimleri asndan nem kazanmtr. Bu dersle birlikte daha nce zerine dnmedikleri bir konuda bilgi sahibi olup bilinlenmeye balayan ocuklarna elik etmek ve onlara derslerinde yardmc olmak tm anne babalarn grevidir. O halde ocuklarn iyi birer medya okuryazar olmalarnn yolunun, anne ve babalarn da iyi birer medya okuryazar olmasndan getiini sylemek yanl olmaz. Bu balamda ebeveynlerin medyay mmkn olduunca etkin ve yararl kullanabilmeleri daha salkl bir toplum iin yklenilmesi gereken bir sorumluluktur.

42

DPNOTLAR (1) Topuz, H. (2006). Medya Eitimi: Medya zmlemesi, Medya Okuryazarl, Editr: Nuray Trkolu, stanbul: Marmara niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar, S. 2 (2) Pekman, C. (2006) Avrupa Birliinde Medya Okuryazarl, Medya Okuryazarl, Editr: Nuray Trkolu, stanbul: Marmara niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar, S. 2 (3) Hobbs, R. (2004) Medya Okuryazarl Hareketinde Yedi Byk Tartma, ev: Melike Trkan Bal, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi, Yl: 2004, Cilt: 37, S.123 (4) lkretim Medya Okuryazarl Dersi retim Program ve Klavuzu, Ankara: Meb Talim ve Terbiye Kurulu ve Radyo ve Televizyon st Kurulu, 2006, s.4-5 (5) lkretim Medya Okuryazarl Dersi retim Program ve Klavuzu, Ankara: Meb Talim ve Terbiye Kurulu ve Radyo ve Televizyon st Kurulu, 2006, s.6 (6) Alver, F. (2006). Medya Yetkinliinin Kuramsal Temelleri, KLAD Dergisi, Say:7, S.23

43

KAYNAKLAR Baran, S.J. (2004). Media Literacy And Culture. New York: Mc Graw Hill Hepkon, Z. ve Aydn O.. (2006) Medya Okuryazarlna Politik Bir Bak:Medya Okuryazarl Hareketi, Medya Okuryazarl, Editr: Nuray Trkolu, stanbul: Marmara niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar Topuz, H. (2006). Medya Eitimi: Medya zmlemesi, Medya Okuryazarl, Editr: Nuray Trkolu, stanbul: Marmara niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar Pekman, C. (2006) Avrupa Birliinde Medya Okuryazarl, Medya Okuryazarl, Editr: Nuray Trkolu, stanbul: Marmara niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar Hobbs, R. (2004) Medya Okuryazarl Hareketinde Yedi Byk Tartma, ev: Melike Trkan Bal, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi, Yl: 2004, Cilt: 37 lkretim Medya Okuryazarl Dersi retim Program ve Klavuzu, Ankara: Meb Talim ve Terbiye Kurulu ve Radyo ve Televizyon st Kurulu, 2006, Alver, F. (2006). Medya Yetkinliinin Kuramsal Temelleri, KLAD Dergisi, Say:7

44

NTE IV ALE, OCUK VE TELEVZYON

Bilindii gibi modern toplum, cemaat ilikilerinin gittike zayflayp formel ilikilerin hakim olmaya balad bir toplum modelidir. Sanayilemeyle birlikte i koullar farkllamaya balayan modern toplumlar, kentlerde birikerek yeni bir yaam tarz gelitirmeye baladlar. Bu yeni yaam tarznda modern birey, geleneksel toplumdaki bireylerin duygu younluklu ilikilerinin aksine, formel ilikilerle snrlanmaya, dolaysyla da yalnzlamaya balamtr. Bireysellemenin yaygn bir toplumsal olguya dnt modern toplumlarda, informel insan ilikilerinden elde edilen kazanmlar gittike azalmaya balamtr. Modern bireyin yalnzln besleyen en nemli olgu ailenin dnerek klmesi ve rollerinin grece azalmasdr. Modernliin yaratt yeni toplumsal durumlar, her ne kadar modern bireyin yalnzln beslemise de, modern bireye yeni artlar ve imkanlar sunarak modern bireyin yalnzln amann yollarn da sunmutur. Bilimsel ve teknolojik gelimeler bu yeni imkanlarn sunumunda nemli roller oynamtr. Bu teknolojik gelimeler ierisinde en arpc olan elbette ki televizyonun kefidir. nsanlk televizyondan nce de bir takm iletiim aralarna bavurmutur. Ancak televizyonun bu iletiim aralar arasnda ayrcalkl bir yere sahip olmasnn nedeni, salt bir iletiim nesnesi olmamasndandr. Televizyon bir iletiim imkan sunmakla birlikte, bilgilendirmek ve elendirmek gibi ek bir imkan daha sunmaktadr. Televizyonun grsellik esas zerinden ilerlik kazanmas, yani sesin yan sra grnty de kullanmas onu byl bir nitelie brndrmtr. lk dzenli televizyon yayn 1936 ylnda ngilterede balamtr. ngilteredeki bu ilk dzenli yaynn akabinde, televizyon, bata ABD ve dier kta Avrupas lkelerinde olmak zere, dnyann bir ok lkesinde hzla yaylm ve kabul grmtr. Bilimsel ve teknolojik gelimeler televizyonun, yllar iindeki yaygnln artrm, onu neredeyse btn insanln ayrlmaz bir paras haline getirmitir. Televizyonun bylesi kitlesel bir tevecchle karlamasnn en temel sebebi, televizyonun insanlarn birden fazla ihtiyacna cevap verebilmesinden dolaydr.

45

nsanlar televizyon araclyla bilgi ve haber edinmek, eitim ve kltr seviyelerini ykseltmek ve ayrca bo zamanlarnda hoa vakit geirip, elenmek ve dinlenmek ihtiyalarn karlamak isterler. Televizyonun youn bir tevecchle karlanmasnn bir dier sebebi ise, televizyon izlemenin para harcamak, okur yazar olmak, elit bir kltre sahip olmak ve gndelik yaam mekanlarn deitirmek gibi bir takm zorunluluklar gerektirmemesidir. Gnmz dnyasnda hemen her ya grubundan insan televizyonun izlerkitlesi arasnda yer almaktadr. Ancak televizyonun en byk izlerkitlesini oluturanlar arasnda ocuklar ba sray ekmektedir. Yetikinler televizyon karsnda ksmen de olsa bilinli ve istenli bir tavr gelitirebilmektedirler. ocuklarn televizyon karsnda daha edilgin bir konumda olmalar, televizyon ve ocuk ilikisini daha dikkate deer klmaktadr. nk televizyon her tr deerden bamsz, btnyle nesnel bir ara deildir. Televizyon her durumda olumlu ya da olumsuz bir mesaj ierir. ocuklar, televizyonun ierdii mesaj ya da mesajlarla, yetikinlere kyasla byklerin dnyas tarafndan maniple edilmeye daha ak bir haldedirler. Onun iindir ki, televizyon izleme edimi bilinli bir almlama sreci gerektirir. Televizyon izleme srecinde ocuklar daha bilinli klmann yolu, onlar televizyon yaynlarnn her durumda bir mesaj ierdii konusunda bilgilendirmektir. Ayrca bu mesajlarn her zaman yorumlanabilir ve deerlendirilebilir olduklar konusunda ocuklar bilgilendirmek, ocuklarn doru ve yanl mesaj arasndaki ayrm yapabilmeleri asndan son derece nemlidir. Televizyon zleme Alkanlklar Televizyon izleme edimi btn insanlarda tek bir biimde gereklemez. nsanlarn ya, cinsiyet ve eitim durumlarndaki farkllamalar, onlarn televizyon izleme alkanlklarn da etkiler. Ayrca zeka, toplumsal snf, evresel etkenler, duygusal durum ve arkadalklarn da televizyon izleme alkanlklarna etki ettii bilinmektedir. Bu deikenler insanlarn gnlk televizyon izleme srelerini etkiledii gibi, onlarn gn iinde hangi saatler arasnda televizyon karsnda kaldklarna da etki edebilir. Yine ayn deikenler insanlarn hangi gerekelerle televizyon izlediklerini, televizyonda hangi ierikte programlar tercih ettiklerini ya da bu programlardan nasl 46

etkilendiklerini de ortaya koyabilir. Ayrca bahsi geen deikenler, yani ya, cinsiyet ve eitim durumu insanlarn izledikleri karsndaki tepkilerini de belirler. rnein bir aratrmaya gre Trk ailesinin bireyleri, televizyonu temel bir elence arac olarak gryor; fakat haberleri karmyor ve ailedeki kadnlar Trk filmi izlerken, erkekler yabanc filme arlk veriyor1. Kadnlar ile erkeklerin ailede televizyon izleme davranlar arasndaki farklar belirleyen baka aratrmalar da bulunmaktadr. rnein Dorothy Hobson, kadn izleyicilerin genellikle bir yandan evle ilgili bir takm ileri yaparken bir yandan da televizyon izlediklerini, ounlukla televizyonda programn sesini dinledikleri, nemli olduklarn dndkleri bir ey duyduklarnda ekrann karsna gelip seyrettiklerini belirtmektedir. Morley ise erkeklerin televizyonu kadnlardan daha ilgili ve dikkatli izlemelerine karlk, kadnlarn televizyon programlar hakknda aralarnda erkeklerden daha ok konutuklarn saptamaktadr. Dolaysyla erkein karakteristik televizyon izleme tarz, dikkatli ve yeinlemi, kadnnki ise dikkatsiz ve danktr. Ama bu farkllk kukusuz erkek ve kadnlarn farkl biyolojik yaplarndan veya kadnlarn younlama konusundaki doal yetersizliklerinden kaynaklanmaz. Bu evin rgtlenmesinde iki ayr cinse yklenen farkl ykmllkler ve beklentilerle ilikili toplumsal olarak belirlenen farkllktr2. Yani kadnlarla erkekler arasnda televizyon izleme alkanlklar bakmndan ciddi farkllklar vardr. Ayn ekilde ocuklarla genler, genlerle orta yallar, orta yallar ile yallar arasnda televizyon izleme alkanlklarnda byk farkllklar vardr. Benzer bir eitim durumlarndaki farkllama da kendini gsterir. Bu konuda dnyann bir ok lkesinde aratrmalar yaplmaktadr. Aratrmalarn ortak paydas dnyann her yerinde ocuklarn televizyondan youn bir biimde etkilendii ynndedir. nk ocuklar kullandklar televizyonun mesajlarn kendileri iin hazrlanm kabul ederler. Yaantlar ile balant kurmaya alrlar. ocuklarn televizyon izleme ediminde gnlk hayatta bastrlan duygusallk, korku, hayaller, dilekler ve bedensellik etkili rol oynar3.

47

Televizyonun Olumsuz Etkileri Bilindii gibi ocuun geliiminin ve toplumsallamasnn gerekletii ilk kurum ailedir. Toplumsallama trl evrelerde ortaya kan bir olgudur. Aile ve okul gibi kurumlar ile kimi evreler (rnein, kitle iletiim aralar) toplumsallatrma aralar saylrlar. ocuk bydke ana-babann yerini arkadalar alr. ocuk ile ana-baba ilikilerinin yannda, ocuun aile dndaki kiileri de rnek almas olaandr. Bu kiiler televizyonda grlenler de olabilir. deal kiinin nitelikleri giderek deiir; ocuklar bydke tuttuklar iyilik ile sevecenlik niteliklerinin yerlerini n ile varlkllk alr. Bu tr ideal kiilerin seimi yaplrken, ocuun trel geliiminde gl etkisini unutmamak gerekir. Televizyondan renilenler genellikle gnlk ilikilere uygulanabilir. Bu nedenle de televizyonun olumlu ya da olumsuz etkileyici bir ynnn bulunduu kesindir. Televizyonun yeni deerlerin kazanlmasnda ya da davranlarn biimlendirilmesinde kesin bir etkisi vardr. Nitekim psikolog Elenor Maccobye gre, ocuklarn davranlar ile inanlarnn televizyonda grdkleriyle biimlendiine, inanmak iin yeterli neden vardr. ocuklarn deneylerini yorumlayp, dzenlemek iin gerelerini kardklar kaynaktr televizyon. Kendilerini gelecek yaantlarna hazrlarken de televizyonu kullanrlar- tm evrenin bir blmdr televizyon onlar iin4. Hemen bata ifade edilmelidir ki, televizyon salt bir ara olarak tek bana hibir deer iermez. Televizyon ancak, ona bir ierik kazandranlarn ellerinde deerlenir. Her ara gibi televizyon da, kendisini kullananlarn ona ykledii amalarla, bir baka ifadeyle deerlerle biimlenir. Bu da demektir ki, televizyon bir ara olarak tek bana ne iyi ne de ktdr. Televizyonu iyi ya da kt klan, onun kullanma biimidir. Televizyon doru amalarla kullanldnda doru, kt amalarla kullanldnda kt bir ara olabilir. Ancak gnmzde televizyon bu amalarn tesinde de eletirilebilmektedir. nk televizyon sadece kt mesajlar sunan bir ara olmaktan te, zaman alan, insan ilikilerini eksilten ve edilgenletiren bir ara olmasndan dolay da eletirilmektedir. rnein televizyonun edilgenletirici yn iki ekilde belirlenmektedir: birincisi, televizyon izlemek izleyiciden ok az fiziksel, duygusal, zihinsel veya mali aba ya da yatrm gerektirmekte, ikincisi ise, televizyon izlemek ou zaman dolgu olarak yaptmz bir eydir; yapacak daha iyi veya daha nemli bir iimiz olmadnda 48

zamanmz

deerlendirmek

olarak

belirlenmektedir5.

Her

iki

durumda

da

edilgenletirici bir ara olarak televizyon, eletiriye maruz kalmaktadr. Yani televizyonun eletiriye maruz kalmas iin illa kt amalarla kt yaynlar yapmas gerekmemektedir. Ama unutulmamaldr ki, televizyonun insanlar kt alkanlklara ynelttii, bu alkanlklarn yaygnlk kazanmasnda tevik edici bir rol oynad da aktr. Televizyonun bu yndeki etkisinin zellikle ocuklar zerinde ortaya kt yaygn bir kabuldr. ocuklar televizyonda grdklerini sorgulamakszn alp taklit etme niteliklerinden dolay, televizyonun en byk madurlarn oluturmaktadrlar. Televizyonun ocuklarda iddeti, cinsel istismar, kltrel yozlamay, bilinsiz tketim alkanlklarn ve madde baml gibi kimi kt alkanlklar besledii kabul edilmektedir. iddet Televizyonun ocuklar zerindeki en belirgin olumsuz etkisi, onlar iddete ynelttii ynndedir. ocuklarn iddet dozaj yksek her tr sunumdan fazlasyla etkilendikleri kesindir. zellikle gerekle kurgu arasndaki ayrm tam olarak yapamamak ocuklarn iddete ynelmelerini daha da kolaylatrmaktadr. izgi filmlerden sinema filmlerine kadar bir ok televizyon programnda iddet ierikli unsurlarn bulunmas ve bu ieriin film kahramanlar araclyla kutsallatrlmas, ocuklarn onlar taklit etmeye yneltmektedir. iddet filmlerde youn bir biimde bir zm arac olarak sunulduka ocuklar iddetin dnyasna davet edilmi olmaktadrlar. Bir baka ifadeyle televizyonun tantt dnyada iyiler de, ktler de sorunlarn zmek, amalarna ulamak iin bir yol tutarlar, iddet kullanrlar. Bylece de, iddet, istenilen sonulara ulamak iin yasal bir yol diye gsterilir. Televizyonda gsterilen iddetli, saldrgan davranlar, kiilik ile davranlar zerine ters etki yapar. Televizyondaki iddet, davranlarda da iddet biimine yol aar. Gnlk yaantdaki iddet yollar, uygar bir toplumda onaylanmayan trel ve toplumsal deerleri besler. Nitekim sulu ocuklarn televizyondaki dizi programlarnn kahramanlarn ekici bulduklarn aratrma sonular ortaya koymutur. Televizyonda grdklerini ailelerine ya da arkadalarna anlatmazlar bile. Demek ki, kitle iletiim arazlar belirli bir alan 49

etkisi altna alr; nk ou kiilerin, zellikle sulu ocuklarn, bu tr davranlarla ilintisi televizyon yoluyla olur6. Ksacas televizyon iddeti besleyen etkenlerden sadece bir tanesidir. Ama bir toplumdaki iddeti btnyle televizyona balamak da doru deildir. Televizyon bir anlamda toplumun aynas niteliindedir. Toplumsal gerek nasl cerayan ediyorsa, neleri barndryorsa, televizyonda da onlar yansmaktadr. Yani bir toplum iddeti bir deer olarak yayor ve yceltiyorsa, o deerin o toplumun televizyonundan yansmas kanlmazdr. O yzden televizyon yayncln iddetten arndrmann en gereki yolu, toplumun kendisini iddetten arndrmaktr. Cinsellik Televizyonun olumsuz ynlerinden biri dieri olarak genel ahlak kurallarn hie saymaktr. Cinsel ierikli yaynlar ahlaki deformasyonun en nemli aralarndan biridir. Bu yaynlardan olumsuz bir biimde etkilenebilecek en nemli kitle ocuklardr. ocuklarn olaan geliim seyrini dikkate almadan yaplan cinsel ierikli yaynlar, onlarn normal geliimlerinin olumsuz etkilenmelerine sebep olur. olarak yer alrlar. Televizyonun cinsel ierikli yaynlar ahlaki yozlamayla beraber, bu yndeki saldrganln yaygnlamasn da etkilemektedir. Nitekim Amerikada yaplan aratrmalarda cinayetlerin ve cinsel saldrlarn nemli bir sebebinin televizyon yaynlar olduu ortaya km ve btn yaynlar iin belli esaslar getirilmitir. Avrupada, Japonyada ve lkemizde de bezer yayn ilkeleri mevcuttur7. Bu yayn ilkelerine uymak, ocuklarn ruhsal ve bedensel geliimlerini gzetmek anlamna gelir. Televizyon zamansz bir uyarc pozisyonu edindiinde, olacaklar, ocuklarn ruh ve beden sal asndan byk maliyetler getirir. O yzden televizyon, toplumsal deerler ve ahlaki kabuller dorultusunda yayn yapmak zorundadr. Bunu yaparken kadn ve erkein cinsiyet rollerini iyi tanmlamal ve bu rollerin normal snrlarn erotizme ve pornografiye kamadan gstermelidir. Televizyon, ar ve sapkn her tr davran gndem d tutmaldr. 50 Cinsel ierikli yaynlar zellikle sinema filmlerinde, magazin ve elence programlarnda arlkl

Kltrel Yozlama Kltr tek dzeyli bir toplumsal retim deildir. Kltr kendi iinde hiyerarik olarak farkllar. Bu farkl kltr dzeyleri, toplumun farkl kesimlerince retilip tketilirler. Kltrel rnleri ok kabaca yksek kltr ve kitle kltr olarak tasnif etmek mmkndr. Yksek kltr rnleri daha yksek deerleri ve beenilere karlk gelir. Yksek kltrn retilmesi, hem zaman hem de eitim ve aba anlamnda daha zahmetli bir sreci gerektirir. Buna karn kitle kltr daha kolay retilip tketilen rnlerdir. Kitle rnleri hemen herkese paylalabilen rnlerdir. Televizyon ortalama seyirciye hitap eder. Televizyon, insanlar-aras eitim, yerleim ve ya farkllklarn aarak, aslnda heterojen bir izleyici kitlesinin ortak gndelik kltrel referans eklinde var olmaktadr8. Ortalama seyircinin talepleri kitle kltr alanna aittir. Bu nedenle de kitle kltr rnleri televizyon iin daha verimli bir alan olutururlar. Kitle kltrn gndemin hakimi klmak kltrel yozlamay beraberinde getirir. Kltrel yozlama yksek kltr rnlerini tketim taleplerini karlamak maksadyla, z ieriklerinden soyutlayarak dolama sokmak anlamndadr. Kltrel yozlama bahsinde hatrlanmas lazm gelen nemli bir nokta da udur; bilindii gibi televizyon yaymclnda farkl kltrlerden programlar youn bir biimde yer almaktadr. Farkl kltrlerden programlar izlemek, o kltrel dnyalarn etkisine ak hale gelmektedir. Bu olaan etkileimi, sorgulamakszn, bir szgeten geirmeksizin, bilinsiz bir taklite dntrmek, kltrel yozlamay hazrlayan dier bir unsurdur. Bilinsiz Tketim nsanlk tarihine bugnk anlamyla yaklak olarak iki yzyl nce giren tketim olgusu, gn getike modern toplumlarn hayatnda daha nemli bir yer tutar olmutur. nsanlarn gndelik yaamlarnn temel belirleyicilerinden biri olan tketim, artk ilk gnk anlamnn snrlar ierisinde deildir. O, metalarn tketilmesi olgusunu hl iinde barndrmakla beraber, imajlarn ve belki daha nemlisi anlamlarn tketilmesine doru erilmitir. Tketim olgusu anavatan olan Bat toplumlarnda kalclam 51

gzken yerleikliine ramen, artk evrensel lekte neredeyse btn toplumlarn yaamlarna sirayet etmi bir olgudur. Tketim artk bir yaam tarzna tekabl eder hale gelmitir. Modern toplumlarda bireyin daima tketici konumda kaldn sylemek asla yanl olmaz. Moda, reklamclk ve dier pazarlama tekniklerinin ticariletirilmesi ortalama tketici gruplarnn oluturulmas srecinde ok nemli roller oynadlar9. Tketim toplumunda bireyler, neyi tketecekleri ve neye gereksemeleri olduu zerindeki kararlar anlamaya ynelik iletiim araclyla veremeyip, ekonomi tarafndan arpk iletiimle retilen genel kanlar kabullenmek zorunda kalrlar. Tketim toplumu, medyalar tarafndan; ki bu konuda televizyonun rol dier btn medya aralarndan daha byktr, kendisine bir gsteri biiminde sunulan bilgiyi de tm anlamyla birlikte tketen kitlelerden oluur. Buna karn bireyler, bu tketim sonucunda yeniden anlam retemezler, nk anlam retme yeteneklerini yabanclama yznden yitirmilerdir. Ve stelik yabanclama alamaz niteliktedir. Televizyonun grnt oyunlarna baml hale gelen bireyler, gsterilerin ieriklerini tabulatrr ve bunun sonucunda da anlamlarn yutup tketirler. Tketim terimi, basit maddi nesnelerin deil, gsterge ve sembollerin tketilmesi anlamn iermektedir. Bunun anlam tketilenlerin nesneler deil, dnceler olduudur. Ona gre, bu sembol ve gstergeler zaten var olan bir anlam dizisini ifade etmiyorlard. Anlamlar tketicinin dikkatini eken bu gsterge/ sembol sistemi iinde olumaktaydlar. Tketim toplumu, insanlar tketime yneltirken onlarn ihtiyalarn yeniden retir ve bu yeniden rettii ihtiyalar, televizyonun gcyle insanlara sunmaya alr. Televizyon btn izleyicilerini yeni ihtiyalar konusunda ikna etmek iin, etkili bir grsel ve szl bombardmana maruz brakr. Bu youn grsel ve szl bombardman karsnda en savunmasz ve en kolay ikna olanlar ocuklardr. ocuklar tketim toplumunun en sadk mterileridir. ocuklarn bu savunmasz masumluunu, tketim toplumu hedefleri iin kullanmaya ak hale getiren televizyon konusunda dikkatli olmak ok nemlidir.

52

Madde Bamll ve Kt Alkanlklar Televizyonun izleyicileri zerindeki olumsuz etkilerine, onlar madde bamll gibi kt alkanlklara tevik edilmesi de sklkla anlmaktadr. Bu konuda da en byk maduriyeti ocuklar yaamaktadr. Zira ocuklar program ieriklerini sorgulayabilme yeterliliklerine sahip deillerdir. Bundan dolay da, programlarda yer alan kimi kt alkanlklar, ocuklar tarafndan kabullenip uygulanabilmektedir. zellikle film kahramanlarna zenmek tabi bir durumdur. Kahramanlarn sklkla sigara, iki gibi kimi alkanlklar ho gstererek sunmalar, ocuklarn da bu alkanlklara ynelmelerini salamaktadr. Madde bamllnn yaygnlamasnda televizyonun hi de kmsenmeyecek bir rol vardr. Televizyon bu kt alkanlklar eitli biimlerde merulatrabilmektedir. rnein televizyon ocuklara herhangi sknt ve aresizlikle karlatklarnda, bu maddelere bavurulabileceini nerebilir. Ya da yalnzlklarn bu maddelerle unutabileceklerini hissettirebilir. Bunu yaparken bunu direkt bir biimde yapmaz. Bu telkini filmlerin olay rgs iinde, kahramanlarn davranlar araclyla yapabilir. Dolaysyla bu metin ii telkinlerin ocuklar tarafndan fark edilebilmesi ok nemlidir. ocuklar kt alkanlklarn kimin tarafndan ve niin gerekletirilirlerse gerekletirilsinler, sonuta kt olduklar konusunda bilgilendirilmelidir. Bunu fark edebilmeleri iin uyarlmaldrlar. Televizyon Program Analizleri Televizyonda yaynlanan programlar eitlilik gsterir. Televizyon izlerkitlesinin kendi iinde eitlenmesi, programlardaki eitliliin balca sebebidir. Her izleyici kitlesine gre programlar yaynlamak, televizyonlarn birincil amacdr. Bu ama dorultusunda yayn ierikleri belirleyen televizyonlar, izleyicilerin yalarn, cinsiyetlerini ve eitim durumlarn gz nnde bulundurarak programlar yaparlar. Bu dorultuda televizyonlar, eitim programlar, kltr programlar, haber programlar, spor programlar, bilim ve teknoloji programlar, ekonomi programlar, ve elence programlar yaynlarlar. Program aralarnda ve ilerinde yer alan reklamlar ise en az bu programlar kadar televizyonlarda yer alan rnlerdir.

53

izgi Filmler izgi filmler ocuk izleyicileri hedef alan programlardr. Dolaysyla ocuklarn televizyonla temaslarndaki en etkin kanaldr. Nitekim Babakanlk Aile Aratrma Kurumunun 1995 ylnda Trkiyede Televizyon ve Aile bal altnda yapt aratrmada ocuklarn % 49.7sinin ilk srada izgi film seyretmeyi tercih ettikleri tespit edilmitir10. izgi filmler hareketlerin kare kare eitli izim ve fotoraflama teknikleri kullanlarak oluturulduu filmlerdir. Bu filmlerde kurgu gerei yanstmaz. izgi filmlerindeki olaylarn gerekleme biimi gerek hayatla rtmez. izgi filmler gerek insani durumlar dntrerek bir sunumda bulunurlar. rnein izgi film kahramanlar olaanst yeteneklere sahiptirler, yle ki asla yaralanmaz, lmezler. izgi filmler cansz nesneleri ya da hayvanlar kahramanlatrarak, farkl bir temsil imkan sunarlar. nsanlar gibi konuan arabalar, insanlar gibi davranan hayvanlar izgi filmlerde hayat bulurlar. izgi filmler ocuklarn eitim srelerinde olumlu bir rol oynayabilirler. ocuklara temel insani deerlerin edindirilmesinde olumlu bir katklar vardr. Reklamlar Televizyon en nihayetinde ticari bir aratr. Televizyonun ticari deerini belirleyen ey ise reklamlardr. Reklamlarn varl, televizyonun varln garanti eder. Bu yzdendir ki, televizyon endstrisinin dolama soktuu esas mal programlar deil izleyicilerdir. Televizyon endstrisi esas olarak izleyicileri reklamclara pazarlamaktadr11. retimin oluturduu mal ve hizmetlerin tketicilere ulamas, tketicilerin uyarlmasn, kkrtlmasn gerekli klar. Tketim toplumlarnda kurumsallam yapsyla bu ilevi reklam yerine getirir. Modernizmde, resimsel grntnn karmaa ve karkln en ak ekilde sergileyen ve tam anlamyla geici olan biim, ar reklam bolluudur. Geici evrensellikleri iinde bu grntler gnlk yaamn daha nemli etkinlikleri ile atba giden, susmak bilmeyen ve beyin ykayc bir koro gibidirler. Reklamlar konularn cilalayp parlatan yanltc yzeylerdir. Reklamlarn retimi, 54

datm ve pazarlanmas konusundaki etkinlikler, aka ada kltrel bir sanayi olmakla birlikte, kitlesel iletiim ve elence ile ilgili dier sanayilerle de bamldr12. Reklam bir anlamda insanlara sahte ihtiyalar reten bir mekanizmadr. Dinleme ihtiyac, elenme, reklamlara uygun olarak davranmak ve tketmek, dierlerinin sevdii eyleri sevmek ve sevmediklerini sevmemek, bu sahte ihtiyalar kategorisine girer. Bu sahte ihtiyalar kategorisinin madurlar ocuklardr. nk ocuklarn reklamlardan ok ciddi bir biimde etkilendikleri aratrma sonularyla ispatlanmtr. rnein Almanyada 7-12 ya grubu zerinde yaplan bir aratrma ocuklarn reklam konusunda %79 orannda televizyondan etkilendiklerini ortaya koymutur13. Sinema Filmleri 20. yy insanlk tarihi iin her alanda ok kkl deiimlerin yaand bir yzyl olarak tarihteki yerini alm durumdadr. Geleneksel toplumsal formlarda olan bir takm olgular bu yeni dnemde yepyeni anlamlara brnm ve bunun dnda bu yeni dnemde, ncesi olmayan bir takm olgulara da tanklk edilmitir. Sinema yeni dnemin icad olarak toplumsal rgtleniin en etkin esi ve yeni bir sanat formu olarak modern toplumdaki yerini almaya balamtr. Deien toplumsal dinamikleri besler nitelikleriyle sinema, kalcln ve etkileyiciliini garantilemi olmaktadr. Bugnk haliyle sinemann ortaya k 19.yynin son birka ylna tekabl eder. Olaanst baarsyla sinemann ne hz ne de lek olarak bir benzeri vardr. Yzyllar sren bir tasarm ve icadlar zinciri, bugnk haliyle sinemay ortaya karmtr. Btn yirminci yzyl sanatna egemen olacak ve onu dntrecek olan sinema, teknolojisiyle, retili biimiyle ve gereklii sunu tarzyla tamamen yeniydi. Kamerann hareketlilii, odann deiebilirlii, snrsz fotoraf hilesi olana ve her eyin tesinde btn olarak kaydedilmi film eridinin uygun paralar halinde kesilip istenildii gibi yeniden birletirilmesi, film yapmclar tarafndan derhal fark edilip kullanld. ok ksa bir srede milyonluk kitleleri sinema salonlarna ekme baarsn gstererek, bu tasarm bilimi hedefini gerekletirmi olmann zaferini yaamt. Bu olaanst baar, ncelikle film piyasasnn ncllerinin, bir halk kitlesini krl bir biimde elendirmek dnda hibir eyle ilgilenmemelerinden kaynakland.

55

Bir meta olarak film evrensel ve kozmopolit olmay amalar, daha geni pazarlarda daha kalabalk ve deiik seyirci topluluklarnn ilgi ve beenisini kazanabilmek iin. Bu sebeple de endstrinin gereklerinin dnda kalamaz. Endstrinin bir sacaya pazarn beenileri dorultusunda retimde bulunmaksa bir dieri retilen rnlerin tketilmesini gerektirir. Bunun iin nce ortak beenilerin evrensel apta oluturulmas ve sonra da ok geni bir yelpazenin elenme taleplerini karlyor nitelikte olmas gerekir. Sinema endstrisi yalnzca filmleri satmyor, beraberinde yldzlar ve rettii imajlar da satyor. Amerikan sinemas yldzclk yntemine (star system) kurallar kazandryor, yldz bir meta haline sokup tm olanaklarn kullanarak pazarlyor. Sinema, ister sanat yanyla, isterse popler kullanm yanyla olsun sembolleri kullanarak imaj yaratma konusunda kukusuz temel belirleyenlerden biridir. Sinema senaryo aamasndan balayarak, kullanlan yla, kamera, a ve hareketleriyle, dramatizasyonuyla, kurgusuyla, batan sona kadar bir illzyondur, bir imaj bysdr. Sinema bir gsteri sanayisi olduundan dolay ierdii her konu, her tema ve her sz gsteri olma niteliini iinde tamak ve yanstmak zorunluluundadr. Gsteri sinemay gsterili ve etkileyici klan temel zelliidir. Sinema bir dier etkileme gcn tm olanaklarn kullanarak yaratt zdeleme duygusundan alr. Gsterim mekann da katksyla yaratt o byl hava, izleyiciyi sinemasal uzayn iine sokar. Ve anlatlanlar ne kadar gerekd olsa da, yaantladklarmz izlediklerimizden ne denli farkl olsa da, seyir boyunca kendi geekliimizden kopup, perdenin iindeki uzayda dolarz. Perdeye yansyan grntnn yaratt imgeyle zdeleen insan, gerek yaamnda kurguladklarnn karln bulamasa bile, sinema salonundan ktnda, zdeletii imgenin taklitisi olmutur. Sinema araclyla farkl toplumlarda yaayan insanlarn gelenek, grenek ve deer yarglarnda deiimin olumasna neden olunmutur. Sinema byl bir gsteri olmann avantajyla toplumlar farknda olsunlar ya da olmasnlar koullandrr. Onlara star sisteminin de katksyla yaam biimleri enjekte eder. Sinema rnleri retildikleri halklar zerinde bile dntrc bir etkiye sahipken, dier lkelerde bu etkinin daha fazla olmas kanlmazdr. Kltr endstrisinin egemenleri sinemayla bir ucu emperyalizme varan bir olgunun yaanmasna sebep 56

olabilirler. Sinema tamamen popler bir sanat olduundan ve endstrisi olmadan olmayacak bir sanat olduundan dolay pazar her zaman gzetmek zorundadr. Haberler Televizyonun en nemli programlarndan biri haberledir. Haberler televizyonun bir iletiim arac olarak nemini belirginletirir. nsanlar, iinde yaadklar topluma ya da dnyaya ait haberleri, haber programlarndan edinirler. Gnmz dnyasnda televizyon haberleri, baka haber alma kanallarndan daha ncelikli bir konumdadr. Bu durum televizyon haberciliinin halk, gnlk olaylara ve olaylar yaratan kiilere, daha nce hibir aracn yapamad biimde yaklatrdn gstermektedir. Artk, televizyon haberleri dinleyicisi hem gazetelerinkinden hem de radyonunkinden oktur. Bunun bir sebebi televizyonun grsel kimliinde gizli iken, dier bir sebebi ise televizyon haberciliinin haber nitelii tayan her tr olay annda sunabilme niteliidir. Dinleyici saysnn okluu da televizyonu gl klar. Gllk yanszl gerektirir. Ancak televizyon haberlerinin de dier haber kanallar gibi btnyle yansz olmadklar ya da olamadklar aktr. Bilindii gibi televizyon yayn yapan her lkenin kendine zg haber yaynlar vardr. Haber yaymclar ulusal ve uluslar aras haberlerimiz iin giderek daha ok bavurduumuz kaynaklardr14. Uyarc Simgeler Uyarc simgelere akll iaretler de denilmektedir. Akll iaretler, televizyon yaynlarnn ieriiyle ilgili bilgilendirici bir snflandrma sistemidir. Bu sistem, televizyon yaynclarnn, anne babalarn ve genelde toplumun, ocuklar ve genleri televizyon yaynlarnn olas zararl etkilerinden koruma sorumluluunu yerine getirmelerinde onlara yardmc olmak zere tasarlanmtr. Akll iaretler snflandrma sistemi nemli bir talebi karlamaktadr:

Toplumun farkl kesimlerinin temsil edildii geni apl bir aratrma sonucu anne babalarn %80'e yaknnn televizyon programlarnn ierii konusunda bilgilenmek ve 57

uyarlmak istediklerini ortaya koymutur. Bu talep, sistemin en nemli gerekesini oluturmaktadr. Akll iaretler sistemi, konuyla ilgili bamsz uzmanlar tarafndan gelitirilmi karma bir sistemdir. Bu sistem, iki konuda bilgi vermektedir. Bunlar, programn olas zararl ierii ve programn hangi ya grubuna uygun olduudur.

1) Programn olas zararl ierii: Zararl etkileri olabilecek ierik alanlar; iddet ve korku, cinsellik ve rnek oluturabilecek olumsuz davranlar (ayrmclk, alkol ve sigarann ar kullanm, madde kullanm, yasa d davranlar ile kaba konuma/kfr) olarak belirlenmitir. 2) Programn hangi ya grubuna uygun olduu: Programlardan etkilenme dzeylerine gre ya gruplar, Tm izleyici, 7 ya, 13 ya ve 18 ya olmak zere drt grupta ele alnmtr15.

58

DPNOTLAR (1) Batmaz, Veysel ve Aksoy, Aksu (1995), Trkiyede Televizyon ve Aile, Ankara: Aile Aratrma Kurum Yaynlar. s.81. (2) Mutlu, Erol (1999), Televizyon ve Toplum, Ankara: Trkiye Radyo Televizyon Kurumu Yaynlar, s.109. (3) irin, Mustafa Ruhi (1999), Gsteri a ocuklar, stanbul: z Yaynclk, s.37. (4) Halloran, Mason (1973), Televziyonun Toplum zerindeki Etkileri, Televizyonun Etkileri, ev. Sheyl Grbakan, stanbul: stanbul Reklam Yaynlar, 12). (5) Mutlu, (1999), s.81. (6) Halloran, (1973), s.17. (7) Mete, Mehmet (1999), Televizyon Yaynlarnn Trk Toplumu zerindeki Etkisi, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar, s. 45. (8) Batmaz ve Aksoy, (1995), s.93. (9) Chaney, David (1999), Yaam Tarzlar, ev. . Kutluk, Ankara: Dost Kitabevi, s.26. (10) Batmaz ve Aksoy, (1995). s.69. (11) Mutlu, (1999), s. 88. (12) Chaney, (1999), s.116. (13) Mete, (1999), s.41. (14) Swallow, Norman (1973), Televizyonun Gerek Gc, ev. Sheyl Grbakan, stanbul: stanbul Reklam Yaynlar, s.9. (15) www. rtuk.gov.tr. (08. 06.2007)

59

KAYNAKA Batmaz, Veysel, Aksoy, Aksu (1995), Trkiyede Televizyon ve Aile, Ankara: Aile Aratrma Kurum Yaynlar. Chaney, David (1999), Yaam Tarzlar, ev. . Kutluk, Ankara: Dost Kitabevi. Halloran, Mason (1973), Televziyonun Toplum zerindeki Etkileri, Televizyonun Etkileri, ev. Sheyl Grbakan, stanbul: stanbul Reklam Yaynlar. Mete, Mehmet (1999), Televizyon Yaynlarnn Trk Toplumu zerindeki Etkisi, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Bakanl Yaynlar. Mutlu, Erol (1999), Televizyon ve Toplum, Ankara: Trkiye Radyo Televizyon Kurumu Yaynlar. Swallow, Norman (1973), Televizyonun Gerek Gc, ev. Sheyl Grbakan, stanbul: stanbul Reklam Yaynlar. irin, Mustafa Ruhi (1999), Gsteri a ocuklar, stanbul: z Yaynclk. http://www.rtukisaretler.gov.tr/RTUK/index.jsp

60

NTE V TELEVZYON
Bir kitle iletiim arac olan televizyon, toplumun bilgilendirilmesi ve eitilmesi, bireylerin ve kltrn gelitirilmesi, toplumsal sorunlarn zlmesi gibi ilevleriyle dikkat ekici bir medyadr. Bu olumlu saylabilecek ilevlerinin yannda; hemen hemen her eve kolaylkla girebilmesi ve kullanmndaki zensizlik sonucu olumsuz bir takm zellikleri de beraberinde getirir. Televizyon yayncl hem toplumsal hem de kamusal etkileri ile birlikte ele alndnda, teknik ve hukuki alanda baz yasal dzenlemeler ile birlikte dnlmelidir. Televizyon, toplumsal yaamdaki ekonomik, sosyal, siyasal gelimelerden etkilenirken ayn zamanda geen zamanla birlikte bunlara etki eden bir mekanizmadr. Dolaysyla yasal dzenlemeler, televizyon zerinde salanmak istenen denetim ile ilgilidir. Televizyonun tarihsel geliimi ve yklendii grevler eitli ekonomik ve siyasi nedenlerle zamanla deimi ve bu deiime paralel eitli dzenlemeler yaplmas gerekmitir. Dnyadaki yaynclk alannda meydana gelen kamusal ve tecimsel gelimeler de bu dorultu da deerlendirilmelidir. TRTnin yayna balamas ve ardndan yaanan gelimeler, tecimsel yaynlarn balamas, yaanan yayn kargaas ve dzensizliini giderme almalar, dnyadaki gelimelerin dikkate alnmas ile anlalabilir. Televizyon denilince akla gelen bir dier unsur ise sesin ve grntnn belirli amalar dorultusunda kodlanarak izleyiciye yollanmas olarak tanmlanabilecek programlardr. TV programlar deien yaynclk anlay iinde tecimsel basklarn artmas ve televizyonlarn ticari bir iletme haline gelmesi nedeniyle giderek eitlenirken, televizyonun temel ilevlerini ama edinen ve zaman zaman bunlar gelitiren bir anlayla ekillenir.

Etkili Bir Kitle letiim Arac Olarak Televizyon Televizyon 20. yzyln en nemli kitle iletiim aralarndan biridir. Tm kitle iletiim aralarnn zellikleri ayr ayr incelendiinde televizyon yaps gerei dierlerinden olduka farkl bir yerde konumlandrlr. nk televizyon, iletiim srecinin en nemli elerinden biri olan alc iin ekici birok zellii iinde barndrmas asndan olduka etkileyicidir. Bu anlamda iletiim kaynak, ileti, iletinin iletildii kanal ve alc

61

gibi elerin iinde yer ald bir sre olarak dnlrse, televizyon birbiri ile hibir sosyal ba olmayan, birbirine benzemeyen, ksaca heterojen olarak tanmlanabilecek kitleyi ayn anda etkisi altna alabilmektedir. Bu gerek, televizyonun etkin bir kitle iletiim arac olarak kendine has yapsal zelliklerinin ortaya konmasn gerektirir. Franszcadan (tlvision) dilimize aktarlan televizyon, uzak (tele) ve grnt (vision) kelimelerinden oluur ve uza grmek anlamna gelir. Teknik bir deerlendirme yapldnda ise televizyon, ses ve grntnn baz elektronik ilemler yardm ile elektromanyetik dalgalar araclyla bir noktadan hedeflenen bir baka noktaya iletilmesi anlamna gelir. Ancak bu ilem bu teknik gerekliliklerin dnda ok daha karmak birok yapsal zellii bnyesinde barndrr. ncelikle sesin ve grntnn rast gele deil, belirli amalar dorultusunda kodlanarak yayn haline getirildii yani elektromanyetik dalgalar yardm ile alcya iletildii unutulmamaldr. nk televizyon teknik bir icat olmann dnda, toplumsal yapnn oluturucusu ve kltrel deiimin tetikleyicisi gibi birok nemli zellikle de tanmlanr ve bu zellikler onun etkinliini daha da artrmaktadr:
Henz 80 yllk bile tarihi olmayan bu byl alet, ok ksa bir sre iinde insanlara bilgi ve elence veren bir medium (arac) olma zelliinin ok tesinde, toplumsal yaam biimlendiren ve dntren niteliiyle, 20. yzyln en byk fenomeni haline gelmitir. Televizyon, kitle iletiim aralarnn en yaygn ve en etkilisidir. Kitle iletiim aralar, 19. yzyl kitle toplumunun bir sonucudur fakat bu tarihten itibaren sz konusu aralar zellikle de televizyon, sadece bir aktarc ya da toplumsal deiimin bir etkileneni olarak deil, ayn zamanda bir oluturucusu olarak da sistem ierisinde aktif bir ilev yklenmiler ve gnmz toplumsal yapsnn oluumunda son derece belirleyici olmutur1.

Televizyonun bu kadar etkin ve nemli bir faktr olarak toplumsal dinamikler iinde nasl yer ald sorusunun cevab, haber verme, bilgilendirme, elendirme, eitme vb grnen birok ilevini sralamay gerektirir. Televizyon Yapmcl ve Ynetmenlii kitabnda Grol Gke Televizyon dnyamz deitirmitir yargsn destekleyecek almlar sralarken ayn zamanda televizyonun ilevsel zelliklerine de deinmitir: 1. Bir iletiim ve elence ortam olarak televizyon, kendisinden nce var olan iletiim ve elence ortamlarnn hemen hemen tmnde deiikliklere yol amtr. 2. Bu iletiim, elence ve haber ortamlarn deitirmenin yan sra televizyon, toplumsal iletiimdeki gc nedeniyle kurum, aile ve kltrel yaant gibi toplumsal dinamikleri de deitirmitir. 62

3. Televizyon gze ve kulaa ayn anda hitap eden bir kitle iletiim aracdr ve bu sayede bize sunduu olaylar karsndaki temel grlerimiz, bu gereklerin sunulu biimi ve amac erevesinde ekillenmekte, dolaysyla birbirimiz ve dnya ile olan ilikilerimiz de bu temelde ekillenmektedir. 4. Televizyon kendine has zellikleri gerei, etkileime ak bir dzenee sahip deildir ve bu zellii kitleleri edilgenlie itmi, kltrel ve psikolojik yetersizliklere zemin hazrlamtr. 5. Televizyon tketim ekonomisinin vazgeilmez bir unsurudur. Hemen hemen her yere ve nokraya ulaabilme gc ve yaygnl nedeniyle, mal ve hizmetlerin tantmnda kullanlmakta, ihtiyaca dayal tketimin yan sra, yeni yaant ve olanaklarn sunumu yoluyla yeni yeni ihtiyalar yaratmada arac olabilmekte ve bu ihtiyalarn giderilmesinin formllerinin tantmn yapabilmektedir2. Tm bu ilevsel amalarn yerine getirilmesi ve televizyonun bu anlamda etkinliini srekli en st seviyede tutmas, iletiim srecinin nemli bir esi olan alc (hedef kitle) zerindeki etkilerinin incelenmesi ile anlalabilir. Televizyon, haber verme, bilgilendirme, elendirme, eitme gibi ilevlerini yerine getirirken yukarda ad geen birok deiimin gereklemesine yol am, toplumsal dnmde nemli bir etken haline gelmitir. Bu balamda televizyon, ruhsal-bedensel ve toplumsal olmak zere izleyiciler zerinde iki trl etki oluturmaktadr. Bu etkiler ayn zamanda televizyonun teknik ve yapsal stnl nedeniyle, izleyicide kendine ynelik uyandrd algsal seicilik ile de ilgilidir. Televizyon hayatn her alannda ve annda insanolu iin vazgeilmez bir elence ve haber kayna haline gelmitir. Dolaysyla televizyon karsnda geirilen zaman her gn daha da artm, birok temel ve hayati ihtiya televizyon araclyla giderilir hale gelmitir. zellikle son yllarda televizyon teknolojisinde yaanan gelimeler dikkate alndnda, dijital yaynclk ve daha ncesindeki kablolu televizyon yayncl nedeniyle grnt ve ses kalitesindeki art ile birlikte kanal saysnda mthi bir eitlenme gereklemi ve tam da bu nedenle, her trl ihtiya televizyon stnden giderilir hale gelmitir. 24 saat alveri, haber, elence, sinema, tiyatro vb birbirinden bamsz yayn yapan birok kanaln mevcudiyeti deien yayncln nemli birer rneidir. Ksaca tm bu anlatlanlar temelinde, televizyonun insan ve

63

toplum zerindeki olumlu ve olumsuz olarak nitelendirilebilecek etkileri nelerdir srasyla deinmek gerekir. Televizyonun Olumlu zellikleri: 1. Sese grntnn de eklenmesiyle ortaya kan yeni kitle iletiim arac

televizyon, zellikle uydu teknolojisinin yardm ile sadece sesin ya da sadece grntnn egemenlik alannn ok daha tesinde bir egemenlik alannda sz sahibi olmutur. Bu anlamda deiik kltr ve uygarlklar hakknda haberdar olunmas kolaylamtr. Kltrel bir etkileim ortamnn yaratlmasna katk salar. demokratik bir dzenin oluturulmasnda televizyonun etkisi ok nemlidir3. 2. Televizyon demokratik bir ileyiin olumasn salayarak, iktidarn eitli kar gruplarnn egemenliinde kalmasn engeller. Kamusal bir denetleme fonksiyonu gderek dengeli bir ynetim tarzsnn gelimesine hizmet eder4. 3. Televizyon yeni renme olanaklar sunar ve izleyicinin dnyadaki farkl deneyim ve yaam olanaklarndan haberdar olmasn salar. Bu balamda televizyonun eitim ve retimdeki katks hem dolaysz hem de dolayl ynden incelendiinde ok nemlidir5. 4. Televizyon gnlk hayatn sknt ve zorluklar karsnda sakinletirici ya da bir baka deile yattrc bir ilev grr. Yeni elence olanaklar sunarak gnlk skntlarn arlndan insan kurtarr. 5. Saylan bu nedenlerle, televizyonun izleyici zerinde ok byk bir etkisinin olduu, bu ynyle de toplum ve kltr zerinde olduka nemli bir etkileme ve deitirme gcne ulat herkese paylalan bir gerektir. Ancak hedef kitle zerinde aracn etkileri olumlu olabilecei gibi, olumsuz ynde de gerekleebilmektedir. Televizyonun Olumsuz zellikleri 1. Televizyon karsnda geirilen zaman baz fizyolojik bozukluklar da beraberinde getirir. Gz bozukluklar, mide bulants ve ba dnmesi gibi etkilerin yan sra, sinirsel yorgunluklarn da nemli tetikleyicisidir. 2. Televizyon, etkileimli bir iletiimi n grmediinden, karsnda edilgen bir izleyici topluluu yaratr. Bu durum hayal kurmay, yaratcl ve bilgi farkndal nnde nemli bir settir ve zihinsel tembelliin olumasnda en nemli etkendir. 64

Dolaysyla izleyici kendisine iletilen her veriyi doru bir bilgi olarak deerlendirir, bu verileri snayacak bilgi birikiminin olumas engellenir. 3. Televizyonun insan zerindeki bu etkilerinin dnda toplumsal kurumlar zerinde de etkisi byktr. zellikle yaant tarznda meydana getirdii deiiklikler toplumsallama srecini de etkilemekte, insan ilikilerinde yapsal deiikliklere neden olmaktadr. Televizyon, yemek yeme, uyuma, gezme gibi ihtiyalarn ve insanlarla ilikide bulunabilecek sinema, tiyatro vb sosyalleme ortamlarnn yerini alabilmekte, haber alma, elence ve dinlenme gereksinimlerini karlayarak serbest zaman etkinlikleri zerinde sz sahibi olabilmektedir6. Trkiyede Televizyon Yayncl Dnyada ilk televizyon yayn 27 Ocak 1926 ylnda ngiterede, bir elektrik devresi yardm ile bir noktadan baka bir noktaya grnt aktarm yoluyla gereklemitir. 1800lerde balayan teknik almalar netice vermi ve birok kefin ardndan bu yayn yaplabilmitir. Televizyonun Trkiyedeki geliim izgisi zerine bir inceleme yapmadan nce, 27 Ocak 1926 ncesi ve sonras televizyon teknii zerine dnyada gerekletirilen almalara da ana hatlaryla deinmek gerekir. 1817- Berzelius adndaki sveli bir bilim adam selenium ad verilen n etkisi altnda deiime urayan yeni bir madde kefetti. 1873- May adndaki ngiliz bilim adam, selenium maddesinin k enerjisini elektrik dalgas yoluyla tayabileceini kefetti ve k dalgalarn elektrik akmna evirmeyi baard. 1884- Nipkov adndaki Alman bilim adam kendi adn tayan Nipkov Diski adnda daha sonraki yllarda mekanik tarama olarak adlandrlacak sistemin ilk rnei olan bir cihaz gelitirdi. 1906- Weiller, dner bir disk zerine yerletirilmi bir dizi aynann kullanld baka bir tarama sistemi gelitirdi ve adna patent ald. 1906- Rosing adndaki Rus bilim adam bu sistemi gelitirdi ve sinyal almada elektronlardan yararlanan, grntlerin alnmas ve yaynlanabilmesi iin yeterli hzda analizin yaplabilmesine olanak tanyan katod tpn yapt. 1907- Rosing Elektronik tarama sistemini gelitirdi.

65

1908/1911- Swington adndaki bilim adam, mekanik tarama sisteminin temiz ve net bir grnt elde edebilecek hza ulaamadn savunarak, elektronik sisteme dayal bir tarama sisteminin gelitirilmesi zerine teorik bir alma yapt. 1911- Zworykin adandaki Rus bilgini, Swingtonun teorik almasn hayata geirdi. 1923- Zworykin, ikonoscope adnda bir elektronik kamera yapt ve elektronik tarama yntemi ile ilk grnt aktarmn gerekletirdi. 1926 ylnda Baird adndaki ngiliz, bir noktadan bir baka noktaya net olmayan grntlerin aktarm yoluyla ilk televizyon yaynn gerekletirdi. 1930- ngilterede Lord Seldon bakanlnda bir komite, BBCnin halka ak televizyon yayn yapmas nerisinde bulundu. 1936ngilterede hem mekanik hem de elektronik sisteme dayal deimeli bir televizyon yayncl balad. 1937- ngiliz Posta Bakanl mekanik sistemin yerine tamamen elektronik sisteme dayal televizyon yaynclna kesin gei yapld. 1937- ngiltere Kral VI. Georgeun ta giyme treninin televizyonda yaynlanmas ile televizyon yaynlar srekli bir ekilde ngilterede balam oldu. 1939- New Yorkda kurulan bir TV istasyonu ilk kez yaplan dnya fuarndan grntler aktard. 1939- Sovyetler Birlii, Almanya ve Fransada dzenli televizyon yaynlar yaplmaya baland. 1941- ABDde televizyon yaynlarnda reklamlara da yer verilmeye baland7. Dnyadaki televizyon yaynclndan ok daha sonra bir tarihte yayna balayan TRT, 1960 devrimi ncesi devlet kurumu olarak alan radyonun kt ve yanl kullanm nedeniyle, 1961 Anayasasnda ad geen hkmler erevesinde 1.1.1964 tarihli 359 sayl Trkiye Radyo ve Televizyon yasas temelinde zerk bir stat alarak kurulur. Bu yasa ile ngrlen deiiklik, her trl radyo ve televizyon yaynnn tarafszlk ilkesine bal kalnarak yrtlecei konusuyla ilgilidir. Ayrca, bu zamana kadar deiik Ksaca ynetimsel kurum ve bakanlklarca dank bir ekilde yrtlen yaynclk tek elde toplanacak ve yayncl kendine meslek edinen kiilerce yaplacaktr. ngrlmektedir. gstermeyecektir. mdahalelerden uzak, profesyonel ve kamusal hizmete dayal bir yaynclk Ancak bu ngr, istenilen dzeyde ve verimli bir geliim

66

Kamusal Yaynclk Trkiyede kamusal yaynclk zerine ilk giriim, Kurtulu Sava yllarnda nemi anlalan haberleme ihtiyacn karlamak zere Cumhuriyetin ilk yllarnda gelir. Ulusal snrlar iersinde ve tabi ki dnya ile irtibat halinde olabilmek adna balatlan almalar sonucu, 1925 ylnda Telsiz Tesisi Hakknda kanun karlm ve bu kanun erevesinde PTT, Milli Mdafaa ve Bahriye Bakanlklar tarafndan ihale koullar hazrlanarak verici istasyonlarnn kuruluu iin ihaleye gidilmitir. hale sonucu Fransz T.S.F. irketi ile anlamaya varlm ve bir yl sonra Ankara ve stanbulda 20 ile 250 KW arasnda deien gte vericilerin inaatna balanmtr. 1927 ylnda bu vericilerin devreye girmesi sonucu New York, Viyana, Londra, Berlin, Moskova ve Tahran gibi nemli merkezlerle irtibata geilebilmitir. Ayn dnemde radyonu neminin siyasal iktidarlarca anlalmas ve bu gten yararlanlmak istenmesi nedeniyle gleri 20-50 KW arasnda deien bu vericilerden ikisine radyo yayn yapacak donanm eklenmitir. Bylece Trkiyede ilk radyo yayn 6 Mays 1927de stanbul Byk Postanesinin kaps zerine yerletirilen bir vericiden halka mzik dinletilerek yaplmtr. Ankarada ise ilk radyo yayn kesin olmamakla birlikte 1927 Kasmndan itibaren balamtr. Temel olarak Trkiyede yaynclk adna ayr dnemden sz edilebilir. zel irket, Devlet Radyosu ve 27 mays sonras TRT ile balayan birbirinden farkl bu dnemlerin geliimi zerinde, o yllarn siyasi ve ekonomik atmosferi olduka etkilidir. Trkiyede ilk dnem, devlet eliyle ulusal bir burjuvazi yaratma almalar ile yakndan ilgilidir. Bu balamda Fransz T. S. F irketi ile yaplan anlama gereince kurulan istasyonlara, daha sonraki tarihlerde eklenen yeni donanmlar yardm ile balayan radyo yayncl da eklenmitir. Burada gzden kamamas gereken nemli bir nokta da, bu vericiler kurulurken tpk BBC rneinde olduu gibi, Trkiye Bankas, Anadolu Ajans be baka birka irketin katlmyla kurulan Telsiz telefon Trk A.. ad altndaki bir irket ile ileri bakanlnn on yllna yapt devir anlamasdr. TTTA dnemi olarak belirlenen radyonun ilk on yllk dnemi, yayclk konusunda alanlarn bilgi ve deneyim yetersizlikleri, lkenin iinde bulunduu ve ounlukla dnyadaki ekonomik gelimelere bal skntlar, gibi etkenler ticari bir 67

iletme ngrs ile reklam gelirlerinden elde edilecek kazan temelinde kurulan zel radyo giriiminin son bulmasna neden olmutur. Bu tarihten itibaren 1929 dnya ekonomik bunalmnn da etkisiyle devlet eliyle kalknmann gerekletirilebilecei dncesi egemen olmu, devlet tm retim alanlarnda etkin bir rol oynamaya balamtr. Bu balamda yaynclk alannda da etkin bir milliletirme politikas gdlm ve ilk i olarak 120 KWlk bir radyo istasyonunun, Ankarada kurulma almalar Devlet tarafndan balatlmtr. Bu istasyonun 1938 ylnda yayna balamasndan hemen nce, radyo 1937de 3222 sayl yasa gerei PTT Genel Mdrlne devredilmitir. Ancak radyo yayn hizmetlerinin devlet eliyle yrtlmesi bu yasa ile deil, 18 Austos 1936da bir kararname ile salanabilmitir. 1936-40 dnemi sonunda kinci Dnya Sava dnemi balamtr ve bu dnya yayncl asndan durgunluk dnemi olarak adlandrlr. Ancak bu dnem radyonun ilev asndan toplumda en ok aranan haber alma arac olarak n plana getii bir dnem olmutur. Dnemin zellii nedeniyle radyo, hkmet yanl, halk ynl bir kullanma girmitir. 1939da savan balamasyla radyonun roln daha iyi anlayan hkmet, radyoya ve radyo hizmetine yeni bir ekil vermitir. 22 Mays 1940 tarihinde, 3837 sayl yasayla Matbaat Umum Mdrl kurulmu, bylece ileri Bakanlndan basn, PTT Genel Mdrlnden de Radyo yaynlar bu mdrle bal hale getirilmitir. kinci Dnya sava sonras Trkiyede nemli siyasal ve ekonomik gelimeler gereklemitir. Tek partili yaamdan ok partili yaama geilmi, 23 yl sren tek parti ynetiminin ardndan, Trkiye 1946 ylnda ilk kez ok partili seimlere tanklk etmi ve muhalefet partisi Demokrat Parti, bu tarihten sonra yaplan 1950, 1954 ve 1957 genel seimlerini kazanm, 1960l yllarn bana kadar lkeyi ynetmitir. Ayrca bu tarihte dnya ile entegre olma abalar giderek derinlemi, Marshall yardmlar ile balayan Amerika Trkiye yaknlamas birok alanda yeni ortaklklarn geliimine neden olmutur. Ayrca NATO yelii yine bu dnemde gereklemitir. Ancak tm bu olumlu ya da olumsuz ynleriyle tartlabilecek gelimelere karn DP, tek parti egemenliini her alanda etkin hale getirmeye alm, iktidar uygulamalarna yneltilecek eletirileri bertaraf etmek iin dikta rejimlerine zg tedbirler gelitirmi, 68

bu balamda radyo da DPnin sesi haline gelmitir. Dolaysyla bu dnem partizan radyoculuk dnemi olarak adlandrlarak tarihe gemitir. Ksaca bu dnemde radyo DPnin propaganda arac olarak kullanlmtr. Bu nedenle bu dnem devlet radyoculuu olarak adlandrlr. Btn bunlarn yan sra, ierik ve yaplanma anlamnda baz deiiklikler ve gevemeler sz konusu olsa da, bu gelimeler Avrupada meydana gelen deiiklikler ve zerk yaplanmalar karsnda ok da etkili olmam ve devlet radyoyu tamamen kendi iin bir iktidar arac haline getirmitir. DP uygulamalar karsnda gerekleen 1960 mdahalesi ve sonrasnda hazrlanan 1961 Anayasas, tm dier alanlarda olduu gibi yaynclk alannda da deiik dzenlemeleri ngrmtr. Bu dzenlemelerin amac devlet denetiminde iktidarn sesi haline gelen radyo yayncln zerk bir hale getirerek bamszlatrmak ve ayn zamanda ge kalnm TV yayncln balatmaktr. Bu amala karlan 1.1.1964 tarihli 359 sayl Trkiye Radyo ve Televizyon yasas ile TRT kurulmutur. TRT yasas ile getirilen yayn ilkeleri unlar olmutur: Her trl Radyo-TV yaynlar tarafszlk ilkesine uygun olarak yaplr. Haber ve programlarn seilmesinde ve sunulmasnda, kltr ve eitime yardmclk grevinin yerine getirilmesinde, devletin lkesi ve milletiyle blnmez bir btn olduu grne bal; insan haklarna dayanan milli demokratik, laik ve sosyal cumhuriyetin, milli gvenliin ve genel ahlakn gereklerine uygun; Atatrk devrimlerinin, Trk toplumunun ada uygarlk dzeyine erimesini ngren dnya grn yerletirici ve gelitirici olmak, TRTye yasa ile verilmi bir grevdir8 Bu tarihten sonra TRTnin teknik ve eleman gereksinimlerini gidermek amacyla deiik almalar yaplm ve 1964 tarihinde eitilerek TV hizmetlerinde altrmak zere eleman almna gidilmitir. TRT 1966 tarihinde Federal Alman Hkmetinin verdii cihazlarn kullanm ile Mithat Paa caddesinde eitim almalarna balam ve 31 Ocak 1968 tarihinde haftada gn olarak dzenli yayna gemitir. 15.5.1974de ise haftann her gn yayn yaplmaya balanmtr. Tm bu gelimelere ramen mali ve teknik zorunluluklarn karlanamamas ve dnya ile karlatrldnda TV yayncl konusunda yaanan gelimeler karsnda olduka geride kalnmas gibi etkenler TRT iin zerk yllarn sonunu hzlandrmtr. Ayrca yaanan siyasi ve toplumsal gerginlikler nedeniyle hedef haline gelmi ve 12 Mart mdahalesi ile 1971 69

ylnda zerklii sona ermitir. Bu tarihten sonra TRT, her iktidar dneminin hedefi olan bir kurum haline gelmi ve iktidarn politik uygulamalar iin nemli bir icraat seslendiricisi halini almtr. 12 Eyll 1980 mdahalesini izleyen yllarda ANAP iktidar ile birlikte uygulanmasna balanan liberal ekonomi politikalar neticesinde TRT ile birlikte hibir dzenlenmeye gidilmeden zel televizyonculuk yayn, TRT yaynclna alternatif, ok sesli bir yap ile byk bir toplumsal destei de arkasna almtr. Ancak, herhangi bir kurala tabi olmayan ve reklam gelirlerine bal ticari bir iletme mant ile alan bu yaynclk anlay byk bir karmaaya ve ba bolua neden olmu, bu karmakl gidermek amac ile de 1993 ylnda kartlan Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanun erevesine Radyo ve Televizyon st Kurulu kurulmutur9. Ksaca 1990l yllara kadar geen srede yaynclk alannda meydana gelen gelimeleri zetlemek gerekirse unlar sylenebilir: 20 Eyll 1971de Anayasann 121. Maddesi deitirilerek, TRTnin zerkliine son verilmitir. TRT artk (maddeden zerk szc kaldrlmt) sadece tarafsz bir kamu tzel kiilii olarak tanmlanmtr. Yine 1971de T ile TRT arasnda i birlii sonucu bir protokol imzalanm ve 30 Austos gn stanbulda TRTnin TV yayn balamtr. Ayn yln Eyll aynda da zmir televizyonu devreye girmitir. Eskiehire ve Balkesire de izleyen bir yl iinde TV yaynlar ulatrlabilmitir. Televizyon yaynlar ise, 1970lerin ortasnda, lke yzlmnn yzde 28ine, nfusun ise yzde 55ine ulamtr. 1980de, lke nfusunun yzde 74 TV yaynlarn izleyebilmitir. 1972de TRT yasasndaki deiiklerden sadece bir hafta nce, ani bir kararla televizyonda da reklam yaynlar balamtr. 1980de, artk TRT, yksek oranda reklam geliri elde etmeye balamtr. Eyll 1980 ile Kasm 1983 arasndaki dnem, baskc bir askeri ynetim dnemi olarak, radyo ve televizyon alannda da, TRTnin dorudan askeri rejimin ynetimi altna girmesiyle nitelendirilmektedir. 1982 Anayasasnn 133. Maddesinde askeri ynetimin uygulamalarna karn, 1972deki gibi, radyo ve televizyon istasyonlarnn ancak devlet eliyle kurulabilecei ve 70

idarelerinin de bir kamu tzel kiilii halinde dzenlenecei; esas olarak da, tarafszlk ilkesinin gzetilecei belirtilmitir. 11 Kasm 1983te htisas Komisyonunca hazrlanan bir baka kanun ise, Milli Konseyinde kabul edilen, Danma Meclisine bile gnderilmeyen ve 1 Ocak 1984te yrrle giren 2954 sayl Trkiye Radyo ve Televizyon Kanunudur. Bu kanun, TRT erevesinde hazrlanan bir kanun olmasna ve yayn tekeli TRTnin elinde olmasna ramen Trkiyedeki btn radyo ve televizyon yaynlarna ilikin bir kanun olarak nitelendirilmi ve Radyo Televizyon Yksek Kurulu (RTYK) kurulmutur. RTYK, btn yaynlarn gzetimi ve denetimi ile genel ilkeleri saptamakla ykml olmutur. Byk bir teknik geliim saylabilecek renkli televizyon yayn 1 Temmuz 1984te balamtr. 6 Ekim 1986da TRT 2, 1-2 Ekim 1989da TV 3 ve GAP-TV yayna gemitir. . Drdnc TV kanal, TRT-INT ve Telegn (teletekst) yaynlar ise, 1990da balamtr. Ayrca, TRT 1985ten balayarak TRT dnda yaplan yapmlara yaynlarnda yer vermeye balamtr. Bu gelime, reklam yaynlarna yer veren TRT iin yeni bir tr tecimselleme anlam tamaktadr. Ayrca, 1990dan sonra sponsorlu programlara ayrlan saatlerde de art olmutur. zel Yaynclk Trkiyede yaynclk alannda meydana gelen ve 1980li yllar ieren zel yaynclk giriimleri, dnyadaki yeni ekonomik politikalar erevesinde deerlendirildiinde daha anlamldr. zellikle 1970li yllarda temelleri atlan yeni ekonomi modeli (post-fordist) tm toplumsal dinamiklerin yeniden tanmlanmasna yol aarak, kkl deiikliklere gidilmesine neden olmu, bu balamda ulus devletlerin retim srecindeki ekonomik hakimiyeti sorgulanmaya balanm; hatta ulus devletler iktidarlarndan vazgemeye itilmitir. Sonu olarak ulus devletler, retimdeki byk oranl paylarn, yeni ekonomi politikalar erevesinde ok uluslu irketlerle paylamak zorunda kalmtr. Dolaysyla bu tarihten sonra yaynclk alannda meydana gelen gelimeleri de bu paylam 71

zorunluluu balamnda okumak gerekir. nk kitle iletiim aralar ve zellikle televizyon yeni ekonomi politikalar ve bunun ideolojik ekillendirmesi temelinde nemli birer tayc olarak grlr ve ok uluslu irketlerin hedefi bu aralar yardm ile dnyann en cra kelerini ulalabilir klmak, buralarda yaayan hemen herkesi mterisi haline getirebilmek ve tketim seferberliine bu insanlar dahil edebilmektir. Bu nedenle televizyon ve dier kitle iletiim aralar, bu ok uluslu irketlerin rasyonaliteleri erevesinde ekillenmi, ulus devletlerin iktidarlarnn elinde bulunan yayn haklar da bu ekillendirmeden payn almtr. Trkiyede zel televizyonculua gei bu balamda ele alnp deerlendirilmelidir. Ksaca deinilmesi gereken bir baka nokta ise, yaynclkta gelinen yeni noktann beraberinde getirdii zorunluluklar ile ilgilidir. Artk dnyadaki yeni ortam, yaynclk alannda meydana gelen teknolojik gelimeler (kablolu ve dijital yaynclk) ve bu gelimelere bal yksek maliyetteki yatrm ortam, ulus devlet hkimiyetindeki yaynclk anlaynn deimesinde baka bir zorunluluktur. Bu, dnyada yaanan yeni ekonomi politikalar erevesinde ekillenen rekabet ortam iinde gerekli donanmlara sahip olup olmama konusu ile yakndan ilgilidir. Trkiye bu rekabet ortam ile TRT tekelinin tek bana mcadele edebilmesi ok da mmkn deildir ve zel yaynclk giriimleri ve tecimselleme abalarn bu balamda deerlendirmek gerekir. zel yaynclk anlamnda 26 Aralk 1988 ylnda uygulamaya koyulan uydu araclyla yabanc kanallarn kablolu sistem ile datmna balanmas nemli bir aamadr. Bu tarihten sonra gelien ve deien yaynclk artlar kendini olduka etkin bir ekilde hissettirmeye balamtr. 1 Ekim 1990 tarihinde, zel radyo ve televizyon yaynlarna olanak tanmayan Anayasann 133. Maddesine ramen, dnemin Cumhurbakan Turgut zaln giriimleri ile kurulan Star-1, Anayasa ihlaline neden olmamak iin yurt iinde deil de yurt dndan yayna balamtr. 1991den sonra zel radyo ve televizyonlarn says giderek artmtr. zelikle radyo teknolojisinin televizyona oranla olduka ucuz olmas, radyo saysnda nemli bir arta neden olmutur. Ayrca bu tarihlerde kurulan televizyonlarn ounun arkasnda byk basn gruplar vardr.

72

Bu tarihlerde yayna giren zel televizyon kanallar, Mega 10 (1991), Show-TV (1992), Kanal 6 (1992), HBB (1992), Flash TV (1992), Kanal E (1992), BTR (1992), TGRT (1993), Kanal D, ATV (1993), sralanabilir. Bu kanallar, hibir yasal ve hukuki dzenlemenin mevcut olmamas ve frekans tahsisi konusunda bir dzenlemeye gidilmemesinden doan karmakla ramen, TRT tekeline kar ok sesli bir ortam oluturduu dayana ile ok uzun sre desteklenmi; ancak daha ok siyasi gerginlikler nedeniyle kamusal kar ve dzensizlii giderme adna yasal dzenlemeler ile var olan karklk giderilmeye allmtr. 1993n ilk drt aynda, ileri ve Ulatrma Bakanlklarnn genelgeleriyle, frekans sorunu gereke olarak gsterilerek zel radyo ve televizyon yaynlar durdurulmaya allmtr. Ancak bu mdahale ie yaramam ve sonuta 8 Temmuz 1993 tarihli Anayasann 133. Maddesinde yaplan deiiklik ile, kanunla dzenlenecek artlar erevesinde radyo ve televizyon istasyonlar kurmak serbest braklmtr. Var olan karmaklk giderilememi ve are olarak dzensizlik ya da karmaann temellendirdii bir dzenlemeye gidilmitir. (dereglasyon) Tm bunlara ek olarak 1993te, Trkiyenin 1992de imzalad Avrupa Snr tesi Televizyon Szlemesi, onaylanp yasalamtr. 13 Nisan 1994 tarihli, 3984 sayl Radyo ve Televizyonlarn Kurulu ve Yaynlar Hakknda Kanunda, Avrupa Snr tesi Televizyon Szlemesine uyumlu olarak hazrlanmaya allmtr. Mart 1995te Radyo Televizyon Yayn zni ve Lisans Ynetmelii yaynlanm ve bu ynetmelik uyarnca bavuran zel kanallarn frekans tahsisi 1997 sonbaharnda yaplmaya balanmtr. Ancak Milli Gvenlik Kurulu mdahalesi ile bu tahsis durdurulmu, ek olarak gvenlik belgesi doldurma koulu konmutur. 2000 ylndan sonra gndeme gelen frekans tahsisi, meclis almalarnda uzunca sre yer tutmu, eitli yasal dzenlemeler Cumhurbakan Ahmet Necdet Sezer tarafndan ya Meclise iade yolu ile ya da zorunlu onay koullarnda Anayasa Mahkemesine bavurularak reddedilmitir. Samanyolu TV (1993), Cine-5 (1993) olarak

73

Televizyon Program Trleri Yaynclk denilince akla ilk gelen ey somut olarak programlardr. nk televizyon iin sylemek gerekirse, sesin ve grntnn yayn amalar erevesinde belirli bir dzen gdlerek hazrlanmas gerekir. Bu ayn zamanda televizyon iin ses ve grnt aktarmnn teknolojik bir geliim olmasnn dnda, yayn adn alabilmesi iin gerekli n kouldur. Yaynclk sadece grnt ve sesin bir noktadan baka bir noktaya aktarlmas deil, bu aktarmn anlaml bir btn oluturacak ekilde kodlanarak yaplmasdr. TV programlar, televizyon genel amalar erevesinde hazrlanan; yani bilgi vermek, eitmek, haber vermek, elendirmek,.v.b. amalar gden, belirli bir sre, teknik donanm ve ierik erevesinde hazrlanan yapmlardr ve televizyon amalar gerei eitli trlere ayrlr. TV program trleri konusunda bir ok farkl isim ne srlebilir ancak televizyonun haber, eitim, kltr, mzik, reklam,v.b. amalar ve ilevleri dnldnde ana hatlar ile unlar sralanabilir: Dz programlar, konunun bir ya da iki kiinin anlatm yolu ile sunulduu programlardr. Karlkl konuma, soru cevap ya da rportaj teknikleri yardm ile ad geen konu ile ilgili izleyicinin direkt ve ksa yoldan bilgilendirilmesi salanr. (Gke,1997:73) (Yakn Plan-NTV-Ouz Haksever, NTVye sorun- Celal Pir, Sinema 7 TRT 2, Arena) Mzik programlar, aklayc ya da tantc konumalarn kullanld; ama bazen bunlara da gerek duyulmadan mzik unsuruna direkt yer verilerek yaplan programlardr.( 5te 5 cine 5, Frekans-CNNTRK, Ritm-TRT 2, Rocktel-tv8, Hit Clip-Flash Tv, Mzik Dergisi-tv8, Dnden Bugne Kral Tv) Dramatize programlar, eitli tiyatro oyunlarnn direk verilmesi ile oluturulabilecei gibi, TV iin zel olarak dzenlene oyunlar ya da son zamanlarda olduka etkin olan TV film ve dizileri bu programlar iersinde yer alr.(Bir Demet Tiyatro, Selena, Acemi Cad, Avrupa Yakas,)

74

Elence programlar, mzik, dans ve benzeri elence unsurlarnn birlikte kullanm ile oluturulan eitli ske ve komikliklere de yer verilen programlardr. Gece,Televizyon Makinas, Beyaz Show,Kime Diyorum Ben) ok kiili programlar, ikiden fazla kiin yer ald, tartma, ak oturum ya da yarma gibi programlardr. Bilgi verici, aydnlatc, elendirici ve heyecanlandrc ilevsel zellikler tar.(Biri Bana Anlatsn, Siyaset Meydan, Neden, Kim 500 Bin ster, Pasaparola) Spor programlar, spor msabakalar ile ilgili haber veren, sonularn deerlendiren, eitli branlarn tanm ilevini yrten ve o branlarla ilgili sporcu salndan, teknik gerekliliklere kadar birok konuda bilgi veren programlardr.(Spor Aktel, Kale Arkas, 90 Dakika, Stadyum, 3. Devre, Devre Arkas, Spor Sayfas, Santra) Eitim programlar, tek bana eitim amac gdlerek yaplabildii gibi eitli (Bir Baka

amalarn yannda zellikle ocuk ya da belli konularda ilgili yetikinlerin eitilmesi ve bilgilendirilmesi erevesinde oluturulan programlardr. (Kk eyler-TRT1 stn Dkmen, Hayatmz Snav-TRT 2- Cihat ener) Tantm ve reklam programlar, zellikle yaynclk alannda meydana gelen tecimsel gelimeler, televizyonlar ticari birer iletme haline getirmitir. Bu nedenle reklam gelirleri televizyonlar iin ok nemlidir. zellikle ticari rekabetin acmaszl ve teknik gelimelerin hzll parasal zorunluluklar da beraberinde getirmi, bu zorunluluk ticari bir iletme mant ile alan televizyonlar reklamlara ve reklam verenlerin politikalarna uyumlu hale gelmeye zorlamtr. Hatta yle ki televizyon reklam kuaklar says giderek artarken, reklam yayn yntemleri de deimi, bu balamda zel programlar dahi yaplr olmutur. Ayrca reklamlar eitli TV programlarnn iinde kuak olarak yaynlanmann yan sra bant ya da sanal reklam yoluyla programlarla ili dl hale getirilmitir. Karma programlar, karma programlar yukarda ad geen tm program ieriklerinden alntlar yapan zel program trdr10.

75

DPNOTLAR (1) Ark M. B. (2004) Medya anda Futbol ve Televizyon Arasndaki Kanlmaz liki Top Ekranda. stanbul: Salyangoz Yaynlar, s.264. (2) GKE, G. (1997). Televizyon Program Yapmcl ve Ynetmenlii. Der Yaynlar, s.36. (3) KALENDER, A. (2000). Siyasal letiim. Ankara: izgi Kitabevi Yaynlar, s.115. (4) MUTLU, E. (1999). Televizyon ve Toplum. Ankara: TRT Yaynlar, s.80. (5) MUTLU, (1999), s.80. (6) GKE, Grol (1997). Televizyon Program Yapmcl ve Ynetmenlii. stanbul: Der Yaynlar, s.37-38. (7) GKE, (1997). s.31-32. (8) GKE,(1997).s.33-34. (9) GKE, (1997). s.34-35. (10) GKE, (1997). s.74.

76

KAYNAKA Ark, M. B. (2004). Medya anda Futbol ve Televizyon Arasndaki Kanlmaz liki Top Ekranda. stanbul: Salyangoz Yaynlar. Kalender, A. (2000). Siyasal letiim. Ankara: izgi Kitabevi Yaynlar. Mutlu, E. (1999). Televizyon ve Toplum. Ankara: TRT Yaynlar. Gke, G. (1997). Televizyon Program Yapmcl ve Ynetmenlii. stanbul: Der Yaynlar.

77

NTE VI RADYO
Gnmzde iletiim teknolojileri hzla gelimektedir. Dijital iletiim sistemlerinden internet teknolojilerine kadar birok alanda her geen gn ortaya kan yenilikler kitle iletiimin boyutlarn da deitirmektedir. Geleneksel kitle iletiim aralarnn biraz geri planda kald gnmzde bu aralar yine de hayatmzdaki nemlerini korumaktadr. Bunlardan biri de radyodur. Radyo szc, Latince radius (nlama) ve Yunanca fone (ses) szcklerinin bir araya gelmesi ile oluan radyofoni szcnn ksaltlm halidir. Radyo yaynlar istenen her yere kolaylkla ulaabilen ve dnyada yaygn olarak kullanlan bir kitle iletiim aracdr. Radyo Yayn, Hertz dalgalar olarak da adlandrlan elektromanyetik dalgalar, enerjisi araclyla bir olayn, ses-mzik vb. bir iletinin geni kitlelere ses yoluyla aktarlmasdr. Baka bir deyile, kulakla duyulabilecek sinyallerin radyo frekanslar araclyla bolukta yaylmas ve bunun sonucunda bu sinyallerin, bu ama dorultusunda gelitirilmi zel alclar vastasyla toplumu oluturan bireylerce izlenmesidir. Radyo, zellikle televizyona gre, her mekanda ve her durumda rahatlkla dinlenebilme, kk ve tanabilir olma ve her eyden nemlisi de ucuz olma gibi stnlklere sahiptir. zellikle zel araba kullanmnn artmas radyo dinlenme orann da artrmtr. Radyo, hem iletilmesi hem de hedef kitle tarafndan temin edilmesi televizyona gre ok daha ucuz olduundan ve yeni dnya dzeninde tketiciler giderek fakirletiinden radyo alclar en fazla tketilen kitle iletiim aralarnn banda gelmektedir. Tketici saysndaki bu arta paralel olarak dnya ulusal, blgesel ve yerel olmak zere saysz radyo dalgalar ile kuatlmtr.

78

Radyonun bulunuu ve insanlk yararna sunuluunun yaklak 87 yllk bir tarihi gemii vardr. Ancak radyo telsizinin ilk yayna balamasnn 1920lerde olmasna karlk, bu alanda yaplan almalarn ok daha eskiye dayand 1860lardan nce baladn sylemek gerekir. Bir iletiim arac olarak radyonun gnlk yaantmzn bir paras haline gelmesi deiik lkelerde birok bilim adamnn farkl teknik bulularnn sayesinde olmutur. Radyo teknii ile ilgili olarak yaplan ilk teknik bulu James Clerk Maxwell tarafndan 1860 ylnda olmutur. Maxwell ilk kez radyo (elektromanyetik) dalgalarnn varln bulmutur. Maxwell daha sonra 1865 ylnda da bu dalgalarn bolukta k hzna yakn bir hzla yani saniyede 186.000 mil-300 000 km hzla hareket etmesi gerektiini ileri srmtr. Ancak Maxwell daha ok kuramsal alma yaptndan bu iddialarn kantlama yoluna gitmemitir. Maxwelin bu buluu 20 yl sonra 1885-1889 tarihleri arasnda bugn elektromanyetik dalgalara ismini veren Alman fiziki Heinrich Hertz tarafndan gelitirilmitir. Hertz, Maxwelin kuramsal aamada kalan buluunu yani elektromanyetik dalgalarn varln ve ses titreimlerinin elektromanyetik alanda k hz ile yayldn kantlamtr. Ayrca Hertz, elektromanyetik dalgalarn uygun metal yzeylerde ynlendirilmi radyo dalgalarna dnebileceini de bulmutur. Ayn yllarda ngilterede Liverpool niversitesinde Oliver Lodge, Rusyada Kronstadt niversitesinde S. A. Popoff gibi ilim adamlar da elektromanyetik dalgalarn kullanmn ilerleten almalar yaptlar. Bu teknik bulularn ses aktarlmasnda ilk kullanm talyan Guglielmo Marconi tarafndan 1895 ylnda yaplmtr. Marconi, nce ksa mesafelere ses aktarm zerinde alm, baarl olmas zerine de uzaklk derecelerini oaltarak 1897 Austosunda ngilterede 55 km. kadar uzakla sesin ulamasn baarmtr. Daha sonra ise deniz ar ses ulam denemelerine girierek, ngilterenin Cornwall ile ABDnin Newfoundland eyaletleri arasnda telsiz yolu ile ses aktarmn yapt. Marconinin bu bulular ilk nceleri zellikle deniz haberlemesinde kullanlmaya baland. 1906 ylnda ise telsiz aracl ile yine Marconi tarafndan mzik ve szn, teknik deyimi ile ses dalgalarnn aktarlmas gerekletirilmitir.

79

1907 ylnda Lee De Forestin boluk tpn bulmas radyonun teknik bulularna yeni bir boyut kazandrmtr. Bu boluk tp sesin aktarlmasnda srekli olarak kullanlabilen ve daha nce Ambrose Flemingin buluu olan radyo lambalarnn gelitirilmi haliydi. Radyo teknik buluunun ilk kez iletiim arac olarak kullanlmas nce gemiden gemiye sonralar ise gemiden karaya olmutur. Bu teknik bulu radyo telsizi daha sonra eitli haberlemelerde kullanlmaya balanmtr. ABDde bu aracn hzla yaylmas bu konuda dzenleyici yasalarn oluturulmasn gerektirmi ve 1910 ylnda Telsiz Gemi Yasas karlarak radyo telsizi ile yaplan haberlemeye dzenleyici kaytlamalar getirilmitir. Avrupada ise ilk dzenli telsiz kullanm 1914 ylnda Almanyada gerekletirilmitir. Radyonun bir kitle iletiim arac olarak srekli kullanlmas, kamuya seslenen sz ve mzik yaynlarn yapmas ise 1920lerden sonradr. Srekli ilk radyo vericisi 2 Kasm 1920de ABDde almaya balamtr. KDKA adl bir istasyonda seim haberleri ile balayan yayn 500-2000 arasnda dinleyici izlemitir. Yaynlarn akam saatlerinde yapan bu ilk radyo istasyonu haber, mzik ve spora yer veren programlar yaynlamtr. ABDde 1921 ylnda dzenli yayn yapan istasyonlarn says 4 iken 1922 yl Aralk aynda bu say 392 ye ulamtr. lk tecimsel yayn ise ayn yl WEAF adl radyo istasyonunda balamtr. Bu tarihten sonra dzenli radyo yaynlar tm dnyada hzla yaylmtr. Ancak radyonun kitle iletiim arac zellikle de haberleme arac olarak kullanlmaya baland ilk yllarda gnmzdeki gelimilikten ok uzakt. lk kez elektronik yol ile allagelmiin dnda bir biim ve yntem ile topluma ulalmaya allyordu. Radyo yaynlarnda yer alan her ey yeni bulunmakla beraber ilk kez uygulanyordu. Bu sebeple yayn trleri ok snrl olup radyolarda daha ok haber ve mzik yayn yaplyordu. Radyo yaynlarnn hzla yayl, dinleyici kitlesinin de artmasn salam, ayrca alclarn transistrl, tanabilir, kk olarak yaplmas da hedef kitlenin oalmasna 80

neden olmutur. Radyo tekniindeki ses bandndaki gelimeler; daha net bir ses alnmasna neden olan FM bandnn bulunuu, 1955lerde stereo yaynlarn zellikle mzik yaynlarnda kullanl, radyonun gelimesinde balca admlar olarak kabul edilmektedir . Radyo, bir kitle iletiim arac olarak, tm dnyada olduu gibi, lkemizde de yaygn bir biimde kullanlmaktadr. Trkiye, 1927 ylnda 5 KW gle ilk dzenli radyo yayna gemitir. Bu tarihte haber ve mzikle balayan radyo yaynlar, yakn zamana kadar devletin resmi organ olarak faaliyet gstererek bir propaganda ve eitim arac olarak kullanlmtr. 1990 ylndan itibaren Trkiyede zel televizyonlar gibi zel radyo istasyonlar da yayn hayatna adm atmlardr. Trkiyede u anda 36 ulusal, 130 blgesel ve 1054 de yerel yayn yapan toplam 1220 zel radyo bulunmaktadr. Gemiten bugne radyo, haber, elence ve reklm asndan nemli bir kitle iletiim arac olmutur. kinci Dnya Sava srasnda radyo, dnyann her yanndaki insanlara snr tanmadan her trl yayn alabildii bir dnemi yaratmt. Bu yaylmayla birlikte radyo da kendi program trlerini yaratt. rnein Batda 1930 ve 1940l yllarda, Trkiyede ise zellikle 1950lerde radyodaki dramalar, bugnn pembe dizileri kadar ilgi gryordu. Yine Trkiyede Radyo Tiyatrosunun yaynland geceler evlerde yaam durur ve herkes radyolarnn banda toplanrd. Tarihsel sre ierisinde deerlendirildiinde radyonun aada sralanan ilevler ve amalar iin kullanld sylenilebilir: Devletlerin, hkmetlerin, ulusal ve uluslararas alanda kendi ideolojilerini Bata nc dnya lkeleri olmak zere pek ok lkede eitim amacyla Elence ve zel sektr rnlerini pazarlama amal, Baz lkelerin bamszlk savalarnda ya da baskc rejimlere kar halk

benimsetmeleri, yaymalar ya da pekitirmeleri, kullanlmas,

bilgilendirme ve bilinlendirme,

81

Farkl kltre sahip topluluklarn seslerini duyurmak ya da haklarn aramak ve Gnmzde ise internetin kazandrd imkanlar sayesinde insanlarn kolayca

kltrlerini yaatmak amacyla kullanlmalar, radyo kurup kendilerini ifade etme amacyla kullanmalar Radyonun teki aralara gre daha hzl olmas, bu kitle iletiim aracn n plana kartan en baat zelliidir. Radyonun gazetede olduu gibi basky bekleme ya da televizyonda olduu gibi grntnn elde edilip kurgulanmas eklinde bir zorunluluk yoktur. Bunun yannda radyo, btn lkelerde yayld corafi alan itibariyle en gl yayn arac olarak bilinmektedir. Blgelere gre yayn yaplabilmekte, istenilen blgenin sosyal, kltrel ve ekonomik yaps dikkate alnarak reklmlar verilebilmektedir. Ayrca hem radyo dinleyicisi hem de reklam veren iin ekonomik bir reklam ortamdr. Bu kadar nemli bir ara olan radyonun Trkiyede ne kadar dinlendii ile ilgili bir soruya nceden cevap vermek mmkn deildi. nk radyolarn dinleyici oranlar ciddi olarak llmyordu. Bu sorunu gidermek amacyla radyocular ve reklamverenler tarafndan Radyo zleme ve Aratrma Kurumu (RAK) kuruldu. RAK, HTP Aratrma Ve Danmanlk irketine radyolar izleme grevini verdi. HTP aylk dnemler halinde radyolar izleyerek bir rapor sunmaktadr. lk rapora gre Trkiyede 12 ya zerindekilerin %63 radyo dinliyor. Kii bana gnlk radyo dinleme zaman ise 92 dakikadr. Bu oran Avrupa ve zellikle Akdeniz lkeleriyle hemen hemen ayndr. Cinsiyete gre duruma bakldnda kadnlarn (yzde 68) erkeklerden (yzde 58) daha fazla radyo dinledii ortaya kyor. Ya gruplarna gre bakldnda ise en ok genlerin dinlediini grlmtr. Dinleyicilerin retim durumuna gre dalm da, eitimsiz ve yksek retim grenlere gre orta retim eitimi alanlarn oran daha yksek (Yzde 66). Mesleklerde ise durum yleydi: En ok renciler (Yzde 68) dinliyor ve ikinci srada da ev kadnlar (Yzde 67) yer alyor. Daha ok ehirlerde mi, yoksa krsal kesimde mi radyo dinlendiine bakldnda kk ehirlerde ve ilelerde dinlenme orannn ok yksek olduu gzleniyor. rnein, stanbul'da yzde 60, zmir'de yzde 62, Ankara'da yzde 70, Erzurum'da ise yzde 88 dinleme oranlar karmza kyor. Nfusu 20 bin ve zerinde olan ilelerde bu oran yzde 67'ye kadar kyor. imdi de radyolarn en ok hangi saatler arasnda dinlendiine bir gz atalm. 82

En ok saat 11.00 ile 13.00 arasnda radyo dinleniyor. Dinleme oran sabah 07.00'de artmaya balyor 11.00-13.00 arasnda zirve yapyor, az bir dle 19.00'a kadar devam ediyor ve sonrasnda ise dinleme oran iyice dyor. Radyolar en ok evlerde (Yzde 55) dinleniyor. Sonra arabalar (Yzde 15) ve iyerleri (Yzde 12) geliyor. Trkiye'de en ok arabesk arklar alan radyolar dinleniyor. Onu Trke pop arklar alan radyolar izliyor. Yabanc mzik kanallar da olduka fazla dinleniyor. TRT FM ne durumda diye baktmzda en ok dinlenen nc radyo olduunu gryoruz. Radyolarn dinleyicileri ok sadktr. Eskisi kadar olmasa da Trkiye'de byk bir ounluk radyo dinliyor. TRT radyolar gibi fazla eitici ve bilgilendirici olmasa da zel radyolar elendirme misyonuyla milyonlarca dinleyiciye ulam durumdalar. Radyonun Olumsuz Etkileri Haber verme, eitme, elendirme, rn ve hizmet tantma (reklam), kamuoyu oluturma ve daha birok ilevi vardr. Ancak radyo bu olumlu ve nemli misyonlarn yannda baz olumsuz etkilere de sahiptir. Kukusuz bu olumsuzluklar aracn kendisi deil onun kullanmndan kaynaklanmaktadr. Radyo yaynndan sorumlu radyo sahipleri, yaynclar ve alanlarn radyo programlarnn ieriklerini dzenlerken bilinli ya da bilinsiz olarak yaptklar yanllklar dinleyici dolaysyla toplum zerinde baz olumsuz etkilere neden olmaktadr. Dilin yanl ve kt kullanm, Konumalarda Trkenin doru, gzel ve etkili kullanlmamas, Kfr ve argo ierikli ifadelere yer verilmesi, Mstehcen ifadeler veya imalar ieren konumalar yaplmas, Herhangi bir konuda kii, kurum ya da kurulular hakknda hakaret ve aalama Topluma mal olmu kiilerin zel hayatlaryla ilgili haber ve yorumlarda

ieren ifadeler kullanlmas, bulunulmas gibi etkenler dinleyicilerin sosyal, kltrel ve toplumsal deerlerinde bozulmalara yol aabilmektedir.

83

Radyolarda yaplan show programlarnda DJlerin argoda geyik muhabbeti olarak adlandrlan sohbetleri, radyonun eitici olma zelliini yok etmektedir. Bu tarz programlar genlerin ii bo tartmalara ekilmesine, yaamlarnda gzel ve etkili Trke kullanmaktan uzaklamalarna, kfr ve argo lgatlerinin gelimelerine sebep olabilmektedir. Bu sadece genlerin deil Trkenin bozulmasna, yabanc dillerin etkisine girmesine neden olmaktadr. Radyo yaynlarnda mstehcen ifadeler veya imalar ieren konumalar yaplmas toplumun genel ahlak ve ahlaki deerleri zerinde olumsuz etkilere neden olabilmektedir. Radyo yaynlarnda hakaret ve aalama ieren ifadeler kullanlmas, topluma mal olmu kiilerin zel hayatlaryla ilgili haber ve yorumlarda bulunulmas dinleyicilerin dolaysyla toplumun genelinde birlik ve beraberlik duygular zerinde ykc etkilere sebep olmaktadr. Ayrca radyo ve televizyon yaynlarnn kiinin tutum ve davranlarnda olduu gibi ruhsal durumu zerinde de olumsuz etkileri olabilmektedir. Bu etkiler, yaynlar arasnda yer alan zor ve iddet ierikli programlarn kiiyi, zellikle ocuk ve genleri bu hareketleri yapmaya yneltmesi gibi psikolojik etkilerdir. Radyo Program Trleri Radyo programlar ierikleri bakmndan be ana trde incelenmektedir. Bunlar haber programlar, kltr programlar, elence programlar, tecimsel programlar ve eitim programlar olarak sralanabilir. Haberler ve Haber Programlar Radyo haberleri, ksa anlalr ve akc olma zelliine sahiptir. Radyo haberlerinin en nemli zellii ve stnl televizyonun aksine, haberin radyoya ulat anda verilebilmesidir. Radyo haberlerinde televizyonda olduu gibi ariv ya da olaya ait grntler iin allmas, haberin kurgulanmas, stdyo ve spikerin hazrlanmas gibi ayrntl srelere ihtiya yoktur.

84

Radyo, mzik ve dramann yan sra, bir haber arac olarak da kendini kabul ettirmitir. Giderek halk, radyonun en gvenilir kitle iletiim arac olduunu dnmeye balamtr. Radyoya olan bu gven duygusu yaplan baz aratrmalarda da grlmektedir. rnein stanbul niversitesi letiim Fakltesinin 5 bin kiilik bir rneklemle yapt bir aratrmada drstlk ve gvenilirlik asndan kitle iletiim aralar sralamasna gre yzde 47.2 ile radyo birinci srada, yzde 25.5 ile gazete ikinci srada, nihayet yzde 17.3 ile televizyon nc srada gelmektedir. Genellikle mzik arlkl FM istasyonlar hafif haberlerle gn geirmektedirler. Amerikadaki bu durum Trkiye iinde geerli olup zellikle zel radyolarda haberler giderek ksalm ve balklar halinde verilmeye balanmtr. erik byk ounlukla mzik yaynlarndan olumaktadr ve tm dnyada eilim bu ynde olmaktadr. Mzik ve Elence Programlar Elence, kltr ve sanat kaygs tamayan, kitlelerin ortak zevk ve kltr dzeylerini en kk ortak paydada birletiren hafif programlardr. Bu programlar bazlar tarafndan insanlar uyuturmakla, halkn zevk ve kltrel deerlerini aalara ekmekle sulanrken, bazlar tarafndan da giderek karmaklaan ve stres yaratan yaam sava iindeki insanlar sakinletiren, dinlendiren hafif programlar olarak deerlendirilmektedir. Bu programlarn nitelii, programcnn niteliinden ok halkn zevk ve beeni dzeyi ile e orantldr. Elence programlarnn hazrlannda ve sunuluunda radyo yneticileri ve program yapmclarnn grevi, dinleyicinin beeni dzeyini ykseltmek ve elendirirken eitmektir. Elence programlar; arkas yarnlar diziler, yarma programlar, oradan buradan hafif konular ileyen ve asl amac mizah ve glmece olan magazin-kuak programlar eklinde sunulur. Elence programlarnda ana e mziktir. Dijital otomasyon, kolayl ve ucuzluu nedeniyle radyo yaynclndaki elence ieriini ounlukla mzie kaydrmtr.

85

Kltr Programlar Eitim programlar gibi dorudan eitim amac tamayan, sanat, edebiyat vb. bilimsel konularda halk skmadan bilgilendiren programlardr. Din ve ahlak ile ilgili programlar da kltrel programlardr. Aklamal ve bilgilendirici klasik, modern ve dier trlerdeki mzik yaynlar da kltrel amaldr. Kltrel programlarda sohbet, tartma, belgesel, rportaj, tiyatro gibi sunum trleri kullanlr. Eitim Programlar Kitlelere retim amacyla planl, yntemli, uzman kiiler tarafndan hazrlanan ve sunulan programlardr. Ancak gnmzde grselliin daha etkin olduunun anlalmasyla radyonun eitim ilevini televizyon stlenmitir. Reklmlar ve Program Tantmlar Bir rn ya da hizmeti tantmak satn artrmak iin hazrlanan reklam programlardr. Radyoda reklam programlar televizyondan farkl olarak genellikle ksa anonslar eklinde verilebilecei gibi programl olarak da sunulabilir. Radyo reklamlarnda dier elence programlarnda olduu gibi mzik ana edir. Program hazrlatan sponsorun reklam programn banda, arasnda ve sonunda yaplabilir. Bazen bir sohbet srasnda konuun son kasetinden bahsetmesi veya firmasndaki son yeniliklerden bahsetmesi de reklamn iine girmektedir. Radyoda kullanlan 4 reklam tr sz konusudur: Reklam ve kamu ilan: Spiker tarafndan okunan reklam duyurusudur.reklam Mzikli ve dramatik yapl reklamlar: Reklam ajanslar tarafndan hazrlanan

metni dorudan okunur, mzik ya da efekt kullanmna pek rastlanmaz. belirli bir sreyi kapsayan, iinde mzik ve dramatik bir yapnn bulunduu reklamlardr. Programl reklamlar: Genellikle program iinde eitici, elendirici program blmyle birlikte reklamlarn bulunduu ve reklam ajanslarnn hazrladklar programlardr. 86

zel tantc reklam programlar: Bir rn ya da hizmetin tantlmas veya

kltr, eitim, turizm vb. hizmetler iin hazrlanm programlardr.

87

KAYNAKA AZZ, A. (1981). Radyo ve Televizyona Giri, Ankara niversitesi SBF Yaynlar No: 460, Ankara. TEKNALP, . (2003). Camera Obscuradan Synopticona Radyo ve Televizyon, Der Yaynlar, stanbul. GKSEL, A. B. (1993). Reklam Kampanyalar ve Medya Planlamas. zmir: Ege niversitesi letiim Fakltesi Yaynlar. ERYILMAZ, T. (2003). Radyo ve Radyoculuk, Der.: Sevda Alanku, Radyo ve Radyoculuk. stanbul: IPS letiim Vakf Yaynlar. KURUOLU, H. (2006). Propaganda ve zgrlk Arac Olarak Radyo. Ankara: Nobel. CANKAYA, . (1996). Radyoculuk. Yeni Trkiye Medya zel Says. S.12. stanbul.

88

NTE VII GAZETE VE DERG

Gazete nsan, evresinde ve dnyada olup bitenleri renmek ve rendiklerini veya dndklerini bakalarna duyurmak ihtiyacndadr. Bu ihtiya az veya ok her insann doasnda vardr. Bu ihtiyacn giderilmesi iin giriilen eitli giriimler sonunda bugn basn-yayn dediimiz ve modern toplumlarda drdnc kuvvet olarak da nitelendirilen basn messesesi domutur. Dar anlamyla basn, sadece gazete ve dergileri kapsamaktayken, geni anlamda basn belirli zamanlarda baslp, her eit haber ve fikirleri topluma ulatran tm yayn rnleridir. Genellikle gnlk basn rnlerine gazete, haftalk, on be gnlk ve aylk basn rnlerine de dergi denilmektedir. Trk Dil Kurumunun yaynlad Trke Szlk gazeteyi, politika, ekonomi, kltr ve daha baka konularda haber ve bilgi vermek iin yorumlu veya yorumsuz, her gn veya belirli zaman aralklaryla karlan yayn eklinde tanmlamaktadr. Gazete kelime anlam itibariyle aslnda bir para ismidir. Eski Romada Senato haberlerini halka bildirmek iin karlan Fogli Volanti adl yazl kdn satn alnabilmesi iin piyasaya sunulan zel bir sikkeye gazete adn vermilerdir. lkemizde ise Cumhuriyet ncesi dnemde gazetenin ad, zabtname, tutanak anlamna gelen ceridedir1.

Gazetenin douunda, hi kukusuz insanolunun haber alma gereksinimi ve isteinin byk etkisi ve katks bulunmaktadr. Belki de insanolu kendine gre haber ararken; etrafna ne haber diye sormas, insann iinde yaad ortam bakmndan ilgi ve meraknn gstergesidir. En eski alardan beri, uralar srasnda kiiler doal olarak baz olaylar, olgular grmler, duymular, hissetmiler ve denemilerdir. Fikir oluturmular, baz sonulara varmlar, kendi anlay ve inanlar dorultusunda hareket etmilerdir. Biraz dedikodu, biraz fikir tartmas, biraz da sylenti karma eklinde, o an var olan enformasyonu paylama srp gitmitir2. te btn bu gelime

89

evreleriyle toplumsal iliki tarzlar gazetenin ortaya kmasnn alt yapsn oluturmutur.

Gazete, 17. yzylda ilk kez Avrupada yaymlanmaya balayan bir kitle iletiim aracdr. lk gazetenin yaymlanmasnda, Avrupada eitli lkeler arasndaki ou din kaynakl savalar hakknda bilgi edinme isteinin nemli rol oynad bir gerektir. Yine gazetelerin douunda Avrupada sermaye birikiminin balamasnn ve ticaretin geliiminin etkileri de olmutur. lk kan gazeteler, Orta Avrupada ticaretin gelitii, kentlemenin en youn olarak grld kentlerde, insanlara belirli ve dzenli aralklarla yayn sunma olana eklinde ortaya kmtr. lk gazete baz kaynaklara gre Bremen yaknlarnda Augusburgda yaymlanan 1609 tarihli Avis Relation Oder Zeitungdur3. Trk toplumu ise gazete ile tarihte ilk Trk gazetesi olarak nitelendirilen Takvim-i Vekayinin yaynland 1831 ylnda tanmtr. Gazetenin Trkiyeye geli koullar ve sreci kukusuz gazetecilik mesleinin o yllardaki niteliini de belirlemitir. Trk basnnn ortaya k ve kullanmyla Bat arasnda nemli lde farkllklar bulunmaktadr. Batda yazl basn, ticaretin gelimesi sonucu ortaya kan ekonomik ihtiyac karlamak amacyla domu ve zaman iinde mcadeleler sonucunda gelimitir. Yani alttan gelen bir talep, bir doal istek neticesinde faaliyete balamtr. Oysa Osmanlda 19. yzylda dalma srecine girmi olan devletin kimliini korumak amacyla seilen Batllama yolu dorultusunda bizzat devlet eliyle balatlmtr4. Bir kitle iletiim arac olarak gazetenin zelliklerine bakldnda, gazete haber, bilgi, yorum ve reklm ieren, genellikle dk maliyetli kt kullanlarak baslan ve datm yaplan bir yaymdr. Genel olarak yaynland gibi, zel bir konu zerinde de yaynlanabilir ve genellikle gnlk ya da haftalk olarak yaynlanr. Dier kitle iletiim aralarnn tersine gazete ve dergiler, kitleye sadece bir kere ulama olana ile snrl deildir. Yaynland anda izlenip, dinleyip ya da anlamay gerektirmez. Okuyucu bir metni ya da reklm anlamadnda sunumu yeniden gzden geirmesi ve metin zerinde dnmesi mmkndr. Bu aralarda ele alnan konu daha ayrntl ilenmektedir. Herhangi bir konuyu gerektii uzunlukta ve derecede almak iin basl aralar en uygun olandr5. Teknolojik gelimelerle ilintili olarak insanlarn bilgilenmek

90

iin radyo ve televizyona ya da internete ynelmelerine ramen, gazete 21. yzylda halen etkisini yitirmemi ve ayakta kalmaya devam etmitir.

Gazete, siyaset, ekonomi, kltr ve sanat bata olmak zere birok konuda haber ve bilgi vermek amacyla yorumlu veya yorumsuz her gn ya da belirli zaman dilimi ierisinde karlan yayn basl organdr. Dolaysyla lke gndemi ve sorunlar hakknda halkn dikkatinin ekilmesi ve okurlarn genel kltrnn arttrlmas noktasnda gazeteler nemli bir grevi yerine getirmektedir.

En yaygn gazete ekli, gnlk olarak yaynlanan ve insanlar bilgilendirmek iin gncel konular ierenlerdir. Bunlar politik, kltrel, finansal olaylar, hava tahminlerini, magazin ve spor haberlerini ierirler. Gazeteler anlatm pekitirmek iin konuyla ilgili fotoraflar ya da karikatristler tarafndan hazrlanan izimler kullanrlar. Gazeteler genellikle bir konuyu bir ya da birka sayfada toplayarak onu dierlerinden ayrr ve bylece gazete ierisinde belli gruplar oluturulur. haberler, d haberler, magazin haberleri, ekonomi haberleri, spor haberleri gibi konular bu gruplara rnek gsterilebilirler. Yazl basn okuyucuya metnin grnmn kontrol edebilme, kendi yetenek ve ilgilerine gre hzla ilerleme imkn sunmaktadr.

Toplumsal bilincin olumasnda ve gelitirilmesinde nemli bir misyona sahip olan gazeteler, genelde habere iki deiik yoldan yaklamaktadr. Habercilie daha ciddi yaklaan gazeteler; okuyucularna dnyada olup bitenlere ilikin, olabildiince fazla ve doru bilgi vermek amacndadr. Magazin habercilii diyebileceimiz ikinci tr gazetecilik anlaynda ise haberin elendirici yn n plana karlr ve ykletirilerek sunulur. Magazin habercilii yapan gazeteler bol fotoraf kullanmak suretiyle ilk bakta dikkat ekmekte, heyecan uyandrmay amalayan balklar atmaktadrlar5.

Dergi

Dergi, dzenli aralklarla yaynlanan, deiik ilgi alanlarna hitap eden, deneme, makale, inceleme, aratrma ve eletiri gibi yaz balklarndan oluan, deiik edebi trleri ya da belirli konulara ynelik derlemeleri ieren basl yaynlardr. Belirli bir 91

konunun ayrntl olarak incelendii yazl bir iletiim aracdr. Gazetelerde gerektii gibi incelenmeyen, atlanan bilgilerin daha youn bir ekilde verilmesi sz konusudur. Dergilerin en belirgin zellii, yneldikleri belirli bir hedef kitlesinin olmasdr.

Yazl basnn ikinci byk grubunu dergiler oluturur. Dergiler deiik merkezlerde baslr. Genellikle, ulusal apta veya belirli bir meslek dalna datm yaplr. Datm kanallar ou kez gazetelerle ayndr. Yayn frekanslar bir yl ile bir hafta arasnda deiebilir. Bask kaliteleri gazetelere nazaran daha iyidir. Deiik sayfa boyudan vardr. Sayfa saylar genellikle gazetelere nazaran daha fazladr. ou sayfalar renkli baslr. Dergiler konulan asndan olduka eitlilik gsterirler ve genellikle konulara ayrntl ve derinlemesine yer verilir

Dergiler, periyodik olarak haftalk, aylk, aylk vb. aralarla yaynlanmaktadr. Dergiler deiik hedef kitlelere ynelmektedir. rnein; genlik dergisi, karikatr dergisi, magazin dergisi, mesleki dergiler vd. Dergiler halkla ilikiler uzmannn belirli kitlelere ulamas gerektiinde iini kolaylatrr. nk verilecek mesajlar daha kolay ilenebilecek, kitlelere daha kolay ulaabilecektir.

Dergiler alanlarna gre; toplumu bilinlendiren kitle iletiim aralarndandr. Bu dergi trlerini sralayacak olursak:

Gncel haber dergileri Sanat dergileri Magazin dergileri Gezi seyahat dergileri Mizah dergileri Corafya Turizm dergileri Edebiyat dergileri Moda dergileri Spor dergileri, vd

92

Genel olarak bakldnda basl yayn organ olarak n plana kan gazete ve dergilerin en belirgin zelliklerini u ekilde sralamak mmkndr6: Bir kere yazl basn okuyucuya metnin grnmn kontrol edebilme, kendi yetenek ve ilgilerine gre hzl ilerleme imkn sunmaktadr. Dier kitle iletiim aralarnn tersine gazete ve dergiler, kitleye sadece bir kere ulama olana ile snrl deildir. Yaynland anda izlenip, dinlenip ya da anlamay gerektirmez. Okuyucu bir metni ya da reklam anlamadnda sunumu yeniden gzden geirmesi ve metin zerinde dnmesi mmkndr. Bu aralarda ele alnan konu daha ayrntl ilenmektedir. Herhangi bir konuyu gerektii uzunlukta ve derecede ele almak iin basl aralar en uygun olandr. Gazete ve dergiler daha yksek saygnla sahiptir. zellikle baz basl aralarn okuyucu gznde zel bir saygnl vardr ve bu yzden de okuyucularn, belirli yayn organlar karsnda ok kolay etkilenmeye hazr olduklar gr ileri srlmektedir. Gazetenin ulatrd haber mesajlar, saklanabilir bir belge niteliini tamaktadr. Bu ynden, belge olmas nedeniyle, istendii zaman tekrar okunma, gzden geirilme olanan bnyesinde barndrmaktadr7.

Gazete ve Dergilere likin Temel Kavramlar Haber Haber, kken itibariyle Arapa bir szcktr. ztrke karl olarak salk, duyruk gibi kelimeler nerilen haber szcne Franszcada information8, ngilizcede ise North, East, West ve South kelimelerinin ba harflerinden oluan NEWS szc karlk gelmektedir. Gemiten gnmze insan, evresinde ne olup ne bittiini bilmeye dair hep bir istek duymutur. nsann bu en doal yn zerinde pek ok kimse fikir yrtm ve ilk olarak u tanmlamalar yapmtr: Olan her ey haberdir, dn bilmediimiz haberdir, insanlarn zerinde konutuklar haberdir, haber okuyucularn renmek istedikleri her eydir9, bir olayn raporudur, evrede olup biten her eydir, gerein toplumsal kurgusudur, herhangi bir konuda yeni bilgidir, yarnn tarihidir10. 93

Haberciliin temel ilkesini oluturan ve bir haberde bulunmas gereken haber deerlerini be balkta toplamak mmkndr: Zamanllk Yaknlk nemlilik Sonu lgi ekicilik11

5N-1K Kural Haber yazmann en temel kural 5N-1Kdr. Eksiksiz tam bir haber metninde, olaya ilikin u alt sorunun sorulmu olmas gerekir: Ne? (Haberin konu olan olay nedir?) Nerede? (Olay nerede olmutur?) Ne Zaman? (Olay ne zaman olmutur?) Neden? (Olay neden olmutur?) Nasl? ( Olay nasl olmutur?) Kim? (Olayn aktrleri kim ya da kimlerdir?)

Haberde Fotoraf Unsuru

Haberin tamamnda metin kadar nemli bir unsur da fotoraftr. Haber muhabirinin ya da foto muhabirlerinin ektikleri fotoraflarn haberi tanmlayan, tamamlayan ve glendiren unsurlarna dikkat edilir. Habere ait fotoraf, olaya tanklk eder, olay belgeler, ksaca haberin inandrcln salar. Bu nedenle bir fotoraf bal bana bir haberdir denebilir12.

Rportaj

Habercilik, doru sorular sorarak, ilgili kaynaklardan doru yantlar alp bunlar kamuoyuna duyurma sanatdr. Kamuoyunu bilgilendirmek iin de ncelikle yaplmas

94

gereken, bilgilerin toplanmasdr. Bilgi toplama yntemlerinden biri de rportajdr. Rportaj, bir muhabirin belli konudaki sorularna grme yoluyla yant aramasdr. Yz yze ya da telefonla yaplabildii gibi dolayl olarak yazl da gerekletirilebilir. nternet zerinden de rportaj yaplabilmektedir. Bu yntemle rportaj yaplan kiinin kiisel grlerine bavurulur.

Ke yazs ve Bayaz

Ke yazs ya da fkra, gazete ya da dergilerin belirli stunlarnda, genel balk altnda yaama dair tm konular bir gr ve dnceye balayarak yorumlayan ciddi ya da elendirici bir yaz trdr. Bayaz ise gazete ya da dergilerde genellikle ilk sayfalarda okuyucuyla buluturulan; gndemi, yayn ieriini ya da nemli bir konuyu ileyen, yayn kuruluunun genel yayn politikasn aktaran, imzal ya da imzasz olarak yaynlanan yazlardr13.

Manet, Srmanet ve Spot

Manet kavram gazetelerin ilk sayfasna iri puntolarla konulan balk olarak tanmlanmaktadr. Manet haberler gazetelerin ilk sayfasnda, logonun hemen altnda ve dergilerin kapak sayfalarnda yer alan en nemli haberdir. Gazetelerin birinci sayfasnda, logonun zerinde kullanlan bala da srmanet ad verilir. Srmanet, olaand gelimeler, ok nemli olaylara ilikin olarak kullanlr. Spot ise haberin ortalama 15-20 szckten oluan zet metnidir. Haber iindeki zellikleri vurgulamak, ana ayrntlar balk kompozisyonu iinde sergilemek iin spot kullanlr. Haber metninden daha iri puntolu harflerle dizilen spot, haber sralamasnda balktan ya da alt balktan sonra yer alr14. Mizanpaj

Gazete ve dergilerdeki sayfa dzenine mizanpaj ad verilmektedir. Mizanpaj, gazete ve dergideki haber ve yazlarn, okuyucu tarafndan mmkn olan en az abayla

95

alglanmasn salamaya ynelik bir ilemdir. Haber ve bilgi iletmeyi kolaylatrp zevkli hale getirmeyi hedefler. Mizanpaj yntemiyle gazetelerde yer alan haber, resim, fotoraf, grafik, yaz unsurlar sayfa zerinde estetik bir biimde dzene konmaktadr. Dzene koyma srasnda bu malzemelerin nemine gre sralanmas/bytlmesi sayfa dzenlenmesini iletiim srecinin nemli bir paras durumuna getirmektedir.

Tiraj

Gazete, kitap, dergi ve benzer nitelikteki yaynlarn bir baslndaki bask saysna tiraj denmektedir. Gazeteler, farkl blgelerdeki bask merkezlerinde baslmaktadr. Her bask merkezinde baslan gazetelerin toplam bask says gazetenin tirajn oluturmaktadr. Alt izilmesi gereken nokta, tiraj gazetenin sat miktar deil, bask miktardr. Tirajn yksek olmas, gazetenin ok satld anlamna gelmez15.

Reklam ve lan

Bir rn veya hizmeti halka tantmak, beendirmek ve bylelikle srmn salamak iin denenen her trl yola reklam denir. Gazete ve dergilerin gelir kaynaklar, sat gelirleri, resmi ilanlar ve zel giriimcilerin reklamlarndan oluur. Reklam ve ilanlar ise yayn organlarnn gelir kaynaklarndan en nemlisidir. Gnmzde bamsz hibir gazete ve derginin, yalnz sat gelirleriyle ayakta durmasna imkn olmad iin basn kurulular giderek reklam ve ilanlara baml hale gelmilerdir. Bu yzden bir gazetenin rgt yaplanmasnda yaz ileri servisi kadar nem verilen bir de reklam servisi yer almaktadr. Bir gazetenin sayfalarnn te birinin ya da en fazla yarsnn ilan ve reklama ayrlmas gazetecilikte yaygn bir grtr16.

96

DPNOTLAR (1) spirli, M. (2000). Medya Gerei ve Haberciler, Ankara: Aka Yaynlar, s.13. (2) Tokgz, O. (2003). Temel Gazetecilik, Ankara: mge, s.98. (3) Tokgz, (2003), 58-59. (4) Altun, A. (1995). Trkiyede Gazetecilik ve Gazeteciler. Ankara: GD Yaynlar, s.17. (5) Yksel, A. H. (1994). kna Edici letiim, Eskiehir: Eitim, Salk ve Bilimsel Aratrma almalar Vakf Yaynlar, s.116. (6) Girgin, A. (2000). Yazl Basnda Haber ve Habercilik Etiki, stanbul: nklap Kitabevi, s. 66-67. (7) Yksel, (1994), s.116-117. (8) Yksel E. ve Grcan H. . (2005). Haber Toplama ve Yazma, Konya: Tablet Yaynlar, 2005:5556. (9) Tokgz, (2003), s.103. (10) Girgin, (1998), s.14. (11) Tokgz, (2003), s.200. (12) Yksel ve Grcan, (2005), s.194. (13) Yksel ve Grcan, (2005), s.30. (14) Yksel ve Grcan, (2005), s.2024. (15) Yksel ve Grcan, (2005), s.35. (16) Yksel ve Grcan, (2005), s.28.

97

KAYNAKA Altun, A. (1995). Trkiyede Gazetecilik ve Gazeteciler. Ankara: GD Yaynlar. Girgin, A. (1998). Haber Yazma Teknikleri (Haberci Adaynn El Kitab). nklapYaynlar: Ankara. Girgin, A. (2000). Yazl Basnda Haber ve Habercilik Etiki, stanbul: nklap Kitabevi. spirli, M. (2000). Medya Gerei ve Haberciler. Ankara: Aka Yaynlar. Tokgz, O. (2003). Temel Gazetecilik. Ankara: mge. Yksel, A. H. (1994). kna Edici letiim, Eskiehir: Eitim, Salk ve Bilimsel Aratrma almalar Vakf Yaynlar. Yksel, E. ve Grcan, H. . (2005). Haber Toplama ve Yazma. Konya: Tablet Yaynlar.

98

NTE VIII NTERNET

Getiimiz yzyln ikinci yarsnda bilgisayar ve iletiim teknolojilerinin gelitirilip btnletirilmesi ile sonularnn kestirilmesi ok g etkiler douran bir dnem balatmtr. Ekonomik, sosyal, siyasal ve kltrel hemen her alanda hkm sren bu dnmden en fazla etkilenen kesimlerin banda medya dnyas gelmektedir. Biliim teknolojilerinin gnmzde son derece popler bir hale gelmesinde byk bir hzla yaylan internet ann ok byk bir rol olduu aktr. nternet sayesinde zaman ve mekan okluu teke indirgenmi, milyonlarca kilometrelik mesafeler, bir tua dokunma sresi kadar anlk bir zaman birimiyle tanmlanabilir olmutur. Bu durum dnyay ve bireyin yaam biimini derinden etkilemitir. Bireyler internet sayesinde oturduklar koltuktan tm dnyay tanyabilmekte ve dorudan olmasa da dolayl olarak bir deneyimler silsilesi iine girebilmektedir. Bu devrim, elbette ki yaam pratiklerini de kkten deitirmitir. nternet tm dnyay kapsayan ve milyonlarca bilgisayar birbirine balayan bilgisayar alar toplamdr. Yirmi birinci yzyl ba itibariyle 287 milyonu akn insann kendi arasnda etkiletii, bilgi dei tokuu yapabildii ve kendi yazm kurallarn koyabildii bir topluluktur. nternet, dnya zerindeki tm bilgisayarlarn telefon hatlar ve uydu balantlar araclyla birbirlerine balanarak oluturduklar bir adr. Bu a araclyla web zerinde bilgisayarlar birbirlerine her trl veriyi kolaylkla aktarabilirler. nternet son on yl ierisinde gevek yapdaki bir akademik ortamdan, dnya lkelerini kapsayan dnyann en byk iletim a durumuna gelmitir. Ancak bu teknoloji, birazdan sz edilecei gibi bir askeri bir teknolojinin rndr. nternetin kkeni aslnda olduka eskilere dayanmaktadr. 1960l yllarda ABD hkmeti eitim, aratrma ve savunma amal olarak uzak noktalardaki bilgisayarlarn birbirlerine balanmasna imkan verecek bir proje balatmt. Bylece birok aratrma ve gelitirme kuruluu birbiriyle koordineli olarak veri alveriinde bulunacakt. Bu a, ARPANET, yani ABD leri Aratrma Projeleri Kuruluu A olarak adlandrlmt. Arpanet projesinin en byk zellii a oluturan fiziki blmlerden herhangi birinin

99

kaybolmas halinde dahi an kalan ksmnda iletiimin salanmasnn mmkn olmasyd. Yine, bu a zerinde hangi tr ve zellikte olursa olsun btn bilgisayarlar iletiimde bulunabilecekti. Bu da tm bilgisayarlar arasnda TCP/IP iletiim protokolnn kullanmyla mmkn klnmt. 1970ler boyunca ABD hkmeti btn eitim kurumlarnn bu adan yararlanmas ynnde teviklerde bulunmutu. Sz konusu aa artan katlmlar gnmzdeki anlamyla nternetin domasna neden olmutur. Nitekim, 1980lerin banda TCP/IP kullanan bir ok an Arpanete katlmyla Arpanet bir omurga halini almtr. 1983 ylnda bu dnm tamamlanm ve nternet ortaya kmtr. 1980lerin banda nternete ana bilgisayar olarak 213 bilgisayar varken bu rakam 1986 ylnda 2308 olmutur. 1998 ubat ay itibariyle ise 3-4 milyon kadar ana bilgisayar ve 112.7 milyon kii nternete online bal iken 2001 yl itibariyle bu rakam 400 milyonu amtr. Bu gelime sonucunda gnmzde internetin oluturduu iletiim sektrnde 1,2 milyon insan almaktadr ve internet endstrisi 300 milyar dolarlk bir ekonomi oluturmaktadr. 20. yzyln sonunda kitle iletiim modelinde iki nemli deiiklik yaand. Bunlardan birincisi bilgisayarlarn enformasyonun yaylmasnda, ilenmesinde ve zmlenmesinde bir ara olarak kullanlmasdr. kincisi ise iletiimde zaman ve yer gibi snrllklar aacak yeni olanaklar aan teknolojinin kapasitesinin artrlmasdr. Yeni teknolojiler, asl olarak okuyucularn habere ulama ortamlarnda deiiklikler yaratmtr. Enformasyonun izleyici ve okuyuculara ulatrlmas yntemlerinde yeni olanaklar ortaya kt. Bunlardan en nemlilerinden birisi de internettir. Elektronik ve bilgisayar teknolojilerindeki gelimelerin sonucu ortaya kan her yeni makine insan yaamn nasl derinden etkilemise, internet de medya dnyasnda da derin deiimlere yol amtr. nternetin levleri ve zellikleri Bilgiye Eriim nternetin dnya apnda hzla yaygnlamasnn en nemli nedeni, gncel bilgilere en hzl ve ucuz olarak ulamay salamasdr. Dnyann herhangi bir yerinden internete balanan bir kii, herhangi bir yerdeki bilgi bankasna ulaarak, buradan edindii bilgileri bilgisayarna aktarabilmektedir. nternet sayesinde hkmet dokmanlarna, 100

bilimsel verilere, elence amal listelere, i alanlarna, kiisel ilanlara ve veritabanlarnda yer alan her trl konudaki bilgiye ulamak ve bu bilgileri snrsz olarak kullanmak mmkn olabilmektedir8. nternette Haber Okuma nternetin ekonomik potansiyeli kefedilmeden nce, internet bir bilgi deposu ve zengin bir ktphaneydi. kinci aamada ise ortaya farkl bilgilere ulama olana salayan siteler kt. Bu aamada medya kurulular da bilginin tek bir havuzda toplanarak deerlendirildii yaplanmalar oluturmaya baladlar. Bylesi geni hacimde ekonomisi olan bir sektr iinde medya kurulularnn da yerlerini almasyla; haber yaym, program aklar, medya kuruluu ve personelinin tantm, gazetecilere internet yoluyla eriim olanaklar ve balantlarnn sunulduu sanal haber merkezleri olumaya balam ve bu ynde olumlu gelimeler salanmtr. Bilgisayar alarn kullanarak hedef kitlesine ulaan gazetelere genel anlamda elektronik ya da dijital gazete denilmektedir. Bu gazeteler ierikten okuyucuya sunumuna dek dier gazetecilik tanmlamalarndan (Radyo-TV, yazl basn, magazin ya da fikir gazetecilii vb. gibi) farkl bir anlam ifade eder. Gnmzde dnya zerinde yayn yapan binlerce dijital gazete bulunmaktadr. Bu gazeteler, haber yaplar ve sunumlar ile internet gazeteciliine rnek tekil ederler. nternet ile ortaya kan okuyuculara haber iletme olanaklarna hem geleneksel yntemlerle yayn yapan gazeteler, hem de haber ajanslar hzla uyum gsterdiler. Byk tirajl gazeteler, ayn zamanda internet ortamnda yaynlanmaktadr. nternet kullanm ve bunun yaygnlamas, basnda yeni bir alan/mecra yaratmtr. Sermayenin zgrce srekli yer deitirdii ve yerel deerlerin tehdit altnda kald kreselleme sreci, kukusuz snrsz iletiimin yeni mecras olan interneti de etkilemitir. Gazeteyle balayan, radyo ve televizyonla snrlar aan kitle habercilii, internetle inanlmaz bir ivme kazanmtr. Zaman, kapsam ve hz snr bulunmayan internet, klasik mecralardan daha ykc bir ekilde evrensel kapitalist kltrn yaygnlamasna olanak salamaktadr. nternet, kitle iletiimi/habercilii kavramn da tamamen deitiren bir boyut tamaktadr. Gazete, radyo ve televizyonlarda, hedef kitle, verilen mesajlarn tmn tercih ans olmakszn emerken; internet ilgi alanlarna gre tercih yapma ansn beraberinde getirmektedir. Okur, (internetteki deyimiyle kullanc) ariv ya da zel 101

dosyalarda belli konularn ayrntlarna rahata ulaabilmekte, ilgi duymad konular es geebilmektedir. Sohbet nternette bulunan sohbet odalar, dnyann drt bir yanndan milyonlarca insan buluturmakta ve kltrler aras etkileime katkda bulunmaktadr. Ancak bu iletiimin dolayl olmas ve dorudan iletiimin scaklna sahip olmamas eletirilebilecek bir noktadr. Dnyann drt bir yanndan, birok insan ayn anda bu odalarda her eit konu hakknda sohbet edebilmekte ve bilgi alveriinde bulunmaktadrlar. Mekann bu ekilde yok edilmesi iletiim iin bir devrimdir. Bu odalarda zel sayfalara geilebilmekte ve iki kiiye zel olan konumalar yaplabilmektedir. E-Posta E-Posta, internetin salad en byk avantajlardan biridir. Elektronik posta (ksaca eposta, ngilizce e-mail), kullanclarn sanal ortamda yazdklar ve birbirlerine gnderdikleri iletilere verilen addr. Elektronik posta, bugn dnya zerinde milyonlarca insann hzl ve etkin bir biimde iletiim kurmasn salar. Gerek ile ilgili gerekse kiisel milyonlarca ileti, yedi gn, yirmi drt saat sanal alemde dolamaktadr. Bu iletiler kiilere zeldir ve kiilere zel ifrelerle korunmaktadr. nternet elektronik posta (e-mail) araclyla kullanclar arasnda annda mesaj gnderme, alma, okuma ve yantlama gibi hizmetler sunan etkileimli bir iletiime imkn tanmaktadr. nternet kullanclarnn birbirleriyle dorudan temas kurmak suretiyle mesajlara cevap vermelerine, mesajlarla ilgili dier bilgilerin aranmasna ya da baka ekilde tepki verilmesine frsat tanmaktadr. nternet teknolojisi mesajlarn sadece yazl olarak deil ayn zamanda grsel ve sesli olarak iletilmesine de olanak tanmaktadr. nternet zerinden mesaj (enformasyon) gndermek dier kitle iletiim aralarna gre daha ucuz ve daha hzl bir biimde gereklemektedir.

102

Uzaktan Eitim Uzaktan eitim, rencinin belli bir mekana bal kalmadan ders grmesini salayan ve renci ile eitimin farkl mekanlarda bulunduklar halde, bir iletiim arac sayesinde bilgi paylamnda bulunduklar eitim eklidir. nternet uzaktan eitim iin gerekli olan donanmlara sahip olan bir iletiim aracdr. nternetin bu zellii gelecekle ilgili umut vadeden bir zelliktir. Bu zellik sayesinde ok daha fazla insan eitime ulaabilir ve meslek sahibi olabilir. stelik defter, kitap vb gibi aralarn masraflarndan kurtulmaktadrlar. Masa st yaynlara ulaabilen bireyler, evlerindeki rahatlktan ve gvenlikten kmak zorunda kalmadan eitimlerini srdrebileceklerdir. Oyun Bireylere bo zaman aktivitesi olarak sunulan internet aktivitelerinden biri de oyunlardr. Oyunlar, bireylere dar bir mekan iersinde, gvende olduklar halde adrenalin salglatabilen ve eitli heyecanlar yaatan simulasyonlardr. Simlasyon gerek gibi alglanabilen, ancak gerek olmayan iletilerdir. Her simulasyon gibi, internetteki simlasyonlarda ar ekilde tketildiklerinde, gereklikle balar zayflatc bir nitelikleri olabileceinden dikkatli bir ekilde tketilmelidirler. Oyunlar iin milyonlarca web sayfas ve hosta sahip olan internet, yediden yetmie her yatan insana elenceli zamanlar geirtmektedir. Tantm nternet gnmzde nemli bir medya mecras haline gelmitir. irketler asndan deerlendirildiinde son yllarda oluturulan web sayfalar araclyla rnlerin tantlmas ve pazarlamasnn yaplmas olanakl bir hale gelmitir. Ayn ekilde tantmn yapmak, ya da ilgili kiilere ulamak isteyen kii ya da kurumlar da birer web sayfas aracyla hedef kitlesine ulamaya almaktadr. nternetin tantm ve pazarlamadaki pay gn getike artmaktadr, nk hibir reklam internette yer almak kadar etkili deildir. Bu adan reklam dnyasnn parlayan yldznn internet olduunu sylemek yanl olmaz.

103

nternetin Kullanlmasnda Dikkat Edilmesi Gereken Hususlar nternet sunduu bu avantajlarla birlikte herkese ak olma yn dolaysyla, kanlmaz olarak bir takm suiistimalleri de beraberinde getirir. rnein kullanma ynelik gvenlik sorunlar nedeniyle internet zerinden yaplan alverilere halen kukuyla yaklalmaktadr. Bunun dnda bu teknoloji zerinden kurulan sanal sohbet (chat) ortamnn zellikle gelime andaki ocuklarn internete daha baml hale gelmesine neden olmaktadr. Bu durumsa gen beyinlerin ait olduu sosyal ortamdan kopuk bir biimde yaamasna neden olmaktadr. Ayrca, internette kontrol sistemi tam salanamad iin illegal oluumlardan pornografik unsurlara kadar birok yayna ulama yolunu aan bu teknolojinin ahlaki zaaflara neden olduu da tartmalar arasndadr. nternet her ne kadar yukarda saylan ilevlere sahip olsa da bireyi, yzeysel bilgilerle donatmasndan dolay kitabn yerini alamaz. nternette yazl metin okumann zorluklar, bu ikame edilememe olgusunda ayr bir faktrdr. Bireye salad deneyimlerin gerek deneyimler olmamas, ancak bu deneyimleri salarken gerek olmadn sezdirmeden ilevselliini srdrmesi, internet kullanmnda dikkat edilmesi gereken bir noktadr. Bilgi paylamnda her nekadar bir devrim gerekletirse de, internet, bilgiye ulam kayna olarak egemen bir ara konumuna ulatnda; yzeysel bilgiye sahip ynlar oluturur. nternetin denetleniinin yeterli dzeyde olmay ve kar amal organize edilii, pornografik yaynlar ve iddet ieren iletilerin, terminolojik bilgiye oranla ok daha fazla sayda olmasna neden olmutur. zellikle ocuklarn internet kullanmn snrlayc programlarn bilgisayarlarda ykl olmamas, iyi ve kt, doru ya da yanl gibi sistemsel paradigmalarla yeterince trplenemeyen beyinlerin, bu kavramlar yanl renmeleri yznden anlam karmaasna yol aar. Bu sebeble ocuklarn internet kullanmnda zgr braklmamas ve ynlendirilmeleri gerekir. Bu ynlendirme yasaklama ile deil, ikame eden yeni programlar ocua sunma ve ilgisini farkl web sayfalarna ekme ile gerekletirilebilir. Bu konuda eitli projelerle medya okuryazarln gelitirme ve bireylerin iletiim aralarnn olumsuz etkilerinden mmkn olduunca koruma abas iinde olan RTK, 104

ocuklarn daha bilinli ve gvenli internet kullanclar olmalarna yardmc olacak baz nerileri internet sitesinde yle sralamtr: 1- Her eyden nce ocuunuzla iyi bir iletiim iinde olunuz. ocuunuzun arkadalar, zevkleri, korkular, sevdikleri ve sevmedikleri konular hakknda bilgi sahibi olunuz. ocuunuza, her konuyu sizinle paylaabilecei gvenini veriniz. Sizin yetersiz kaldnz konularda uzmanlardan yardm alnz 2- ocuunuzun Internet'e girdii bilgisayarn ocuun odasnda olmamasna, evinizin ortak kullanm alan iinde olmasna dikkat ediniz 3- ocuunuzun Internet'te kalma sresine ve bilgisayar kullanma sresine mutlaka kstlama getiriniz. ocuunuzun yana uygun olacak kullanma sresini belirleyiniz. Unutmaynz ki, uzun sre bilgisayar veya Internet kullanm ocuunuzun sosyallemesine olumsuz etki yapabilecei gibi hareketsiz kalmasna, baz fiziksel rahatszlklara neden olabilecektir. ocuunuzun oyuna, kitap okumaya, spor yapmaya ve sanata vakit ayrmasn salaynz. 4- Her konuda olduu gibi, bu konuda da ebeveyn olarak ocuklarnza iyi birer rnek olunuz. Bilinli ve gvenli Internet kullanm kurallarn reniniz ve uygulaynz. 5- ocuunuzla bilinli ve gvenli Internet kullanm kurallar konusunda konuunuz. Bu kurallarn neler olduunu anlalr bir ekilde aklaynz ve kurallar kesin olarak koyunuz. Koyduunuz kurallar ve konumalarnzda pozitif tutum sergileyiniz. Olumsuz sylemlerin ocuunuzla kuracanz iletiimde atmay artrc unsur olabileceini aklnzdan karmaynz. 6- ocuunuzla ve okul retmenleriyle birlikte ocuunuzun yana uygun ve gvenli olan Internet sitelerinin adreslerini belirleyiniz. Belirlediiniz sitelerin adreslerini bilgisayarnzn "sk kullanlanlar" blmne kaydediniz. Bylece bu sitelere giri ilemi daha kolay olacaktr. 7- Internet'te mmknse ocuunuzla birlikte gezininiz. Eer ocuunuz bu konuda isteksiz ise, sadece sizin ve okul retmenlerinin onaylad siteleri ziyaret etmesi konusunda ocuunuzu uyarnz. 8- ocuunuzun Internet kullanmn sk sk denetleyiniz. Hangi sitelere girdii, hangi sohbet ortamlarnda bulunduu konusunda fikir sahibi olunuz. Mmknse sohbet ortamlarndaki arkadalarn tanmaya alnz. 9- ocuunuzun Internet ortamnda gvenliini salamak ve zararl ieriklerden korumak amacyla gerekli gvenlik ve filtreleme programlarn edininiz 105

10- ocuunuza Internet ortamnda tanmad kiilerle sohbet etmemesini, iletiim kurmamasn retiniz. 11- ocuunuzun, ziyaret ettii sitenin "gvenlikle ilgili sorularn" dikkatlice okumasn, sitenin istenilen bilgileri ne amala istediini renmesini ve gerektii takdirde velilerine danarak istenilen bilgileri vermesi belirtiniz. Sizin onaynz olmakszn kendi ve aile resimlerinizi, adresinizi, telefon numaranz, okul adn vermemesini ifade ediniz. 12- ocuunuza sizin izniniz olmakszn, kendi adresini, okulunun adn, telefon numaranz, ebeveyninin i adresleri ve i yeri telefon numaralar gibi kiisel bilgileri Internet sohbet ortamnda kimseye vermemesi gerektiini retiniz. 13- ocuunuz, Internet kullanc adn ve ifresini sizin dnda hi kimseye vermemelidir. 14- Internet ortamnda, sohbetlerde ocuunuzu rahatsz eden grnt, ses ve yazlar yer ald takdirde hemen bulunduu Internet ortamndan kmasn ve size haber vermesini isteyiniz. 15- ocuunuzun, bir sitede yer alan oyunlara, aktivitelere, yarmalara katlmadan nce bunlarn yana uygun olup olmad konusunda mutlaka size ve retmenine danmas gerektiini belirtiniz. 16- ocuunuza, Internet ortamnda yeni tanlan kiilerin her zaman kendileri ile ilgili doru bilgiler vermeyebilecei, kimlikleri ve yalaryla ilgili yanltc bilgiler verebilecei gereini anlatnz. Internet sohbet alanlarnda ve haber gruplarnda ilk defa karlalan yeni mesaj ve kiileri mutlaka velilerine gstermelerini isteyiniz. 17- ocuunuza, size sormadan Internet ortamnda al veri yapmamas gerektiini; istenilen kredi kart numaralar bilgilerini vermemesini retiniz. 18- ocuunuzun, Internet sohbetlerinde onlardan yapmamalar gereken, ya da onlar rahatsz eden bir davranta bulunmalarn isteyenler olduu takdirde, sohbeti brakarak hemen size haber vermesini ve olay anlatmasn isteyiniz. ocuunuzun size gvenmesini salaynz. ocuunuza kzmaynz, korkutmaynz. ocuunuza her konuda destek vereceinizi hissettiriniz. 19- ocuunuzdan, Internet sitelerinden bilgisayara ykleyecekleri veya indirecekleri programlar ve ierikler hakknda size haber vermesini, sizin izniniz olmakszn bu ilemleri yapmamasn isteyiniz. 20- ocuklara, Internet ortamnda bakalarn rahatsz edecek davranlarda bulunmamalarn retiniz. 106

21- aka yapmak amacyla dahi arkadalaryla hatta hi kimseyle korkutmak amacyla tehdit edici bir slupla iletiim kurmamalarn anlatnz. Gnlk hayatta olduu gibi, Internet'te de kt ve kaba kelimeler kullanmamalarn, kibar ve gzel bir dil kulanmalarn isteyiniz. 22- Kelimeleri byk harflerle ve uzatarak yazmak, dncelerimizi iletiimde bulunduumuz kiiye srarc bir ekilde kabul ettirmeye alarak ifade etmenin saldrgan bir ifade tarz olarak anlalabileceini, bu tr iletiimden uzak durulmas gerektiini retiniz. ocuunuza kar bu tarz iletiimde bulunanlar uyarmasn, uyarlarn dikkate almayanlarla iletiimde bulunmamasn, Internet ortamndan kmasn belirtiniz. 23- ocuunuzun, Internet ortamnda kaba dil kullanan, onlar rahatsz ve tehdit eden kiileri size haber vermesini isteyiniz. Bu davranlarda srarc olanlar emniyetin ilgili birimlerine ve servis salaycnza bildiriniz. 24- Internet ve bilgisayar evinizde ya da ocuunuzun okulunda yoksa ve ocuunuz Internet'i baka bir yerde kullanmak zorunda ise bu yerin neresi olduu hakknda bilgi sahibi olunuz. Sizin izniniz olmakszn bu yerlere gitmemesi gerektii konusunda ocuklarnz uyarnz. ocuklarnz iin uygun olmayan (sigara iilen, filtreleme kullanmayan iletmelerde) ortamlarda bulunmamalar konusunda ocuklarnza bilgi veriniz. 25- Unutmaynz ki yanlarnda velisi olmayan 12 yan altndaki ocuklarn Internet kafelere alnmamas gerekir. Yalar tutmad halde ocuklar kabul eden iletmeler aslnda kanuna aykr ilem yapyor demektir. Ltfen onlar dikkat etmese bile bu kurala sizler dikkat ediniz ve gerekli ise ocuunuzla birlikte bu yerlerde bulununuz.

107

KAYNAKLAR 1. Sunstein C. R., Cogito: Gnlk Gazetemiz-nternet Demokrasi in Gerekten Bir Nimet Mi?, Yap Kredi Yaynlar, Say:30 2. www.feedmag.com/invent/ledbetter.htm

108

SERBEST YAZILAR
MEDYANIN DORU BLG AKTARMASININ ARTLARI M. Naci Bostanc Haber verme ve halk bilgilendirme basn yayn organlarnn en temel grevleri arasnda saylr. nk onlarn varlk nedenleri budur; vatandan izleyici ya da okuyucu olarak onlara ilgi gstermesinin arkasnda bu iddia vardr. Temelde kitle iletiim aralar dediimiz gazete, radyo ve televizyon gibi teknolojilerin ortaya k, insanlarn tebaa olmaktan vatandalk statsne ulaan siyasal maceralarnn bir parasdr. 17. yzylda Avrupada sradan insanlarn hametmaaplarnn yce iradesi ve buna dayal olarak yapp ettikleri konusunda tabir caizse ileri geri laflar ettikleri, yksek siyaset hakknda konumaya baladklar bir dnemi iaretler. Elbette bu tarihten nce de iktidar elinde tutanlar hakknda konuanlar, eletiriler dile getirenler olmutur, fakat 17. yzyl, zellikle Avrupada burjuva snfnn ykselii ve siyasal iddialarn daha ak bir ekilde telaffuz ettii bir dnemdir. Burjuva snfnn, 1688 ylnda ngilterede yaanan devrim hatrlandnda, bir aama kaydettii, aristokrasinin sorgulanamaz iktidarna kar, 1679 habeas corpusun da iaret ettii gibi daha net snrlar getirilmesine n ayaklk ettii, dolaysyla her bakmdan kutsal iktidarn snrlarn ihlal ettii, bu manada bir yolu at tarihsel dnemdir. Sonrasnda, John Lockenin fikirlerinde anlamn bulan yaama, hrriyet, mlkiyet gibi devredilemez, insann kiiliine ait haklar yaklamyla kiinin vatandalk yolunda ilerlemesi devam etmi, 19. yzylda oy hakknn yaygnlamasyla birlikte vatandalk stats ve hukuku olumaya balamtr. Sarayn salonlarnda bir lkenin kaderini belirleyen kararlarn alnd, kimi zaman mahrem, alacakaranlk ilikiler alanndaki ittifaklar, dmanlklar, dzenler zerinden siyasetin yrd bir devreden, ynlarn siyasete katld, arzularn, beklentilerini dile getirdii, sadece bununla yetinmeyip

Prof. Dr., Gazi niversitesi letiim Fakltesi

109

temsilcileri marifetiyle bunlarn gerekletirilmesi yolunda siyaset yaptklar bir aamaya geilmitir. Vatanda, siyasetin, toplumsal hayatn bir aktif faili olmaya baladnda, sreci belirleyen bir zneye dntnde elbette kararlar alabilmesi iin enforme edilmeye ihtiya duyacaktr. Bu enformasyonun, byyen ehirler, kalabalklaan nfus, merkezileen ve ulus devletin alan haline gelen geni topraklar dnldnde kiiden kiiye intikal eden ifahi nitelikte olamayaca aktr. te tam da bu evrede nce gazeteler sonra radyolar boluu doldurmaya balamlar, vatandan kararlarn belirlemeleri bakmndan ihtiya duyduklar verileri onlara sunan aralar haline gelmilerdir. Onlar medyum yapan, burada, yaanlan lkede olup bitenleri bir mutfak ileminden geirdikten sonra yeniden vatandaa sunmalar, rejim demokrasi olsa dahi hibir zaman eksik olmayan ynetici elitlerin karar ve iradeleri ile vatandalar arasndaki enformasyon boluunu doldurmalardr. Bir bakma zellikle 19. yzylda daha karakteristik hale gelen ulus devletler, bunun paralelinde yaanan merkezileme ve standartlama medyaya sadece yneticiler ile ynetilenler arasnda enformasyon balar kurma deil ayn zamanda bu srelerde de aktif rol alma konusunda da ideolojik- bir dev yklemitir. phesiz medyann bir ilevi de, literatrde de ska ifade edildii gibi insanlar elendirmek, hoa vakit geirmelerini salamaktr. Kltrel trdelemeyle birlikte benzer hayat tarzlarna ve ritimlerine sahip olan geni ynlarn elenme aralar ve imknlar bakmndan gelenekten kopmalar, popler ya da kitle kltr dediimiz alann elence pratikleriyle birilikte ona bitiik olan medyann elendirici ileviyle bulumalarn salamtr. Bir rnek vermek gerekirse, futbol, ngiliz ii snfnn rettii, kendine ait, arasal deil dorudan doruya elence amal ve nihayet amatr bir ekilde gerekletirilen bir elenme biimiyken sonradan bu kitle endstrisinin bir parasna dnm, iin iine byk sermayenin, dev statlarn girdii, futbolcularn bir tr ada gladyatrlere dntkleri yeni bir aamaya geilmitir. Futbol artk bir oyun deil, ynlar seyirci

110

olarak rgtleyen, onlara sahada deil tribnlerde yer gsteren, taraftarlk ruhu altnda onlara hayali ilikiler alann sunan, bir seyirlik elenme biimidir. Medya kitle endstrisinin bu seyirlik sporunu kitlelerle buluturan, onun talep ettii iklimi salayan, malar tm ulusun gndemine sokarak pazar genileten, daha fazla insan bu pazarn paras haline getiren bir rol stlenmitir. Bu ksa zetin bize gsterdii udur: Medya, yneten ve ynetilen arasnda mevcut olan enformasyon boluunu dolduran, karlkl iletiimi salayan, ayn zamanda kitlelerin elenme ihtiyacn karlayan bir aracdr. Fakat tam da burada nc ve daha derin bir ekilde medyann ilevini belirleyen unsur alana girmektedir: Medyann retim ve tketim srelerinin bir paras oluu. Sanayileme, serbest piyasann teekkl, mal ve hizmetlerin kitlesel retimi ve tketimi insann ekonomiyle ilikisini ortaa dneminden btnyle farkl yeni bir evreye tamtr. Ortaada ktlkla, snrl retimle, mallarn dolamndaki zayflk ve pahallkla terbiye edilmi olan insanolu, bu tr yokluklara kar kanaatkarl, daha az ile geinmeyi hem ahlaki hem iktisadi bir gereklik olarak benimsemitir. Bu dnemde insanin emtia ile ilikisi ihtiyalara dayaldr ve ihtiyalarn ne olduuna karar veren genel toplumsal iklim, bunlar en alt dzeyde tespit etme ynnde ahlaki bir eilime sahiptir. Trkiyede daha yakn dnemlere kadar insanlar yamal pantolon giyerlerdi, sigaralarn sonuna kadar ierlerdi, emtia ile ilikileri onlarn kullanm deerleri zerinden ekillenirdi. nemli olan ihtiyacn karlanmas, eyann bir derde deva olmasyd. Ancak bugn Trkiyede de geni ynlar emtiann kullanm deerinden ok gsteri deerini nemsiyorlar, eyalar eskimeden kullanmdan dyor, eya ile ilikileri tuhaf bir ekilde bir kimlik ilikisi zerinden yryor. Kiinin cep telefonunun markas, giydii elbisenin trendlerle uyumlu oluu, otomobilinin lks ve gsterili oluu sadece o mallara ilikin bir nitelik olarak

111

grlmyor, bizatihi onu kullanan kiinin kimliini belirleyen, onu nemli ve deerli hale getiren bir anlam erevesinde deerlendiriliyor. Bunun sadece Trkiyeye has bir deiim olmadn biliyoruz. zellikle on dokuzuncu yzyldan sonra Avrupa merkezli olmak zere lgnca retim ayn lgnlktaki bir tketim talebini uyard ve bu mbadeleyi sadece ekonomik bir mbadele olmaktan kartp kltrel, psikolojik anlamlarla balantl kiinin toplumsal ilikilerini belirleyen bir yeni evreye tad. Bu deiimi dorudan doruya reklmlarn dili ve grnts zerinden dahi takip edebiliriz. On dokuzuncu yzylda reklmlar daha ok bildirici reklm trndeyken, dorudan maln nitelikleri anlatlr ve bu dil somut bir gerekliin arac olurken, bugn reklm esinleyici bir dil ve grnt zerinden kendi takdimini gerekletirmektedir. Artk reklamn amac rnle kiiyi bulutururken ihtiyacn karlanmas deil, dorudan ihtiyalarn retimidir. nsanlar reklmlar izlerken mallardan ok hedef kitlenin insani zelliklerini takip etmekte, antrofomorfik Yunan tanrlar gibi eyaya atfedilen insani niteliklerin ahidi olmakta ve bir bakma pan tr Yunan tanrlar gibi eya ile entegrasyona arlmaktadrlar. Esinleyici reklmn hedef kitlesi tketicidir, tketici kim derseniz, cevap herkestir. rn ile tketici kitle arasndaki ilikileri kim kuracaktr? Burada yine rol medyaya dmekte, ondan eyann fetiini, halesini tketicilere tamas istenmektedir. Btn bunlar bir araya getirildiinde medyann alanda beliren rolleri u ekilde karmza kmaktadr: Olup biten olaylar hakknda kamuoyunu bilgilendirerek onlar etkin failler haline getirmek, ynetici kesim hakknda kanaatlerinin oluumuna veri sunmak, siyasal seimlerin neye gre yaplaca hususunda eitli enformasyonlar dolama sokmak. Elbette medya sadece bu trden ciddi ilerle uramayacaktr, bunlarn yan sra insanlar elendirmek, onlarn hoa vakit geirmelerine araclk etmek de yine rolnn bir parasdr. nk modern hayat insanlara ev ve alma hayat arasndaki dorusal izgi zerinde gidip gelmelerini zorunlu klarken, eve geldiklerinde gndelik hayatn skntlarna kar soluk alabilecekleri bir alan ihtiyac dourmaktadr. Bunu da yine 112

eitli programlar marifetiyle medya salamakta, bylece siyasal, toplumsal enformasyonla elenceyi birletirerek etkisini perinlemektedir. Ancak btn bunlarn anlam kazand bir baka husus, medya organlarnn retim tketim srelerindeki rolleridir. Medya organlar en nemli gelirlerini reklmdan kazanrlar. Reklm alabilmek iin ise daha fazla satmak, daha fazla izlenir olmak isterler. Bu, daha fazla satmak ve izlenir olmak talebi onlarn habercilik ve elence anlaylarna skandala ak bir nitelik kazandrr. Ciddi, arbal habercilik geni ynlar iin artk skc grlmektedir. nsanlar haberleri deil, adeta haberler ad altnda her gn iinde eitli dramatik elerin olduu filmleri izlemek istemektedirler. Haberler de esasen bir sinema filmi mantyla hazrlanmakta, temel insani konular, iddet, kan, skandal, cinsellik bir sra dahilinde toparlanarak haber bal altnda ve her zaman bulunmas mmkn rnekler zerinden izleyiciye sunulmaktadr. Trkiyede bir ara baz kanallarda haberlerin arasnda grnt olarak sinema filmlerinden alnan eitli etkileyici sahneler verilir, bylelikle gerekle filmin birbirine kart bir anlatm biimiyle olaylar aktarlrd. Bugn de yine haberleri ilgin klmak, hikyeyi daha etkileyici bir ekilde anlatmak iin zel bir abann sarf edildiini, bazen bu aba nedeniyle haberin gerekliiyle aktarlan gereklik arasndaki mesafenin hayli derinletiini gryoruz. Buradan hareketle, medya organlarnn doru haber vermelerinin nndeki birinci engelin, daha fazla izlenme, okunma arzusundan, ksaca reyting kaygsndan kaynaklanan akletmenin olduunu syleyebiliriz. Medya mutfa son derece yaratc bir film seti gibi almakta, sadece gln olanlar deil trajik haberler de elence format iinde dnlmektedir. Medya organlarnn doru haber vermelerinin nndeki ikinci engel, artk onlar kurup iletmenin byk sermayeler gerektirmesi nedeniyle ekonominin baka sektrlerinde de

113

i yapan kiilerin, kurulularn medya alanna yatrm yapmalar, sermayesini salamalardr. Bu gelime bir yanda gl medya kurulularnn domasna sebep olmu, ancak dier yanda ilgili kurumlarn kar ilikilerinin bir arac olarak kullanlmalar tehlikesini dourmutur. nk medya zellikle siyasi kadrolar zerinde etkili bir gtr ve ayn zamanda kamuoyu oluturma nitelii bir hayli yksektir. Bu iki zelliin, ekonominin piyasa artlarna tabi aklnn dnda bir alana ait olmas, kar iin bunlarn yedeklenmeyecei, bu tr kolaylatrc g ilikilerinin kullanlmayaca anlamna gelmiyor. Buna ilikin saysz rnek dnyann eitli lkelerinde mevcuttur ve halen bu manada rneklerin yaanmaya devam ettiinden kimsenin kukusu yoktur. Medyann doru haber vermesinin nndeki nc engel ise, onlarn siyasi angajmanlardr. Siyasetin temelde bir iktidar mcadelesi olduunu biliyoruz. Bu srete olup bitenleri kendi perspektifinden anlamlandrma, bunlar dolama sokma, hayat belli tarzda okuma son derece nemlidir. Olaylarn kendi bana gereklikleri deil onlarn nasl grldkleri ve nasl anlatldklar nem kazanmaktadr. spanya i savay srasnda bir sosyalist gazete Madrid meydannda meydana gelen bir iddet olayn u ekilde anlatmaktadr: Bu Pazar sabah iiler meydanda sakin bir ekilde otururlarken o srada oradan gemekte olan iki rahibin giymi olduklar dini kisvelerle kkrtlmlar, bu ak meydan okumaya dayanamayan iiler, kendilerini savunmak iin rahiplere hadlerini bildirmilerdir. Bu anlatm biiminden olayn ne olduunu kartabiliyoruz, ancak siyasi dil her zaman bu kadar ak bir tarafgirlikle teekkl etmiyor. Trkiye iin anlatlan mehur bir rnek udur: Bir cami hocasnn keisi alnr, bir gazete haberi cami hocas kei ald diye verir. Evet, olaya ilikin benzerlikler var, kelimeler benzer, ama sonu bambaka. Medya organlarnn ekonomik ve siyasi angajmanlar ile reyting kaygsndan kaynaklanan skandala ak dillerinin haberler zerinde yaratt tahribat ve tarafgirlik karsnda ne yapabiliriz? 114

Bu konuya ilikin olarak ncelikle meslek ilkeleri mevcut. Bu ilkeler, haberciliin ahlaki erevesini oluturuyorlar. Trkiyede 16 maddelik basn meslek ilkelerinin tm maddelerinin u veya bu ekilde doru haberle ilgili olduunu syleyebiliriz, fakat dorudan bu konuya vurgu yapan maddeleri u ekilde ortaya koyabiliriz: 1. Kamusal bir grev olan gazetecilik, ahlaka aykr zel ama ve karlara alet edilemez. 2. Kiileri ve kurulular, eletiri snrlarnn tesinde kk dren, aalayan veya iftira nitelii tayan ifadelere yer verilemez. 3. Soruturulmas gazetecilik olanaklar iinde bulunan haberler, soruturulmakszn veya doruluuna emin olmakszn yaynlanamaz 4. Sulu olduu yarg kararyla belirlenmedike hi kimse "sulu" ilan edilemez. 5. Yasalarn su sayd eylemler, gerek olduuna inandrc makul nedenler bulunmadka kimseye atfedilemez. 6. lan ve reklam niteliindeki yaynlarn bu nitelikleri, tereddde yer brakmayacak ekilde belirtilir. Burada zikrettiimiz alt maddenin yazl dili yaplamaz, edilemez eklindedir ve tam tersi anlamlar zorlayan etkilere, artlara ynelik bir olumsuzlama iermektedir. Kamusal bir grev olan gazetecilik, ahlaka aykr zel ama ve karlara alet edilemez, denilirken tam da byle yaplabileceine, karlar iin kullanlabileceine, bu ynde bir potansiyel tadna ynelik anlatm sz konusudur. Tevratn on emrinden bu yana kutsal kitaplar da insanlara ynelik olarak ayn dili kullanrlar, ama biz biliyoruz ki insanlar, kaynanda kutsal bir otorite olmasna ramen bu dile kulak verip vermemekte kendilerini belli lde zgr hissetmiler, artlar doduunda gerek hrszlk yapmaktan gerekse tek tek ya da toplu olarak (savalar gibi) cinayet ilemekten kanmamlardr. Bu tespit nmze u sorumluluu koyar: Basn meslek ilkelerinin varl, bunun gazetecilere seslenii elbette nemlidir, fakat bunun bir adm tesinde ilkeleri her zaman 115

hatrlatmak, yaanan olaylar iinde ilkelerin pratie ne kadar tandna dair bir duyarllk oluturmak, en nemlisi de bu ilkeleri destekleyecek maddi ve moral bir otorite kurmak daha nemlidir. Bunlarn dnda bir baka husus da, basn meslek ilkelerini ahlaki bir zorlama ile deil, dorudan basn yayn organlarnn teekkl artlarndan kaynaklanan bir gereklilik olarak yaatabilmektir. Medya organlarnn doru haber vermelerini takip eden kurumlar hemen hemen her lkede mevcuttur. Trkiyede bir basn konseyi vardr. Ancak bu tr konseylerin etkisi, gcnn ve yetkisinin snrlar tartmaldr. Esasen bu tr yaplanmalarn tam yetki ile donatlmasn da demokrasi ve zgrlkler konusundaki anlaylarla badatrmak mmkn deildir. O zaman zm olarak karmza kan are udur: Medya organlarnn olup bitenlere ilikin anlatmndaki tarafgirlii bir yere kadar olaan karlamak, bunu iin tabiat olarak grmek, ancak bir toplumda var olan tm kesimlerin medya zerinden temsiline imkn veren bir ortam hazrlamak. Eer bir lkedeki eitli kamuoylar kendilerini medya zerinden temsil edebilir ve yanl fikirlerini ifade edebilirlerse, o zaman toplamda analitik bir muhakeme iin elimizde yeteri kadar yanl fikir vardr, diyebiliriz. Sonu olarak, tarafsz habercilii dorudan doruya medya organlarndan beklemek yerine, oradaki rgtlenmeyi eitlendirerek bir toplam sonu olarak elde etmek, izleyicilerin farkl haberlerden bir kompozisyon oluturmalarna imkn salamak, daha uygun bir yol gibi gzkmektedir. Ayrca unu da hatrlamak gerekir: Toplum dediimiz alan da karlar, ilgileri, okumalar itibariyle farkldr ve doru haber tm toplum iin ayn haber anlamna gelmemektedir. Medya organlarndaki farkllama ve toplumsal temsil kabiliyetlerinin ykselmesi, bu anlamda farkl kamuoylarnn iletiim alanna tanmas ve burada fikirlerinin mbadele edilmesi anlamna da gelecektir. Buradan baktmzda son tahlilde basn zgrl dediimiz kutsal ilkenin de, tek tek her bir medya organ iin sz konusu olan bir ilke deil, medya organlarnn toplumsal temsil kabiliyetleri ykseldike toplam olarak ulalan bir durum olduunu dnmemiz gerekmektedir. zgrlk, bylelikle ancak eitlilik iinden doabilmekte, zgr dnce farkl enformasyonlardan beslenerek mmkn hale gelmektedir.

116

MEDYA VE SYASET LKLERNDE TEMEL YAKLAIMLAR

Zlfikar DAMLAPINAR

Medya ve siyasete ilikin yaklam ve sorunlar kendine zg yaplar iinde gnmzn nde gelen tartma konular arasndaki yerini korumaktadr. Sz konusu iki kavramn ilikileri etkileimleri, aktrleri ile birlikte kullanld durumlarda tartmann oda da derinlemektedir. Medya ve siyaset kamusal konularn, olaylarn ya da sorunlarn var oluunda, deerlendirilmesi veya zlmesinde baat bir aktr konumundadr.

Siyaset dnyas toplumsal hayatn sistemini genel anlamda tanzim ederken medya da ayn toplumsal siyasal sistemin belirleyici esi olarak dorudan ya da dolayl etki mekanizmalaryla sistemler aras bir ilev grmektedir. Medya ontolojisi ve ileyii ile toplumsal sistemin tanzim edilen alanlarndan biri olmakla birlikte, ayn zamanda tanzim eden dzenleyen bir ekonomik, kltrel ve toplumsal bir mekanizmadr.

Hem medya hem siyaset kurumlar kamusal hizmet grme, toplum tarafndan grevlendirilmi, alternatifi olmayan mekanizmalar olduu iddiasna sahiptir. Demokratik siyasal bir rejimle ynetilen hukuk devletinde gerekten de hem siyasal iktidarn otoritesi hem de medya organlar yaps gerei kamusal vicdan tarafndan meru ve sorumlu kabul edilirler. Dolaysyla, iki kurum da eylemlerini toplum adna yrtme ve ekillendirme ilevini yerine getirdii eklinde argmanlara sahiptir. Doal olarak her iki kurum kanlmaz bir diyalektik iliki ierisindedir. Bu iki kurumsal sistem btn toplumsal sistemdeki iliki ve etkileimleri kurumlarn birbirlerine bak alar ve toplumsal ktlar ile incelenebilir.

Medya gnmzde bireylerin siyasal konular, sorunlar ve problemler hakknda edinecei bilgileri ve alaca haberleri dolayl hale getirmitir. Dier bir deyile birer

Yrd. Do. Dr, Gazi niversitesi letiim Fakltesi

117

semen olarak vatandalar, her trl siyasal srete dorudan bilgilenmenin yerine medya tarafndan sunulan imajlar aracl ile fikir sahibi olmaktadr. Yeni kitlesel hayat tarz iinde semenlerin byk ounluu oy verdii partiyi, lider ya da aday sadece medya zerinden deerlendirebilmektedir. Medya ve siyaset ilikisi asndan deerlendirildiinde, medyann sunduu imajlar bireylerin zihin dnyasn ina eder hale gelmektedir. letiim srecindeki bu medya filtresi ya da Eagltonn deyimiyle arptlmlk1, siyaset ve kurumlarna kar toplumsal kanaatleri de ynlendirme potansiyeline sahiptir.

Medya siyaset ilikileri asndan, siyasetin medya zerinden kurguland gnmz toplumsal yaps yaant a olarak adlandrlmaktadr. Siyaset dnyasnn medya tarafndan retilmesi ve sunulmas; elenceyle btnletirilmesi, imaja dayal hale getirilmesi, sembolik ve trensel boyut kazandrlmas, kiiselletirilmesi, basitletirilmesi, dramatize edilerek gsteriye dntrlmesi bu an belli bal zellikleri olarak kendisini gstermektedir2.

Siyasal Sistem ve Medya

Siyasal iktidarn medya dnyasn belirleyici karakteristii zerinde en temel snflandrmalardan birisi getiimiz yzyln ortalarnda Siebert ve arkadalar3 tarafndan izilmitir. Buna gre, Demokratik lkelerde medya sahiplii, siyasal iktidarla olan ilikisi liberal kurallar erevesinde ekillenmekte ve iliki karlkl etkileim temelinde ileyiini srdrmektedir. Doal olarak medya yasama yrtme ve yargdan sonra drdnc bir g olarak konumlandrlm olmaktadr. Totaliter lkelerde uygulanan siyasal sistemin zelliklerine bal olarak medya kurulular devletin kontrol altnda bulunmaktadr. Devleti elinde bulunduran siyasal iktidar medya kurulularnn sistemi ve ileyii zerinde dorudan mdahil olma yetkisine sahiptir. Bylece, medya kurulularnn siyasal alan zerindeki etkinlii snrlanm olmaktadr. Bir lkedeki siyasal rejimin nitelii, bir kurum olarak medyann yapsn, ileyiini ekillendirirken en nemli etkisini medya siyasetinde gstermektedir.

118

ada demokrasilerde kamuoyunun temsilcisi olarak bamsz ve zgr medya grev almakta, medya hem kamusal iradeyi aklamakta bir ara ve ayn zamanda kamusal iradeyi ynlendiren bir mekanizma olarak ortaya kmaktadr4.

lkemiz demokratik siyasal bir rejim olmasna karn medya ve hkmetler arasndaki iliki bakmndan, dnyada snrl zgr lkeler arasnda gsterilmektedir5. Ancak burada snrlama zgrlklerin kstlanmas anlamyla ele alnabilecei gibi medya organlarnn ileyi ve yaplarnn demokratik usullerle dzenlenmesi anlamnda da deerlendirilebilir. Bu konuda lkelere gre farkl sistem yaplar grmek mmkndr. lkemiz asndan rnein Radyo ve Televizyon st Kurulu (RTK)n Trkiyedeki iletiim alanna mdahalesi ekilde kendisini gstermektedir. Bunlar; kural koyma, denetleme, yaptrm ve frekans tahsisi gibi rgtsel snrlamalar6 eklinde deerlendirilmektedir.

Medya- Siyaset likilerinin Doas ve Demokrasi

Kitle iletiim aralar siyasal kaytszln en nemli besleyicileridir. nk siyaset tarafndan bask altna alnmtr ve basn kurumlarnn bundan kurtulmaya almalar onlarla birlikte yaamalarndan daha zordur7.

Liberalizmin temel felsefesine dikkate alndnda medya devletin icraatlarn gzetleyen bir kamu gzcs hviyeti tamaldr. Doal olarak medyadan beklenen bu erevede hkmet uygulamalarnn olumsuz sonularna dikkat ekmesi ve sorumluluunu bylelikle yerine getirmesidir8. Baka bir deyile, medya siyasal iktidarn vatandalara kar sorumluluklarn yerine getirip getirmediini (ya da hangi dzeyde yerine getirebildii) denetlemenin bir mekanizmas olarak toplumsal sistemde yer almaldr9.

Siyasal iktidarn, iletiim sistemini liberal ynetim felsefesi temelinde yaplandrmas, demokrasinin yerletirilmesinde nemli bir adm olarak deerlendirilmektedir10. nk demokrasi ounluk ynetimine dayal siyasal rejim olarak insanlarn zaman iinde 119

(siyasi) iktidar konusundaki fikirlerinin deiebilmesini ya da glenebilmesinde etkilidir11. Bu adan, tarih boyunca tebaann vatandaa dnmne katkda bulunan medya12 demokratik siyasetin yerlemesinde aktif rol stlenmitir.

Medya ve siyaset ilikisini eletirel yaklamlar balamnda deerlendiren bak alarna gre, medya organlar dorudan ya da dolayl olarak siyasal iktidarn ve siyasal aktrlerin karlarna hizmet etmektedir. Hardt ve Negrinin13 ifadesiyle medya, siyaseti maniple etmek iin kullanlan amansz bir iktidar makinesidir. Yine de, idealist yorumlamayla, iletiim aralarnn uygun, doru ve gerek ekilde oluturduu kamuoyu devletler ve siyasi iktidarlar iin bir mahkeme fonksiyonu grdn, iktidarn ktye kullanmna da en byk engeli tekil ettiini14 sylemek mmkndr.

lkemizde deiik dnemler incelendiinde hkmet ve medya kurulularnn sahipleri arasnda, sadece bu kurularn kendi aralarndaki anlamazlklarn sonucu olarak gn yzne kabilen, bir takm gizli anlamalarnn bulunduu iddialar15 da siyasal iktidar ve medya arasndaki ilikilerin ayrtrlamayacan kantlamaktadr. Dier yandan, belirli dnemlerde, medyada haber bltenlerinin byk ksmnn devletin (veya siyasal iktidarn) etkinliklerine, siyasal aktrlere ayrld bylelikle, medyann hkmete baml iletiim aralar haline geldii tartmalar gndeme gelmitir16.

Medya, Siyasal Bilgilenme ve Siyasal Haberler

Weberci anlamda gazetecilik, profesyonel siyasal etkinliin en nemli yollarndan birisidir17. Bu anlamda, bir i, meslek, uzmanlk alan olarak medya mensubiyetini ya da daha dar anlamda gazetecii bir siyasal etkinlik kategorisine yerletirmek mmkndr.

Siyasal srelerde medya siyasal bilgileri ilgili vatandalara iletir. Bylece vatandalar siyasal katlm iin gerekli bilgilenmeyi edinirler. Kitle iletiim aralar bir yandan kamuya siyasal evrelere ait konular tarken dier yandan da kamunun iinde bulunduu durumu, eilimleri de siyasal evrelere tamayarak karlkl bir iliki salar18. 120

Siyasal iktidar ve dier devlet kurumlar, haber iin gerekli enformasyon ihtiyacnn ok byk bir ksmnn reticisidir19. Yani, Siyasal evrelerde gelien olaylar, problemler, sorunlar, krizler, adaylar, partiler, programlar, bildirgeler gibi genellikle toplumda bireylerin dorudan bilgi almalarnn grece kolay olmad nitelikte olgulardr. Bu bakmdan bireylerin sz konusu olgu ve olaylar hakknda bilgilenmelerinin en nemli arac medya haberciliidir.

Siyasal ierikli haberler herkes iin sosyal neme haiz olduundan ayrcalkl bir yere sahiptir. Haberdeki insanlar, olaylar ve politik tartmalar toplumsal hayatta dorudan ya da dolayl baz etkilere sahiptir. Fakat bireylerin bu ilgilere kar gelitirdii tutumlar farkllk gsterebilmektedir. nk haber bireylere kolayca yorumlanabilecek ekilde sunulmaz. Bunun temel sebeplerinden birisi gazetecilerin politik haberleri kitle iletiim srecinde eitli, artc bir ekilde kaleme almaya teebbs etme eilimidir. Sonu olarak, olarak siyasal haberler herkes iin bir nem arz eder ancak bu haberlerde anlam, gerei her zaman olduu gibi yanstmayabilir. zellikle siyasal ierikli haberlerde medya olaylara siyasal partilerle olan yakn iliki, ideolojik bak as, ya da ar bilgilik taslama pratii ile yaklama ihtimali vardr20.

Btn bunlara karn, genellikle bireyler kendi siyasal tutumlar erevesinde bir haber medyasn seme ya da haber medyas iinde kendi deer yarglarna uygun haberleri tercih etme ve bu dorultuda alglama eilimine sahip bulunduunu gsteren aratrmalar bulunmaktadr. rnein, lkemizde semenlerin medya tercihi zerine yaplan bir alan aratrmasnda semenlerin kendi siyasal dncesine paralellik arz eden aralar takip ettii tespit edilmitir21.

Medyann siyasal ierikli konulardaki ierik yaplandrmas ve sylemi toplumsal olarak ayn konulardaki bilgilenme dzeyine nasl yansd konusunda yeterince aratrma olmamasna karn, lkemizde yaplan baz aratrmalarda22, halkn byk kesimi demokrasiyi tanmlayabilme, parti genel bakanlarn tanma konularnda yeterli bilgiden yoksun grlmtr.

121

Sonu olarak, medya bireylerin siyasi konular hakknda bilgilenmesinde ve siyaseti alglamasnda etkilidir. Bu balamda, kitle iletiim aralarnn kullanm skl, younluu, siyasi konularn ierii alglamann ekillenmesinde belirleyici olabilmektedir23.

Medyann Siyasete Bak

Siyasal ierikli haberlerde sylentiler olduka ska grlebilecek konular arasnda yer almaktadr. Devletin siyasal ynetim mekanizmasnn ileyiinde muhtemel gizli iktidar sylentileri; belirsizlikleri vurgulayan gizli el sylentileri; yolsuzluklar vurgulayan gizli anlama sylentileri; salk problemlerinden ortaya kabilecek salk skandallar ve halka baka kendi iinde baka mesajlar vermeyi ifade eden iki yzllk sylentileri siyasal haberlerin doasn oluturan genel sylem yaplardr. Bunlar zellikle siyasal seim kampanyalar boyunca kazanmas istenmeyen (ya da tersi) aday ya da partilerin lehinde ya da aleyhinde geleceklerini olumsuz ynde etkilemek zere giriilen faaliyetlerdir24. Btn bunlar medya kurulularnn bir siyasal tarafllk, maniplasyon, g ve kar ilikileri balamnda tartlmaktadr.

Gnmzde medya toplumla olan ilikilerindeki yapsal dnmn de etkisiyle, siyasal konularn bireyler tarafndan derinlemesine analiz etmesi, sebep sonu ilikilerini deerlendirebilmesini salayacak ekilde deil daha ok konular skandal, sansasyonel taraflar ile sunma eilimindedir. Siyasetin medyadaki tablosu bu bakmdan genel olarak deerlendirildiinde, siyaset sorunlar zmek yerine problem reten bir mekanizma, siyasal aktrler beceriksiz, atmac, rvetle i gren, kollamac, kayrmac gvenilmez kiilikler eklinde resmedildii grlmektedir. Son tahlilde, siyaset medya araclyla istikrarszlk, zmszlk ve aresizlikle birlikte anldka, toplumsal bilinaltna renilmi aresizlik yerlemektedir. Bylece, mevcut sorunlarn zm imknsz grld ve siyaset bir umut olarak alglanmad iin toplumun gndeminden dlanmaktadr.

122

Medyann siyasal konulara bir dier yaklam biimi, baka alanlarda da olduu gibi, konunun magazin boyutunu n plana tamaktr. Siyasal kararlar alan aktrlerin herhangi bir memleket meselesi hakknda bir haber okunduunda ya da izlendiinde, eylem plannn ierii, nemi ve alnan kararlarn ayrntlar gibi toplumsal neme haiz konular yerine, haberdeki kiiliklerin modaya uygun giyinip giyinmedii, kimin kime nasl davrand ya da hangi kiisel tavrlar sergiledii gibi daha ok magazin boyutlu konularn deerlendirildii grlmektedir.

Siyasetin Medyaya Bak

Gnmz imaj dnyas dier btn toplumsal yap ve kurumlar zerinde etkili olduu kadar siyaset arenasnda da belirleyicidir. Bu adan siyasal partiler, adaylar ve genel anlamda siyasal aktrler imajlarnn ne kadar nemli olduunun farkndadr. Dolaysyla, Harveyin25 deyimiyle, gnm siyasal iktidarlar artk medyatik iktidar olarak tanmlanmaktadr.

Bu gerek karsnda, siyasal aktrlerin bir yandan medyaya kar nefretle bakmalar, dier yandan onlar kullanma eilimleri sz konusudur. Fakat medyaya kar bylesi bir bak as siyasal kiiler, partiler, seim sreleri ve semen arasndaki iletiimin demokrasi asndan salkl ilemesine 26 zarar vermemelidir.

Baz rneklere bakldnda, siyasal iktidarn hkmet formle ne olursa olsun, sansr ve denetimi kanlmaz olarak devreye sokma eilimine girdii ve genellikle de baarl olduu gzlenmektedir27. Medyann devlet ve hkmet kurumlar tarafndan tanzim ettii artlar altnda kendilerini bir bamsz deiken olarak ortaya koyamamalar28 bu durumun bir sonucu olarak grlebilir.

Siyasal iktidar faaliyetleri kapsamnda kitle iletiim aralarnn ynlendirilmesine duyulan ihtiyacn temel sebebi rza retimi srecini yrtecek bir mekanizmaya sahip olmak zorunluluudur29. lkemizde konuya ilikin yaplan almalarda medyann

123

dorudan ya da dolayl olarak siyasal iktidar eylemlerine toplumsal rza retme amal sylem yaplandrabildikleri grlmtr30.

Sonu olarak deerlendirildiinde, medya ve siyaset kurum ve kurulular arasndaki mevcut iliki ve atma sreleri, yntemleri zaman ierisinde ekilde deitirse de bir mcadele alan olarak varln srdrecektir.

124

DPNOTLAR (1) Eagleton, Terry (1996) deoloji, ev. Muttalip zcan, stanbul: Ayrnt, s.18 (2) ebi, Murat Sadullah (2002) Gnmzde Siyasetin Medyada nas ve Sunumu zerine Baz Dikkatler, letiim, S.14, Gz, s.25-27 (3) Siebert, Fred S. vd. (1963) Four Theories of The Press, Urbana: University of Illinois Press. (4) el, Kayhan (1983) Devletle Basn Arasndaki Karlkl likiler Basn ve Basnn Karlat Hukuki Sorunlar, 1983 yl I. Semineri stanbul: Hrriyet Vakf, s.52 (5) Szen, Edibe (1997) Medyatik Hafza, stanbul: Tima, s.62-63 (6) Kejanlolu, D. Beybin vd. (2001) Yaynclkta Dzenleyici Kurullar ve RTK, Medya Politikalar Trkiyede Televizyon Yaynclnn Dinamikleri, der. D. Beybin Kejanlolu vd., Ankara: mge, s.94 (7) Weber, Max (1998) Sosyoloji Yazlar, ev. Tanl Parla, stanbul: letiim, s.158 (8) Curran, James (1997) Medya ve Demokrasi: Yeniden Deer Bime, Medya, Kltr, Siyaset, der. ve ev. Sleyman rvan, Ankara: Ark, s.142143 (10) Atabek, Nejdet (1997) Siyasal Gndem ve Kamuoyu, Yeni Trkiye Siyasette Yozlama zel Says II, Yl:3, S.14., s.1259 (11) apl, Blent (1995) Televizyon ve Siyasal Sistem, Ankara: mge, s.38 (12) Bilgin, Nuri (1997) Siyaset ve nsan, stanbul: Balam, s.47 (13) Jeanney, Jean-Nol (1998) Balangtan Gnmze Medya Tarihi, ev. Esra Atuk, stanbul: YKY., s.59 (14) Hardt, Michael ve Antonio Negri (2001) mparatorluk, ev. Abdullah Ylmaz, stanbul: Ayrnt, s.334 Keane, John (1999) Medya ve Demokrasi, ev. Haluk ahin, stanbul: Ayrnt, s.43 (15) Tl, L. Doan (1998) Utanyorum Ama Gazeteciyim Trkiye ve Yunanistanda Gazetecilik, stanbul: letiim, s.263-264 (16) Kololu, Orhan (1994) Osmanldan Gnmze Trkiyede Basn, stanbul: letiim, s.97 (17) Weber (1998:159) (18) Tl (1998:41)

125

(19) Golding, Peter ve Graham Murdock (1997) Kltr, letiim ve Ekonomi Politik, Medya, Kltr, Siyaset, der. Sleyman rvan, ev. Dilek Beybin Kejanlolu, Ankara: Ark, s.64 (20) Kosicki, Gerald ve Jack M. McLeod (1990) Learning From Political News: Effects of Media Images and Information Processing Strategies der., Sidney Kraus, Mass Communication and Political Information Processing, London: Lawrence Erlbaum Associates Publishers, s.72 (21) Avar, B. Zakir (1996) Trk Semeninin Medya Tercihi, Yeni Trkiye Medya zel Says, Yl: 2, Say: 11., s.836 (22) Gne, Sadk (1996) Medya ve Siyasal bilgilenme, Yeni Trkiye Medya zel Says I, Yl: 2, S. 11., s.820 (23) Schoenbach, Klaus ve Stanley J.Baran (1990) Mass Media Effects on Political Cognition: How Readers Images of Journalists Shape Newspaper Impact, Mass Communication and Political Information Processing, der. Sidney Kraus, Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates, s.88 - 89 (24) Kapferer, Jean Noel (1990) Dnyann En Eski Medyas Dedikodu Sylenti, ev. In Grbz, stanbul: letiim, s.271-275 (25) Harvey, David (1999) Postmodernliin Durumu, ev. Sungur Savran, stanbul: Metis, s.321 (26) Touraine, Alain (1997) Demokrasi Nedir?, ev. Olcay Kural, stanbul: YKY., s.220 (27) Belsey, Andrew ve Ruth Chadwick (1998) Medyada Etik ve Siyaset: Kalite Aray, Medya ve Gazetecilikte Etik Sorunlar, der. A. Belsey ve R. Chadwick, ev. Nuray Trkolu, stanbul: Ayrnt, s.13 (28) Oskay, nsal (1994) Kitle Haberlemesi Teorilerine Giri, stanbul: Der, s.xv (29) Hall, Stuart (1994) deolojinin Yeniden Kefi: Medya almalarnda Bask Altnda Tutulann Geri Dn, Medya, ktidar, deoloji, der. ve ev. Mehmet Kk, Ankara: Ark, s.99 (30) Damlapnar, Zlfikar (2002) ktidar ve kitle iletiim aralar zerinden rza retimi. Teorik ve Ampirik Adan Kamusal Senaryo Sylemi, letiim, S.15, Gz.

126

KAYNAKLAR Atabek, Nejdet (1997) Siyasal Gndem ve Kamuoyu, Yeni Trkiye Siyasette Yozlama zel Says II, Yl:3, S.14. Avar, B. Zakir (1996) Trk Semeninin Medya Tercihi, Yeni Trkiye Medya zel Says, Yl: 2, Say: 11. Belsey, Andrew ve Ruth Chadwick (1998) Medyada Etik ve Siyaset: Kalite Aray, Medya ve Gazetecilikte Etik Sorunlar, der. A. Belsey ve R. Chadwick, ev. Nuray Trkolu, stanbul: Ayrnt Bilgin, Nuri (1997) Siyaset ve nsan, stanbul: Balam. Curran, James (1997) Medya ve Demokrasi: Yeniden Deer Bime, Medya, Kltr, Siyaset, der. ve ev. Sleyman rvan, Ankara: Ark apl, Blent (1995) Televizyon ve Siyasal Sistem, Ankara: mge. ebi, Murat Sadullah (2002) Gnmzde Siyasetin Medyada nas ve Sunumu zerine Baz Dikkatler, letiim, S.14, Gz Damlapnar, Zlfikar (2002) ktidar ve kitle iletiim aralar zerinden rza retimi. Teorik ve Ampirik Adan Kamusal Senaryo Sylemi, letiim, S.15, Gz. Eagleton, Terry (1996) deoloji, ev. Muttalip zcan, stanbul: Ayrnt. Golding, Peter ve Graham Murdock (1997) Kltr, letiim ve Ekonomi Politik, Medya, Kltr, Siyaset, der. Sleyman rvan, ev. Dilek Beybin Kejanlolu, Ankara: Ark Gne, Sadk (1996) Medya ve Siyasal bilgilenme, Yeni Trkiye Medya zel Says I, Yl: 2, S. 11. Hall, Stuart (1994) deolojinin Yeniden Kefi: Medya almalarnda Bask Altnda Tutulann Geri Dn, Medya, ktidar, deoloji, der. ve ev. Mehmet Kk, Ankara: Ark. Hardt, Michael ve Antonio Negri (2001) mparatorluk, ev. Abdullah Ylmaz, stanbul: Ayrnt. Harvey, David (1999) Postmodernliin Durumu, ev. Sungur Savran, stanbul: Metis.

127

el, Kayhan (1983) Devletle Basn Arasndaki Karlkl likiler Basn ve Basnn Karlat Hukuki Sorunlar, 1983 yl I. Semineri stanbul: Hrriyet Vakf. Jeanney, Jean-Nol (1998) Balangtan Gnmze Medya Tarihi, ev. Esra Atuk, stanbul: YKY. Kabacal, Alpay (1999) Trk Basnnda Demokrasi, Ankara: Kltr Bakanl. Kapferer, Jean Noel (1990) Dnyann En Eski Medyas Dedikodu Sylenti, ev. In Grbz, stanbul: letiim. Keane, John (1999) Medya ve Demokrasi, ev. Haluk ahin, stanbul: Ayrnt Kejanlolu, D. Beybin vd. (2001) Yaynclkta Dzenleyici Kurullar ve RTK, Medya Politikalar Trkiyede Televizyon Yaynclnn Dinamikleri, der. D. Beybin Kejanlolu vd., Ankara: mge Kololu, Orhan (1994) Osmanldan Gnmze Trkiyede Basn, stanbul: letiim. Kosicki, Gerald ve Jack M. McLeod (1990) Learning From Political News: Effects of Media Images and Information Processing Strategies der., Sidney Kraus, Mass Communication and Political Information Processing, London: Lawrence Erlbaum Associates Publishers. Oskay, nsal (1994) Kitle Haberlemesi Teorilerine Giri, stanbul: Der Schoenbach, Klaus ve Stanley J.Baran (1990) Mass Media Effects on Political Cognition: How Readers Images of Journalists Shape Newspaper Impact, Mass Communication and Political Information Processing, der. Sidney Kraus, Hillsdale: Lawrence Erlbaum Associates, s.88-89 Siebert, Fred S. vd. (1963) Four Theories of The Press, Urbana: University of Illinois Press. Szen, Edibe (1997) Medyatik Hafza, stanbul: Tima. Tl, L. Doan (1998) Utanyorum Ama Gazeteciyim Trkiye ve Yunanistanda Gazetecilik, stanbul: letiim. Touraine, Alain (1997) Demokrasi Nedir?, ev. Olcay Kural, stanbul: YKY. Weber, Max (1998) Sosyoloji Yazlar, ev. Tanl Parla, stanbul: letiim

128

MEDYAYA ANADAMAR (AMPRK) VE ELETREL YAKLAIMLAR Zlfikar DAMLAPINAR Medyann kavram, kuram ve sreler olarak analiz edilmesinde ya da

deerlendirilmesinde iki temel anlay benimsenmitir. Bunlardan ilki daha ok Amerikan bilimsel aratrma ve alma geleneinden gelen, liberal ynelimli, anadamar ya da dier adyla anaakm yaklamdr. kincisi ise ele ald konuyu daha ok toplumsal boyutlaryla ve balamlaryla deerlendiren eletirel yaklamdr. Genel olarak deerlendirildiinde, liberal yaklamlar asndan medya bireyleri dolaysyla toplumu bilgilendiren, haberdar eden, eiten, elendiren, tartmal kamusal sorunlar hakknda bireylerin kamuoyuna katlmasn salayan, ynetimi halk adna denetleyen bir kurumdur. Bu zellikleriyle medya, demokratik siyasi sistemlerde yasama, yrtme ve yarg kuvvetlerinden sonra drdnc kuvvet olarak tanmlanmtr. Eletirel yaklamlara gre ele alndnda medyann daha ok kurumsal rgtlenii; birey toplum ve kltr zerindeki olumsuz etkileri gibi tartma konular zerinde durulduu grlmektedir. Bu yaklamn medya konusunu daha ok ideoloji, snf atmas, toplumsal iktidar ilikileri, kapitalizm gibi kavramlar zerinden tartma yoluna gitmektedir. Temel eletirileri ise medyann kitle kltrn hakim kld, iktidar ynetilenin aleyhine pekitirdii, bir propaganda arac olarak bireyleri ynlendirdii, egemen sylemleri yaygnlatrd konularnda younlamaktadr. Medyaya dair her iki yaklamn da tarihsel geliim sreleri ierisinde birbirini etkileyecek aamalar kaydettii, aratrmaclarn kavramsallatrma farkllklar sebebiyle tam bir yndeme (benzeme) mmkn grlmese de zaman ierisinde nemli bir benzeim yaanaca kabul edilmektedir1.

Yard. Do. Dr, Gazi niversitesi letiim Fakltesi

129

Liberal oulcu Yaklamlara Gre Medya Medya, liberal oulcu yaklamlar erevesinde analiz edildiinde, demokratik siyasi sistemin temel unsurlarndan birisi olarak kabul edilir. Medya zellikle her trl ynetim mekanizmasn halk adna denetleyen ve halkn grlerini de ynetim kademelerine ileten, kamusal/sosyal hizmet gren bir kurumsal yapdr. Haberler eitli konularda halk bilgilendirmek ve eitmek amacna hizmet eder. Liberal oulcu yaklamlar asndan medya zerine yaplan bilimsel inceleme ve aratrmalar, Amerikan bilimsel aratrma gelenekleri dorultusunda ekillenmitir. Bu nedenle liberal yaklamlar daha ok davran, olguya dayal), gzlemlenebilir, llebilir konulara eilmitir. Medya zerine yaplan incelemeler daha ok ierik ve izleyici zerine odaklanmtr. zellikle, medyann bireyler zerindeki etkilerini len davran aratrmalar bu gelenein ilk rneklerini oluturmaktadr. Bu gelenee gre yaplan aratrmalarda, medyann bireyler zerinde etkisi, tarihsel dnemlere ya da alanlara gre snrl ya da gl etkiler ile tanmland grlmektedir2. Liberal oulcu yaklamlar asndan yorumlandnda toplum ve medya arasndaki iliki karlkldr. Yani, medyann kurumsal yaplanmas, yayn politikas ve ieriinin belirlenmesi toplumun genel kltrne, beklentilerine, eilimlerine gre belirlenir. Bylece toplum medyann yaps ve ileyii zerinde dolayl da olsa bir belirleyici etken olarak deerlendirilmektedir. Bu anlaya gre medya bir toplumsal durumu yanstan bir ayna olarak yorumlanmaktadr. Buna karlk medya belirli konulara dikkat ekerek, tartmal konularda kamuoyu oluumuna yardm ederek ya da denetim ve eletiri yaparak toplumsal geliime ve deiime katkda bulunur. Bylelikle karlkl iliki dngsel olarak devam eder. oulcu bak asna gre, toplumu her zaman eit glerin rekabet halinde olduu, iktidarn baat bir merkezin eline bulunmad bir alan olarak tanmlamakta ve bu bakmdan medyay da devletten, siyasi partilerden, bask gruplarndan bamsz, zerk kurulular olarak deerlendirilmitir3.

130

Liberal oulcu yaklamlar asndan bakldnda medya sahiplii bir serbest giriimciliin sonucu olarak ekonomik ya da kamusal hizmet faaliyet alandr. Yani, medyaya kurulularna sahip olanlar, krllk gibi ticari amalarla ya da kamusal hizmetler gibi sorumluluk alanlar dorultusunda hizmet grme amacn tamaktadrlar. Liberal demokratik siyasi sistemlerin egemen olduu lkelerde, medya kurulularnn byk ounluu zel sektr kurulular olarak konumlanmaktadr. Liberal yaklamlar asndan dnya medya aracl ile kresellemekte, toplumlar, kltrler arasnda etkileim salanmakta insanln geliimi devam etmektedir. letiim bilimleri asndan ampirik perspektif zellikle 'iki aamal ak' (yani, medyann etkilerinin dorudan deil kanaat nderleri aracl ile gelitii) modeliyle nem kazanmaya balamtr. Dorusal bir nedensellik ilikisine dayanana ampirik perspektif bu modelde medyann insanlar zerindeki baz davranlarn kayna olduunu ispat iin yani bir sebep sonu ortaya koyma amac tamtr. Ayrca iletiimin bir gnderici alc ilikisi olarak deerlendirilmesi bu yaklamn daha etkin kullanlabilecei anlamnda kullanlmtr. Ampirik aratrma anlaynda ne zaman, nerede, nasl ve niin sorularnn sorulmamas ise ayr bir konuyu tekil etmektedir4. Ampirik perspektif bu ve benzeri birtakm eletirileri alsa da iletiim biliminin geliimine nemli katklarda bulunmutur. zellikle iletiim kitle iletiimi zerine yaptklar ampirik perspektifin nemli yntemlerinden birisi olan ierik analizi almalar ile Paul Lazarsfeld, Bernad Berelson, Harold Lasswell iletiim bilimine kayda deer katklarda bulunmulardr5. Eletirel Yaklamlara Gre Medya Eletirel yaklamlar balamnda yaklaldnda medya, toplumsal, siyasal, ekonomik, iktidar odaklarnn ve elitlerin, kendi kurduklar mevcut sistemin devamln salayacak, statkoyu koruyacak, toplumu dntrecek en nemli aralardan biridir6. Bu ynyle medya, devletin ya da iktidar odaklarnn ideolojik aygtlar arasnda yer almaktadr7. Sz konusu yaklam dikkate alndnda, devlet tekeli altnda bulunduu lkelerde sansr ya da tekelci bir denetim mekanizmas sonucu olarak medya sekin snflarn egemenliine hizmet verdii hizmet aka gzlenmektedir. Ancak, medyann 131

daha ok zel sektr kurulular olarak varlk gsterdii, sansrn kurumsallamad lkelerde ise medya aracl ile yrtlen propaganday aka gzleyebilmek zorlamaktadr. Bylesi durumlarda medya her ne kadar iktidardan kaynaklanan sorunlar dile getiriyor grnerek, bireysel zgrlkleri ve toplumsal karlar savunduu bir imaj izmesine karn eletirilerin snrl olmas, kaynak dalmnn eitsiz olmas medya ileyiini etkilemektedir. Bu sre eletirel yaklamlar bak asyla propaganda modeli balamnda deerlendirilmektedir8. Bu yaklama gre medya kltr poplerletirerek, yozlatrmaktadr. Medya ierii haberdar etmek zere deil ynlendirmek zere kurgulanmaktadr. Bu nedenle eletirel yaklamlar asndan deerlendirildiinde medyada gzlenen ierik ile toplumsal ya da kamusal gereklik farkldr. Medya bu gereklikleri olduu gibi yanstma eilimi yoktur. Medya sonu olarak, Bireyleri toplumsal gerekliklerden uzaklatrmakta, en ciddi sosyal sorunlar magazin konular arasnda sradan hale getirmektedir. Bireyleri, toplumsal yaplar ve kamusal oluumlar ayrtrarak, kitleselletirmekte ve toplumsal hayat tehlikeye sokmaktadr. Bylelikle, yneten ynetilen ilikisinde liberal oulcu yaklamlarda olduu gibi medya toplumsal karlara deil iktidar odaklarnn karlarna hizmet etmektedir. Eletirel yaklamlar asndan deerlendirildiinde medya siyasi iktidarn ya da belirli g odaklarnn politikalarna, eylemlerine toplumsal rza kazandrma amacna hizmet eder. Bu sreci Trkiyede inceleyen baz aratrmalarn sonularna gre de, medya haber ve bilgileriyle gndemi maniple eder, mevcut kriz ve bunalmlar yaygnlatrr, bireyleri siyasetten uzaklatrr, bilgilenmeye engel olur, mevcut sorunlar normal ve sradan olaylar olarak sunar, insanlarn umudunu ynlendirir, iktidarlar alternatifsiz hale getirmeye alr ve sivil-toplumsal itaatsizlie engel olur 9. Eletirel yaklamlara gre uluslararas iletiim kanallar ve medya dnya leinde baskn kltrleri daha yaygn hale getirerek alt kltrleri yok etmekte ve emperyalist glerin karlarna hizmet etmektedir. Eletirel yaklamlarn sylemiyle yrtlen iletiim aratrmalarnda iletiim toplumsal bir sre olarak ele alnmtr. Kitle iletiim aralar zerine yaplan incelemelerde kurum tek bana bir sistem olarak deil genel toplumsal sistemin bir paras olarak 132

deerlendirilerek yaklalmtr. Bu bakmdan aratrma yap, rgt, toplumsal bileenler, tarihi sreleri dikkate almaktadr. Ayn zamanda eletirel yaklamlara gre yrtlen aratrmalar alanda ortaya konulan temel varsaymlar sorgulamakta ve konuya dair alternatif dzenleme yaklamlar da nermektedir10. Eletirel yaklamlarn nemli temsilcilerine gre ampirik perspektif, kat ampirik bir kuram erevesinde kendi asndan deiebilir sosyal davranlar arasndaki ilikiler olarak tanmlanabilecek balantlar tartmaktadr. Ampirik perspektif, analitik veya ampirik uygulamalar iin kullanlan varsaymsal bir balam kurulmak amacyla kullanlabilir hesaplama basitletirilmi varsaymlar zerinde durmaktadr. kinci olarak; ampirik ilemler yalnzca kendi tanmladklar bir deneyim biimine ve sadece fiziksel davrann, yaratlm bir alanda, yeniden retilebilir koullarda, gerektiinde deitirilebilir, znelerce dzenlenen denetimli bir gzlemle yrtlmektedir. te yandan, ampirik perspektif genelletirmecidir, bamldr, ilkesel olarak birbirleriyle ayndrlar. Ampirik perspektifle kurulan hipotezler tahminlere izin verirler ve bu yzden amalar nceden verildii srece hedefe giden yolun istendii gibi tanmlanmas bilimsel olarak nemli bir soruna iaret etmektedir11. Btn bu tartmalar iletiim bilimleri asndan medya alannda yaplacak ampirik aratrmalar iin de geerli grlmektedir.

133

DPNOTLAR (1) Curan, James (1994) Kitle letiimi Aratrmasnda Yeni Revizyonizm: Bir Yeniden Deerlendirme abas Medya, ktidar, deoloji, (Der. ve ev. Mehmet Kk), Ankara: Ark. (2) Mattelart, Armand, Michele Mattelart (1998) letiim Kuramlar Tarihi, stanbul: letiim, s.29-39. (3) Curan, James (1994) Kitle letiimi Aratrmasnda Yeni Revizyonizm: Bir Yeniden Deerlendirme abas Medya, ktidar, deoloji, (Der. ve ev. Mehmet Kk), Ankara: Ark, s. 330. (4) (5) (6) (7) (8) (9) Kejanlolu, Beybin (1996) "letiim almalarnda Yndeme (Convergence) Chaffee, Steven ve Everett Rogers (1997) The Beginnigs of Communication Study Mills, Wright (1974) ktidar Sekinleri, (ev. nsal Oskay), Ankara: Bilgi Althusser, Louis (1994) deoloji Ve Devletin deolojik Aygtlar, stanbul: letiim, Herman Edward S. ve Noam Chomsky (1998) Medya Halka Nasl Evet Dedirtir Damlapnar, Zlfikar (2002) ktidar ve Kitle letiim Aralar zerinden Rza Tartmas", Yeni Trkiye Medya zel Says, Say: 12, s.1550-1522. in America, London: Sage Pub, s. 62. Yaynevi. s. 32-35. Kitle letiim Aralarnn Ekonomi Politii, stanbul: Minerva Yaynlar, s.21. retimi, letiim, S. 15 Gz. (ss. 61-87). (10) Yumlu, Konca (1994) Kitle letiim Kuram ve Aratrmalar, zmir: Nam, s. 57. (11) Habermas, Jurgen (1998) Sosyal Bilimlerin Mant zerine, (ev.) Mustafa Tzel stanbul: Kabalc, s. 21-31.

134

KAYNAKLAR Althusser, L. (1994) deoloji Ve Devletin deolojik Aygtlar, stanbul: letiim. Chaffee, S. ve Everett R. (1997) The Beginnigs of Communication Study in America, London: Sage Pub. Curan, J. (1994) Kitle letiimi Aratrmasnda Yeni Revizyonizm: Bir Yeniden Deerlendirme abas Medya, ktidar, deoloji, (Der. ve ev. Mehmet Kk), Ankara: Ark. Damlapnar, Z. (2002) ktidar ve Kitle letiim Aralar zerinden Rza retimi,letiim, S. 15 Gz. (ss. 61-87). Habermas, J.(1998) Sosyal Bilimlerin Mant zerine, (ev.) Mustafa Tzel stanbul:Kabalc. Herman E. S. ve N. Chomsky (1998) Medya Halka Nasl Evet Dedirtir Kitle letiim Aralarnn Ekonomi Politii, stanbul: Minerva Yaynlar. Kejanlolu, B. (1996) "letiim almalarnda Yndeme (Convergence) Tartmas", Yeni Trkiye Medya zel Says, Say: 12, (ss.1519-1528) Mattelart, A., M. Mattelart (1998) letiim Kuramlar Tarihi, stanbul: letiim. Mills, W. (1974) ktidar Sekinleri, (ev. nsal Oskay), Ankara: Bilgi Yaynevi. Yumlu, Konca (1994) Kitle letiim Kuram ve Aratrmalar, zmir: Nam.

135

REKLAM KUAI

Duygu AYDIN

Teknolojik olanaklarn hayatmzn her alanna kolaylkla dahil edilmesiyle birlikte yaam tarzlarmzda nemli deiimler meydana gelmitir. Her nesil kendisinden bir nceki nesille kyaslandnda bu farkllklar daha belirgin grlmektedir. zellikle gnmz ocuklarnn yaam tarzlarna genel olarak baktmzda, karmzda son derece dnyaya ak, dinamik, 7/24 yaayan bir nesil grrz. Kukusuz byle bir nesil, bugnn pazarlama ve reklam dnyas ile de yksek dzeyde etkileimde bulunmaktadr. yle ki, youn pazarlama iletiimi mesajlar ile drt bir yan kuatlm olan ocuklar hayatlarnn her alannda reklamlara maruz kalmaktadr. Reklam aralar ierisinde zellikle televizyon, ocuklarn yaamna daha kolay nfuz edebilmektedir. Bunun nedeni, spot reklamlarn yan sra her gn televizyon kanallarnda izledikleri programlarn da reklam ilevi grerek sosyal ortamlarnda zellikle okul ortamlarnda - desteklenmesidir.

Bu koullar ierisinde reklamlarn ocuklar tarafndan alglan biimi ve buna karlk ebeveynlerin ocuklar doru ynlendirme mekanizmalar zerinde durulmas gerekmektedir.

Pazarlama Dnyasnn ocuklar

Pazarlama alannda zellikle son yllarda ocuklara eilim dikkat ekici biimde art gstermitir. Adeta marka savalarnn yaand pazarlama ortamnda firmalar bugnn ve yarnn tketicisi olan ocuklar kazanmak iin devasa bteler harcamaktadr. Televizyon ve basn reklamclndan, promosyon, okul alan reklamcl ve

Ar.Gr., Seluk niversitesi letiim Fakltesi Halkla likiler ve Tantm Blm.

136

sinemalarda rn yerletirmeye kadar ocuklar hedefleyen toplam reklam ve pazarlama harcamalarnn 12 milyar dolar at belirtilmektedir1. Peki ocuklar neden byle bir pazarlama savalarna maruz kalmaktadr? Profesr James U. McNeala gre, firmalar bunun karl bir i olduunu kefetmilerdir. McNeal, karllk iin ocuklarn temsil ettii farkl stratejiyi yle aklar: (1) ocuklarn kendi harcamalar, (2) ailelerinin harcama kararlarn etkilemeleri ve (3) gelecein tketicileri olmalar iin tasarlanan reklam kampanyalarna ak olmalar2.

Yaplan aratrmalar gstermektedir ki, ocuklar kresel anlamda ciddi bir ekonomik deerdir. 6.1 milyarlk dnya nfusunun %30unu kapsad belirtilen 0 14 ya ocuk nfusunun3 yaratt ekonomik deerle ilgili, dnyann tm pazarlar iin iyi bir veri bulunmamaktadr; fakat McNeal, medyada reklam yaplan rnlere ocuklarn her yl 28 milyar dolar, genlerin 100 milyar dolar harcadn ve ocuklarn ebeveynlerinin harcamalar zerindeki etkilerinin 249 milyar dolar olduunu belirtmektedir4. Amerika Birleik Devletlerinde 2002 ylnda yaplan bir aratrmaya gre ise, 4 12 ya aras ocuklar tarafndan dorudan yaplan satn almalar 40 milyar dolar, 12 19 ya aras grubunun harcamalar 155 milyar dolardr5. Harcamalar gittike artan bu nfusla ilgili pazarlamaclar oka aratrma yapmakta ve nfusu tandka daha fazla ilgi gstermektedirler.

Gnmz

ocuklarnn

psikografik

zelliklerine

genel

olarak

bakldnda,

kendilerinden nceki her nesilden daha hzl gelitii belirtilir. Bu nesil, ounun ebeveynleri boanm, kendilerini bir gruba ait hissetmekten honut, corafya derslerinde dnya haritasn almam fakat hi gitmedikleri lkelerdeki arkadalaryla online chat yaparak yedi gn 24 saat boyunca seyahat edebilen nesildir. Martin Lindstromun yazd gibi, ellerinde mousla ve dnya pencereleri olarak bilgisayar ekranyla doan nesildir6. Gelien teknolojik olanaklarla birlikte ocuklarn yaam biiminde grlen bu hareketlilik ve dnyaya ak olma zellii, onlarn pazarlamaclar tarafndan gnderilen mesajlara rastlama olaslklarn artrmaktadr. Enformasyon bombardman altndaki bu nesil, kk yalardan itibaren bu iletiim kltrne adapte olmakta ve markalarn yaamlarndaki anlamlarn alglamaktadr.

137

Harcadklar para miktar, ailelerinin harcamalar zerindeki etkileri ve bydklerinde harcayacaklar para miktar nedeniyle artan ekilde reklamclk ve pazarlamann hedefi olan bu ocuklar, 1 yana basmadan firma logolarnn ve maskotlarnn zihinsel imajn oktan ekillendirmektedirler. 3 yana geldiklerinde de marka isimleriyle rnleri zel olarak istemektedirler7.

ocuklarn markalar ve temsil ettikleri anlamlar gl bir ekilde alglamalar kukusuz etkili iletiim almalarnn rndr. Bu pazarlama etkinliklerinde kuponlar, bedava hediyeler gibi sat teviklerinin yan sra alveri merkezleri ile okullar ziyaret eden karakterlerin kullanld halkla ilikiler almalar ve internet gibi teknolojilerden de yararlanlmaktadr8. Btnleik bir ekilde uygulanan pazarlama etkinlikleri ve reklam almalar ile ocuklarn bulunduklar her yere ulalmakta ve hayatlarnn her alannda markalar ile iliki kurmalar salanmaktadr.

ocuk Dnyasnda Reklamlar

Reklam, insanlar gnll olarak bir davranta bulunmaya ikna etmek, belirli bir dnceye ynlendirmek, dikkatleri bir rne, fikre, hizmete ya da kurulua ekmeye almak, onunla ilgili bilgi vermek, ona ilikin gr ve tutumlarn deitirmelerini veya belirli bir gr veya tutumu benimsemelerini salamak amacyla oluturulan; iletiim aralarndan yer satn almak suretiyle sergilenen veya baka biimlerde oaltlp datlan ve bir cret karlnda oluturulduu belli olan (parasal destek salayan kii veya kuruluun kimlii ak olan) duyurumlar eklinde tanmlanabilmektedir9.

ocuklarn dnyasnda reklamlar, onlarn satn almalaryla dorudan ilikilidir. Ebeveyn ocuk tketici iletiimi ve ebeveyn zerinden reklamclk, ocuklarn satn almalar zerindeki etkilerin nemli bir yneticisidir10.

ocuklar zerindeki etkisi youn bir ekilde tartlan ve en ok kullanlan iletiim aralarndan biri televizyondur. Bu konuyla ilgili yaplan bir aratrmada, ocuklarn

138

televizyon izlemeye harcadklar zamann, okula balamalaryla snfta harcadklar zamandan daha fazla olduu belirtilir. Televizyon izlemeye bu denli zaman ayrlmas ayn zamanda reklamlara maruz kalma sresini de artrr. Buna gre bir ocuk, her yl ortalama 40.000 televizyon reklam izlemektedir11. zellikle de kk ocuklar televizyonda kan reklamlara daha fazla ilgi gstermektedir. Bunun sebebi kk ocuklarn televizyon programlar ile reklamlar arasnda ayrm yapamamas ve ilgi ekici prodksiyon zelliklerinden dolay reklamlara daha fazla ilgi gstermeleridir12. Reklamclarn her yl milyarlarca dolar harcad bu reklamlarn etkisi, ocuklarn dorudan ya da dolayl olarak yaptklar satn almalarda ortaya kar. Buna gre, yksek dzeyde televizyon izleyen ocuklar, televizyon izlemeyen ocuklardan daha fazla oranda reklamlarda grdkleri oyuncak ve yiyecekleri isterler13.

1970lerde televizyon izlemenin bilisel etkilerine ynelik gelitirilen reaktif model, ocuklarn televizyona dikkatinin, ses efektleri, hzl karakter aksiyonlar ve zel kamera teknikleri gibi arpc program zellikleriyle pasif olarak ynetildiini kabul ediyordu. Modele gre bu zellikler, televizyon yapmclar tarafndan baarl ekilde uygulandnda ocuklarn ekrana dikkati garantileniyordu. 1980lerin banda ise, bilisel televizyon etkilerinin reaktif modeli artan ekilde eletirilmeye balanmt. Kimi almalar ocuklarn televizyona olan ilgisinin yalnzca arpc program zelliklerinden kaynaklanamayacan savunuyordu. Dikkat, program ieriklerinin, ocuklarn bilisel geliim dzeylerinin ve program zelliklerinin sonucu olarak gsterilmektedir. Bu aktif televizyon izleme modeline gre, ocuklar program ierikleri kadar izleme beklentilerini kullanarak ekrana dikkatlerini yneltirler14.

Halen ocuklarn ekrana dikkatinin nasl evrildiiyle ilgili aratrmalar devam etmektedir. Fakat bilinen bir gerek vardr ki, ocuklar televizyon izlemeye oka vakit ayrmakta ve pazarlamaclar da bundan olabildiince faydalanmann yollarn aramaktadr.

ocuklarn yaamlarnda en nemli 5 etkenin, anne-baba, okul, arkadalar, ailenin dier yeleri ve televizyon olduu belirtilirken15, kimi grlere gre, televizyonun kusursuz dnyasnn ikna edici gc, ocuklarn ilk sosyalleme srecinde dier faktrlerden

139

daha baskn olmaktadr16. Televizyonda grmek zorunda olduklar eyler, okulda ve arkada evrelerinde nem tamaktadr17. nk televizyondan gnderilen imajlar her yerdedir. Disney karakterli pijamalaryla, Barney kartmal yatandan her gn kalkan bir ocuk, okula giderken arkadalarnn zerinde Action Man T-shirtlerini, beslenme antalarnda Transformer logosunu, anne babasyla gittii ocuk maazalarnda ve her gn izledii televizyonda bu imajlar tekrar tekrar grmektedir. Oyun zamanlarnda da muhtemelen televizyonla ilikili oyuncaklarla oynamaktadr.

ocuklarn dnyasn dolduran spesifik imajlar, ocuklara pazarlanmakta ve onlar etkilemektedir. ocuklara pazarlanan bu imajlar genellikle en ortak, en gl imajlardr; en yaygn kullanlan zellikle de erkek ocuklar iin iddettir. Bu imajlar, ocuklarn le yemeklerinde, uykuya giderken, dilerini fralarken yani hayatlarnn her alannda temsil edilir. Ebeveyn ve retmenler ocuklarn televizyonla ne kadar megul olurlarsa, o kadar fazla iddet gstergesi olan oyuncaklar istediklerini belirtmektedir18. Dolaysyla bir ocuk, televizyon gstergelerinden dorudan etkilenmese bile, televizyonun sosyal ortamnda oluturduu dayatmalardan dolayl olarak etkilenmektedir.

Televizyonun gc zellikle ocuklarn satn almalarnda ortaya kar. Markalarn anlamlarn sosyalleme srecinde kefeden ocuklar, nemli lde televizyon programlar ve reklamlarn kendilerine dayatt tketim biimleri dorultusunda satn almalarn gerekletirirler ya da ebeveynlerine kendilerine gsterilen bu imajlara dayanarak bask yaparlar.

Pazarlamaclar, ocuklarn satn almalarn etkilemek istediinde ounlukla dolayl etki mekanizmasn kullanrlar. Bu mekanizmaya gre, reklamlarn etkisi altnda kalan ocuklar rnleri, satn alma kararn veren ebeveynlerinden srarla isterler19.

rn kategorileri ve reklam mesajlar ocuklar hedeflediinde, srekli deien yeni karakterler ve ikramiyeler, hediyeler sunulur. Bu gen izleyici reklam amacn kesinlikle anlamaz ve salksz gdalarn kendisi iin iyi olduunu syleyen mesajlara

140

inanr. Dahas marka sadakati gelitirmezler ve reklamlara verdikleri yant sk sk marka deitirme eklinde grlr. Genlerin alveri davranlar giderek yetikinlere benzemektedir, bu nedenle reklamlar daha byk ocuklarda etkili olduka marka deitirme davran azalmaktadr. Genler ve yetikinlere gre daha az marka ball gelitiren ocuklar, reklam daha fazla yaplan ve ilgilerini eken rnleri satn alma eilimi gsterirler20. Bu nedenle markalarn ocuk tketicileri hedefleyen iletiim abalarnda reklamlarn yaynlanma skl nem tamaktadr.

ocuklara ynelik pazarlama abalarnda nem tayan bir dier konu grselliktir. Pazarlama iletiimi erevesinde ambalajlar, promosyon malzemeleri ve reklamlar grsel ekicilik odakl hazrlanmaktadr. nk reklamlardaki heyecanlandrc, artc, elendirici geler ocuklarn dikkatini ekmekte ve rnlere kar istek uyandrmaktadr21. ocuklara reklamlarda nelerin ilgilerini ektii sorulduunda alnan yantlar; hareket, mzik / dans ve en nemli zellik olarak komiklik eklinde aklanmtr22.

ocuk ve genlerin geliim zelliklerine gre kendilerine sunulan yazl ve grsel ierikten farkl biimlerde etkilendikleri bilinmektedir. Buna gre ya gruplar 7 ya alt, 7-13 ya ve 13-18 ya eklinde snflandrlmaktadr. Bu ya gruplarnn televizyondan gnderilen imajlara verdikleri tepkiler yle aklanmaktadr23:

7 ya alt; hayal gc yksektir ve hayal ile gerei ayrt etmekte zorlanr. Bu zellik, bu ya ocuklarn, zellikle taklit etme eiliminde olabilecekleri televizyon karakterleri karsnda krlgan bir durumda brakr. Cansz nesnelere insan zellikleri ykledii iin izledii karakterlerin gerek yaamda da varolduunu dnr. Bu sayede Action Man ve Disney karakterleri gibi izgi film karakterlerinin pazarlanmas daha kolay olmaktadr. En arpc grntye odaklanma, taklp kalma zellii belirgindir. Ayn ekilde hzl, renkli ve yksek sesli grnt akna kar daha kolay ilgi gsterir.

141

713 ya; bir gruba ait olma gereksinimi nem kazanr. Televizyondaki akran gruplaryla zdeim kurarlar. Mecazlar ve dolayl anlatmlar alglayamazlar. Mesaj olduu gibi ald iin bu ya grubundaki ocuklara verilecek mesajn ierii nemlidir.

13-18; kendi yatlarndan gelen iletiler daha etkilidir, kar cinse ilgi artar ve aile dnda farkl zdeim modelleri aranr. Medya rnlerini yetikinler gibi snrsz izlemek isterler.

Reklamlarn ocuklar zerindeki etkilerini inceleyen bir aratrmada ise, reklamlarn ocuklarn satn alma davranlarnda etkili olduu ortaya konulmutur. ''ocuklarn zihninde reklamn konumlanmas ve alglanmas'' adl aratrma, ocuklarn farkl yalarda reklam ve reklam amalarn nasl algladklar, zihinlerinde de nasl konumlandrdklarn saptamak amacyla gerekletirilmi ve aratrmada, ocuklarn yzde 40'nn reklam ''alveri'', yzde 4.7'sinin ''aldatma-kandrma'', yzde 3.5'inin de ''sklma'' olarak alglad tespit edilmitir. Aratrmada, dier ocuklarn birbirine yakn oranda bilgi ve elence olarak deerlendirdii reklamlar, yzde 89.4 orannda televizyonda grdkleri belirlenmitir.

Ayn aratrmaya gre, ocuklarn yzde 62.4' reklamn amacn ''bir mal satmaya almak'' olarak yorumlarken, yzde 17.6's ''bilgi vermek'', yzde 11.8'i de 'kandrmak ve korkutmak'' olarak deerlendirmitir. ocuklarn en ok sevdikleri reklam trleri ise yiyecek-iecek ile oyuncak eklinde saptanmtr. ocuklar daha ok grntleri etkileyen reklamlarn, satn alma davranlarnda da etkili olduu anlalmtr. Katlmc ocuklarn yzde 63.5'inin satn alma davranlarnda reklamlar etkili olurken, yzde 40 orannda ocuk da hangi markann satn alnacana kendisi karar vermektedir.

Yetikinler ou zaman izledikleri reklamn neye ait olduuna dair kargaa yaarken, ocuklar hangi markann reklamnn yapldn daha net belirleyebilmektedir. Yetikinlerin sadece yzde 27si reklam izlerken, ocuklarn ise yzde 70i reklam izlemekte ve uzun bir sre hafzasnda tutmaktadr. ocuklar ve yetikinler kategorisine

142

ynelik yaplan bir aratrmada ortaya kan sonularn en ilginci; ocuklarn hangi markann reklamnn yapldn yetikinlere gre kat daha etkin bir ekilde fark etmeleri olmutur. Millward Brown Genel Mdr ve ocuk Aratrmalar Yneticisi Betl Khan, ocuklara ynelik yaplan aratrmada elde edilen verilerin, pazarlama asndan ocuklarn yetikinlerden farkllklarnn anlalmasnda ok nemli bir yer tekil ettiini belirtmitir. Khan, ocuklara ynelik reklam hazrlanrken, geliim psikologlar tarafndan belirlenmi ya aralklarna, zihinsel ve fiziksel kabiliyetlerine titizlikle yaklamak gerekliliine dikkat ekerek ocuklara ynelik reklam hazrlamak, en az yetikin reklam hazrlamak kadar zor. Elde ettiimiz verilerden yola karak reklam etkinlii asndan yetikin ve ocuklar arasndaki farkllklar bulduk demektedir.

ocuklarn reklamlar ok daha uzun sre hatrlayabildiini belirten Khan, bir yetikinin 5-6 ay gibi bir sre sonra izledii reklam unuturken, ocuklarn iki kat daha etkin bir ekilde reklam akllarnda tutabildiini belirtmitir. Yaplan aratrmada ortaya kan bir baka arpc sonu ise, ocuklar bir reklam izledikten sonra reklamla ilgili daha fazla detay hatrlarken, yetikinler ise ana fikri daha iyi kavramaktadr. Yetikinlere oranla ocuklarn reklam daha dikkatli izlediklerine dikkat eken Khan, ocuklar ve yetikinlerin reklamlara ynelik farkllklar konusunda unlar sylemektedir: ocuklar reklam seyretmekten byk zevk alyorlar. Ortalama olarak annelerin sadece yzde 27si reklam izlemekten holanrken, ocuklarn yzde 70i reklam seyretmekten ok memnun. ocuk doasndan kaynaklanan bir zellik ise ocuklarn merakl olmalar. ocuklar her eyi bilmek ve renmek isterlerken, yetikinler daha fazla bilgi edinmek istemiyorlar. Piyasaya kan yeni bir rne kar ocuklar, yetikinlere gre nyargsz bir merak ile yaklayorlar24.

Yaplan aratrmalara gore, 10 ya altndaki ocuklarn dorudan ve sade reklamlar daha kolay alglad, 10 ya zeri ocuklarn ise karmlar yapt ortaya konulmutur. ocuklar hedef alan reklamlardaki konuma ekli ve ses tonu daha ok nem kazanmaktadr. 10 yandan kk ocuklar fantezi, macera ve net mesajlara ilgi gsterirken, 10 yandan bykler trendleri belirleyen ve daha yaratc reklamlara ilgi gstermektedir25.

143

Sonu olarak ocuklar zerinde yaplan aratrmalarn sonular deerlendirildiinde, gnmz ocuklarnn son derece dnyaya ak, sosyal ve evrelerinde olup bitenleri farkeden bireyler olduklar anlalmaktadr. ocuklarn, bu zelliklerinden dolay ok daha fazla reklam mesajna maruz kaldklar ve pazarlamaclarn balca yatrm yaptklar kitle olduklar da bilinen bir gerektir. Youn ekilde tketime ynlendirilmeye allan ocuklarn bu ortamda korunabilmesi iin ncelikle ebeveynlerin ve eitimcilerin zerine nemli grevler dmektedir. ocuklarn gerek dnya ve hayal dnyas arasndaki ayrm yapabilmelerini salamak bu noktada doru bir ynlendirme mekanizmas oluturacaktr. Reklamlar yalnzca bilgilenme arac olarak gren bilinli bireyler yetitirmenin yolu, ocuklarn yine bilinli bir medya okuryazar olmalarndan gemektedir.

144

DPNOTLAR

(1). Lauro, P.W. (2006). Coaxing The Smile That Sells, www.rpi.edu . (2). Zoll, M.H. (2006). Psychologists Challenge Ethics Of Marketing To Children, www.mediachannel.org . (3). Population Research Center. (2001). World Population Trends, www.prcd.org . (4). Jason, L.A. and Fries, M. (2004 ). Helping Parents Reduce Childrens Television Viewing, Research On Social Work Practice, Vol.14 No.2, Sage Publications, s.122. (5). McDougall, J. and Chantrey D. (2004). The Making Of Tomorrows Consumer Millward Brown World Advertising Research Center, Vol.5 Issue 4, s.1. (6). McDougall and Chantrey, (2004). s.1. (7). Johnson, E. and Gannon J. (2006). A Sociological Analysis Of Childrens Television Advertising, St. Lawrence University, http://it.stlawu.edu/~advertiz/children . (8). Beder, S. (1998). A Community View Caring For Children In The Media Age, Papers From A National Conference, Edited by John Squires and Tracy Newlands, New College Institute for Values Research, Sydney,
www.uow.edu.au/arts/sts/sbeder/children.html , s.7.

(9). Glsoy, T. (1999). ngilizce-Trke Reklam Terimleri ve Kavramlar Szl, stanbul: Adam Yaynlar, s.9. (10). Buijzen, M. and Valkenburg P.M. (2003). The Unintended Effects Of Television Advertising A Parent-Child Survey, Communication Research, Vol.30 No.5, Sage Publications, s.483-484. (11). Strasburger, V. and Wilson B.J. (2002). Children, Adolescents And The Media, Sage Publications, s.53. (12). Schmitt, L.K. and Woolf, K.D. and Anderson, D.R. (2003). Viewing The Viewers: Viewing Behaviors By Children And Adults During Television Programs And Commercials, Journal Of Communications, s.278. (13). Strasburger and Wilson, (2002). s.53. 145

(14). Valkenburg, P.M. and Vroone M. (2004). Developmental Changes in Infants and Toddlers Attention to Television Entertainment, Communication Research, Vol.31 No.1, Sage Publications, s.288-289. (15). Jackson, P. (2003). Advertising And Children, Diffusion Online, Vol.32, s.5. (16). Johnson and Gannon. (2006). (17). Nathanson, A.I. (2001). Parents Versus Pers, Exploring The Significance Of Peer Mediation Of Antisocial Television, Communication Research, Vol.28 No.3, Sage Publications, s.255. (18). Toys, Manufacturers And Advertising. (2005). www.ppu.org.uk . (19). Bridges, E. and Briesch, R.A. and Yim, C. K. (2004). Advertising Decisions And Childrens Product Categories, www.smu.edu , s.2. (20). Bridges and Briesch and Yim. (2004). s.2-5. (21). Odaba, Y. ve Bar, G. (2002). Tketici Davran, stanbul: MediaCat Yaynlar, 2. Bask, s.264. (22). Collins, J. and Tonnessen, E.S. and Barry, A.M. and Yeates H. (1992). Whos Afraid Of The Big Bad Box? Children And TV Advertising In Four Countries, Educational Media International, 29 (4), http://www.aber.ac.uk . s.255. (23). ktem, F. ve Sayl, M. ve zen, S.. (2006). ocuklarn ve Genlerin Televizyon Programlarndaki Zararl erikten Korunmas, Ankara: Akll aretler Kodlayc Uygulama Rehberi, RTK. s.10-16. (24). http://www.marketingturkiye.com/?sf=BilgiBankasi/Detay&no=73 . (2006). (25). http://www.marketingturkiye.com/?sf=BilgiBankasi/Detay&no=73 . (2006).

146

KAYNAKLAR

Beder, S. (1998). A Community View Caring For Children In The Media Age, Papers From A National Conference, Edited by John Squires and Tracy Newlands, New College Institute for Values Research, Sydney,
www.uow.edu.au/arts/sts/sbeder/children.html.

Bridges, E. and Briesch, R.A. and Yim, C. K. (2004). Advertising Decisions And Childrens Product Categories, www.smu.edu. Buijzen, M. and Valkenburg P.M. (2003). The Unintended Effects Of Television Advertising A Parent-Child Survey, Communication Research, Vol.30 No.5, Sage Publications. Collins, J. and Tonnessen, E.S. and Barry, A.M. and Yeates H. (1992). Whos Afraid Of The Big Bad Box? Children And TV Advertising In Four Countries, Educational Media International, 29 (4), http://www.aber.ac.uk . Glsoy, T. (1999). ngilizce-Trke Reklam Terimleri ve Kavramlar Szl stanbul: Adam Yaynlar. Jackson, P. (2003). Advertising And Children, Diffusion Online, Vol.32. Jason, L.A. and Fries, M. (2004 ). Helping Parents Reduce Childrens Television Viewing, Research On Social Work Practice, Vol.14 No.2, Sage Publications. Johnson, E. and Gannon J. (2006). A Sociological Analysis Of Childrens Television Advertising, St. Lawrence University, http://it.stlawu.edu/~advertiz/children . Lauro, P.W. (2006). Coaxing The Smile That Sells, www.rpi.edu . McDougall, J. and Chantrey D. (2004). The Making Of Tomorrows Consumer, Millward Brown World Advertising Research Center, Vol.5 Issue 4. Nathanson, A.I. (2001). Parents Versus Pers, Exploring The Significance Of Peer Mediation Of Antisocial Television, Communication Research, Vol.28 No.3, Sage

147

Publications. Odaba, Y. ve Bar, G. (2002). Tketici Davran, stanbul: MediaCat Yaynlar, 2. Bask. ktem, F. ve Sayl, M. ve zen, S.. (2006). ocuklarn ve Genlerin Televizyon Programlarndaki Zararl erikten Korunmas, Ankara: Akll aretler Kodlayc Uygulama Rehberi, RTK. Population Research Center. (2001). World Population Trends, www.prcd.org . Strasburger, V. and Wilson B.J. (2002). Children, Adolescents And The Media, Sage Publications. Schmitt, L.K. and Woolf, K.D. and Anderson, D.R. (2003). Viewing The Viewers: Viewing Behaviors By Children And Adults During Television Programs And Commercials, Journal Of Communications. Toys, Manufacturers And Advertising. (2005). www.ppu.org.uk . Valkenburg, P.M. and Vroone M. (2004). Developmental Changes in Infants and Toddlers Attention to Television Entertainment, Communication Research, Vol.31 No.1, Sage Publications. Zoll, M.H. (2006). Psychologists Challenge Ethics Of Marketing To Children, www.mediachannel.org . http://www.marketingturkiye.com/?sf=BilgiBankasi/Detay&no=73 . (2006).

148

149