EskiĢehir Osmangazi Üniversitesi

Mühendislik Mimarlık Fakültesi

ĠnĢaat Mühendisliği Bölümü

MUKAVEMET I
SUNU DERS NOTLARI 2011
Hakan EROL H. Selim ġENGEL Yunus ÖZÇELĠKÖRS
MUKAVEMET I
TEMEL ĠLKELER

KESĠT ZORLAMALARI

GERĠLME

ġEKĠL DEĞĠġTĠRME VE MALZEME BAĞINTILARI

GERĠLME-ġEKĠL DEĞĠġTĠRME ANALĠZĠ

2
http://www2.ogu.edu.tr/~yunuso/mukavemeti.pdf
 OSMANGAZİ ÜNİVERSİTESİ
MÜHENDĠSLĠK MĠMARLIK FAKULTESĠ
ĠNġAAT MÜHENDĠSLĠĞĠ BÖLÜMÜ
MUKAVEMET I DERS PLANI

DERS SAATĠ : Cuma I.Öğretim 09:00-12:00 II.Öğretim 14:00-17:00

SINIF : A 217
KREDĠSĠ : 3+0
ÖĞRETĠM ÜYESĠ : Dr. Yunus ÖZÇELĠKÖRS Oda No:311 Telefon: 3216 E-Mail: yunuso@ogu.edu.tr
GÖRÜġME SAATĠ :
ÖĞRETĠM ÜYESĠ : Dr. Selim ġENGEL Oda No:403 Telefon: 3232 E-Mail: ssengel@ogu.edu.tr
GÖRÜġME SAATĠ :
ÖĞRETĠM ÜYESĠ : Dr. Hakan EROL Oda No:411 Telefon: 3228 E-Mail: herol@ogu.edu.tr
GÖRÜġME SAATĠ :

DERSĠN AMACI :Mühendislik fakültesi öğrencilerine, yapı ve makine elemanlarında, etkisi altında oldukları dış yükler
sebebiyle oluşan gerilme ve şekil değiştirmelerin, bir matematik disiplin içinde , yapı malzemesi derslerinde yapılan deney
sonuçları, mühendislik limitleri içinde kalmak kaydıyla yapılan basitleştirici kabuller ile statik derslerinde alınan genel denge
kavramları kullanılarak hesaplanması için gerekli altyapının hazırlanmasıdır.

KONU BAġLIKLARI
1- Temel prensipler: Giriş Analiz yöntemleri, Kuvvet ye yük tipleri, Denge koşulları, İç kuvvetler (Kesit tesirleri)nin
incelenmesi, İç Kuvvet Bileşenleri Mesnet tipleri, Yük, kesme kuvveti ve moment ilişkileri Kesit tesiri diyagramları,
(integrasyon Yöntemi, Kesitler yöntemi)
2-Gerilme Kavramı : Giriş, Gerilme tahmini, Gerime bileşenleri, Gerime tansörü, Eksenel kuvvet, Ortalama kayma
gerilmesi, Basit yapı elemanlarında gerilme uygulaması, İnce cidarlı basınç kapları, Emniyet (Güvenlik) gerilmesi Emniyet
faktörü 3
3-ġekil değiĢtirme, malzeme iliĢkileri : Giriş, Birim şekil değiştirme, Birim şekil değiştirme bileşenleri,şekil
değiştirme tansörü, Mühendislik malzemeleri Gerilme-birim şekil değiştirme diyagramları, Hooke Kanunu,
Poisson oranı, Genelleştirilmiş Hooke Kanunu, şekil değiştirme enerjisi.
4-Gerilme ve Ģekil değiĢtirme analizi: Giriş, Düzlem gerilme hali, Asal gerilmeler, En büyük kayma gerilmesi Mohr gerilme
dairesi, Gerilmenin değişimi ve diferansiyel denge denklemleri, Düzlem şekil değiştirme hali, şekil değiştirmenin
ölçülmesi, Gerilme-şekil değiştirme ilişkileri.

DEĞERLENDĠRME
I. Yarıyıl içi % Il. Yarıyıl içi % Bilgi Yoklamaları % Final % 50
(Sınavlar kapalı düzen olarak yapılacak, formül sayfası verilecektir)

TELAFĠ SINAVI
Sözlü ve/veya yazılı olarak yapılacaktır. (Öğrencinin hangi sınava katılmadığına bakılmaksızın tüm konular kapsanacaktır.)

DERS KĠTABI
Dr A.C, UĞURAL, Mechanics of Materials , Mc.Graw-HiIl 1991
Dr. Mustafa ĠNAN Cisimlerin Mukavemeti, ĠTÜ Vakfı Yayını,1990

YARDIMCI KAYNAKLAR
1- http://web.mst.edu/~mecmovie , http://web.mst.edu/~oci/frame1.html
2- Dr. Mehmet H. OMURTAG, Mukavemet Cilt I ve Cilt II Birsen yayınevi, 2007
3- Dr. Mehmet H. OMURTAG, Mukavemet Çözümlü Problemleri, Cilt I, Cilt II, Birsen yayınevi, 2006
4- Ferdinand P.BEER & E.Russel JOHNSTON, Mechanics of Materials, McGraw-Hill Book Comp.1981
5- R.C.HIBBELER ,Mechanics of Materials, Prentice Hall International, Inc.1997
6- Dr.N. KADIOĞLU, Dr.H. ENGĠN, Dr.M. BAKĠOĞLU ,Mukavemet Problemleri CiltI, Cilt II, Beta Basıim Yayım Dağıtım
A.~.1989
7- Dr.Uğur ERSOY & Dr.Tanvir WASTl, Introductory Mechanics of Deformable Bodies. METU1984
8- Dr.HiImi DEMĠRAY, Mukavemet,Çağlayan Kitabevi, 1997

4
TEMEL ĠLKELER
GĠRĠġ

Mukavemet, yük etkisi altındaki cisimlerin gerilme ve Ģekil değiĢtirme durumunun -iç davranıĢın- incelendiği uygulamalı
mekaniğin bir dalıdır. Buradaki cisim kelimesiyle çubuklar, plak ve kabuklar, kolon ve miller ile bu elemanların
birleĢtirilmesiyle oluĢan yapı ve makineler kastedilmektedir. Cisimlerin dayanımı veya Ģekil değiĢtiren cisimler
mekaniği olarak da adlandırılan malzeme mekaniğinde öncelikle gerilme analizi ve cisimlerin mekanik özelikleri
incelenir.
Malzeme mekaniği çalıĢmaları, kuvvet etkisindeki cisimlerde denge kavramının anlaĢılmasıyla baĢlar. Statik dersinde
dengedeki katı cisimlerin dıĢ davranıĢı incelenirken mukavemette dıĢ yüklerden oluĢacak iç kuvvetler ve Ģekil
değiĢtirme araĢtırılır. Burada ilk olarak statik denge denklemleri ve yük etkisindeki bir cisimde uygulanması üzerinde
durulacaktır. Daha sonra malzeme deformasyon yasaları ve geometrik uygunluk koĢulları ele alınacaktır.
Katı cisimlerin yük etkisindeki davranıĢlarının incelenmesi Galileo Galilei (1564-1642) ile baĢlayıp kuvvet etkisindeki
cisimlerin Ģekil değiĢtireceğini ilk defa ifade eden Robert Hooke (1635-1703) la devam eder. O zamandan bu yana
pek çok mühendis, bilim adamı ve matematikçi gerilme analizine katkıda bulunarak bu gün kullandığımız yeni
yöntemlerin geliĢiminde önemli rol oynamıĢtır.

AMAÇ

Mukavemette temel amaç, cisimlerin yük taĢıma kapasitelerinin dayanım, rijitlik ve stabilite bakımlarından
araĢtırılmasıdır. Sözü edilen kavramlarla bir cismin sırasıyla sürekli Ģekil değiĢtirme veya kırılmaya karĢı direnci,
Ģekil değiĢtirme direnci ve cismin denge konumunun kararlılığı kastedilmektedir. Gerçek yapılardaki karmaĢık
gerilme durumunu deneysel olarak tespit edilen eksenel gerilmeye bağlayan kırılma teorilerinin vereceği gerilme
düzeyi, bazen dayanım için bir ölçü olarak kullanılır. Göçme veya kırılma en genel anlamıyla yapının herhangi bir
parçasının kendisinden beklenen iĢlevi yerine getirememesi olarak tanımlanacaktır.
5
Örneğin eleman Ģeklindeki kalıcı deformasyon, denge konumundaki değiĢiklik ve yapı elemanının kullanımına engel
olacak Ģekil değiĢimleri bizim için ayrı ayrı birer göçme biçimidir.

Mukavemetin baĢlıca uğraĢı alanları Ģöyle özetlenebilir.

1- Yük etkisindeki cisimlerde gerilme ve Ģekil değiĢtirme durumunun araĢtırılması
2- Yapıların hasar görmeden ve/veya göçmeden ve kendisinden beklenen iĢlevi kaybetmeden taĢıyabileceği en
büyük yükün hesap yada deneyle bulunması
3- Belirli Ģartlar altında tanımlanmıĢ yüklere karĢı en etkin Ģekilde direnebilecek malzemenin seçimi ve
eleman Ģeklinin belirlenmesi –boyutlandırma-

Teknolojideki geliĢme, yapı ve makinelerin daha karmaĢık hale gelmesine yol açmaktadır. Bu durumda mühendislerin
gerilme, Ģekil değiĢtirme ve malzeme davranıĢı konularını iyi kavrayıp bu konularda ustalaĢmaları gerekmektedir. Bu
derste Ģekil değiĢtiren cisimler mekaniğinin temel kavram ve bilgilerinin verilmesi kadar uygulamadaki kullanılıĢı
hususu üzerinde de durulacaktır. Konunun tam olarak anlaĢılması yanında pratik problemlerin çözümünde kullanımını
görmek en iyi öğrenme yöntemidir.

ANALĠZ YÖNTEMLERĠ
Yüklerin Ģekil değiĢtiren cisimler üzerindeki etkisinin incelendiği a) Mukavemet b) Elastisite teorisi olmak üzere
yaygın olarak kullanılan iki farklı yaklaĢım bulunmaktadır. Bu iki yaklaĢım arasındaki temel fark, Ģekil değiĢtirmelerin
tanımından ve yapılan basitleĢtirmelerden kaynaklanmaktadır. Mukavemette, mühendislik uygulamalarıyla deneysel
çalıĢmaların sonuçlarından faydalanılarak bazı basitleĢtirici kabuller altında problemin çözümü aranır. Elastisite
Teorisinde ise her adıma matematik açıdan yaklaĢılır. Dolayısıyla yükleme ve problem Ģeklinin basit olduğu
durumlarda kesin sonuca ulaĢılır. Elastisite Teorisinde kesin sonuca ulaĢmada matematik güçlükler bulunur. Yapı
elemanlarının analizinde aĢağıda verilen hususların düĢünülmesi gerekir

6
 1- Statik denge: Yapı elemanının bütününde veya elemandan alınan herhangi bir parçada kuvvet denge
denklemleri sağlanmalıdır.
2- ġekil değiĢtirmeler: Yapı elemanını oluĢturan malzemenin davranıĢı gerilme-birim Ģekil değiĢtirme (σ-ε )
bağıntısına uygun olmalıdır.
3- Geometri: Yapı elemanında Ģekil değiĢtirmeden sonra herhangi bir kopma kırılma ve kütle kaybı olmamalı, yapı
elemanı bütünlüğünü korumalıdır.

Yukarıdaki ilkelerin uygulanmasıyla bulunan gerilme ve birim Ģekil değiĢtirmelerin elemanın sınır koĢullarına uygun
olması gerekir. Bu durum, sınır koĢullarının sağlanması olarak ifade edilir. Analizde her zaman yukarıdaki adımların
verilen sırayla uygulanması gerekmeyebilir. Gerilme ve Ģekil değiĢtirme analizinde, Ģekil değiĢtirme enerjisi
kavramından hareketle geliĢtirilen enerji yöntemleri, denge yöntemi yerine kullanılabilir. Her iki yöntem yükleme ve
eleman Ģeklinin düzenli olması durumunda yeterli hassaslıkta sonuç verirken karmaĢık problemlerin çözümünde de
sayısal yöntemlerin uygulanabileceği temeli oluĢtururlar.

KUVVET VE YÜKLERĠN SINIFLANDIRILMANSI

Cisme etkiyen bütün kuvvetlerle mesnetlerde oluĢan reaksiyonlar dıĢ kuvvetler olarak düĢünülür. Bu kuvvetleri yüzey
ve cisim kuvvetleri olarak sınıflandırmak mümkündür. Tekil tipteki yüzey kuvveti sonlu bir alana yada tek bir noktaya
etkirken cisim kuvvetleri, çekim kuvveti veya manyetik kuvvetler gibi cismin her bir hacim elemanına etkide bulunur.
Dünyanın cisimlere uyguladığı çekim kuvvetine ağırlık adını veriyoruz. Ġç kuvvetler ise cismin bünyesini oluĢturan
malzeme parçaları arasındaki etkileĢim kuvvetleri olarak algılanır.
Cisme etkiyen yükler tekil veya yayılı kuvvetlerle kuvvet çiftleri olabilir. Eğer kuvvetin etkidiği alan elemanın boyutları
ile kıyaslandığında küçük kalıyorsa kuvveti tekil kuvvet olarak kabul etmek mümkündür. Cisme yavaĢça etki eden
durağan yüklere statik yükler, aniden etkiyen yüklere de darbe yada çarpma yükleri denir. Yükün cisme binlerce defa
etki edip kaldırılması ise tekrarlı yükleme olarak isimlendirilir. Aksi belirtilmedikçe cismin ağırlığı ihmal edilip,
yüklemenin statik olduğu kabul edilecektir. SI birim sisteminde kuvvet birimi newton (N), uygulamada çoğu zaman
kilonewton (kN) olarak kullanılır.
7
 Yüklerin Sınıflandırılması : Etkime Biçimine Göre Yüklerin Sınıflandırılması:
1) Tekil yük
1) ġiddeti zamanla değiĢen yükler
2) Yayılı yük
(Dinamik yükler)
a) Eğri boyunca yayılı yük
2) ġiddeti zamanla değiĢmeyen yükler b) Alana Yayılı yükler
(Statik yükler) c) Hacme yayılı yükler

Düzgün yayılı yük Üçgen yayılı yük Parabolik yayılı yük

L
x
y
R   q x dx 
1
q0 L q x   q0 sin
y L
2 L L
R  qL   qdx y x
R   q0 sin
0
qx   0 x
q q q0 dx
0 L
L 0

x x
x

L
L L

STATĠK DENGE KOġULLARI

Yapı ve makine elemanlarının tasarımında bu elemanlarda oluĢan iç kuvvetlerin dağılımının bilinmesi gerekir. DıĢ ve iç
kuvvetlerin belirlenmesinde statiğin temel kavramları ile denge koĢulları kullanılır. Daha sonra göreceğimiz bileĢke iç
kuvvetin bileĢenlerinin –kesit zorlarının- oluĢturacağı deformasyonlar mühendisler açısından özel bir anlama sahiptir.
Cisme etkiyen kuvvet sisteminin bileĢkesi sıfırsa, cisim dengededir. Newton’un birinci yasasına göre parçacığa etkiyen
bileĢke kuvvet sıfır ise parçacık ya hareketsiz kalır yada sabit hızlı düzgün doğrusal hareket yapar. Statik adından da
anlaĢılacağı üzere temelde cisim veya parçacığın hareketsiz olma durumunu inceler. Üç boyutlu bir cismin dengesi
düĢünüldüğünde, statikçe dengenin olabilmesi için aĢağıdaki denklemlerin sağlanması gerekir.
8
 F x 0 F y 0 F z 0 M x 0 M y 0 M z 0

Daha açık bir ifade ile cisme etkiyen kuvvetlerin herhangi bir doğrultudaki toplamı ile herhangi bir eksen etrafında
oluĢturacağı momentler toplamı sıfır olmalıdır. Eğer cisme etkiyen kuvvetler tek bir (x-y) düzlemin içinde ve dengede
ise yukarıdaki bağıntılardan üçünün otomatik olarak sağlanacağı ΣFz=0, ΣMx=0, ΣMy=0 aĢikardır. Dolayısıyla düzlem
problemlerde üç bağımsız denge denklemi bulunmaktadır.

F x 0 F
y 0 M z 0 Düzlem Hal için

Açıkça kuvvetlerin herhangi iki doğrultudaki (x,y) toplamı ile düzlem içindeki herhangi bir A noktasına veya z eksenine
göre bileĢke moment sıfır olmalıdır. Yukarıdaki denklemlerin yerine aĢağıdaki iki ayrı denklem takımı kullanılabilir.

Burada A ve B noktalarını birleĢtiren doğru x eksenine dik

F x 0 M A 0 M B 0 olmamalıdır.

M 0 M 0 M  0 Burada da A, B ve C noktaları aynı doğru üzerinde

A B C
bulunmamalıdır.

Alternatif denge denklemleri, kuvvet toplamının moment toplamı ile değiĢtirilmesi yoluyla elde edilmiĢtir. Moment
alınacak noktanın dikkatlice seçilmesi durumunda alternatif denklemler cebrik hesapları önemli ölçüde basitleĢtirir.

9
Ġvmeli hareket eden bir cisimde statik denge denklemleri yazılırken ilave olarak atalet kuvvetlerinin de dikkate alınması
gerekir. Yapı analizi bakımından atalet kuvvetlerinin dıĢ yüklere eklenerek, cismin üzerindeki tüm kuvvetlerin etkisi
altında dengesinin incelenmesi D’Alembert ilkesi olarak adlandırılır.
Mühendislik problemlerinin büyük çoğunluğu dengedeki yapı ve makinelerle ilgilidir. Genellikle yükler adını vereceğimiz
tanımlı ve belirli kuvvetler etkisinde reaksiyonlar adını vereceğimiz yükleri dengeleyen bilinmeyen kuvvetlerin bulunması
söz konusudur. Yalnızca denge denklemleri yardımıyla bütün kuvvetlerin belirlenebildiği problemlere izostatik, denge
denklemlerinin bütün kuvvetlerin belirlenmesine yetmediği problemlere de hiperstatik denir. Hiperstatiklik derecesi,
bilinmeyen bağımsız kuvvet sayısı ile yazılabilen denge denklemi sayısı arasındaki farktır. Statikteki denge denklemleri
ile belirlenebilecek olan dıĢındaki her bir reaksiyona hiperstatik bilinmeyen (Redundant) adı verilir. Herhangi bir
sistemdeki hiperstatik bilinmeyen sayısı ile hiperstatiklik derecesi birbirine eĢittir.

ĠÇ KUVVETLER : KESĠM YÖNTEMĠ

Cisme dıĢ kuvvetler etkidiğinde, cisimde bir Ģekil değiĢimi ile Kesim
birlikte cismi oluĢturan parçacıklar arasında bu parçacıkları bir Düzlemi
arada tutacak iç kuvvetler ortaya çıkar. ġimdi mukavemetteki
ana konulardan biri olan iç kuvvetleri kesim yöntemi yardımıyla
incelemeye baĢlayabiliriz. Kesim yönteminin uygulanmasındaki
adımlar Ģöyle sıralanabilir.
1- Cismin, bağlı olduğu diğer cisimlerden ayrılarak mesnet
reaksiyonları da dahil olmak üzere etki eden bütün kuvvetlerin DıĢ
gösterildiği çizimlere Serbest Cisim Diyagramı (SCD) adı verilir. Kuvvetler
Uygulamada cismin yapacağı Ģekil değiĢtirmeler cismin kendi Ġç
boyutları yanında ihmal edilebilecek kadar küçük olacağından
Kuvvetler
SCD çiziminde dikkate alınmazlar.
2- Bilinmeyen dıĢ kuvvetlerin belirlenmesi amacıyla SCD
üzerindeki kuvvet sistemi için denge denklemleri yazılır.
10
 3- Cisim herhangi bir yerden hayali bir düzlemle kesilerek ikiye ayrılır. Parçalardan biri göz önüne alınarak 2.
adımdaki iĢlemler tekrarlanır. Mademki cisim bir bütün olarak dengededir, kesimle ortadan kaldırılan iç kuvvetlerin
dikkate alınması Ģartı ile o bütünden ayrılan herhangi bir parçanın da dengede olması gerekir. Bu noktada, dıĢ
kuvvetlerin iç kuvvetlerle dengelenmekte olduğunu, diğer bir deyiĢle dıĢ kuvvetlerin, eleman boyunca –kesim düzlemine
bağlı olmak kaydıyla- iç kuvvetler Ģeklinde yayılı olarak devam ettiklerini söyleyebiliriz.
En büyük gerilmeyi oluĢturan iç kuvvetlerin bulunduğu yere elemanın kritik kesiti adı verilir. Eleman üzerinde yalnızca
tek bir kuvvet etki ediyorsa kritik kesitin yer ve doğrultusuna gözlemle karar verilebilir.

KESĠT ZOR(LAMA)LARI

Yapı elemanlarının büyük bir çoğunluğu çubuklardan meydana gelir. Bir yapı elemanının çubuk olarak isimlendirilebilmesi
için uzunluğunun, enkesit büyük kenarının 5 katından daha fazla olması gerekir. Çubukların herhangi bir kesitine etkiyen
iç kuvvetleri, enkesitin ağırlık merkezinde etkiyen bir kuvvetle bir kuvvet çifti vektörü olarak gösterebiliriz. Ġç
kuvvetlerin bileĢkesi olan bu iki vektör, enkesite dik ve teğet doğrultulardaki bileĢenlerine ayrılabilir. N, S, Mb ve Me
ile gösterilen bu bileĢenlerden yalnızca birinin bulunması haline, basit mukavemet halleri adı verilir.

F1 F3 M
M Eğilme Me Burulma
F2 Momenti Momenti
s Mb
R N Eksenel
kuvvet
F5
F4
S R
Kesme Kuvveti
11
EKSENEL KUVVET -Akashi-Kaikyo Bridge from the air -

12
KESME KUVVETĠ

13
14
KESME KUVVETİ

15
16
Her bir bileĢen bir mukavemet halini gösterir. Bir kesitte bu tesirlerden bir kaçı bir arada bulunursa bu duruma
bileĢik mukavemet hali denir. Kullanılacak olan sağ-üçlü koordinat takımının x ekseni her zaman çubuk ekseni ile
çakıĢtırılacak, y ekseni yukarı, z ekseni ise okuyucuya doğru yönlendirilecektir.

Sağ Üçlü
Eksen (+) eksen
Takımı
x
yönleri

Kuvvet çifti vektörünün yönleri daima sağ-el kuralı ile belirlenecek ve kuvvet vektörleriyle karıĢmaması için uçlarında
çift ok gösterilecektir. Dik kesitte bulunan iç kuvvetlere kesit zor(lama)ları adı verilir. Her bir kesit zoru çubukta
farklı bir Ģekil değiĢtirme meydana getirir.
Rx eksenel kuvveti elemanın boyunu uzatmaya yada kısaltmaya çalıĢır. Eğer bu kuvvet kesim yüzeyinden uzaklaĢıyorsa
eksenel çekme, kesim yüzeyine doğru yönlenmiĢ ise eksenel basma kuvveti adını alır.
Ry, Rz kesme kuvvetleri komĢu malzeme parçalarını keserek birbirinden ayırmaya çalıĢır. Genellikle S harfiyle
gösterilir.
Mx burulma momenti veya tork elemanı kendi ekseni etrafında döndürmeye çalıĢır ve genellikle T harfi ile gösterilir.
My, Mz eğilme momentleri ise çubuğu bükmeye çalıĢır

17
 BileĢke kuvvetin BileĢke kuvvet çiftinin
eksenler eksenler
y doğrultusundaki y doğrultusundaki.
bileĢenleri bileĢenleri
My (Eğilme Momenti)

Ry Sy (Kesme Kuvveti)
Mx
x x
Rx Nx (Normal Kuvvet)
Rz T, Mb (Burulma Momenti)
Sz (Kesme Kuvveti)
Mz (Eğilme Momenti )
z
z
R  Rx i  Ry j  Rz k M  M xi  M y j  M zk
R  Ni  S y j  S z k M  Ti  M y j  M z k

Herhangi bir yapı elemanı kesit zorlarından bir veya bir kaçına veya tamamına aynı anda maruz kalabilir. Tasarımda her
bir kesit zoru ayrı olarak ele alınıp çözüm yapılır. Daha sonra bulunan sonuçların uygun Ģekilde birleĢtirilmesiyle nihai
çözüme ulaĢılır. Dolayısıyla kesit zorlarıyla kesit zorları kullanılarak bulunan gerilme ve birim Ģekil değiĢtirmelerin
hesaplanmasında kesim yöntemi ilk adım olarak karĢımıza çıkmaktadır.
Uygulamada bütün kuvvetler tek bir düzlem içinde etki ettiğinden (x-y düzlemi) problem büyük ölçüde basitleĢ-
mektedir. Düzlemsel problemlerde kesite etkiyen üç kesit zoru eksenel kuvvet N, kesme kuvveti Sy ve eğilme momenti
Mz dir. Bir düzlemin normal vektörünün koordinat ekseni ile aynı yönlü olması durumunda bu düzleme pozitif düzlem aksi
halde negatif düzlem denir. Newton’un üçüncü yasasına göre kesit zorları kesimle ayrılan parçalara eĢit ve zıt yönlü
olarak etkir. 18
 KESĠT TESĠRLERĠ ĠÇĠN POZĠTĠF YÖN KABULLERĠ
Bir düzlem, o düzlemden dıĢarıya doğru yönelen birim vektörle tarif edilir. Normalleri, koordinat eksenlerinin pozitif
yönleri ile çakıĢan düzlemlere sırasıyla +i, +j, +k düzlemleri denir. AĢağıda sol tarafta gösterilen ve normali +x ekseni
yönünde olan (+i) düzleme pozitif x düzlemi veya sağ kesit de denmektedir. Eksenel kuvvet, kesme kuvveti ve eğilme
momenti için pozitif düzlemde koordinat eksenleri yönündeki, negatif düzlemde ise koordinat eksenlerine ters yönlü
kuvvetler pozitif kabul edilecektir. Bu iĢaret kabulü çubukların yük etkisi altındaki davranıĢına adapte edilebilir.
Örneğin pozitif eksenel kuvvetler çubuk boyunu uzatır.
y y
+y/+j Sol kesit/
düzlemi My -x/-i Mz
düzlemi
Sz
Sy
N T x
x Mb N
+z/+k
düzlemi Sy
Sz
Sağ kesit/ z My
Mz +x/+i
düzlemi
M M
z
M M

-
+
Düzlem çubukta + S S
S S
iç kuvvetler

+ -
Düzlem çubukta –
N N iç kuvvetler N N
+ - 19
 MESNET TĠPLERĠ VE GÖSTERĠM ġEKĠLLERĠ

Aynı düzlemdeki yüklerin etkisinde bulunan yapı elemanlarının mesnet tipleri aĢağıda gösterilmiĢtir. Bu gösterim Ģekilleri
yapı elemanlarının SCD çizilirken kullanılır.
Hareketli mafsal, yapı elemanının bir doğrultudaki yer değiĢtirmesine ve dönmesine izin veren ancak belirli bir
doğrultudaki yer değiĢtirmeye engel olan mesnet tipidir.
Sabit mafsal, elemanın dönmesine izin veren ancak herhangi bir doğrultudaki yer değiĢtirmesine engel olan bir mesnet
tipidir. Sabit ve hareketli mafsallara basit mesnetler denir.
Ankastre yada sabit mesnet, elemanın yer değiĢtirmesine ve dönmesine engel olan mesnet tipidir. Dolayısıyla sabit
mesnetlerde hem momente hem de herhangi bir doğrultudaki kuvvete karĢı konur. Bu kuvvet yüzeye teğet ve normal
doğrultulardaki bileĢenlerine ayrılabilir.
Serbest cisim diyagramlarında her bir mesnetteki reaksiyon kuvveti (R) ve moment (M) gösterilir. Elemandaki iç
kuvvetlerin bulunmasına reaksiyonların belirlenmesinden sonra baĢlanır.

A) Hareketli Mafsal B) Sabit Mafsal C) Ankastre Mesnet

y y

x x

Rx  0
y
Mz  0 y Mz  0 y
Mz
x x x
Rx
Rx Ry
Ry 20
Ry
H
A
R
E
K
E
T
L
Ġ

M
A
F
S
A 21
L
S
A
B
Ġ
T
M BÜKREŞ’TE BİR ALIŞ-VERİŞ MERKEZİ, TEMMUZ 2004
A
F
S
A
L

22
Resim : inĢ. müh. Ertan Gazi Konuk
TASARIMDA BAġLICA ADIMLAR

Tasarımın ana amacı, yapı elemanlarının verilen yükleri göçmeksizin taĢıyabileceği ve kendisinden beklenilen
iĢlevleri yerine getirebileceği uygun malzeme, eleman Ģekil ve boyutlarının belirlenmesidir. Bu aslında bir
optimizasyon problemidir. Yukarıda sözü edilen amaçlara ulaĢmadaki etkinlik kullanılan malzeme ve yapım
maliyetinin minimum yapılmasıyla baĢarılır. Yük etkisindeki bir elemanın tasarımında aĢağıdaki hususlar
göz önüne alınmalıdır.
1. Elemanın kendisinden beklenilen iĢlevleri hangi durum(lar)da kaybedeceği belirlenmelidir.
2. Verilen yüklemeden oluĢacak gerilme ve birim Ģekil değiĢtirme durumu tespit edilmelidir.
3. Gerilme ve birim Ģekil değiĢtirme gibi önemli büyüklüklerin elemanda göçme oluĢturmaksızın alabileceği en
büyük değerleri belirlenmelidir.
4. Güvenlik katsayıları seçilmelidir.
Yukarıdaki iĢlem adımları, verilen problemin yapısına bağlı olarak uzayıp kısalabilir. Pek çok etkinin dikkate
alınması söz konusu olduğunda çoğunlukla bir deneme-yanılma iĢlemiyle tasarım sonuçlandırılır. Bu derste
eleman malzemesi ile geometrik boyutlar önceden seçilmiĢ olduğundan tasarım sırasında yalnızca dayanım
koĢulunun sağlanması üzerinde durulacaktır. Basit mukavemet hallerinin incelendiği bölümlerde
çıkartılacak formüller, uygun eleman boyutlarının seçiminde kullanılacaktır.
Elemanların tasarımında dikkate alınması gereken diğer hususlar da yükleme sonucu elemanda oluĢacak
deformasyonun hesaplanması ve burkulmadır. Bu konulara daha sonraki bölümlerde açıklık getireceğiz.

23
 Kullanılan Birim Sistemi Faktör Hece ĠĢaret
Kuvvet F N, kN 1012 Terra T
Uzunluk L mm, m 109 Giga G
Zaman t sn 106 Mega M
Alan A mm2, m2 103 Kilo k
Hacim V mm3, m3 102 Hekto h
Atalet Momenti I mm4, m4 10 Deka da
Mukavemet Momenti W mm3, m3
Faktör Hece ĠĢaret
Moment M Nm, kNm
10-1 Desi d
Gerilme ,  N/m2, N/mm2
10-2 Santi c
Elastisite Modülü E GPa
10-3 Mili m
Ġvme a m/sn2
10-6 Mikro 
ĠĢ-enerji W,U Joule
10-9 Nano n
10-12 Piko p
Pascal
1 Pa  N m 2 1 MPa  106 N m 2 10-15 Femto f
MPa  MN m 2 N mm2  10 6 N m 2  MPa 10-18 Atto a

24
ÇUBUK MUKAVEMETĠNĠN ESASLARI

Yapılar boyutları bakımından

1- Çubuklar (tel, halat, kablo, direk, kiriĢ, kemerler, Bir boyutlu taĢıyıcı cisimler
2- Levha, plak ve kabuklar (DöĢeme plakları, kubbe ve tonozlar)
3- Üç boyutlu yapılar (Ağrılık barajları)
Ģeklinde üç sınıfa ayrılabilir. Mukavemette yalnız çubuk Ģeklindeki cisimler incelenecektir. Çubuklar eksen ve dik
kesiti ile belirginleĢir. Eksen genel olarak bir uzay eğrisi olup, çubuğun büyük olan boyutunu temsil ederken dik
kesit ise kapalı bir eğri ile çevrelenmiĢ düzlem parçasıdır. Sabit kesitli, doğru eksenli çubuklara prizmatik
çubuklar denir. Çubuğa etkiyen dıĢ kuvvetler çoğu defa yayılı olup doğrultuları genellikle çubuk ekseninden geçer.
Eğer dıĢ kuvvetlerin tesir çizgileri çubuk ekseninden geçmiyorsa bu kuvvetler çubuk eksenine kuvvet çiftleri ile
birlikte taĢınır.

KESĠT ZORLARININ BULUNMASI

Kesit zorlarının bulunmasında aĢağıdaki yöntemler kullanılabilir.

1- Kesim yöntemi (STATĠK)
DıĢ kuvvetlerin etkisi altındaki sistemin mesnet tepkileri hesaplanır.
Eleman, süreksizlik gösterdiği noktalardan bölgelere ayrılır. Bu noktalar, tekil
yüklerin uygulandığı noktalar, yayılı yüklerin baĢladığı ve bittiği yerler ve çubuk
kesitinin değiĢtiği noktalardır.
Her bir bölgedeki kesit zorları yazılan denge denklemleri yardımıyla hesaplanır.
2- Ġntegrasyon yöntemi
Kesit zorlarına ait diferansiyel denge denklemleri, sınır koĢulları dikkate alınarak
çözülür.
25
YAYILI YÜKLER ETKĠSĠNDEKĠ DOĞRU EKSENLĠ BĠR KĠRĠġTE
KESĠT ZORLARININ DĠFERANSĠYEL DENGE DENKLEMLERĠ

Genellikle ekseni boyunca etkiyen yayılı yükleri eğilme dirençleri yardımıyla mesnetlerine aktaran bir boyutlu (en
kesit boyutları küçük, uzunluğu büyük olan) yapı elemanlarına kiriĢ adı verilir. ġimdi dıĢ yüklerle kesit zorları
arasındaki bağıntıları elde etmek istiyoruz. AĢağıda gösterilen basit kiriĢe x ve y eksenleri doğrultusunda qx ve
qy yayılı yükleri etkisin. qx ve qy sırasıyla x ve y eksenleri doğrultusunda etki eden yayılı yüklerin Ģiddetindeki
değiĢimi x koordinatına bağlı olarak ifade eden fonksiyonlardır. Yayılı yükler ve mesnet reaksiyonları altında
dengede olan kiriĢten dx kalınlıklı küçük bir parça çıkartılsın. Bütünü dengede olan çubuktan alınan bu küçük
parçanın da üzerine etkiyen yükler ve kesit zorları altında dengede olması gerekir. Alınan dx kalınlıklı parçanın
sağ yüzündeki zorlamaların sol yüzdeki zorlamalardan dN, dS ve dM kadar farklı olduğu kabul edilmiĢtir.
Eksenler doğrultusundaki denge denklemlerinden kiriĢe ait aĢağıdaki üç diferansiyel denklem bulunur.
y
y q y x  qydx

M S + dS
x
x
N o N + dN
1 2 qxdx
S M + dM
x dx
qx x  dx

F x 0  N  dN   N  qx dx  0 dN
 q x
dS
 q y
dM
 S
F  S  dS   S  q y dx  0 dx dx dx
y 0
dx dS d  dM  d 2M d 2M
M z 0 M  dM  M  q y dx
2
 Sdx  0  
dx dx  dx 
  2  q y
dx dx 2
 qy

26
KiriĢ diferansiyel denklemlerinin integrasyonu ile kesit zorları fonksiyonları belirlenebilir. Ġntegrasyon
sabitlerinin bulunmasında kesit zorlarının baĢlangıç değerlerinden yararlanılır. Ġntegrasyon yöntemi özellikle
yayılı yük fonksiyonlarının verildiği hallerde kolaylık sağlar. Önceki sayfada çıkarttığımız diferansiyel
denklemleri belirli iki nokta arasında mesela 1 ve 2 noktaları arasında integre edersek aĢağıda gösterilen
ifadeler elde edilir. Bu ifadelerin sağ taraflarındaki integrallerin fiziki anlamları sırasıyla negatif iĢaretle söz
konusu noktaların arasındaki yayılı yük fonksiyonlarının altında kalan alan ile yine negatif iĢaretle kesme kuvveti
diyagramının altında kalan alan olarak söylenebilir. Söz konusu denklemlerin sol tarafları ise sırasıyla her bir
kesit zorundaki değiĢimi vermektedir.
2
dN
  qx N 2  N1    qx dx  YFAKAx Yayılı yük fonksiyonu altında kalan alan
dx 1
2 Yayılı yük fonksiyonu altında kalan alan
dS
 q y S 2  S1    q y dx  YFAKAy
dx 1
2 Kesme kuvveti diyagramı altında kalan alan
dM
 S M 2  M 1    S y dx   KKDAKA y
dx 1
Py
KĠRĠġE TEKĠL YÜK VE MOMENT ETKĠMESĠ HALĠ S2
M1 M
Kesit zorlamalarına ait diferansiyel denge denklemleri N2 x
bulunurken göz önüne alınan çubuk parçası üzerinde
herhangi bir tekil kuvvet yada kuvvet çifti etkimediği Px
N1 M2
düĢünülmüĢtür. Eğer tekil kuvvet ve kuvvet çiftleri
varsa kuvvet zorlarında süreksizlik olacaktır. S1
Herhangi bir kesitte x ve y eksenleri doğrultusunda Px
ve Py tekil kuvvetleri ile bir M momenti etkisin. N 2  N1   Px
Tekilliğin olduğu yerden alınacak bir eleman üzerinde S 2  S1   Py
denge denklemleri yazıldığında yandaki bağıntılara
ulaĢılır. M 2  M 1  М 27
ÖRNEK 1
ġekildeki konsol kiriĢin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve
10 kN moment fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.
2m
6 kN 10
6 10 6 10 6 10
100

A C B 10 20 20
16
4m 6m
0 x4
Sy [kN] 6 F y 0
6  S y  x   0 S y  x   6kN
M
16 o
N

6 +
x S
M o 0
+
x 6 x  M z x   0 M z x   6 x

100 [kNm]
4  x  10
M F y 0 S y  x   16kN
N
24 _ o 100
4 S 10-x 16

M M z x   1610  x   100
_
Mz x
x
o 0

28
 ÖRNEK 2 ġekildeki kiriĢin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve moment
fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.
y
qy=-q F  0  R  0
x
A
x RyB  q
L
2
F  0  R  R
B
A x y
A
y
B
y  qL
Rx A
L
Ry A qyL
Ry B
A
z
L
 M  0  R L  qL 2  0
B
y
RyA  q
L 2
d 2 M z x  dM z  x 
Sy [kN] 2
  q    S y  qx  c1
dx dx
qy L x2
2 M z x   q  c1 x  c2
+ 2
x
_ Sınır ġartları (Mesnet ġartlarından)

M z x  x  L  0  c1  q
L
qy L M z x  x 0  0  c2  0
2
2
x2
M z x   q  q x
L L
S  x   qx  q
(-)
Mz
+ x 2 2 2
(+)
q y L2 Maksimum Moment ve Yeri
[kNm]
8

S  x   0  M max
L L2
qx  q  0  x  L M max L q
2 2 x
2 8
29
 ÖRNEK 3 ġekildeki konsol kiriĢin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve
moment fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.
y
qy=-(2x-2)
6 kN 6kN/m 0  x  1bölgesi
A B dS
x  0  S  c1  x  0; S  6   c1  6; S  6kN
dx
dM
 6  M  6 x  c2  x  0; M  0   c2  0; M  6 x kNm
11 kN 4 kN
1m 3m
dx
Sy [kN] 1  x  4 bölgesi
dS  x 1 
6    2  2 x   S  x 2  2 x  c1
   c1  4; S  x  2 x  4
2
4 dx  S  5 
+
+ dM x
3
x 4  32
x   x  2 x  4  M    x 2  4 x  c2 
2
  c2   ;
_ dx 3  M  0 3
Teğet yatay x
3
32
5
M    x2  4x 
6 3 3
_ veya AB bölgesi
Mz x
[kN]m + d 2M dM x3
 qy    2 x  2   x 2  2 x  c1 M    x 2  c1 x  c2
1,49 dx 2 dx 3
dM  x 1 
 S S   x 2  2 x  c1;    c1  4 S  x2  2x  4
dx  S  5 
x3  x 1  32 x3 32
M    x 2  4 x  c2 ;    c2   M    x2  4x  30
3  M  6  3 3 3
ÖRNEK 4 ġekildeki basit kiriĢin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve moment
fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz. Nümerik uygulama L=7 m. q0=10 kN/m

x 
q( x)  q0 sin  
y  l 
q0l x 
S ( x)   cos  
A B   l 
x
10*7  
R L R S ( x)   cos  x
 7 
x 
l l
1 1 q0l
Fy  0 R   q( x).dx   q0 sin   dx 
20 20  l  
q0l 2 x 
dS x  q0l x  M ( x)  sin  
dx
 q ( x)  q0 sin  
 l 
 S  

cos    c1
 l 
2  l 
q0l x 
q0l 10*7 2  
x  0; S  

c1  0  S  

cos  
 l 
M ( x)  sin  x 
 2
7 
dM q0l x  q0l 2 x 
 S  cos    M  sin    c2
dx   l  2  l 
q0l 2 x 
x  0; M  0 c2  0  M  2 sin  
  l  31
 x S M
x 
q( x)  q0 sin  
0 -22,2817 0
 l  0,5 -21,72305 11,04761
y 1 -20,07511 21,54125
1,5 -17,42051 30,95471
2 -13,89238 38,81597
2,5 -9,667615 44,73082
A B 3 -4,958076 48,40267
x 3,5 8,18E-05 49,6474
4 4,958236 48,40259
R L R 4,5 9,667762 44,73066
5 13,8925 38,81574
25 5,5 17,42061 30,95442
20 6 20,07518 21,54092
15 6,5 21,72309 11,04726
10
7 22,2817 -0,000365
5
Seri 1
0
Seri 2
-5 0 1 2 3 4 5 6 7 8

-10


-15
-20 10*7 
-25 S ( x)   cos  x
60
 7 
50

40

10*7 2  
M ( x) 
30
Seri 1 sin  x
20
2 7 
10

0
0 1 2 3 4 5 6 7 8 32
-10
  2 x 
Ödev sorusunun çözümü y q( x)  q0 sin  
 l 
ġekildeki çıkmalı kiriĢin mesnet tepkilerini
hesaplayıp, Kesme kuvveti ve moment
B
fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.
A C
Nümerik uygulama L=7 m. q0=10 kN/m
x

L L/2
0 xl 20

 2 x  q0l
15
ql
S ( x)   0 cos   10
2  l  4 5

l  x  1.5l 0 Seri 1

S
-5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Seri 2
ql  2 x  q0l
S ( x)   0 cos  
-10

2  l  2 -15
-20

0 xl -25
x
q0l 2  2 x  q0l
M ( x)  sin   x
4 2  l  4 x
-50
l  x  1.5l
-40
q0l 2  2 x  q0l 3 q0l 2
M ( x)  sin   x -30
4 2  l  2 4 
Moment

Seri 1
-20
Seri 2

-10
0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
0
33
10
 ÖRNEK 5 ġekildeki çıkmalı kiriĢin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve
moment fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.

y 0  x  10 bölgesi
2,5
qy   x x2
24 2,5kN/m dS y 2,5 2,5 2 x0 Sy  x 
 x  Sy  x  c1  c  0 19, 2
x dx 24 48 S y  0 1
A B
dM z 2,5 2 2,5 3 x0  x3
 x  Mz   x  c2  c  0
M z  0 2 M z x   
10 m 14 m 8m dx 48 144 57,6
11,43 kN 38,57 kN
10  x  24 bölgesi
Sy [kN] dS y x  10 
18,57 2,5 2,5 2
 x  Sy  x  c3   c  11, 43
5,208 S y  6, 22 3 x2
Sy  x 
dx 24 48
 11, 43
+ + 19, 2
x
-
- dM z 2,5 2 2,5 3
6,22  x  11, 43 M z   x  11, 43 x  c4
dx 48 144
20
80 x  10 
 c  114,3 x3
Mz [kNm] M z  17,36  4 M z x     11,43x  114,3
17,36 57,6
24  x  32 bölgesi
- 1,42 -
x dS y x  24 
 2,5  S y  2,5 x  c5   c  80 S y  x   2,5x  80
10  x  24 dx S y  20 5
S y  0  x  14,81 m
M z 14,81  1, 41 dM z x  24  M z x   1,25x 2  80 x  1280
 2,5 x  80  M z  1,25 x 2  80 x  c6  c6  1280
dx M z  80
34
Ġki ya da daha fazla çubuğun (kiriĢ elemanının) uçlarından rijit Ģekilde
birleĢtirilmesiyle oluĢturulan taĢıyıcı sistemlere çerçeve denir. Çerçeveyi y
oluĢturan elemanlar çeĢitli doğrultularda uzanırlar. Tek katlı tek açıklıklı C
çerçevelere portik adı verilmektedir. Sanayi yapılarında sıkça karĢılaĢılan x
portiklerin açıklığı 26-30 metre civarındadır. Yan tarafta bir sanayi y
yapısının taĢıyıcı sistemi Ģematik olarak gösterilmiĢtir. Çerçeve
x

elemanlarına ait kesit zorları, elemanlara ait eksen takımları kullanılarak D

belirlenir. Genelde elemanlara çerçevenin içinden bakılarak elemanın sol

y
B
ucuna koordinat takımının merkezi yapıĢtırılır. x ekseni eleman ekseni ile
x

çakıĢtırılır. y ekseni (bakıĢ yönünde) yukarı doğru, z ekseni de kağıt x

düzlemine dik doğrultuda ve okuyucuya yönelecek biçimde gösterilir. ġimdi y
A E
yatayla α açısı yapan bir elemanın herhangi bir kesitindeki Kesme kuvveti
(S) ile Normal kuvvet (N) yi kolayca hesaplamak üzere iki bağıntı çıkaralım.

N
Yatayla herhangi bir α açısı yapan çubukta göz önüne alınan kesitin
S solunda kalan parçadaki (yapıdaki) Yatay ve DüĢey doğrultudaki
 bileĢke kuvvetler Y ve D olarak belirlendiğinde söz konusu
Pozitif S ve N kesitteki kesme kuvveti S ve normal kuvvet N; y ve x doğrultula-
kesit tesirleri rında yazılacak toplam kuvvet sıfır denklemlerinden hesaplanabilir.

Y
F
Pozitif Y ve D
kuvveti 0 S  Y *sin   D cos   0
 y

 D F x 0 N  Y *cos   D *sin   0
x
y  S  Y *sin   D cos 
N   Y *cos   D *sin  
35
 ÖRNEK 6 80 kN ġekildeki çerçevenin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti
ve moment fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.
B C
D Mesnet tepkilerini M A
 0  C y  82,5 kN 
40 kN/m

z
82,5 kN 3m hesaplamak için
36,8°
yapının tamamında
denge denklemleri
F x  0  Ax  120 kN 
A
yazılırsa,
120 kN
4m 2m 2m
M C
z  0  Ay  2,5 kN 
2,5 kN

Önceki sayfada çıkartılan iki bağıntıyı kullanarak yüklemede veya elemanların S  Y *sin   D cos 
doğrultusunda değiĢme olan kritik noktalardaki zorlamaları hesaplayalım. N   Y *cos   D *sin  

A noktasının Sağı B noktasının Solu

S
N
SBL  2,5  0,8  2 kN
S S A  120  0,6  2,5  0,8  70 kN
N B
Y=0 N BL   2,5  0,6  1,5 kN
M =0 N A    120  0,8  2,5  0,6   97,5 kN M =170
Y=-120 kN D=-2,5 kN M BL  120  3  120 1,5  2,5  4  170 kNm
MA  0
D=-2,5 kN

B noktasının Sağı D noktasının sağı

S=2,5 kN S=82,5
S  2,5 1  2,5 kN
R
B
SDR  82,5 kN
Y=0 kN N=0 N
N BR  2,5  0  0 1  0
B Y=0
D
M=170
M=165 N DR  82,5  0  0 1  0
D=-2,5 kN M  170 kNm
R
B
D=-82,5 36
M DR  120  3  120 1.5  2,5  6  165 kNm
 80 kN
Bundan önceki problemlerdeki (tekil veya yayılı) yükler ya
elemanın sol ucuna yapıĢtırdığımız x, y eksenleri doğrultusundaki B C
bileĢenleri cinsinden verilmekteydi ya da söz konusu eksenler D

40 kN/m
doğrultusundaki bileĢenlerine kolayca ayrılabilmekteydi. Bu 82,5 kN 3m
36,8°
problemdeki 40 kN/m lik düĢeyde düzgün yayılı yükün AB y x
elemanının A ucuna yapıĢtırılan x ve y eksenleri doğrultusundaki A
iki bileĢene ayrılması (diğer bir ifade ile qx , qy yük fonksiyon- 120 kN
larının belirlenmesi) gerekir. 4m 2m 2m
2,5 kN

kN
kN 72 2
72 kN
+
96
40 kN/m

120 kN B B B
Sy [kN]
y y x -
kN x
96 70
A A A
qy=-72/5 qx=96/5
=-14.4 kN/m =19.2 kN/m 170
170.14
AB elemanı 0  x  5 m
dN dN
 qx  19.2  N  19.2 x  c1  x  0; N  97.5   c1  97.5 +
dx dx
N  19.2 x  97.5 kN Mz [kNm]
dS dS
 q y  14.4  S  14.4 x  c2  x  0; S  70   c2  70 1,5
dx dx
S  14.4 x  70 kN
97,5
dM dM
 S  14.4 x  70  M  7.2 x 2  70 x  c3  x  0; M  0   c3  0 +
Nx [kN]
dx dx
M  7.2 x 2  70 x kNm 37
BC elemanının ortasına etkiyen 80 kN lık bir tekil kuvvet bulunmaktadır. y 80 kN
Dolayısıyla D noktasından önceki ve sonraki kesit zoru fonksiyonları
C
birbirinden farklıdır. Öncelikle koordinat takımını elemanın sol ucu olan B
x
B noktasına yapıĢtırarak, x koordinatının 0 ile 2 m. arasında değiĢtiği D

40 kN/m
BD kısmında geçerli olan kesit zorları fonksiyonlarını belirleyelim. Kesit 36,8°
82,5 kN 3m
zorlarının x=0 daki baĢlangıç değerlerini daha önce çıkartılan S ve N
bağıntıları ile belirlemiĢtik. ġimdi aynı değerleri kesim yöntemi ile A
hesaplayalım. BC elemanında qx , qy yük fonksiyonlarının her ikisi de 120 kN 4m 2m 2m
sıfırdır. 2,5 kN
S
B M
1,5
N  Fx  0  N  0 Sıfır
40 kN/m

36,8° 3m  F  0  S  2.5 kN
y
97,5
+
A  M  0  M  120*1.5  2.5* 4  120*3  0 Nx [kN]
82,5
120 kN M  170 kNm
4m +
2,5 kN 2,5
2
+
BC elemanı 0  x  2 m BC elemanı 2  x  4 m
+
dN dN
  qx  0  N  c1 dN
  qx
dN
 0  N  c1
dx dx dx dx Sy [kN]
 x  0; N  0   c1  0 N  0 kN  x  4; N  0   c1  0 N  0 kN -

dS dS dS dS 70
 q y  0  S  c2  q y  0  S  c2
dx dx dx dx 170.14
170 165
 x  0; S  2.5  c2  2.5 S  2.5 kN  x  4; S  82.5  c2  82.5 S  82.5 kN +

+
dM dM dM dM
 S  2.5  M  2.5 x  c3  S  82.5  M  82.5 x  c3
dx dx dx dx Mz [kNm]
 x  0; M  170   c3  170  x  4; M  0   c3  330  M  82.5 x  330 kNm 38
M  2.5 x  170 kNm
 Örnek 7 ġekildeki çerçevenin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme kuvveti ve moment
y
150 kN 153 kN fonksiyonlarını bularak diyagramlarını çiziniz.
10kN/m Sy B=-9
2,567
AB elemanı
B 30 kN kN M = -390 kNm
dS y
 q y  0  S y  c1  78 kN S y  78 kN
x
N =-61,03 kN
5m C dx

8 kN/m
x

y
dM M  78x
y

A  78  M  78 x  c2
x

78 kN4 m 6m dx
78 kN
D 78,8 kN
dN
 qx  0  N  c3 N  78,8 kN
dx
78,8 kN
15 m BC elemanı
71,2 kN dS y
   10   S y  10 x  c1 S y  10 x  92,567 kN
-
dx
-
61,03 dM
 10 x  92,567  M  5 x 2  92,567 x  c2 M  5x 2  92,567 x  390
78,8 N [kN] dx
71,2 -
dN N  61,03 kN
 qx  0  N  c3
dx
- 60,43 N =-71,2 kN
+ CD elemanı
78 + 92,567
S=-48 kN

48
- dS y
M = -144 kNm  8  S y  8 x  c1 S y  8x  48 kN
S [kN] dx
8 kN/m

390 38 dM
 48  8 x  M  4 x 2  48 x  c2 M  4 x 2  48x  144
48 kN

- +
-
dx
390
dN N  71,2 kN
144 -  qx  0  N  c3
144 dx
M [kNm] -

39
71,2 kN
Örnek 8 A ve B noktalarından mesnetli bir çıkmalı kiriĢin kesme kuvveti diyagramı
Ģekilde gösterilmiĢtir. Yükleme durumunu belirleyip eğilme momenti diyagra-
Sy [kN] mını çiziniz.
20 kN
Kesme kuvveti diyagramındaki her zıplama, o noktada bir tekil kuvvetin
+ bulunması anlamına gelir. Dolayısı ile A mesnet reaksiyonunun 10 kN, B
A B C x deki mesnet reaksiyonunun da 24 kN olduğunu düĢünebiliriz. Ayrıca çıkma
-
-
ucunda 4 kN lık bir tekil kuvvet etkimektedir. A-B arasında kesme kuvveti
2o Parabol 4 kN
A‟daki teğet diyagramının 20 olması bu noktalar arasında 10 bir yayılı yük fonksiyonunu
yatay değil
10 kN akla getirmektedir. Yine kesme kuvveti diyagramının A noktasındaki
3m 1m teğetinin yatay olmaması bu noktadaki yayılı yük Ģiddetinin sıfırdan farklı
olduğunu, teğet eğiminin A dan B ye gittikçe artması yayılı yük Ģiddetinin
de büyümekte olduğunu gösterir. B ve C noktaları arasında kesme kuvveti
4 kN diyagramının sabit olması (eğim sıfır) bu noktalar arasında yayılı
yüklemenin olmadığına iĢaret etmektedir. ġimdi sözünü ettiğimiz yükleme
durumunu sembolik olarak yandaki Ģekil üzerinde gösterelim.
A B C
10 kN 24 kN
Trapez yayılı yük, biri q1 Ģiddetinde düzgün yayılı diğeri q2 Ģiddetinde
üçgen yayılı iki ayrı yüklemeye ayrılıp kiriĢin tamamı için yazılacak iki
q2 4 kN denge denkleminden q1 ve q2 yük Ģiddetleri kolayca hesaplanabilir.
q1

 M  0  1,5  q  2  3  q 1,5  16  24  3  0
A B
A 2 1 q1  2,67 kN / m
q2  14,67 kN / m
 F  0  1,5  q  3  q  4  34  0
10 kN 24 kN
y 2 1
22 kN
14,67 ? 
M
4 kN
A  0  4  4  24  3  22  2  8 1,5  0
8 kN 2.67
? 

10 kN 24 kN F y  0  22  8  10  24  4  0 40
 A ve B noktaları arasındaki yayılı yük fonksiyonu belirlendikten sonra
y 14.67
kN/m
4 kN integrasyon yöntemi ile kesme kuvveti ve eğilme momenti fonksiyonları
hesaplanıp diyagramları çizilir.
B
A 14.67
x 2.67 kN/m
C
q y ( x)  2.67  x
0  x  3 bölgesi 3

dS y 4,89 2
 2, 67  4,89 x  S y  2, 67 x  x  c1
Sy [kN] 20 kN dx 2
x  0  S y  10  c1  10
+
A B C x
- - S y  2, 445x2  2,67 x  10
2o Parabol 4 kN
A‟daki teğet
10 kN yatay değil dM z 2, 445 3 2, 67 2
 2, 445 x 2  2, 67 x  10  M z   x  x  10 x  c2
3m 1m dx 3 2
x  0  M z  0  c2  0

Mz [kNm]
4 kNm
M z  0,815x3  1,335x 2  10 x

-
x Maksimum momentin yeri, Kesme kuvvetinin SIFIR olduğu yerdir.
+
x1  1,55 m 
9,26 kNm S y  0  2, 445 x 2  2, 67 x  10  0
x2  -2,641m X
M z x  1,55  0,815  1,55  1,335  1,55  10  1,55  9,26 kNm
3 2

41
 ÇalıĢma Soruları

ġekildeki çerçevenin mesnet tepkilerini hesaplayıp, Kesme A ve B noktalarından mesnetli bir çıkmalı kiriĢin kesme
kuvveti ve moment fonksiyonlarını integrasyon yöntemiyle kuvveti diyagramı Ģekilde gösterilmiĢtir. Yükleme
bularak diyagramlarını çiziniz. durumunu belirleyip eğilme momenti diyagramını çiziniz.

y
80 kN
A B C
B x
y
40 kN/m

3m 1m
x

3m
36,8°
x 4m
y
A
C Sy [kN] 12 kN
B‟deki teğet
yatay değil

4m 3m +
A B C x
-
-
2o Parabol 3 kN

18 kN
3m 1m

42
 GERĠLME
Mühendislerin yük etkisi altındaki bir elemanın davranıĢını tanımlamakta kullandığı iki kavram;
Gerilme ve Birim ġekil DeğiĢtirme
dir. Gerilme ve bileĢenlerini tanımlamakta kesim metodunu kullanıp, eksenel kuvvetten oluĢan normal gerilme ile
ortalama kayma gerilmesinin bulunuĢu üzerine duracağız. Sonra, öğrendiklerimizin çeĢitli problemlerde nasıl kullanıldığı
açıklanacak eksenel yüklü çubukların ön boyutlandırılması ve emniyet gerilmesi incelenecektir.
TANIM : GERĠLME

Neden normal ayakkabı ile kara gömülen, bata çıka adım atabilen biri hedik
giydiğinde yeni yağmıĢ kar üzerinde bile batmadan rahatça yürüyebilmektedir?
Nedeni birim alana gelen ağırlığın ikinci durumda azalması olarak söylenebilir.
Kuvvet etkisinde dengede olan bir elemanın içindeki herhangi bir noktadaki iç
kuvvetin Ģiddetine yani birim alana düĢen iç kuvvete gerilme adını veriyoruz.
Gerilme birimi Pascal’dır Uygulamada daha çok MegaPascal (MPa) kullanılır.

N Pascal

m2  Pa  Hedik
Gerilme ( ;  )
Fy Fx N

MegaPascal
mm 2  MPa 
A
O yandaki Ģekilde dengede olan bir cisimden kesilerek alınan bir parçanın
kesim düzlemi üzerinde alınan herhangi bir o noktası ve bu nokta
Fz civarındaki A alanı ile bu alana etkiyen F iç kuvveti gösterilmiĢtir. O
noktasına yapıĢtırılan koordinat takımının x ekseni kesim düzlemine dik
Fx olan doğrultu ile çakıĢtırılmıĢtır. 43
 F iç kuvvetinin eksenler doğrultusundaki bileĢenleri sırasıyla Fx , Fy , Fz olarak bilinsin. Bu gerilme
bileĢenlerini A alanına bölerek A sıfıra giderken limiti alınırsa her bir eksen doğrultusundaki gerilme bileĢeni
tanımlanmıĢ olur. Yüzeye dik doğrultudaki gerilmeye normal gerilme adı verilip σ (sigma) harfi ile gösterilirken,
kesim yüzeyi içindeki gerilmelere de kayma gerilmesi denir ve τ (tau) harfi ile gösterilir. Her gerilme bileĢenine
eklenen iki indisden birincisi kesim düzleminin normalinin doğrultusunu, ikinci indis ise gerilme bileĢeninin kendi
doğrultusunu belirtir. Örneğin τxz normali x ekseni olan düzlemde z ekseni doğrultusundaki kayma gerilmesidir.

 F  dF
Fy Fx  xx   x  lim  x   x
A 0
 A  dA
 Fy
 dFy
A  xy  lim  
O A 0
 A dA
Fz  F  dF
 xz  lim  z   z
Fx
A 0
 A  dA

Gerilme;
P3
a) iç kuvvetin (F) noktadan noktaya değiĢmesine bağlı olarak değiĢir.
b) F’nin etkidiği noktadan geçen düzlemin doğrultusuna da bağlı olarak değiĢir.
P
Bir noktadaki gerilmenin tam olarak tanımlanması için o noktadan geçen bütün
düzlemlerdeki (sayısı sonsuz) gerilmelerin verilmesi gerekir. Örneğin yandaki
Ģekilde gösterilen ve o noktasının bulunduğu yerden çıkartılan dört yüzlünün üç
yüzündeki iç kuvvetler verilmiĢ ise dördüncü yüzdeki iç kuvveti ya da gerilme P2
durumunu yalnızca denge denklemleri yardımı ile bulmak mümkündür.

P  f P1 , P2 , P3  P1
44
 Gerilmenin BileĢenleri
Bir noktadan geçen sonsuz sayıdaki düzlemin her birindeki gerilmenin diğer bir deyiĢle GERĠLME HALĠ’nin
belirtilmesi için o noktadan geçen üç dik düzlemdeki gerilme bileĢenlerinin verilmesi yeterli olur.
Düzlemler o noktadan geçen eksenlere dik olarak seçilirse sonsuz küçük boyutlu bir kübik eleman elde ederiz.
Gerilmelerin elemanın yüzlerine yayılı ve O ve O’ noktasındaki gerilmelerin eĢdeğer olduklarını düĢünüyoruz.
Gerilmeler her düzlemin merkezinde bir vektörle gösterilmiĢtir. Bir noktada üç dik düzlemdeki toplam 9 gerilme
bileĢeni ile verilen gerilme hali gösterimine GERĠLME TANSÖRÜ denir.

 x  xy  xz  Gerilme tansörünün her bir satırında yalnızca belirli bir

  düzlemdeki gerilme bileĢenleri sıralanırken her bir
T   yx  y  yz  sutunda ise belirli bir koordinat ekseni doğrultusundaki
 zx  zy  z  gerilmeler gösterilmektedir.
  Skaler büyüklüklerin tarif edilmesinde bir rakam ve
birimin verilmesi yeterli olurken vektörel büyüklüklerin
y anlaĢılmasında bir rakam ve birim yeterli olmamaktadır.
Örneğin bir yer değiĢtirmenin 5 m olduğu söylemek
yz cismin son konumu hakkında hiçbir bilgi vermez.
yx Yapılması gereken Ģey cismin baĢlangıç konumuna bir
zy eksen takımı yapıĢtırmak ve yer değiĢtirmenin 3 m., 4
O z xy m., 0 m. gibi bu eksenler doğrultusundaki üç bileĢenini
x xz zx
dy
vermektir. Verilen bu üç parametre ile cismin son
konumu tam olarak tarif edilmiĢ olur. Bir noktadaki
x gerilme hali ile daha sonra göreceğimiz bir noktadaki
zx xz birim Ģekil değiĢtirme hali hep tansörel büyüklükler
y
z zy olup dokuz bileĢeni verilmeden tam olarak anlaĢılamayan
xy O büyüklüklerdir.
yx yz
dz
.
x dx
z y 45
 Kayma gerilmesinin özelliklerinin bulunması için denge denklemlerini yazalım.

F x  0;  F  0;y F  0 z Otomatik olarak sağlanır

Mz  0   dzdxdy   dzdydx  0

yx xy

 xy   yx DĠK DÜZLEMLERDEKĠ KAYMA GERĠLMELERĠ EġĠTTĠR.

M x 0  yz   zy M y 0  xz   zx

bulunur. ĠĢaret kabulü, düzlemin normali ile gerilmenin yönünün her ikisinin de pozitif veya negatif olması durumunda
gerilme POZĠTĠF kabul edilir. ġimdi gerilme halinin xy düzlemi üzerindeki izdüĢümünü alalım (+z yönünden
bakıldığında).

 x ,  y , xy  0  z ,  xz , yz  0 y y
xy xy
 x x x x x
x 0 0
x  x 0 0  0  xy 0  x  xy 0
T   0 0 0 T   0  y 0 T   yx 0 0 T   yx  y 0
 0 0 0  0 0 0  0 0 0  0 0 0

y y
Tek eksenli, (bir boyutlu)
Gerilme Hali Ġki eksenli Gerilme Hali Tam Kayma Hali
Düzlem Gerilme Hali
(Yalnızca normal gerilme varsa) (Ġki tane normal (Yalnızca Kayma
gerilme varsa) gerilme varsa)
46
Ekseni Doğrultusunda Kuvvetlerle Yüklü Doğru Eksenli Çubukta Eksenel Normal Kuvvetler

Bu durumda eksenel normal kuvvet ve uzama veya kısalma söz konusudur.

ÖRNEK 1 ġekilde görülen yükler etkisindeki alüminyum çubuğun eksenel kuvvet diyagramını çiziniz.

3P P 4P 2P Yük Diyagramı
A B C D
L/4 L/2 L/4

AB arası; 3P
A
N(x)

BC arası; 3P P N(x) Serbest Cisim Diyagramları

A B

CD arası; N(x) 2P
D

2P
P
+
x
Eksenel Kuvvet Diyagramı
-
-
2P

3P
47
Çubuk boyuna ekseni doğrultusunda birkaç eksenel kuvvetle yüklü ise eksenel normal kuvvetler kesitten kesite değiĢir. Bu
amaçla öncelikle eksenel normal kuvvet diyagramı çizilmelidir. Bunun için;.
•Öncelikle reaksiyonlar hesaplanır.
•Yüklemede değiĢme olan her bir bölgede (yükte süreksizlik olan her bir bölgede) ayrı bir kesim yapılarak o bölgedeki eksenel
normal kuvvet, denge denklemi yazılarak hesaplanır.
•Eksenel kuvvet diyagramı çizilir.
Diyagramın kapanması hesaplamaların doğruluğunu kontrol etmek için kullanılabilir.

NORMAL GERĠLME

Cismin herhangi bir kesitindeki gerilme, sabit Ģiddete veya düzgün yayılı ise buna basit gerilme adı verilir.Yük taĢıyan
elemanların çoğunun düĢünülen bir kesitindeki iç kuvvetler ya eksenel kuvvettir ya da kesme kuvvetidir. Örneğin kablolar,
kafes kiriĢ elemanları, eksenel yüklü çubuklarda eksenel normal kuvvet, iki çubuğu birleĢtiren cıvata, pim ve perçinlerde ise
kesme kuvveti söz konusu olduğundan normal gerilme ile kayma gerilmesini hesaplamakta doğrudan gerilmenin tanımını ve
denge denklemlerini kullanmak mümkündür.
Gerçek gerilme yayılıĢını bulmak için Ģekil değiĢtirmeleri dikkate almak gereklidir.

Eksenel kuvvetle yüklü prizmatik bir çubuk düĢünelim.

I I-I kesitinden kesip ayırırsak;

Çubuk ekseni ile 90o’lik
P P açı yapan I-I kesitini I
h
düĢünelim. Kesim P
yüzeyindeki gerilme
I
P Ģekilde düzgün yayılı 
olarak gösterilmiĢtir. I
b A  bh
Bu enkesitteki üniform gerilmenin değeridir. Bunun için;

F yatay  0 P   A 

P enkesitin ağırlık merkezinden uygulanmalı
Çubuk doğru eksenli, yapıldığı malzeme homojen olmalı
 Kesim düzlemi çubuk uçlarından uzak olmalı
P Ġle verilen üç kriterin sağlanması gerekir.
Eksenel Çekme
 gerilmesi
1. kriter sağlanmaz ise moment oluĢur gerilme enkesite 48
A düzgün yayılmaz.
ÇATAL UÇ ÖRNEĞĠ

49
Resim: Dr. Ahmet Necati YELGĠN Resim: Dr.EĢref ÜNLÜOĞLU
ÇATAL UÇLU BĠRLEġĠMLER

Çatal uçlardan pime kuvvetin aktarılması yarım silindirik bir yüzey üzerinden diğer bir deyiĢle temas yüzeyi aracılığı ile
gerçekleĢmektedir. Eğer bir kuvvet yarım silindirik bir yüzey üzerinden bir elemandan baĢka bir elemana aktarılıyorsa söz
konusu yüzeyde oluĢan gerilmelere ezilme gerilmesi adı verilir. (Makine mühendisliğinde ise bu gerilmeye yatak gerilmesi
denilmektedir.) Gerçekte düzgün yayılı olmayan ezilme gerilmeleri kuvvetin pim çapı x levha kalınlığından oluĢan yarım silindirik
yüzeyin iz düĢüm alanına bölünmesiyle hesaplanır.

d
P Çatal uç
P/2 t
b c
C A=d*t
b c

Pim P
b t
A
Temas yüzeyi ve P/2 A=d*t
P ezilme gerilmeleri Çatal uçlardaki kuvvetin pime aktarılması

50
 P
EZĠLME GERĠLMESĠ

t1

t t t P
2td
B b c b c
b c Pim
C d S S
b c b c b c
P P
t1d t1d
A Çatal uçlardaki ezilme gerilmesi B Çubuğundaki ezilme gerilmesi
b
P P
l  l 
2td t1d
P
51
 ORTALAMA KAYMA GERĠLMESĠ

Kayma gerilmeleri, uygulanan kuvvetlerin cismin

P bir parçasının komĢu parçalara nazaran kesme
b c eğiliminde olması halinde ortaya çıkar. Çatal
uçlu birleĢimdeki pim, eksenine dik
d doğrultudaki kesme kuvvetinin etkisiyle b-b ve
t1 c-c kesitlerinden ayrılmaya karĢı koymaktadır.
b c Pim Pimin bütünü dengede olduğuna göre ayrılma
yüzeylerinin her birinde P/2 kesme kuvvetleri
oluĢmaktadır. Kayma gerilmelerinin uygulanan
t t P/2 P/2 kuvvete paralel düzlemlerde oluĢması halinde
direkt kesme hali denir.

B
b c b c
C C Normal gerilmenin tersine kayma gerilmeleri
c düzgün yayılmazlar, pimin aktardığı kuvvetin,
b c b kesilen pim alanına bölünmesiyle bulunan değer
ortalama kayma gerilmesini verir.
P
P/2 P/2
A b c P P
b  ort  
C Akesilen d2
2
b c 4
P
P 52
 PERÇĠNLĠ ve
CĠVATALI
BĠRLEġĠM

KĠRĠġ EKĠ KOLON EKĠ

ALIġ-VERĠġ MERKEZĠ BÜKREġ PROCTER-GAMBLE GEBZE

53
Resim : inĢ.müh. Ertan Gazi Konuk Resim : inĢ.Yük müh. Bora Karakurt
 Resim : inĢ.Yük müh. Bora Karakurt

54
Resim : inĢ.Yük müh. Bora Karakurt Resim : inĢ.Yük müh. Bora Karakurt
Çelik yapı elemanlarının birleĢtirilmesinde perçin, bulon (cıvata) veya kaynak kullanılır. Perçin, küre takkesi bir baĢ ve
hafif konik gövdeden oluĢan bir birleĢtirme elemanıdır. Kızıl renk alıncaya kadar ısıtılan perçin elemanlara açılan
delikten geçirilir. Diğer uçtan çıkan konik kısım dövülerek küre takkesi biçimi verilir. Konik olan perçin gövdesi
dövülme sırasında silindire dönüĢerek deliği tam olarak kapatır. Eski yapılarda kullanılan perçin, kaynak
teknolojisindeki ilerleme sebebiyle günümüzde kullanılmamaktadır. Perçin yada kaynakla birleĢtirilen yapı elemanlarını,
elemanlara zarar vermeden sökmek mümkün olmadığından bu birleĢim araçları kalıcı yapılarda kullanılır. Bir yapının
ileride sökülerek baĢka bir yere taĢınması söz konusu ise bulon (cıvata) denilen birleĢim aracı kullanılır. Cıvata altıgen
bir baĢ ve üzerine diĢ açılmıĢ silindirik bir gövdeden oluĢur. Elemanlara açılan delikten geçirilen cıvatanın diĢli ucuna
somun adı verilen bir parça anahtar yardımıyla sıkılır. Hafif eğik yüzeylere takılan cıvatalarda somun takılmadan önce
yükün yayılmasını sağlamak amacıyla pul denilen halka Ģeklindeki metal parçalar kullanılır. Çelik yapılardaki titreĢimler
sebebiyle zamanla somunların gevĢemesi söz konusudur. Somunların gevĢemesine engel olmak için ya rondela adı
verilen yaylar ya da çift somun sıkılması yoluna gidilir.

Direkt kesme haline örnekler:

1- Perçinli veya bulonlu –civatalı- birleĢim

Kayma gerilmesi hesabı

P

S
P P
b
P1
 ort 

P A

m  d
2

4 
B P

t P1 = bir perçinin taĢıdığı kuvvet

d m = bağlantıdaki eleman sayısı -1 55
Perçin/cıvata gövdesinde veya levhada delik kenarında oluĢan ezilme gerilmesi

P1 Burada; P1 bir perçin/civataya düĢen kuvveti,

 ezilme
Resimler: Connections Teaching Toolkit
Perry S. Green, Ph.D. & Thomas Sputo,
Ph.D., P.E. & Patrick Veltri

d perçin / cıvata çapını, tmin birleĢim
tmin  d bölgesine gelen yada giden levha kalınlıkları
toplamından küçük olanını göstermektedir.

ZayıflamıĢ kesitteki çekme gerilmesi : Yırtılma gerilmesi

P
 yırtılma 
A
d
tmin b  k  d 
Burada; P zayıflamıĢ kesite etkiyen çekme kuvvetini,
P/2
P b levha geniĢliğini
t k zayıflamıĢ kesitte bulunan perçin sayısını,
P/2 tmin birleĢim bölgesine gelen yada giden levha 56
kalınlıkları toplamından küçük olanını göstermektedir.
2- Bir plak üzerinde delik açılması (zımbalama gerilmesi)

Delme
Ucu

t Plak

ÖRS

P
 ort 
2   r  t
Japonya da bulunan bu köprü zımbalama etkisi yüzünden
57
kullanılamaz halde
Örnek 2 d
ġekilde 40 kN’luk düĢey kuvveti taĢıyan kafes sistem
t=10 mm görülmektedir. Bütün pimler 20 mm çapa sahiptir. Çatal
uçlardaki kalınlık 10’ar mm, bağlantı levhasının kalınlığı 15
mm’dir. Elemanlardaki normal gerilmeleri C mafsalındaki
t1=15 mm Fc kayma ve ezilme gerilmelerini hesaplayınız.

t=10 mm
y
B düğüm noktasının dengesinden çubuk
kuvvetleri kolayca hesaplanabilir.
C
50 kN

30 kN B  30 103 Basma
A = 0.002 m2
 AB   7.5 106 Pa  7.5MPa
0.004
2m
40 kN 50 103
 BC   25 106 Pa  25MPa Çekme
0.002
A = 0.004 m2
A B
x 50 103
C  2
 79.6 106 Pa  79.6MPa
1.5 m 2 d
4
P = 40 kN

50 103 Mesnet levhasında

 ezilme   166.7 106 Pa  166.7 MPa
0.015  0.020

50 103 Çatal uçta

 ezilme   125 106 Pa  125MPa 58
2  0.010  0.020
 Örnek 3 Kesici uç FBy

Civata keskisine 200 N’luk P kuvveti uygulanmıĢtır. A FBx

a) Civataya ve A, B, C noktasındaki pime gelen kuvvetleri hesaplayınız. B
b) AD parçasının alanı 2x10-4 m2’dir. Bu elemandaki gerilmeyi belirleyiniz.
FA
P = 200 N Bir yapı yada makine Q
içerisinde yalnızca iki pimle
bağlanan bir eleman
B bulunuyorsa ve bu elemanın F yat  0  FBx  0
A üzerine hiç bir dıĢ kuvvet 4
C
etkimiyorsa bu elemanın  M B  0  100Q  75FA FA  Q
3
görevi pimleri birleĢtiren
25 mm doğrultuda kuvvet aktar-
D maktır. Kesme kuvveti ve F düş  0  FA  Q  FBy
moment oluĢmaz. (iki kuv-
vet etkisinde dengede olan 4 Q
25 75 mm 12 480 mm cisim konusunu hatırlayınız) FBy  Q  Q 
3 3

FBy  8000 N Q  24 kN
sap FBy
480 mm P = 200 N
M C  0 200  480  FBy 12

FBx=0 F y  0  FCy  200  FBy FCy  200  8000  8.2 kN

F
25 mm
FCx x  0  FCx  0 FA  Q  FBy  8  24  32 kN
12

FCy
32 103 NOT : Kesici uç ve sapta eğilme
 AD   160 MPa
2 104 ve kesme etkisi vardır. 59
ĠNCE CĠDARLI
BASINÇ KAPLARI

500 Gallon, 1000 psi Pres. Vessel

60
ĠNCE CĠDARLI BASINÇ KAPLARI

Uygulamada rastladığımız otomobil lastikleri, boru, tank ve LPG tüpleri gibi basınç kapları temelde eksenel kuvvet
taĢıyan araçlardır. Basınç kaplarının et kalınlığı/ iç yarıçap, 1/10 ’dan küçük ise bu tip basınç kaplarını ince cidarlı
olarak sınıflandırmaktayız. Ġnce cidarlı basınç kaplarında normal gerilme kalınlık boyunca sabit kalırken kalın cidarlı
basınç kaplarında değiĢmektedir. Ġnce cidarlı basınç kaplarında ayrıca iç ve dıĢ yarıçap ayrımı yapılmaz (Bu iki
değer birbirine çok yakındır).
Burada, ince cidarlı silindirik ve küresel basınç kaplarını ele alacağız. Basınç kabının cidarları zar gibi –membran-
davrandığından eğilme momenti oluĢmayacaktır. Kap eksenel simetrik yapısı ile taĢıdığı maddeden kaynaklanan
basınç etkisi ile serbestçe Ģekil değiĢtirirken yalnızca membran gerilmeleri adı verilen düzgün yayılı normal
gerilmeler oluĢur. Bu kabul, kabın rahatça Ģekil değiĢtiremediği uç bölgeleri ile mesnetleri dıĢında oldukça
isabetlidir. Silindirik kapların uçlarındaki kapak kısımlarında kesme kuvvetleriyle eğilme momentleri ortaya çıkar.
Kesme kuvveti ile Eğilme momentinden kaynaklanan bu gerilmelere süreksizlik gerilmeleri adı verilir. Süreksizlik
gerilmelerini azaltmak için kapaklara uygun bir eğrilik verilir. Bu bölümde verilen bağıntılar, sıvı veya gazdan oluĢan
p iç basıncı halinde kullanılabilir. Vakum kapları ile denizaltılar gibi dıĢ basınç altında kalan araçların incelenmesinde
p’nin iĢaretinin negatif alınması yeterlidir. DıĢ basınç halinde hesaplanacak gerilmelerin kap cidarlarında burkulma
oluĢturan kritik gerilmelerden küçük olmalıdır.

SĠLĠNDĠRĠK BASINÇ KAPLARI

ġekilde gösterilen iç yarıçapı r, et kalınlığı t, manometre basıncı p olan silindirik hava tankı veya boyleri
düĢünelim. Manometre basıncı; içteki basıncın, dıĢ basıncı ne kadar aĢtığını vermektedir. Kap cidarı üzerinde
gösterilen küçük bir yüzey elemanına etki eden, c ve a gerilmelerini belirlemek istiyoruz. c gerilme bileĢenine,
çevresel gerilme, teğetsel gerilme veya halka gerilmesi; a gerilme bileĢenine ise eksenel veya boyuna gerilme
adları verilir. Çevresel gerilmeyi hesaplamak üzere L boyundaki yarım silindirik bir elemanı içindeki akıĢkanla
birlikte ayıralım. AkıĢkanın kendi ağırlığı ile basınç kabının kendi ağırlığının ihmal edilebilecek kadar küçük
olduğunu düĢünüyoruz. Eksenel doğrultudaki basınç ile gerilmeleri basitlik nedeni ile Ģekil b de gösterilmedi.
ġekildeki kap cidarlarında taĢınan eksenel kuvvet , c (2tL), aynı düzlemdeki akıĢkan basıncından oluĢan kuvvet ise
p(2rL) dir. 61
 t
t 2r t
L
c
c r
a
p
L
(a)

(b)

p
a
(c)

DüĢey doğrultudaki toplam kuvvetin sıfır olması gerektiğinden;

pr
 c 2tL  p2rL c 
t
PEACHOID

Eksenel gerilme, silindirik basınç kabından alınan ve Ģekil c’de gösterilen serbest cisim diyagramı kullanılarak
hesaplanabilir. Bu diyagramdaki cidarın taĢıdığı eksenel kuvvet a (2rt) ; taĢınan akıĢkanın oluĢturacağı eksenel
kuvvet p(r2) ’dır. Eksenel kuvvetlerin eĢitliğinde,

 a 2rt   pr 2 
pr
a 
2t

bulunur. Elde edilen gerilme bağıntılarından, c=2a olduğu görülmektedir. 62

KÜRESEL BASINÇ KAPLARI

Küresel basınç kaplarındaki gerilmeler, silindirik kapların incelenmesinde uygulanan iĢlemlere benzer Ģekilde
bulunabilir. Küresel kaptan alınan küçük bir elemana etkiyen gerilmeler simetri nedeniyle birbirine eĢittir. Küresel
kap tam ortasından ayrıldığında;

Yazılacak denge denklemi  2rt   p,r 2

 çevresel gerilme için
 p
r  
pr
2r
2t
t

sonucunu verir. Bu sonuç, kürenin çapını içeren bütün kesimlerde aynı kalır. Radyal doğrultudaki gerilme kabın iç
yüzünde –p; dıĢ yüzünde sıfır olacak Ģekilde değiĢir. Ġnce cidarlı kaplarda bu gerilme c ve a gerilmelerinden çok
küçük olduğundan genellikle ihmal edilir. Ġnce cidarlı basınç kaplarındaki gerilme, iki eksenli gerilme hali olarak
düĢünülebilir.
Örnek 4 Uçlarında yarım küre Ģeklinde kapaklar bulunan silindirik tank 1.38 MPa’lık basınçlı hava ile doldurulmuĢtur.
Tankın yarıçapı 250 mm, et kalınlığı 8 mm olduğuna göre silindirik ve küresel kısımlarda oluĢacak gerilmeleri
hesaplayınız.
Küresel kapaklardaki gerilme ile silindirik kısımdaki boyuna gerilme aynıdır.
pr 1.38  250 silindirik kısımdaki çevresel gerilme pr 1.38  250
a     21.56MPa c    43.13MPa
2t 28 t 8

en büyük radyal gerilme tankın iç yüzünde  r  1.38MPa dır.

63
 EMNĠYET GERĠLMESĠ: GÜVENLĠK KATSAYISI

Yapıların tasarım ve analizinde karĢılaĢılan çevresel etkiler, kullanım yükleri, malzeme özellikleri gibi çeĢitli
belirsizliklere karĢı uygun bir güvenlik katsayısı seçilmesi önemlidir. Belirsizlik doğuran alanların baĢında gerilme
ve Ģekil değiĢtirme kabulleri gelmektedir. Yapının imalatında ve kullanımı sırasında oluĢacak gerilmeler kesin
olarak bilinmediğinden güvenlik katsayısına bazen cehalet katsayısı adı verilir. Bazı durumlarda malzeme,
üzerindeki yük sabit olduğu halde Ģekil değiĢtirmeye devam eder. Zamanla oluĢan bu Ģekil değiĢimine sünme adı
verilir. Diğer taraftan Ģekil değiĢtirmenin sabit olduğu hallerde gerilmedeki azalmaya ise gevĢeme denir. KurĢun,
lastik ve bazı plastiklerde sünme normal sıcaklıklarda meydana gelmektedir. Pek çok metalde sünme olayına
ergime sıcaklığının yüzde 35-50’si düzeyindeki sıcaklıklarda görülmektedir. Herhangi bir malzemenin sünme hızı
yalnızca sıcaklığa değil aynı zamanda gerilme düzeyi ile yük geçmiĢine de bağlıdır. Sünme kaynaklı deformasyonları
azaltmak amacıyla gerilmelerin küçük tutulması faydalıdır.
Güvenlik katsayısı, yapı elemanına uygulanacak yükün, o elamanın taĢıyabileceği en büyük yükü aĢmamasını garanti
eder. Güvenlik katsayısı, yapı elemanının (göçmeksizin) taĢıyabileceği en büyük yükün kullanım yüküne oranıdır.

En Büyük Gerilme  maks

Güvenlik Katsayısı = fs 
Kullanım Gerilmesi  em

En büyük gerilme, ya akma gerilmesidir yada çekme (basınç) mukavemetidir. Güvenlik katsayısının oldukça küçük
olması, emniyet gerilmesinin oldukça büyük olmasını, bu durumda da yapının kullanımı sırasında problem çıkabileceği
gösterir. Diğer taraftan oldukça düĢük emniyet gerilmesi ve oldukça yüksek güvenlik katsayısı ile yapı ağır ve fazla
maliyetli olur.
Güvenlik katsayısı, genellikle 1.5 veya üstünde seçilir. Seçim de tecrübe ve mühendislik önsezisi önemlidir. Güvenlik
katsayıları pek çok ülkede standart ve yönetmeliklerle belirlenmektedir.

64
 Örnek 5 Çapı 1.5 m, et kalınlığı 3 mm olan çelik silindirik tankın σenbüyük = 240 MPa, fs = 2 olduğuna göre
taĢıyabileceği p basıncını hesaplayınız.

Çevresel ve Eksenel gerilmeler, emniyet gerilmesini aĢmamalıdır.

 maks 240 pr 120  3

 em    120MPa;  c    em p  0.48MPa
fs 2 t 750
pr  em  t
a    em  p2  0.96MPa
2t r
Bulunur. Manometre 0.48 MPa’ı aĢmamalıdır.

Çekme ve Kısa Basma Çubuklarının Tasarımı

Eksenel yüklü prizmatik çubukların mukavemet yönünden boyutlandırılmasında

1.Mümkün göçme modunun belirlenmesi: Çoğunlukla göçmede normal gerilmenin temel bir büyüklük olduğu kabul edilir.
2.Yük ile gerilme arasındaki bağıntının yazılması: P

A
3.En Büyük Çekme mukavemetinin belirlenmesi: Malzemenin σ-ε diyagramındaki en büyük ordinatı σmaks
4.Güvenlik katsayısının seçilmesi: Enmiyet gerilmesinin hesaplanmasında güvenlik katsayısı fs kullanılır.

 maks P
 em  Gerekli enkesit alanı A
fs  em

Olur. Yukarıda sözü edilen iĢlemler çekme ve kısa basınç çubuklarının boyutlandırılmasında kullanılır. Narin basınç
çubuklarının boyutlandırılması daha sonra incelenecektir. Eğer çubuk en kesitinde ani bir değiĢim varsa yukarıdaki
iĢlemler 2. adımdaki gerilmenin hesabında gerilme yığılması katsayısı kullanılarak tekrarlanır.
65
 Örnek 6 ġekilde gösterilen kare kesitli Örnek 7
2m 2m
alüminyum AB çubuğu ile dairesel 50 kN 20 kN
kesitli çelik AC çubuğunun enkesit C ve E düğümlerinde 50 RAx
RAy a
b
alanlarını hesaplayınız. Alüminyum ve ve 20 kN’luk yükleri
C E
çelik çubuklar için en büyük gerilme- taĢıyan kafesin AC, AD, A

ler sırasıyla 275 ve 480 MPa ve CD ve CE çubuklarının

güvenlik katsayısı 2.5’dir. alanlarını hesaplayınız. 2m
A a
Emniyet gerilmesi
b
çekmede 140, basmada RBx B
100 MPa’dır.
D

P = 60 kN 1 7.2
3m 3
1 Çubuk kuvvetlerini, kesim yöntemini kullanarak (statik
bilgilerinizden yararlanarak) kolayca bulabilirsiniz.
2 7.8
B C
70 kN 70 kN 50 kN
FB 90 kN
90 kN
Fc 20 kN 20 kN
A C
3m 4.2 m A 45°

50 kN
99 kN
99 kN
3
 M B  0  FC * 7.8  4.2  60  3  FC  111.4 kN D

1 50 kN 20 kN
 M C  0  FB * 2  4.2  60  7.2  FB  145.5 kN 90
70
20 20

A C E
? 1 7.2
 x 0   145.5 2  111.4 7.8  0
F  99 -50

28
2m

8.
-2
275 480
 al   110 MPa  çe   192 MPa 90 B -90
2.5 2.5 D 20 103
AAC  ACE   142.9 mm2
140
145.5 103
AAB   1322.7 mm2  a  36.4 mm
110
99 103 50 103
111.4 10 3 AAD   707.1 mm2 ACD   500 mm2 66
AAC   580.2 mm2  d  27.18 mm 140 100
192
 Örnek 8 Örnek 9

ġekilde gösterilen çubuğa uygulanabilecek en ġekilde gösterilen sistem dengededir. a) Normal gerilmenin 140
büyük P kuvvetini; çekme gerilmesinin 100 MPa değerini aĢmaması koĢulu ile CD çubuğunun çapını, b) B’deki
MPa, basma gerilmesinin 140 MPa’ı aĢmaması 8 mm çaplı pimdeki kayma gerilmesini, c) B mesnedindeki yatak
koĢuluyla hesaplayınız. gerilmesini, d) B mesnedine bağlanan çubuktaki yatak gerilmesini
hesaplayınız. D
C
P
B C
A D E
P 6P 4P P 2P
225 mm2 400 mm2 150 mm
900 mm2 10 mm
5 kN
N 200 mm 6 mm
6 mm
60o
P B
+ C D E B B
A
A -
- P 8 mm
2P
5P
M B  0  150P  5 sin 60  200  P  5.774 kN
P
 AB   100  P  22.5 kN 5.774 103
225 a)  CD   140  d  7.25 mm
d 2
5P
 BC   140  P  25.2 kN 4
900 B  4.332  8.2742  9.34 kN
b) By  5 sin 60  4.33 kN
P 9340
 CD   140  P  56 kN Bx  5.774  5 cos 60  8.274 kN   92.95 MPa
400  82
2
2P 9340 4
 DE 
400
 140  P  28 kN c)  yatak 
12  8
 97.3 MPa

9340
d)  yatak   116.75 MPa
Pem  min 22.5; 25.2; 56; 28  22.5 kN 10  8
67
Örnek 10 ġekilde görülen iki plak dört adet 20 mm çaplı perçinle birleĢtirilmiĢtir. em = 100 MPa, em = 80 MPa,
emezilme = 140 MPa olduğuna göre bu birleĢimin taĢıyabileceği en büyük P kuvvetini hesaplayınız.
15 mm a b c
Çok sayıda birleĢim elemanının bulunduğu sorularda her perçin
10 mm
P yada civatanın eĢit kuvvet taĢıdığı kabul edilir. AĢağıdaki Ģekilde
üst levhadaki P kuvvetinin a kesitini aĢınca P/4 kadar azalarak
P 3P/4 değerine düĢtüğü, b kesitinden sonra 2*P/4 kadar daha
azalarak P/4 değerine indiği, c kesitinden sonra üst levhada hiç
kuvvet kalmadığı Ģematik olarak gösterilmiĢtir. Alttaki levhada
baĢlangıçta sıfır olan kuvvet a, b ve c kesitlerinden sonra arta
arta en sonunda P değerine yükselmektedir.

120 mm
P

100 mm
P 15 mm
10 mm
80 mm P
P 3P/4 P/4 0
Bir perçinin kesilmeye ve ezilmeye göre taĢıyabileceği kuvvet
0 P/4 3P/4 P P
P1
  80  P1  25.132 kN P  4* P1  100.53 kN
 202 Alt levhada Yırtılmaya göre tahkik;
4
P
P
 ez  1  140  P1  28 kN P  4* P1  112 kN  alt levha   100  P  100 kN
20 10
c c
120  20  10
3P / 4
Üst levhada Yırtılmaya göre tahkik;  alt levha   100  P  107 kN
P
b b
120  2* 20  10
 üst levha   100  P  90 kN
a a
80  20  15  aalt alevha 
P/4
 100  P  400 kN
3P / 4
120  20  10
 üst levha   100  P  120 kN
b b
100  2* 20  15 Yırtılma bakımından kritik olan kesit ya birinci ya da ikinci kesittir.

Pem  min 90; 100.53kN .......  90 kN

P/4
 üst levha   100  P  480 kN 68
c c
100  20  15
Örnek 11 ġekilde gösterilen pim bağlantılı çerçevede a) 150 mm2 enkesit alanına sahip CE çubuğundaki normal
gerilmeyi, b) D noktasında çift tesirli olarak çalıĢan 10 mm çaplı pimdeki kayma gerilmesini hesaplayınız.

A Pim bağlantılı çerçevelerde ilk adım mesnet reaksiyonlarının

hesaplanmasıdır. Daha sonra çerçeve elemanları teker teker ele
2m alınıp her bir elemanda üç adet denge denklemi yazılması yoluyla
C istenen kuvvetler kolayca bulunur.

6m
M B  0  10 cos 30  8  8 A  0  A  8.66 kN

B D E F x  0  Bx  3.66 kN F y  0  By  8.66 kN

CE çubuğu, iki ucu mafsallı olduğundan yalnız

eksenel kuvvet taĢır.
2m 6m
30o
10 kN M ACD
D  0  CE cos 45  6  8  8.66  0
A
8.66 kN
CE  16.33 kN
16330
C 11.55 kN  CE   108.9 MPa
150
Dx  2.89 kN
11.55 kN ACD çubuğunun dengesi
Dy  11.55 kN
CE = 16.33 kN

D D  2.892  11.552  11.906 kN

2.89 kN

11906
D   75.8 MPA
 10 2
2
11.55 kN 4 69
Örnek 12 150 mm çaplı makara, 25 mm çaplı Örnek 14
mile 5*5*25 mm boyutlara sahip bir
kama ile bağlanmıĢtır. Kamadaki 0.8 m yarıçaplı küresel bir basınç kabı; iki yarım küre
kayma gerilmesini hesaplayınız. parçanın eĢit aralıklarla yerleĢtirilen 40 adet cıvata
yardımıyla birleĢtirilmesinden oluĢmaktadır. Ġç basınç 600
5 kN 5*5*25 mm kPa olarak verildiğine göre cıvata çapı d ile basınç kabının
boyutlu et kalınlığı t’yi hesaplayınız. Cıvata ve küresel kabın emniyet
kama gerilmeleri sırasıyla 100 ve 50 MPa olarak bilinmektedir.
150 mm
t
25 mm
3 kN

M 0  0  5  3 75  Fkama12.5  Fkama  12 kN 0.8 m

12000
  96 MPa d
5  25

Örnek 13

Bir barajın türbinlerine su ileten cebri boru 120 m’lik su pr 0.6  800
yükü altındadır. Boru çapı 900mm’dir. Boru malzemesinin en c    50   em
büyük gerilmesi 100 MPa, güvenlik katsayısı 1.6’dır. Borunun 2t 2t
en küçük et kalınlığı t ne olmalıdır? (gsu= 9.81 kN/m3) t  4.8 mm

p  g  h  120  9.81  1177 kN / m2 Bir civataya 50  2    800  4.8

  30160 N
düĢen kuvvet 40
p  1.177 MPa
30160
1.177  450  maks 100   100  d  19.6 mm
c     tmin  8.47 mm d2
t fs 1.6 70
4
 ÇalıĢma Soruları

ġekilde gösterilen birleĢim, levhaların alt ve üst yüzlerine
yerleĢtirilen 5 mm kalınlıklı bağ levhaları ve 4 adet 19 mm
çapındaki perçinle yapılmıĢtır. çem = 120 MPa, em =70 MPa,
emezilme = 240 MPa olarak bilindiğine göre birleĢimin
emniyetle taĢıyabileceği P kuvvetini bulunuz.
ġekilde gösterilen ABC rijit elemanı CD yüksek mukavemetli
teli ve A noktasından uygulanan P kuvveti ile dengededir.
Telin taĢıyabileceği en büyük çekme gerilmesi  = 350 MPa
ve güvenlik katsayısı 3,3; B noktasındaki pimin taĢıyabileceği
en büyük kayma gerilmesi  = 300 MPa ve güvenlik
katsayısının 3,0 olduğu bilindiğine göre telin ve pimin en
küçük çapı ne olmalıdır?

120 mm

ġekilde gösterilen üç elemanlı

kafes sisteme E noktasından P
kuvveti etkimektedir. C ve D
noktasından mafsalla
birleĢtirilen, eksenel yük taĢıyan
CD elemanı 30x50 mm
dikdörtgen kesitlidir. E
noktasından uygulanan P
kuvvetinin Ģiddeti 210 kN
olduğunda CD çubuğunda oluĢan
normal gerilmeyi hesaplayınız.

71
 BĠRĠM ġEKĠL DEĞĠġTĠRME VE MALZEME (BÜNYE) BAĞINTILARI

Bir önceki bölümde bir yapı yada makine elemanındaki gerilmeler incelendi. ġimdi gerilme kadar önemli bir konu
olan Ģekil değiĢtirme konusunu ele alacağız. ġekil değiĢtirme veya deformasyon analizi, birim Ģekil
değiĢtirmelerin tanımları ile baĢlar. Birim Ģekil değiĢtirmeler deformasyonun Ģiddetinin ölçülmesinde kullanılır.

Ġleriki bölümlerde malzemelerin önemli karakteristik özellikleri tanımlanacaktır. Mühendislikte kullanılan

malzemelerin eksenel çekme deneyi yardımıyla belirlenen mekanik özellikleri üzerinde durulacaktır. Tek eksenli,
çok eksenli ve kesme kuvvetleri etkisinde gerilme ve birim Ģekil değiĢtirme arasındaki bağıntılar ele alınıp Ģekil
değiĢtirme enerjisi kavramı ile tekrarlı yüklemelerin oluĢturacağı kırılma olayına giriĢ yapılacaktır.

DıĢ kuvvetlerin etkisi altında bulunan bir cismin her noktası yer değiĢtirir. Herhangi bir noktanın yer
değiĢtirmesi; Ģekil değiĢtirmeden yada rijit cisim hareketlerinden (ötelenme ve dönme) veya bu iki etkinin
bileĢiminden meydana gelir. Cisim içindeki noktaların birbirlerine göre olan konumlarında bir değiĢme varsa
cisim Ģekil değiĢtirmiĢtir denir. Herhangi iki nokta arasındaki uzaklık yada herhangi üç nokta arasındaki açı
değiĢmiyorsa yer değiĢtirmenin sebebi rijit cisim hareketleri olabilir. Bu bölümde yük etkisindeki mühendislik
yapılarında, Ģekil değiĢtirme ile ortaya çıkan küçük yer değiĢtirmeler incelenecektir.

ġekil değiĢtirme sonucu cismin hacminde yada biçiminde değiĢme olabilir. Bir yapı elemanındaki gerçek gerilme
yayılıĢının belirlenmesinde bu yapı elemanındaki Ģekil değiĢtirmenin dikkate alınması gerekir. DıĢ yükler ve
sıcaklık tesiri etkisindeki hiperstatik yapıların analizinde Ģekil değiĢimi kullanılarak hiperstatik kuvvetlerin
hesaplanması için gereken ilave denklemler sağlanır.

Toplam eksenel Ģekil değiĢtirme d ile gösterilecektir. Cisim içerisindeki herhangi bir noktada x, y ve z
eksenleri yönündeki yer değiĢtirme bileĢenleri u, v ve w ile tanımlanacaktır. Birim Ģekil değiĢtirmeleri 1’in
yanında küçük, çarpımlarıyla karelerini ihmal edilebilecek kadar küçük kabul etmekteyiz.
72
BĠRĠM ġEKĠL DEĞĠġTĠRME TANIMLARI

Normal birim Ģekil değiĢtirme prizmatik bir çubuk üzerinde tanımlanacaktır.

Birim boydaki uzunluk değiĢimi: Uzama oranı

L

A B P yükü uygulandıktan sonra

 çubuk boyundaki toplam uzama
x x  e
L
A‟ B‟ P Çubuk baĢlangıç boyu
u u+u

e > 0 UZAMA
BĠRĠMSĠZ
e < 0 KISALMA
Kayma Ģekil değiĢtirmesi, baĢlangıçta dik olan iki doğru arasındaki açının Ģekil değiĢtirme sonrası diklikten saptığı
değerin tanjantına denir. Açı küçük olduğundan tanjantı yerine radyan cinsinden kendisi yazılabilir.

 g > 0 DĠK AÇI KÜÇÜLÜR

g   BĠRĠMSĠZ
2 g < 0 DĠK AÇI BÜYÜR

Elastik bölgede Ģekil değiĢtirmeler 0.002 veya 2000 değerlerini pek aĢmaz.

Uzunluk ve açıdaki değiĢimler uniform ise dikdörtgen içine aldığımız iki formül yeterli hassasiyette sonuç verir.
Uniform olmayan bir Ģekil değiĢtirme söz konusu ise bir noktadaki birim Ģekil değiĢtirmelerin tanımlanması gerekir.
73
Örnek 1 Üçgen ABC plağı, ABC’ Ģeklini alacak biçimde üniform Ģekil değiĢtirme yapmıĢtır.
a) OC ekseni doğrultusundaki normal Ģekil değiĢtirmeyi,
b) AC kenarı boyunca normal Ģekil değiĢtirmeyi,
c) AC ve BC kenarları arasındaki kayma Ģekil değiĢimini, hesaplayınız.

b 
A
0.001 b  b  0.001 b 
1
 2 b
2 2 2
e OC   0.001  1000 e AC   502
b 2 b
b

 b 
O b C C‟ ACˆ B  2 tan 1    89.943
o
Dik açıdaki değiĢim = 90 -89.943 = 0.057o
 1.001  b 
b
  
Radyan cinsinden g  0.057   995
B 0.001b  180  ACB açısı azaldığı için kayma Ģekil
değiĢimi pozitiftir.

ÖRNEK 2 ÖRNEK 3

Küresel bir balonun 200 mm olan Ġçi boĢ bir silindir iç basınç etkisinde 200 mm olan iç çapı 0.5 mm, 400 mm
çapı, ĢiĢirildikten sonra 201 mm olan dıĢ çapı 0.3 mm artmıĢtır. a) Çevresel doğrultudaki en büyük uzama
olmuĢtur. Ortalama çevresel uzama oranı b) Radyal doğrultudaki ortalama uzama oranını hesaplayınız.
oranını hesaplayınız.

Ġç çevredeki uzama oranı  200.5   200 0.5

Çevre=  D, D0 : ilk çap e ciç    0.0025
 200 200

D  D0 D  D0 1  400.3   400 0.3

ec     5 103 DıĢ çevredeki uzama oranı e cdiş    0.00075
D0 D0 200  400 400

t 99.9  100
Radyal doğrultudaki uzama oranı er    0.001
t 100
74
 ÖRNEK 4 ġekilde görülen dikdörtgen levha, yüklemeden sonra bir paralel kenara dönüĢmüĢtür. Levhanın AB ve CD
kenarları 0.005 mm uzayıp 0.0012 radyan saat dönüĢü yönünde dönerken AD ve BC kenarları ise 0.002
mm kısalarak 0.0004 radyan saat dönüĢ yönüne ters yönde dönmüĢtür. a=40mm, b=20mm olduğuna göre
düzlem birim Ģekil değiĢtirme bileĢenlerini hesaplayınız.
y
 0.002
B C
y ex   0.00005
40
B C
b=20 mm 0.005
ey   0.25 103

005
0.0012 20

20.
A x
D
a=40 mm
A
39.998 mm
x g xy  0.0012  0.0004  0.0016
0.0004 D

ÖRNEK 5 ġekilde görülen ince dikdörtgen plak iki eksenli çekme gerilmeleri etkisinde e x  6104 e y  4104
uzama oranlarını yapmaktadır. AC köĢegenindeki boy değiĢimini hesaplayınız.
0.061
y y
C‟
B C C AC köĢegeninin Ģekil değiĢtirdikten
B sonraki ilk uzunluğu;
.6
253 .734
152.0612  203.1222
152 mm
253  253.734mm
A x D x
A
D
203 mm 0.122

AC köĢegenindeki boy değiĢimi;

AD kenarındaki toplam Ģekil değiĢtirme= AD  e x  0.122mm
 AC  0.1343mm
AB kenarındaki toplam Ģekil değiĢtirme= AB  e y  0.061mm

AC köĢegeninin ilk uzunluğu= 1522  2032  253.6mm 75

 ġekil DeğiĢiminin BileĢenleri Bir düzlem elemanın doğrusal Ģekil değiĢtirmeleri

y u
Üniform Ģekil değiĢtirme yoksa birim u dx  u 
x  dx  u  dx  u   dx
Ģekil değiĢtirme cismin içinde noktadan x u
ex   
u
noktaya değiĢir. Daha önce yazdığımız 
v dx x
v dy
bağıntıların x uzunluğundaki bir AB y
doğru parçası ile ilgili olması gerekir.
Eksenel kuvvet altında doğru dy  v 
parçasının uçları u ve u + u yer  dy  v  dy  v   dy
y v
değiĢtirmelerini yaparak A‟ ve B‟
v
x ey    
dy y
noktalarına gelir. Yani doğru parçasının
dx
boyunda u kadarlık bir uzama
gerçekleĢir. Tanım gereği normal Ģekil
değiĢtirme Bir düzlem elemanın açısal (kayma) Ģekil değiĢimi
y u
u du dy
e x  lim  y u v
x 0 x dx u C‟ dy dx
y x
B‟
g xy  
B  v   u 
dır. Burada limitin anlamı düĢünülürse C  dy  v  y dy   v  dx  u  x dx   u
 
Δx, sıfıra giderken yalnızca A D‟
dy v u v
noktasında x doğrultusundaki uzama dx dy dx
x y u v
 x
A‟
oranı ifade edilmektedir. v   
1  e y  dy 1  e x  dx y x
D
x
Düzlem veya iki eksenli Ģekil değiĢtirme A
durumunda yükleme öncesi ve sonrası dx
cisim içindeki her nokta yine aynı
düzlem içinde kalırlar. Bu durumda birim Örneğin u‟nun y ekseni doğrultusundaki değiĢimi (hızı) u , u‟daki
kalınlıklı dx ve dy boyutlu bir eleman y
doğrusal ve açısal Ģekil değiĢtirme u u
artıĢ ise dy dır. Burada sonsuz küçük elemanın baĢlangıçta
yapabilecektir. y y
76
düĢey olan kenarının eğimi olur.
 u v C
u ve v, x ve y’nin fonksiyonu olduklarından kısmi türev y
dy
y
dy
v
dx
x
B
gösterimi (notasyonu) kullanılmaktadır. Benzer Ģekilde y

yatay kenar da v açısı yapacak Ģekilde yükselir. B C u

x y
dy

u
Rijit ötelenme dx
v u u v x
ey  ex  g xy   D
y x y x dy v
dx
u A x
D
v
Bir noktadaki düzlem Ģekil değiĢtirme halini
x
anlatabilmek için yukarıda tanımlanan üç birim dx
Ģekil değiĢtirme bileĢeninin verilmesi gerekir.
Önceki sayfada süperpozisyon kuralı kullanılarak
elde edilen bir noktadaki doğrusal ve açısal Düzlem elemanın doğrusal Ģekil değiĢtirmeleri
düzlem Ģekil değiĢtirme bileĢenlerini tek bir Ģekil
üzerinde tekrar gösterelim.
Yer değiĢtirme fonksiyonlarındaki değiĢimi  u   v 
aĢağıdaki biçimde yazmak mümkündür.  dx  dx   dx u  dy  y dy   dy
x  v
ex    ey    
dx x dy y
u u
du  dx  dy
x y
v v Düzlem elemanın Açısal Ģekil değiĢtirmeleri
dv  dx  dy
x y
u v u v
dy dy
Bu ifadelerdeki her terim, fiziksel anlamından y  x
dx
y x
dx
u v
hareketle yandaki Ģekil üzerinde iĢaretlenmiĢtir. g xy      
 v   u  1  e y  dy 1  e x  dx y x
 dy  y dy   dx  x dx 
    77
UYGUNLUK DENKLEMLERĠ

Bir noktadaki düzlem Ģekil değiĢtirme hali örneğin xy düzlemi için, x ve y eksenleri doğrultusundaki uzama oranları ile
xy düzlemindeki kayma açısı yardımıyla tanımlanmaktadır.
Bir noktadaki üç boyutlu Ģekil değiĢtirme halinin tanımlanmasında x, y ve z eksenleri doğrultusundaki uzama oranları ile
xy, yz ve xz düzlemlerindeki kayma açılarının verilmesi yeterlidir.
Kenarları dx, dy ve dz olan üç boyutlu bir prizmatik elemanın yapacağı Ģekil değiĢtirmeyi tanımlamakta aĢağıdaki altı
adet Ģekil değiĢtirme bileĢenleri kullanılır. Bu Ģekil değiĢtirme bileĢenleri tıpkı gerilme haline benzer bir simetrik
tansör oluĢturur.

u v w  ex g xy g xz 
ex  , ey  , ez 
x y z  
e  g yx e y g yz 
u v v w u w g zx
g xy   ,
y x
g yz  
z y
, g xz  
z x  g zy e z 

Eğer bir noktadaki Ģekil değiĢtirme halini anlatan 6 bağımsız Ģekil değiĢtirme bileĢeni biliniyorsa, prizmanın
boyutlarındaki ve Ģeklindeki değiĢimi tam olarak belirleyebiliriz.
6 adet birim Ģekil değiĢtirme bileĢeni, eksenler doğrultusundaki üç adet yerdeğiĢtirme fonksiyonlarına türevlerle
bağlıdır. Demek ki bu büyüklükler birbirlerinden bağımsız olamazlar. ex, ey, ez, gxy, gyz ve gxz‟nin sağlaması gereken 6
adet ifadeye UYGUNLUK denklemleri denir. Ġki boyutlu problemlerde yalnızca 1 adet uygunluk denklemi vardır.
Uygunluk denklemleri Ģekil değiĢtirmenin sürekli ve tek değerli olduğunu ve Ģekil değiĢtirme sırasında cismin içinde
kütle kaybı (boĢluk) olmayacağını ifade ederler.

 2e x  e y  g xy
2 2

 2  Düzlem Hali için Uygunluk denklemi

y 2 x x  y 78
Örnek 6 ÖRNEK 7

0.4x0.4 m’lik kare ABCD plağının yüklemeden sonraki ġekilde gösterilen bisiklet fren lastiği V kesme kuvveti
hali Ģekil üzerinde kesikli çizgilerle gösterilmiĢtir. A etkisiyle deforme olup AB’C’D Ģeklini almıĢtır. Kayma
köĢesinde, düzlem Ģekil değiĢtirme bileĢenlerinin açısının;
ortalama değerlerini hesaplayınız. a) herhangi bir noktada, b) Yüksekliğin ortasında c)
Orijinde aldığı değerleri hesaplayınız.
y
y
400 mm 0.15 mm h=0.5 mm
B V
B B‟ C C‟
0.25 mm C
2
400 mm  y
b=200 mm x  h 
b
0.1 mm A D
A x x
D
a
0.3 mm 0.7 mm 2
 y 
u  h  , v0
b 
uD  u A vB  v A u B  u A vD  v A
ex  ey  g xy   u v 2h
x y y x g xy    2 y
y x b
0.7  0.3  0.25 2  0.5
ex   1000 ey   625 a) g xy  y  0.025 103 y
400 400 200 2

0  0.3 0.1  0 2  0.5

g xy    500 b) g xy  100  0.0025
400 400 200 2
Negatif iĢaret açının arttığını gösterir. c) g xy  0 79
ÖRNEK 8
ÖRNEK 9
ġekilde görülen ince üçgen plak, uniform Ģekil
değiĢtirme yaparak A‟B‟C‟ biçimini almıĢtır. ex ve ey ġekilde gösterilen çubukta oluĢacak en büyük ex
uzama oranları ile AC ve BC kenarları arasındaki kayma uzama oranını; elemanın uzunluğu
açısını hesaplayınız doğrultusundaki yerdeğiĢtirme fonksiyonunu

y
a) 
u  x 2 L 103 
 x 
1.2mm
A
1m 1m
B
1.2mm
b)  
u  L 10 3 sin  
 2L 
A‟ B‟
olması durumları içi ayrı ayrı hesaplayınız.

C‟ 1m

1.5mm
x x
C

1.2  1.5
ex   0.0012 ey   0.0015
1000 1000
du 2 x
a) ex   103  0.002
 1001.2  dx L maks
xL
2   2  tan 1    90.15
o

 998.5 
du  x 
ex   L 103  cos  
 dx 2 L  2 L  maks
g xy  90  90.15
b)
 0.0027radyan

180

2
10   0.00157
3

80
Mühendislikte Kullanılan Malzemeler

Eksenel yüklü çubuk problemini tekrar ele alalım. Yazılabilecek iki denklemde;
P
Gerilme-DıĢ yük x 
A
u
Birim Ģekil değiĢtirme - yerdeğiĢtirme ex 
x
. x , e x , u
Olmak üzere üç bilinmeyen vardır. Gerekli olan bir ilave denklem σ-ε iliĢkisi malzeme kaynaklıdır. Sonuçta eleman
üzerindeki yüklerden oluĢan yerdeğiĢtirmeler ve malzemelerin mekanik özellikleri birleĢtirilebilir.

Bünye Bağıntılarının Deneysel Olarak Belirlenmesi

Malzemenin yük altındaki davranıĢını tanımlamakta gerilme ve birim Ģekil değiĢtirme kavramlarının kullanılacağı daha
önce GERĠLME konusu anlatılırken söylenmiĢti. Bu bölümün baĢında uzama oranı ve kayma açısı adı verilen iki birim
Ģekil değiĢtirme kavramı açıklandı. Malzemenin yük altındaki davranıĢını belirlemek amacıyla eksenel çekme ve kesme
deneyi gibi basit deneyler yapılır. Eksenel çekme deneyinde genellikle silindirik numuneler kullanılır. Numuneye
uygulanan çekme kuvveti yavaĢ yavaĢ arttırılarak numunenin boyundaki uzamalar ölçülür. DüĢey eksende uygulanan
çekme kuvveti yatay eksende numune boyundaki uzamayı gösteren kuvvet-deplasman diyagramından yalnızca o
numune hakkında bilgi alınabilir. Malzeme davranıĢını betimleyen sabitlerin bulunmasında birim alana gelen kuvvet ile
birim boydaki değiĢimi ifade eden σ-ε diyagramı tercih edilir.

Ġki ve üç eksenli gerilme halinde, bünye bağıntılarının deneysel olarak belirlenmesi pratik bakımdan mümkün değildir.
Hem yapılması gereken deney sayısı çok fazladır, hem de deneylerin yapılmasında teknik zorluk söz konusudur. Bu
sebeple tek eksenli çekme ve kesme deneyi sonuçları çok eksenli gerilme etkisindeki malzeme davranıĢını ifade
etmek üzere genelleĢtirilir. Yük altındaki malzemede oluĢan gerilmeleri, birim Ģekil değiĢtirmelere bağlayan bünye
yada malzeme bağıntılarına genelleĢtirilmiĢ Hooke yasaları adı verilir. ġimdi mühendislikte kullanılan çeĢitli metaller,
plastikler, ahĢap, seramikler cam ve beton gibi malzemelerin önemli özelliklerini tanımlayacağız. 81
 ELASTĠK MALZEME
Elastisite : Yüklerin kaldırılması ile ilk Ģekillerine geri dönme özeliğidir. Yüklemenin büyüklüğüne bağlı bir özelliktir.
Plastisite : Ġlk Ģekle dönüĢ olmayan malzemelere has bir özelliktir.
Süneklik : Kırılmadan önce büyük Ģekil değiĢtirme yapabilme özelliği. Örnek: çelik, çeĢitli alaĢımlar, naylon
Gevreklik : Kırılmadan önce çok az deformasyon yapma özelliğidir. Örnek: Dökme demir, beton

Yükleme Gerilme Sıcaklık

SÜNEK GEVREK
Hızı ġekli

KOMPOZĠT MALZEME Ġki veya daha fazla sayıda malzemeden oluĢan bünyeye denir (Çelik lifli cam, polimerler)
Matris adı verilen bağlayıcı içinde yüksek dayanımlı malzemenin katılmasından oluĢur. Homojen malzemelere göre
daha yüksek dayanım/öz ağırlığa sahiptir. Mukavemet dersinde HOMOJEN ĠZOTROP malzemeler ele alınacaktır.

Ġzotrop malzemenin yük altındaki davranıĢı yönden bağımsızdır. Örneğin izotrop malzemeden yapılmıĢ bir kübe
uygulanan yük, hangi doğrultuda etkirse etkisin aynı Ģekil değiĢimi ölçülecektir. AhĢap ise anizotrop bir malzemedir.
Kuvvet etkisindeki davranıĢı yöne bağlıdır. AhĢabın büyüme doğrultusunda etkiyen yükü taĢıma özelliği iyi iken enine
doğrultuda etkiyen yükleri taĢıma özelliği düĢüktür.

Süneklik önemli bir malzeme özelliği olduğu kadar yapısal davranıĢ açısından da aranan bir özelliktir. Deprem gibi çok
büyük zorlamalar geldiğinde her elemanın taĢıyabildiği kadar kuvveti taĢıması fazlasını ise komĢulara aktarabilmesi
(yüklerin yeniden dağılımı) ancak yapı elemanlarının kırılmadan büyük Ģekil değiĢtirme yapabilmesi ile diğer bir deyiĢle
sünek davranıĢla mümkündür. Sünek davranıĢda büyük deformasyonlar söz konusu olduğundan zorlanmayı haber
verme özelliği bulunmaktadır.
Gevreklik ise sünekliğin tersi bir özellik olarak deformasyon yapma kabiliyetinin olmaması demektir. Gevrek
davranıĢta malzeme yada yapı aniden göçerek büyük mal ve can kaybına sebep olur. Gevrek davranıĢta haber vericilik
yoktur.

82
 GERĠLME-BĠRĠM ġEKĠL DEĞĠġTĠRME DĠYAGRAMI

σ-ε diyagramları malzeme özelliklerinin belirlenmesinde kullanılır. Diyagramlar eksenel çekme deneyi yapılarak
çizilir. Genellikle dairesel kesitli bir numune deney aletine taklılır ve oda sıcaklığında yavaĢ yavaĢ arttırılan
eksenel çekme kuvveti uygulanır. Numunedeki uzamaları ölçmek için Ekstansometre adı verilen bir alet kullanılır.

Solda verilen diyagram, yapı çeliği

Gerilme  MPa
Ölçek M
Gerilme  MPa

Ölçek N için σ-ε diyagramıdır.

Ölçek M OABCDE diyagramının ilk kısmı
Ölçek M
ölçek değiĢtirilerek yeniden
çizilmiĢtir.
OABCF gerçek gerilme-gerçek
uzama oranı diyagramı
Diyagramlar: Uğural, 1991

Birim ġekil DeğiĢtirme e Uzama Oranı e

Gerçek gerilme- gerçek uzama oranı diyagramı malzeme konusundaki araĢtırmalarla plastik davranıĢın
incelenmesinde kullanılır.
DĠYAGRAMIN
OA KISMI : Elastik bölge, A noktasına kadar σ-ε doğrusal A noktasından sonra malzemede gerilme artmaksızın
uzama görülür. Genellikle A ve B akma noktası aynı alınır.

Orantı sınırı  pL   a Akma sınırı

83
AE KISMI :Plastik bölge, CD arasında uzamalar gerilmenin
artmasıyla mümkün, buna pekleĢme adı verilir. C noktasından
sonra ulaĢılan D noktası σçekmedayanımı adı verilir.
σE = Kırılma dayanımı, Kırılmada parçalar çubuk eksenine 45o
açı yapan yüzeyler oluĢturur.
Klasik diyagramlar, gerçek gerilme gerçek Ģekil değiĢtirme
diyagramlarındaki açılmanın sebebi uzamaların tek bir kesitte Boyun verme
birikmesidir. Buna boyun verme denir.

Standart Süneklik Ölçüleri:

Lkıırılm  L0
Uzama Yüzdesi = 100  %25 (Yapı çeliğinde)
L0

A0  Akıırılm
Alan Azalma Yüzdesi = 100  %50 (Yapı çeliğinde)
A0

Alüminyum, magnezyum ve bakırda belirgin bir akma noktası görülmez. Akma gerilmesini bulmak üzere 0.002’lik
uzama oranına karĢı gelen noktadan baĢlangıç teğetine paralel çizilir.
Plastik bölgedeki numuneden yük kaldırılırsa baĢlangıç teğetine paralel olarak yük boĢaltma eğrisi (doğrusu)
görülür.
BG//OA, B noktasındaki uzama malzemede kalıcı olur. Yeniden yüklendiğinde GB ve orijinal diyagram üzerindeki
eğri boyunca ilerlenir.
Sünek malzemelerin eksenel çekme ve eksenel basınç altındaki davranıĢları aynıdır. Gevrek malzemelerin
çoğunda eksenel basınç dayanımları, çekme dayanımlarından fazladır.
Malzeme özellikleri direkt kesme ve burulma deneyleriyle de bulunabilir. Bu deneylerde τ-γ diyagramları çizilir.
Akma gerilmesi ve dayanım sınırı çekme deneylerinde bulunanın yarısı mertebesinde elde edilir.
84
HOOKE YASASI VE POISSON ORANI

Yapı malzemelerinin çoğunda σ-ε diyagramları doğrusal elastik bir bölge ile baĢlar.

  E e Ġfadesi HOOKE yasası olarak bilinir.

E : Elastisite modülü (Young Mudülü) Birimi gerilme birimi ile aynı [Pa, MPa] BaĢlangıç teğetinin eğimidir. Çelik için
200-210 GPa dır.
ε : boyutsuz büyüklük
Orantı limiti üstündeki noktalardaki diyagram eğimine teğet modülü Et adı verilir.

Eğim = Et
Yine orantı limiti üstünde     E oranına Sekant modülü adı verilir. Bu
e 
s

üç değer malzemenin çekme ve basınçtaki rijitliğinin ölçüsü olarak kullanılır.

Elastisite özelliği kesme kuvveti taĢıyan bir eleman üzerinde benzer Ģekilde
 0   pL Eğim = Es ölçülebilir.  – g diyagramının doğrusal elastik olduğu kısımdan

  G g
Eğim = E
Kayma gerilmesi – Kayma Ģekil
e değiĢtirme için “Hooke Yasası” denir.
Kayma Modülü [Pa, MPa]
Çekme gerilmeleri uygulandığında elemanın boyu uzarken elemanın en kesit alanı azalır (enine doğrultuda büzülme olur).
Elastik bölgede;
Enine Uzama Oranı
n=- n : Poisson Oranı : 0.3 Çelik için
Boyuna (eksenel) Uzama Oranı
0.5 kauçuk genellikle 0.25-0.35
0.1 beton arasında değiĢir.

85
Örnek 10 ÖRNEK 11

ġekilde görülen çelik dikdörgen blok iki ucundan uygulanan ġekilde görülen elemanın üzerine yüklemden önce 10x10
çekme kuvveti etkisindedir. mm2 lik ABCD karesi çizilmiĢtir. Yüklemeden sonra kare,
P = 46706 N’luk çekme kuvveti uygulandığında x = 0.07112 eĢkenar dörtgen Ģeklini aldığına göre Elastisite modülü ile
mm artıĢ, z = 0.005334 mm azalma ölçülmüĢtür. E ve n‟yü Poisson oranını hesaplayınız.
hesaplayınız.
B
y 85 MPa A C 14.15mm 85 MPa
D

12.7 mm
P P 14.11mm
x

z 25.4 mm Yüklenmeden önce köĢegen uzunluğu;

101.6 mm

AC  BD  102  102  14.14mm

46706
x   144.79MPa
25.4 12.7   85
  E e E   40.6 * 103 MPa
e 14.11  14.14
x 144.79 0.07112
 ex    7 104 14.14
L E 101.6
E  206841MPa 14.15  14.14
e enine   0.000707
e enine 1
z  0.005334
14.14 n  
ez    2.1104 e boyuna 3
25.4 25.4 14.11  14.14
e boyuna   -0.00212
14.14
ez  2.1104
n    0.3
ex 7 104 86
HACĠM DEĞĠġĠMĠ : dx.dy.dz hacimli bir küp eleman üzerine yalnızca x gerilmesi uygulayalım.
y
x
e y  e z  ne x  n
dx E
dz Kübün son hacmi V  1  e x dx  1  e y dy  1  e z dz
eydy

 
x V  1  e x  e y  e z   2ve3. mertebe terimler  dx  dy  dz

x   
dy  ihmaledilir 
x
V  V0  V
ezdz

exdx V
z
Birim Hacim DeğiĢimi e
V0
V  V0   
e  e x  e y  e z   x n x n x
V0 E E E

x
1  2n   1  2n   x
Çekme Gerilmesi Hacmi Arttırır.
e
E E Basma Gerilmesi Hacmi Azaltır.

1
SıkıĢtırılamaz cisimlerde e  0  1  2n  0  n 
2
Lineer elastik bölgede n < 0.5
Plastik bölgede n = 0.5 (hacim sabit kalır)
87
 x ÖRNEK 13
ÖRNEK 12
Çapı 52 mm, boyu 102 mm olan bir çubuğun eksenel
ġekilde görülen dökme 120 mm çekme kuvveti altında hacminin 125 mm3 arttığı
demirden yapılmıĢ gözlenmiĢtir. Eksenel kuvveti (P) hesaplayınız E=70
silindir, eksenel GPa, Poisson Oranı=0.3
doğrultuda 40 MPa,
radyal doğrultuda 10
y
MPa’lık basma gerilmeleri 200 mm z
etkisindedir. E = 100 GPa,
n = 0.25 alarak silindirin
boyu ve çapındaki
değiĢimleri ve hacimdeki P x 52 mm P
değiĢimi hesaplayınız. y

z
 x  40MPa  y   z  10MPa 102 mm

ex 
1
 40  0.25 10  10  0.35 103
100 10 3
V  V0   
e  e x  e y  e z   x n x n x
ey  ez 
1
 10  0.25 10  40  0.025 103 V0 E E E
100 103
x 1  2n   V
3
L  0.35 10  200  0.07mm eV0  1  2n V0  x 0
E E
d  0.025 103 120  0.003mm (1  2  0.3)  P 
125    A 102
70000  A 
e  e x  e y  e z  0.35 103  2  0.025 103  0.30 103 P  214461 N
V  e V0  0.30 103    602  200  679mm3 Hacim azalması

88
GENELLEġTĠRĠLMĠġ HOOKE YASALARI

Tek eksenli, - e bağıntısı iki ve üç eksenli gerilme hali için geniĢletilebilir. Deney sırasında, normal gerilmelerin kayma
birim Ģekil değiĢtirmesi oluĢturmadığı veya kayma gerilmelerinin de normal birim Ģekil değiĢtirmesine yol açmadığını
görmekteyiz. Malzemenin lineer elastik, Ģekil değiĢtirmelerin küçük oldukların kabul edildiğinden süperpozisyon ilkesinden
faydalanarak iki ve üç eksenli gerilme durumu için Hooke yasaları formüle edilebilir.
y x y
E

y
n  xy
E
x
x
Tam kayma etkisindeki eleman
Ġki eksenli gerilme etkisindeki
eleman x
y ex

Birim kalınlıklı elemanın iki eksenli gerilme etkisinde olduğunu düĢünelim. x gerilmesinden x ekseni doğrultusunda x/E kadar
uzama oluĢur. y gerilmesi ise x ekseni doğrultusunda ny/E kadar kısalmaya neden olur. x ve y gerilmelerinin etkisi altında
x ve y doğrultusundaki uzama oranlarını;

x y y x  xy
ex  n ey  n g xy 
E E E E G
 xy
Tam kayma düĢünüldüğünde ise elastik gerilme – Ģekil değiĢtirme bağıntısı g xy  olmakta idi .  xy gerilmesi yalnızca g xy
G
kayma birim Ģekil değiĢtirmesi oluĢturmaktadır. Yukarıdaki ifadeleri gerilmeler cinsinden yazarsak;

Ee x n y   x Ee y   y  n Ee x n y 

x 
E
e x ne y  y 
E
ne x  e y   xy  Gg xy
1 n 2 1 n 2
Ee y   y  n x  Ee y nEe x   y 1 n 2 

bulunur. Bu ifadelere iki boyutlu gerilme halinin HOOKE YASALARI denir.

89
Benzer Ģekilde üç boyutlu gerilme halinin GenelleĢtirilmiĢ Hooke Yasalarını Ģöyle yazabiliriz.

ex 
1
E

 x n  y   z   g xy 
 xy
G
y

e y   y n  x   z 
1
E
 g yz 
 yz
G
yz yx
ez 
1

 z n  x   y   g xz 
 xz zy O z xy
E G x xz zx
dy

Bu ifadeleri gerilmeler cinsinden yazarsak;

x
zx xz
En
x  e  e  e  2Ge x  xy  Gg xy z zy
1 n 1  2n  x y z xy O
yx yz
En
y  e  e  e  2Ge y  yz  Gg yz
dz
1 n 1  2n  x y z dx
y
En
z  e  e  e  2Ge z  xz  Gg xz
1 n 1  2n  x y z
Daha önce doğrusal ve açısal Ģekil değiĢtirmeleri incelediğimiz elemanın diyagonalindeki boy değiĢimi normal birim Ģekil
değiĢtirme ex ve ey ile kayma birim Ģekil değiĢimi gxy‟den oluĢacağını görerek kayma modülü G’nin E ve n ile ilgili olması
gerektiği sonucuna varırız. Bu durum ileri bölümlerde tekrar ele alınacaktır.

E Sonuç olarak izotrop malzemelerin iki bağımsız elastik sabitinin olacağını bu sabitlerin de eksenel
G
21 n  çekme deneyi ile E ve ν Ģeklinde bulunduğunu, Kayma modülü G’nin E ve ν cinsinden ifade
edilebileceğini söyleyebiliriz. 90
Örnek 14 Bir noktadaki Ģekil değiĢtirme bileĢenleri ex = 900, ey = -100 ve gxy = 600 olarak biliniyor. Bu Ģekil değiĢtirme
durumunu oluĢturacak düzlem gerilme halini belirleyiniz. E=200 GPa Poisson oranı=0.3

2  x
e ne y  
E 200000
x  (900  0.3  (100)) 106  191.2 MPa
1 n 1  0.32

y 
E
1 n 2  e y  ne x  
200000
1  0.32
(100  0.3  900) 106  37.4 MPa

E 200000
 xy  Gg xy  g xy  600 106  46.15 MPa
2(1   ) 2(1  0.3)

ÖRNEK 15 ġekilde görülen blok bütün yüzeylerinden etkiyen p = 150 MPa‟lık üniform basınç etkisindedir. E = 200 GPa,
n = 0.3 alarak hacimdeki ve her bir kenarındaki boy değiĢimini hesaplayınız.
y

x y z  p ex 
1
 p n  2 p   1  2n  p 
P
E E

40 mm
ey 
1
 p n  2 p   1  2n  p 
P E E
x
30 mm ez 
1
 p n  2 p   1  2n  p 
E E
P
1  2n
z
100 mm ex  ey  ez  e   p 
E
1  2  0.3 V
e  150  0.3 103  e x  e y  e z  3e  V  3  0.3 103100  40  30  108mm3
200 10 3
V0
91
 x  0.3 103 100  0.03mm  y  0.3 103  30  0.009mm  z  0.3 103  40  0.012mm
ÖRNEK 16
20X20 mm. Lik kare plağın ġekilde gösterilen düzlem
gerilme hali etkisinde AC köĢegeninin eğimindeki
değiĢimi hesaplayınız. E=70 GPa, Poisson Oranı=0.3
ÖRNEK 17 Uzunluğu L, kalınlığı t ve geniĢliği b olan levha iki
rijit duvarın arasına Ģekilde gösterildiği gibi
yerleĢtirilmiĢtir. P eksenel basınç kuvveti taĢıyan
levhadaki gerilme ve birim Ģekil değiĢtirme
bileĢenlerini belirleyiniz.

y
y=80 MPa y y

D C
P
x z b
20 mm P
x=160
x
MPa t
 L
x
A B
y
P
z  0 ey  0 x   g xy  g yz  g xz  0
20 mm b t

ex 
1
 
 x n y  19.43  10  4 ex 
1
E

 x n y  ey  0 
1
E
 
 y n x   y  n x ex 
1n 2
x
E E
1
E
 
e y   y n x  4.57  10  4 ez  
n
E
 x  y    n
1 n
ex x  
P
bt
  y  n
P
b t
AB  (1  e x )  20  20.03886
1 n 2 P n 1 n  P
BC  (1  e y )  20  20.00914 ex     ez  
E b t E b t
   tan 1 ( 20
20.03886)  44.957
.00914
x

E ez n
Açı deg  44.957  45  0.043  
e x 1 n 2 e x 1 n
Egim deg  tan 44.957  tan 45 
Efektif elastisite modülü Efektif poisson oranı
 0.0015 radyan 92
Bu değerler geniĢ kiriĢ ve plaklarda kullanılmaktadır.
 ġEKĠL DEĞĠġTĠRME ENERJĠSĠ

DıĢ yüklerin cismin Ģekil değiĢimi sırasında yaptıkları iĢ Ģekil değiĢtirme enerjisi olarak cismin içinde depolanır. Enerji
kaybının olmadığı, tam elastik cisimlerde yükün kaldırılması ile (Ģekil değiĢimini yok ederek) geri alınabilir. Bu bölümde
verilecek Ģekil değiĢtirme enerjisi kavramı statik ve dinamik yüklerle ilgili çeĢitli problemlerin çözümünde kullanılacaktır.
ġekil değiĢtirme enerjisnin en büyük faydası elemandaki kırılmanın belirlenmesi ile darbeli yüklemenin malzeme üzerindeki
etkisinin incelenmesinde ortaya çıkmaktadır.
Tek eksenli gerilme halinde Ģekil değiĢtirme enerjisini belirlemek üzere yavaĢ yavaĢ artan x gerilmesine maruz bir eleman
düĢünelim. Elemanın x yüzlerinde xdydz kuvveti etkir. x ekseni doğrultusunda exdx kadar bir uzama oluĢur. Lineer elastik
malzemeler için Hooke yasası
y
x  x  E e x

x dz
x U*0 Orantı sınırı
x
Non-Lineer Elastik
dy
u0 Lineer Elastik
z dx
ex
1
ġekil değiĢtirme sırasında elemanın yüzlerine etkiyen ortalama kuvvet  x  dy  dz olur. Bu kuvvetin yaptığı iĢ, yani Ģekil
2
değiĢtirme enerjisi dU, 1
 x  dy  dz  e x  dx olur.
2
1 1
dU   x  e x  dy  dz  dx   xe x dV
2 2
dU
SI birim sisteminde iĢ ve enerji birimi Joule (J)‟dür. (N.m) Birim hacimdeki Ģekil değiĢtirme enerjisi enerji yoğunluğu adını
dV
alır ve U0 ile gösterilir.

1  2 Ee x2 Bu alan Ģekilde mavi olarak gösterilmiĢtir.  –e diyagramının üzerindeki alana

U0   x e x  x 
2 2E 2 93
Komplemanter enerji yoğunluğu adı verillip U * ile gösterilir.
0
 ġimdi xy kayma gerilmesi taĢıyan bir eleman düĢünelim. Üst yüze etkiyen xydxdz kuvveti gxydy yerdeğiĢtirmesini oluĢtursun.
Gerilmeler sıfırdan baĢlayıp yavaĢ yavaĢ artarak son değerine ulaĢtığından ortalama kuvvet
1
 xy  dx  dz Olur. Tam kayma halinde enerji yoğunluğu;
2
1  xy  dx  dz  g xy  dy 1  xy Gg xy
2 2
dU
 U0    xy  g xy  
dV 2 dx  dy  dz 2 2G 2
 xy2
Bulunan bu ifadenin  – g diyagramının altındaki alana eĢit olduğu söylenebilir. U  dV
2G

Kayma gerilmesinden oluĢan Ģekil değiĢtirme enerjisi

yukarıdaki ifadenin hacim üzerinden entegrali alınarak elde
edilir. Bu ifade burulma etkisindeki millerle, kesme kuvveti
etkisindeki kiriĢ problemlerinde kullanılabilir.

En genel gerilme durumunda Ģekil değiĢtirme enerjisi aĢağıdaki

biçimlerde yazılabilir.

U0 
1
 xe x   ye y   ze z   xyg xy   xzg xz   yzg yz 
2

Uo 
1 2
2E

 x   y2   z2  2n  x y   x z   y z   
1 2
2G

 xy   xz2   yz2 

Asal eksen takımı kullanıldığında Uo 

1 2
2E

 1   22   32  2n  1 2   2 3   1 3  
94
SI birim sisteminde enerji yoğunluğu birimi J/m3 dür veya (pascal). ġekil değiĢtirme enerjisi ifadesinde sx’in karesi
geldiğinden bu her zaman pozitif bir büyüklüktür.



Kırılma
Göçme
a
Rezilyans Tokluk
Modülü Modülü

e e

–ε diyagramında akma noktasının altında –ε diyagramının altındaki bütün alan Tokluk
kalan alan veya akma gerilmesine ulaĢan bir Modülü adını alır ve malzemenin kırılmaksızın
malzemedeki Ģekil değiĢtirme enerjisi yutabileceği enerji miktarını gösterir.
yoğunluğu Rezilyans Modülü adını alır.
Rezilyans modülü malzemenin kalıcı Ģekil
değiĢimi yapmadan yutabileceği enerjinin
ölçüsünü verir. Örneğin yumuĢak çelik;

2

220 10 
6 2
 121 kJ
2E 2  200 10 9
m3

Tek eksenli normal gerilme durumunda Ģekil değiĢtirme enerjisi , enerji yoğunluğu ifadesinin hacim üzerinde
entegre edilmesi yolu ile;

 x2
U  dV Bulunur. Bulunan bu ifade eksenel yükleme ve kiriĢlerin eğilmesi
2E problemlerinde kullanılabilir.
95
ÖZEL DURUM:
Ġki ucundan N eksenel kuvveti etki eden prizmatik ÖRNEK 19
çubuğa depolanan Ģekil değiĢtirme enerjisinin
hesabı
ġekilde gösterilen konik çubuk P kuvveti etkisi altında
y
dv=A.dx dengededir. Çubukta depolanan Ģde ni hesaplayınız.
N N
x
dx L
P
r x
r 5r
 x2 N2 N 2L
P
U  dV   Adx  U  Amin L
2E 2 EA2 2 EA

4 4
ÖRNEK 18 u x 1 du  dx
L L
10 mm çaplı 3 metre uzunluğundaki çubukta depolanan
Ģekil değiĢtirme enerjisi 70 J dür. P kuvvetinin 2 2
4  4 
değerini hesaplayınız. E=200 GPa Ax   r   r  x  1  Amin  x  1
x
2 2

L  L 
 x2 P2 P 2 dx P 2 L du
U  dV  
2 E  Ax 8EAmin  u 2
A x P Ax dx  
2E 2 EAx2
L
P2 L
U
10 EAmin
P2 L P 2 *3
U 70 
2 EA 2* 200109 *7.854105
P  27075 N 96
 ÖRNEK 20

ġekilde gösterilen iki çubuklu kafes sistemde B düğü-

mündeki düĢey yer değiĢtirmeyi iĢ-enerji yöntemiyle
Ġġ-ENERJĠ YÖNTEMĠ ĠLE DEPLASMAN hesaplayınız. E=70 GPa
HESABI
C

Eğer bir kafes kiriĢe sadece bir tek kuvvet etki

ediyorsa kuvvetin etki ettiği noktadaki yer

A=
değiĢtirmeyi iĢ-Enerji yöntemi ile hesaplayabiliriz.

0.
L=

00
2m
DıĢ kuvvetin yaptığı iĢ (W), kafes sistemde

2
2.

m
5

2
depolanan toplam Ģekil değiĢtirme enerjisine (U)

m
eĢit olmalıdır. DıĢ Kuvvet sıfırdan baĢlayıp yavaĢ A A=0.004 m2
yavaĢ artarak son değerine ulaĢtığı için yapılan iĢi B
ortalama kuvvet x yer değiĢtirme olarak yazmak L=1.5 m
mümkündür. P =40 kN

FCB=50 kN

1 n
Ni2 Li F 0 FBC  50 kN
W U Pdış  
y
B
FAB=30 kN
2 i 1 2 EAi F x 0 FAB  30 kN
40 kN

300002 1.5 500002  2.5

U   24.732 J
2  0.004  70 109 2  0.002  70 109
1 1
W  P B  24.732 40000  B  24.732
2 2
 B  1.24 103 m  97
 Tekrarlı Yükleme Ve Yorulma ÖRNEK 21

ġekilde görülen bloğa P = 17800 N’luk eksenel

Yapı elemanlarının göçme gerilmesinden oldukça küçük kuvvet etkimektedir. Bloğun y ve z eksenleri
gerilme düzeylerine binlerce defa yüklenmesi halinde doğrultusunda Ģekil değiĢimi engellendiğinde
kırılmasına yorulma adı verilir. Yorulma çatlağının genellikle eksenel doğrultudaki uzama oranı ne olur?
gerilmenin yoğunlaĢtığı bölgelerdeki iç yapı kusur- (E = 69 GPa, n  1 3 )
larından/çatlaklarından baĢladığı, yüzey kalitesi, kimyasal y
yapı ve iç yapı kusurlarıyla ilgili olduğu söylenebilir.
Yorulma ömrü veya dayanıklılık genellikle kırılma oluĢturan
gerilme tekrar sayısı ile ölçülür. Deneysel olarak malzeme P=17800N 19
mm
iki gerilme sınırı arasında sürekli değiĢen gerilme durumuna x

kırılıncaya kadar devam edilir. Yorulma deneyi sonuçları 9.53 mm P=17800N

aĢağıdaki gibi yarı logaritmik bir diyagram üzerinde 101.6 mm

iĢaretlenir. z
17800
x   98.3MPa
19  9.53
1 
e y   y  98.3   z   0
1
E 3 
e z   z  98.3   y   0
1 1 
Gerilme , MPa

E 3 
Çelik

Sürekli Dayanım
 y  z 
1
 y   z  196.6  0
Alüminyum 3
Sınırı
2
 y   z   196.6   y   z   98.3MPa
3 3

98.3   y   z 
1  1 
ex  
Yorulma Ömrü N, Devir Sayısı. Uğural, 1991 69000  3 
1  
98.3  98.3  950 106
1
ex  
98
69000  3 
 ÖRNEK 22

ġekilde görülen dikdörtgenler prizması Ģeklindeki beton blok Px = 100 kN, Py = 150 kN ve Pz = 50 kN’ luk
kuvvetlerin etkisi altındadır. a) Bloğun boyutlarındaki değiĢmeleri b) Bloğun yalnızca y yüzünden etkiyip önceki
yüklemenin sebep olduğu yer değiĢtirmeyi (y ekseni doğrultusunda) oluĢturacak P kuvvetini hesaplayınız. (E = 24
GPa, n  0.2 )
Py
100 103
a) x    20MPa
100  50

100 mm 150 103 50 103

y    15MPa z    2.5MPa
Px Px 200  50 100  200
mm
1
 20  0.2 15  2.5  0.6875 103
50

200 mm ex 
24000
Pz Py

ey 
1
 15  0.2 20  2.5  0.4375 103
24000

ez 
1
 2.5  0.2 15  20  0.1875 103
24000

 x  e x 200  0.1375mm  y  e y 100  0.04375mm  z  e z 50  0.009375mm

y
b)
e y  0.4375 103    y  10.5MPa Py   y A  10.5*200*50  105000 N  105kN
E
99
ÖRNEK 23 Uçları kapalı olan ve p iç basıncı etkisinde bulunan bir silindirin yarıçapındaki ve L boyundaki
değiĢmenin

r 
pr 2
2 n    c r 2 n , L 
prL
1  2n    a L 1  2n 
2 Et 2E 2 Et E
Formülleriyle hesaplanabileceğini gösteriniz. r yarıçap; t et kalınlığını göstermektedir.

pr pr
pr ec  n
t r Et 2 Et

pr çevre  2r '2r  e c 2r

2t
2r  e c 2r

L r  re c 
pr 2
2 n    c r 2 n 
2 Et 2E

eL 
pr
n
pr L  e L L 
prL
1  2n    a L 1  2n 
2 Et Et 2 Et E

ÖRNEK 24 50.8 mm çaplı pirinç çubuk (E = 103 GPa, n  0.30), bronz bir borunun içine geçirilmiĢtir. Pirinç
çubuğa 178 kN’luk eksenel basınç kuvveti uygulandığında çubuk yüzeyi gerilmesiz olarak bronz
boruyla temas etmektedir. Bronz borunun iç çapını hesaplayınız.

 pirinç 
178000 87.82
50.82
 87.82MPa e enine  0.3  255.8 106
 103000
4
iç
dbronz  50.8  e enine  50.8  50.813mm 100
ÖRNEK 25 50 mm çaplı 1200 mm. boyundaki alüminyum çubuk P =  200 kN’luk eksenel kuvvet etkisindedir.
(E = 70 GPa, n  0.30 ) Yük etkisi altında çapının alabileceği en küçük değer ve hacminin ulaĢacağı
en küçük değer ne olur?

Çapın minimum olması için uygulanması gereken eksenel kuvvet çekme kuvveti olmalıdır. Buna
göre;

200000 101.86
  101.86MPa e boyuna   0.001455
 252 70000

e enine  n  e boyuna  0.3  0.001455  0.4365 103

d min  50  0.4365 103  50  49.978mm

Hacmin en küçük değeri olması için uygulanması gereken eksenel kuvvet basma kuvveti olmalıdır. Buna
göre;

  101.86MPa e boyuna  0.001455 e enine  0.4365 103

e  e x  e y  e z  e boyuna  2e enine  582 106

V  582 106    252 1200  1370.73mm3

Vmin    252 1200  1370.73  2353629mm3

101
GERĠLME VE BĠRĠM ġEKĠL DEĞĠġTĠRME ANALĠZĠ

Daha önceki bölümlerde ele aldığımız gerilme ve birim Ģekil değiĢtirmeleri tanımlamakta eleman eksenine dik doğrultuda
alınan kesitleri kullandık. Bu bölümde ise eğik bir düzlem üzerinde bulunan bir noktadaki gerilme ve birim Ģekil değiĢtirme hali
incelenecektir. Gerilme ve birim Ģekil değiĢtirme bileĢenleri her zaman yük etkisindeki elemanda göz önüne alınan noktanın
konumuna bağlıdır. Dolayısı ile gerilmenin noktadan noktaya değiĢimi de ele alınacaktır.
Bu bölümde düzlem gerilme ve düzlem Ģekil değiĢtirme durumları üzerinde durulacaktır. Burada çıkarılacak formüller ile
tanıtılacak grafik teknik çeĢitli yüklere maruz elemanın bir noktasındaki gerilme ve birim Ģekil değiĢtirme dönüĢümünün
analizinde büyük kolaylık sağlar. Özellikle grafik tekniğin bir noktadaki gerilme değiĢiminin anlaĢılması bakımından ayrı bir
önemi vardır. Ġlerideki bölümlerde lineer elastik malzemelerde E, G ve n arasındaki bağıntının bulunmasında dönüĢüm yasaları
kullanılmıĢtır.

DÜZLEM GERĠLME

y P3
Gerilmeler koordinat eksenlerinin herhangi birinden
bağımsız ise (burada z ekseni) iki boyutlu gerilme
hali söz konusu olur. Örneğin; eksenel yüklü bir
y
P2 çubuğun eğik bir kesitinde oluĢan gerilmeler,
xy burulma etkisindeki bir mil, eksenine dik doğrultuda
xy yüklenmiĢ bir kiriĢ. Bu gerilme hali bir‟den fazla yük
etkisindeki elemanın herhangi bir noktasından
X X geçen bütün düzlemlerde de oluĢur.
P4
TANIMLAR: Ġki boyutlu problemler düzlem gerilme
ve düzlem Ģekil değiĢtirme olmak üzere iki sınıfa
P1 x ayrılabilir. Bu durum, kalınlığı boyunca düzgün
y
yayılı yükler etkisindeki ince levhalarda karĢımıza
çıkar. Levha ince olduğundan iki boyutlu gerilme
bileĢenlerinin kalınlık boyunca değiĢmediği, ve
z P1 P5 diğer gerilme bileĢenlerinin de sıfır olduğu kabul
edilebilir.
102
Düzlem gerilme haline bir diğer örnek, yapı ve makine elemanlarının serbest yüzeyleri verilebilir. Düzlem gerilme halinde,

 z   xz   yz  0 ;  x ,  y , xy  0
olur. Bu gerilmelerin genelleĢtirilmiĢ Hooke yasalarında yazılmasıyla,
n
ex 
1
 x n  y  ey 
1
 y n  x  ez    x  y  g xy 
 xy
G
, g xz  g yz  0
E E E

bulunur. ilk iki denklemden    y  çözülüp ez de yerine yazılırsa, n

x
ez   e ey
1 n
x

Bu ifade düzlem dıĢı asal birim Ģekil değiĢimi e z‟nin düzlem içi e x ve e y birim Ģekil değiĢimi cinsinden ifadesidir.
Düzlem Ģekil değiĢtirme halinde  xz ve yz benzer Ģekilde sıfır alınabilir. Ancak  z sıfır değildir ve değeri  x ve  y
cinsinden hesaplanabilir.  x,  y ve  xy sıfırdan farklı değerler alabilir.
Amacımız cismin içindeki bir noktadan alınan sonsuz küçük eleman üzerindeki  x,  y ve  xy gerilme bileĢenlerinin dönüĢüm
denklemlerini çıkartmaktır. AĢağıdaki Ģekilde bir gerilme elemanı gösterilmiĢtir.
ġimdi elemanın x ekseni ile  açısı yapacak
y şekilde dönmesi durumunda x’ ve y’ dönmüş
y y eksen takımındaki -ya da diğer bir ifade ile
y'  y‟ x’ düzlemindeki- gerilme bileşenlerini
 x‟ y‟
xy bulmak istiyoruz. z doğrultusundaki gerilme
y'  x‟ sıfır olmasa bile Ģu anda ilgi alanımız
x' dıĢındadır. Gerilme elemanın üç boyutlu
x'
görünüĢü unutulmadan problemi
x x basitleĢtirmek üzere elemanın düzlemsel
gösteriliĢini vermek adettendir.
  x‟  ġekilden de fark edilebileceği gibi elemanın
x x paralel yüzlerindeki gerilme bileĢenlerinin
O O Ģiddetleri değiĢmemektedir.
 y‟ 103
y
 y y
EĞĠK DÜZLEMLERDEKĠ GERĠLMELER
xy
y'
ġimdi, gösterilen birim kalınlıklı (sayfa düzlemine x'
dik doğrultudaki kalınlık) elemanın Ģekildeki x,y
x x
eksen takımını, x referans ekseninden baĢlayıp y
saat dönüĢüne ters yönde  açısı kadar 
x
döndürerek xı ve yı dönmüĢ eksen takımını O
oluĢturalım. Amacımız x‟ eğik düzlemindeki x’ ve y' A
y A A x'
‟
x‟y‟ gerilmelerini bulmaktır. xı ekseninin x‟ y
doğrultusunu gösteren  açısı, saat dönüĢ yönüne
 x‟
ters olduğundan pozitiftir. xı eksenine dik olan AB xACos 
kenarına etkiyen gerilmeler, yandaki kama
üzerinde pozitif yönde gösterilmiĢtir. AB kenarının 
bulunduğu yüzeyin alanı A ise 0A ve 0B xyACos x
B
kenarlarının bulunduğu yüzeylerin alanları O
xyASin
sırasıyla, A0A=Acos ve A0B=Asin olur. xı ve yı
doğrultularındaki kuvvetlerin dengesinden, yASin

Fx  0 :  x A   x A cos cos   xy A cos sin    y A sin  sin    xy A sin  cos  0

Fy  0 :  xy A   x A cos sin    xy A cos cos   y A sin  cos   xy A sin  sin   0

Denklemleri basitleĢtirip yeniden düzenlersek,

 x   x cos 2    y sin 2   2 xy sin  cos   xy   xy cos 2   sin 2     x   y sin  cos 

 y gerilmesi  x teriminde  yerine +/2 yazılarak hesaplanabilir.  y   x sin 2    y cos 2   2 xy sin  cos 
104
Yukarıda çıkarılan denklemlerde 2 cos 2   1  cos 2 2 sin 2   1  cos 2 2 sin  cos   sin 2
trigonometrik bağıntılarını kullanarak 2 cinsinden yazabiliriz. Bu durumda gerilme dönüĢüm denklemleri,

 x 
1
 x   y   1  x   y cos 2   xy sin 2
2 2

 xy  
1
 x   y sin 2   xy cos 2
2

y 
'
1
 x   y   1  x   y cos 2   xy sin 2
2 2

biçiminde yazılabilir. En son elde edilen bağıntılar bir noktadaki gerilme halinin yani dik iki düzlemdeki üç gerilme
bileĢeninin bilindiği durumda,  açısı ile tanımlanan bütün mümkün AB yüzeylerindeki gerilmelerin
hesaplanmasında kullanılabilir. Gerilme, birim Ģekil değiĢtirme ve atalet momenti gibi büyüklükler ikinci
mertebeden tansörler olup yukarıdaki bağıntılarla dönüĢtürülürler. Daha sonra göreceğimiz MOHR dairesi,
tansörel büyüklüklerin dönüĢümünde kullanılan grafik bir gösterim tarzıdır. Son elde edilen ilk iki bağıntı taraf
tarafa toplanırsa;

 x   y   x   y  Sabit

ifadesi bulunur. Dolayısıyla iki dik düzlemdeki normal gerilmelerin toplamı  açısından bağımsız olup
değiĢmezmiĢ. Bu durum üç eksenli gerilme halinde de geçerlidir. AĢağıdaki problemde  açısına bağlı olarak
gerilmelerin değiĢimi incelenecektir.
105
Örnek 1 ġekilde bir makine parçası üzerindeki bir noktadaki gerilme hali gösterilmiĢtir. a-a ve b-b doğrultularına paralel
düzlemlerdeki normal ve kayma gerilmelerini hesaplayıp yönlenmiĢ bir eleman üzerinde gösteriniz.

y xı doğrultusu eğik düzleme dik olarak seçilmektedir. Burada,

5 MPa
x, y takımındaki gerilme halini xı , yı takımına dönüĢtürmek
b istiyoruz. Gerilmeler ve dönüĢleri kendi iĢaretleri ile
a
kullanmaya dikkat edilmelidir.

a)   45o  x  10 MPa  y  5 MPa  xy  6 MPa

10 MPa 60o 10 MPa
45o  x 
1
10   5  1 10   5cos 90   6sin 90  3.5 MPa
b x 2 2
 xy   10   5sin 90   6 cos 90  7.5 MPa
6 MPa 1
5 MPa 2
 y  10   5  10   5 cos 90   6sin 90  8.5 MPa
a 1 1
2 2

b)   30  90  120o  x  10 MPa  y  5 MPa  xy  6 MPa

 x 
1
10   5  1 10   5cos 240   6sin 240  3.95 MPa
2 2
  10   5sin 240   6 cos 240  9.5 MPa
1
 xy
2
 y 
1
10   5  1 10   5cos 240   6sin 240  1.05 MPa 106
2 2
ASAL GERĠLMELER: EN BÜYÜK KAYMA GERĠLMESĠ

Bir noktadaki gerilmelerin Ģiddetlerinin o noktadan geçen düzleme bağlı olduğunu daha önce belirtmiĢtik. En büyük
gerilmeler ile bu gerilmelerin etkidiği düzlemlerin yapıdaki göçme ile ilgili olması sebebiyle bizim için ayrı bir önemi vardır.
Enbüyük  x gerilmesini hesaplamak üzere ‟ ya göre türevini alarak sıfıra eĢitleyelim.
d x
   x   y sin 2  2 xy cos 2  0  xy
2
tan2 p  
d 2 1  x   y 
2

Kutu içerisinde gösterilen bağıntıdan bulunacak  açısı en büyük ve en küçük normal gerilmenin etkidiği düzlemi gösterdiğinden
 yerine p ile yazılmıĢtır. tan2 = tan(2+) olduğundan birbirinden 180o farklı 2p açıları yukarıdaki bağıntıyı sağlarlar.
Dolayısıyla p ve bundan 90o farklı iki düzlem, normal gerilmenin en büyük ve en küçük olduğu iki dik düzlemi gösterir. ġimdi
normal gerilmenin maksimum ve minimum olduğu düzlemlerdeki kayma gerilmelerini hesaplayalım.

2 xy
tan2 p   sin 2 p   
 xy
cos 2 p   
 x  y
 
 y  
2 2
xy  x  y  r 2r

 x 2 
  x   y   xy   x   y
r   xy  xy         0
xy
2p 2  r  2r

 x  y Kayma gerilmesinin sıfır olduğu düzlemlerdeki en büyük ve en küçük normal

gerilmelere ASAL gerilmeler adı verilir.
2

 x   y   1  x   y    x   y    xy    xy    x  y 

2
1
 x   maks    x   y  
1
 1, 2     xy 2
min 2 2  2r   r  2  2 

Sayısal olarak büyük olan normal gerilmeyi  1 ile gösterip en büyük asal gerilme adını verelim.
107
 maks   min   1   2   x   y
  1 ve σ 2 asal gerilmelerinin doğrultularını veya etkidiği düzlemleri gösteren p açılarını pı ve pıı ile göstereceğiz.
x'
y Yukarıda izlediğimize benzer iĢlemler yaparak
y' en büyük kayma gerilmesiyle etkidiği düzlemleri
2
2
y araĢtıralım.
1
1 d xy
x' 0 bağıntısından,
p  d
d xy
1 p
1
x

2
 x   y cos 2  2 xy sin 2  0
x d 2
O 2 y' 2
 x  y
tan2 s   
2 xy

bulunur. Burada s en büyük kayma gerilmesinin etkidiği düzlemi göstermektedir. Çerçeve içindeki bağıntıyı birbiriyle 90o lik
açı yapan iki ayrı doğrultu da sağlar. Bu doğrultuları sı ve sıı ile gösterelim. Asal doğrultular ile en büyük kayma gerilmesi
doğrultusunun kıyaslanmasıyla aralarında 45o‟lik açı bulunduğu anlaĢılır.
En büyük kayma gerilmesinin değerini hesaplayalım.

tan2   
  y 
cos2 s   
 xy    y 
sin  2 s      x 
x

2 xy  2r 
2 2 s
  xy
y  
r
  
 x 2   x  y 
 
x  y    
r  
 x  y
 maks   2    xy   xy 
2s 2    r 
2 r  
 
 
 xy   x  y 
2

    xy 2
  x  y 
2

 
2 
 maks      xy 2   x  y 
2
min
  x  y 
2
 2   maks       1082

    xy 2 min  2 
xy

 2 
Fiziksel olarak cebrik iĢaret anlamsız olduğundan en büyük kayma gerilmesindeki iĢarete dikkat etmeden maksimum kayma
gerilmesi adı verilir. Eğer  x ve  y asal gerilmeler olursa   0 olacağından
xy

1   2
 maks 
2
bulunur.
y'
y

' y' 2 '

maks ' x'
' ' 1
s
ak
m
maks ' x'
a
Kaym ni
y' s
ge
KöĢe x 45o
'
x '
s ' p
' 1
' x
x' ' 2
Asal gerilmelerin etkidiği düzlemlerde kayma gerilmesi bulunmamasına karĢın maksimum kayma gerilmesinin etkidiği
düzlemlerde normal gerilme bulunur. Bu gerilmenin hesaplanması için  x bağıntısında 2s yazılması yeterlidir.

  x  y 
 x   y  x   y   xy      y
 x       xy  2   x'     x
2 2  r   r  2
 
 
 x   y toplamı sıfır olmadıkça maksimum kayma gerilmesinin bulunduğu düzlemlerde normal gerilme de olur.
Gerilme etkisindeki bir elemanda en büyük kayma gerilmelerini gösteren okların buluĢtuğu köĢeleri birleĢtiren diyagonale
KAYMA KÖġEGENĠ denir. Bu diyagonal maksimum asal gerilme doğrultusundadır. Ayrıca en büyük asal gerilme, en büyük
kayma gerilmesinin yönünün belirlenmesinde de kullanılabilir. 109
Üç eksen doğrultusundaki  1 ,  2ve  3 gerilmelerinin aynı noktaya etkidiğini düĢünelim AĢağıdaki Ģekilde gerilmelerin
 1   2  3
olarak sıralandığını kabul edelim. Gerilmelerin etkidiği noktadan alınan elemanın üç farklı yönden görünüĢü Ģeklin yan
tarafında verilmiĢtir.
2 2 1 3

3 2 1
1
1 1 3 3 2 2

3
2 1 3
2
Bu durumda en büyük kayma gerilmesinin,

1   3
 maks 
2
ifadesiyle hesaplanacağı ve en büyük ve en küçük asal
gerilmenin etkidiği düzlemleri ikiye ayıran doğrultularda olacağı
anlaĢılmaktadır
 m a ks 1

3 110
Örnek 2 ġekilde bir düzlem gerilme hali gösterilmiĢtir. a) Asal gerilmeleri hesaplayınız. b) Maksimum kayma
gerilmesini ve ilgili normal gerilmeyi bularak a ve b Ģıklarında bulduğunuz gerilmeleri yönlenmiĢ bir eleman
üzerinde gösteriniz
y
72 72
2
2 MPa
 1, 2     10.09MPa
  5  4.5  5.59  12 1.09MPa
2 1  2  5   pı 31.7o
 p  tan 1    pıı 121.7o
5 MPa 2  2  2 72
Hangi düzlemin hangi asal gerilmenin doğrultusunu gösterdiğini bulmak için
7 MPa 7 MPa dönüĢüm denkleminde  = 31.7o yazalım.
 x   31.7  10.09MPa bulunur. Sonuç olarak,
o  1  10.09MPa   pı  31.7 o
x
5 MPa
 2  1.09MPa   pıı  121.7 o
2 MPa

72
2
1   2
 maks     5  5.59MPa
2
ayrıca bağıntısı da aynı sonucu vermektedir.
 2  2
 72  maks  5.59MPa   sı  13.3o
 eb ‟ın etkidiği düzlem,
1
 s  tan 1   13.3o
  76.7o  xy   13.3  5.59 MPa
 maks  5.59MPa   sıı  76.7 o
o
2  2*5 
 x  y 72
Söz konusu düzlemlerdeki normal gerilme,     4.5MPa
2 2
 maks ‟ın doğrultusunu bulmakta kayma diyagonali kullanılabilir.

Bu noktadaki gerilme hali matris formunda,

 = 0o  = 31.7o  = -13.3o

7 5  10.09 0   4.5 5.59

5 2 MPa  0 verilebilir.
 1.09 5.59 4.5  MPa
MPa
    
111
 DÜZLEM GERĠLME HALĠ ĠÇĠN MOHR DAĠRESĠ

Gerilme dönüĢüm denklemlerine grafik bir yorum getirmek mümkündür. Bu kısımda, bir noktadaki
gerilme halinin anlaĢılmasını büyük ölçüde kolaylaĢtıran ve düzlemlerin değiĢmesiyle gerilmelerdeki
dönüĢümlerin hızla yapılmasını sağlayan grafik bir teknik üzerinde durulacaktır. Bu amaçla

   x ,    xy Ġfadelerini tekrar yazalım.

 x  y  x  y
  cos 2   xy sin 2
2 2
 x  y
  sin 2   xy cos 2
2
Denklemlerin kareleri alınıp toplanırsa,

 x  y  x  y
(  )2   2  ( ) 2   xy
2

2 2

 x  y
r ( ) 2   xy
2
bulunan bu bağıntı,  -  eksen takımında yarıçaplı çember denklemi olur.
2

Çemberin merkezi  x  y ‟de dir.

2

112
 MOHR DAĠRESĠNĠN ÇĠZĠLMESĠ y y
Mohr dairesinin çiziminde öncelikle yatay  ve
düĢey  kartezyen eksen takımı, gerilme ölçekleri xy
y' referans noktası :
aynı olacak Ģekilde çizilir. + i düzlemindeki x'
gerilme hali referans alınır. Bu düzlemdeki normal x( x ;  xy )
gerilme ile kayma gerilmesi koordinat değerleri x x
y ( y ;   xy )
olarak alınıp - düzleminde bir nokta (x) 
iĢaretlenir. Benzer Ģekilde + j düzlemindeki x
O
gerilme hali yardımıyla ikinci bir nokta (y) belir-
lenir. Bu iki noktayı birleĢtiren doğrunun yatay y
ekseni kestiği nokta, dairenin merkezi olup C harfi
ile gösterilir. C merkezli Cx yada Cy yarıçaplı daire x  y 
;  xy  D
çizilir. Gerilme elemanı ile Mohr dairesi üzerindeki  ; eb 

y
 2 
dönüĢ yönlerinin aynı olabilmesi için  ekseninin  y
pozitif yönünü aĢağı alıyoruz.
Mohr dairesi, bütün tansörel büyüklüklere
uygulanabilmektedir. Ölçekli olarak çizim yapıl-
dığında sonuçların grafik olarak okunması
mümkündür. Çoğunlukla kaba bir çizim yapılarak y'
uzunluk ve açı değerleri trigonometri yardımı ile
hesaplanır. Bu teknikle çok eksenli gerilme F

2 1
durumlarının pek çoğu ele alınabilir. C
2
Mohr dairesindeki 1 ve 2 noktaları asal
gerilmeleri; D ve E noktaları da en küçük ve en
2 2p1 x'  ; 
x' x' y '

büyük kayma gerilmelerinin etkidiği düzlemleri 2s 1

göstermektedir. Mohr dairesinden, en büyük

 ; xy 
kayma gerilmelerin etkidiği düzlemlerin asal
gerilmelerin bulunduğu düzlemlerle 450 lik açı x x
yaptığı da görülmektedir. Dairenin merkezi C, eb

E
‟nin etkidiği düzlemlerdeki normal gerilme „ nü
sağlamaktadır. 1 113
Mohr Dairesinin Yorumu

•Mohr dairesindeki dönüĢ yönü ile  açısının dönüĢ yönü aynıdır.

•Daire üzerindeki 2‟ lık açı dönüĢü gerilme elemanının  kadarlık dönüĢüne karĢı gelir.
  x  y 
2
•Dairenin yarıçapı CX  CF 2  FX 2 CX     xy
2

 2 
olup maksimum kayma gerilmesi  maks ‟ın Ģiddetine eĢittir. x ve y düzlemlerindeki gerilmeler daire üzerinde A ve B noktalarıyla
temsil edilir. AB den farklı her bir çap, orijinal eksen takımına göre  kadar bir açıyla dönülen x‟ ve y‟ düzlemlerindeki
x gerilme
‟
halini gösterir. Daire üzerindeki A noktasının koordinatları gerilme dönüĢüm denklemlerini vermektedir.

CX ile C1 arasındaki açı 2 1p olsun. Mohr dairesinden

x  y  xy  CX  sin  2 1p  2 
 x   CX  cos  2 1p  2 
2
veya açı farklarının trigonometrik eĢitliklerini yazarak,

x  y  xy  CX  sin 2 1p cos 2  cos 2 1p sin 2 

 x   CX  cos 2 1p cos 2  sin 2 1p sin 2 
2
CX cos 2 1p  CF , CX sin 2 1p  FX ifadeleri yerine yazılırsa,

x  y  x  y
 x   CF cos 2  FX sin 2  xy  CF sin 2  FX cos 2 CF  , FX   xy
2 2

gerilme dönüĢüm denklemleri elde edilir. Böylece daire üzerinde 2 açısıyla belirlenen x noktasının, gerilme elemanında
 açısıyla dönülerek bulunan x düzlemindeki gerilme bileĢenlerini gösterdiği anlaĢılmaktadır.
114
Burada sık karĢılaĢılan gerilme durumlarına ait Mohr daireleri gösterilmiĢtir. DeğiĢik yükleme durumlarındaki malzeme
davranıĢını, gösterilen gerilme durumlarından elde etmek mümkündür. AĢağıda görülen eĢit çekme ve basma halinde
z olup ayrıca ez de sıfır olmaktadır. Dolayısıyla hem düzlem gerilme hem de düzlem Ģekil değiĢtirme hali söz konusudur.
Bu haldeki elemanın 45o döndürülmesiyle tam kayma hali bulunmaktadır. Üç eksenli çekme halinde Mohr dairesi çizilirken
elemanın her bir yüzündeki durumun ayrı ayrı çizimi yapılmaktadır.

EĢ Çekme ve Basma; Tam kayma

2 =- 1 Yanal Basma Ve Çekme Üç Eksenli Çekme

2 =- 1 2

1 1

1
2 1

45° 3
3 =- 1

maks
  
 
 O O  
 maks = 1 maks
 O 

 115

 y
Örnek 3 Önceki problem Mohr dairesi yardımıyla çözülecektir.
2 MPa
72
Dairenin merkezi,  ekseni üzerinde, C   4.5MPa‟ dadır. 5 MPa
2
Referans noktası koordinatları x(7, 5)‟ dir.
7 MPa 7 MPa
Asal gerilmeler, 72
2
 1  10.09 MPa
 1,2  OC  C1  4.5     5    1.09 MPa
2
x
 2  2 5 MPa
2 MPa
Asal gerilme düzlemleri,
  y
 5  D
2 p  tan 1    63.4o 2 p  63.4  180  243.4o (2, -5)
 72 
 
 2 
Dolayısıyla  p  31.7o   1  10.09 MPa

 p  121.7o   2  1.09 MPa


b) En büyük kayma gerilmesi 2 O C 1
D ve E noktasıyla tanımlandığından 2 p
72
2

 eb     5  5.59MPa
2 2 s
 2 
X (7, 5)
Bu gerilmelerin etkidiği düzlemler, E

 s  76.7o  90o  166.7o Veya -13.30
116
 s  31.7  45  76.7
o o o
YönlenmiĢ eleman üzerinde gerilme halinin gösterilmesi:
y
D
Asal gerilmelerin gösteriminde, Mohr dairesindeki x referans
(2, -5)
noktasından baĢlanarak en kısa yoldan 1 noktasına gidilir. xC1
açısı birinci asal doğrultunun x referans ekseni ile yaptığı açının
iki katını gösterir. Bu açının yarısı x ekseninden baĢlanıp Mohr
dairesi üzerinde gösterilen yönde alınarak birinci asal eksen
çizilir. Bu asal eksene 90 derece eklenerek ikinci asal eksen
belirlenir. Asal eksenlerin üzerine sembolik bir birim boyutlu kare 
eleman yerleĢtirilir. Asal doğrultulardaki gerilmeler elemanın 2 O C 1
yüzlerinde vektörlerle gösterilir. 63,4°
En büyük kayma gerilmelerinin gösterimi için, Mohr dairesindeki
x referans noktasından baĢlanarak en kısa yoldan E noktasına 26,6°
gidilir. xCE açısı en büyük pozitif kayma gerilmesinin etkidiği
düzlemin normalinin x referans ekseni ile yaptığı açının iki X (7, 5)
katıdır. Bu açının yarısı x ekseninden baĢlanıp Mohr dairesi E
üzerinde gösterilen yönde alınarak birinci eksen çizilir. Bu 
eksene 90 derece eklenerek ikinci eksen belirlenir. Eksenlerin
En büyük kayma Gerilmelerinin yönlenmiĢ
üzerine sembolik bir birim boyutlu kare eleman yerleĢtirilir. Kare
eleman üzerinde gösterimi
elemanın yüzlerinde sırası ile E ve D noktalarındaki gerilme hali
vektörlerle temsil edilir. d
 M
Pa
1.09 MPa
M Pa
i 10.09 MPa 5.59
Asal  M D
Gerilmelerin 2 Pa
1 b 76,7°
yönlenmiĢ E
eleman üzerinde x
gösterimi ,
, 
10.09 MPa x
117
1.09 MPa  M e
Pa
 ġekilde ahĢap bir yapı elemanı üzerindeki gerilme hali verilmiĢtir. AhĢabın büyüme doğrultusundaki liflerine
Örnek 4 paralel düzlemlerdeki normal ve kayma gerilmesi nedir ?

y 2.07 MPa

x'

4.83 MPa 4.83 MPa

30o
15° (-4.83;0) x
C
y (2.07;0)

x
210o
2.07 MPa y'

 4.83  2..07
Merkez C  1.38MPa E
2 
x'

 4.83  2.07 
2
Yarıçap r    0  3.45MPa MPa

2

 2  1.725 MPa
X‟ MPa

 x  1.38  3.45 cos 30  1.61MPa
Y‟ 
 xy   3.45 sin 30  1.725MPa
MPa x
 y   1.38  3.45 cos 30  4.37 MPa 
y'
MPa

  15  90  105o çember üzerinde saate ters yönde 2  210o dönülecek. 118
 GERĠLMENĠN CĠSĠM ĠÇĠNDEKĠ DEĞĠġĠMĠ

Daha önce yük etkisindeki bir cisimde gerilmenin noktadan noktaya değiĢtiğinden söz etmiĢtik. Gerilmedeki bu değiĢim elastisite
teorisinde diferansiyel denge denklemleri ile verilir. Ġki boyutlu halde, birim kalınlıklı dx, dy kenar uzunluklarına sahip bir elemana
etkiyen gerilmeler aĢağıdaki Ģekilde gösterilmiĢtir.
y

 y  y dy O dan O noktasına hareket edildiğinde gerilmedeki artıĢ, örneğin  x gerilmesi için Taylor
y serisi açılımıyla,
 yx  x
 yx  dy   dx
y x
x

O‟  xy  xy dx
x biçiminde ifade edilebilir. Burada  x ‟in x ve y ile değiĢtiği düĢünüldüğünden kısmi
 türev kullanılmıĢtır. Diğer gerilme bileĢenlerinin de aynı Ģekilde değiĢtiği düĢünülerek
x dy  x  x dx
x yandaki Ģekil üzerinde gösterilmiĢtir. Görülen elemanda M o  0
bağıntısının sağlanması koĢulundan,
 xy O dx x   dx   x 
 dy  
 yx      xy 
 yx  y
dxdy   dxdy    yx   dy dxdy    xy   dx dxdy   0
 y  2  x  2   y     x  
y
dx ve dy „nin bulunduğu üçlü çarpımlar ihmal edilerek,  yx   yx daha önce bulunan sonuca ulaĢılır.
x doğrultusundaki kuvvetlerin dengesi için,
  x    yx 

 x  dx  dy   dy   
 yx  dy  dx   yx dx   0
x y
x
   
ve benzer bir denklemin Fy  0 için yazılıp sadeleĢtirilmesi sonucu
elde edilir. Yanda çerçeve içerisindeki bağıntıların her malzeme için sağlanması gerekir.
 x  xy  y  xy Bu denklemler, normal gerilmedeki değiĢimin ancak kayma gerilmelerindeki değiĢmeyle
 0  0
x y y x mümkün olduğunu göstermektedir. Ayrıca bu bağıntılarda  x ,  y , xy gibi üç
bilinmeyen gerilme bulunduğundan gerilme analizindeki problemlerin içten hiperstatik
olduğunu da anlıyoruz. Mukavemet derslerinde yapılan Ģekil değiĢtirme hipotezleri ve
sonlu bir eleman parçasının dengesinin düĢünülmesiyle hiperstatiklik ortadan
119
kalkmaktadır.
Üç boyutlu gerilme halinde ise yukarıda açıklanan hususların genelleĢtirilmesinden faydalanabiliriz. Ġlk bölümde sözü edilen
tam analiz matematik açıdan burada baĢlamaktadır.

Ġki boyutlu elatisite probleminde x, y, xy, ex, ey, gxy, u ve v den oluĢan sekiz büyüklük araĢtırılır.Bu sekiz bileĢenin eleman
içinde geçerli olan sekiz denkleme ek olarak önceki konularda verilen sınır koĢullarını sağlaması gerekir. Elastisite teorisinin
çözüm metotlarından burada söz edilmeyecektir.
Elastisitenin temel denklemlerinin buraya alınmasındaki amaç katı mekaniğindeki önemli problemlerin temelindeki basit
yaklaĢımları öğrencilere tanıtmaktır. Ayrıca bundan sonraki bölümlerde kuvvet_deformasyon bağıntılarının kritik değerlerinin
hesabında bu formulasyon kullanılacaktır. Elastisite teorisi ve Mukavemetteki yaklaĢımların her biri ayrı ayrı önemli olup
birbirlerine katkıda bulunurlar.

DÜZLEM BĠRĠM ġEKĠL DEĞĠġTĠRME

Ġki boyutlu veya düzlem birim Ģekil değiĢtirme durumunda, yükün etkimesinden önce ve sonra her noktanın aynı düzlem (x,y)
içinde kaldığı varsayılır. Böylece ez = gxz = gyz = 0 olup, ex, ey ve gxy sıfırdan farklı değerler alacaktır.Bu birim Ģekil
değiĢtirmelere bağlı olan x, y ve xy gerilme bileĢenleri sıfırdan farklıdır. GeneleĢtirilmiĢ Hooke yasalarından;

 z  n  x   y   xz   yz  0
bulunur. Daha önce bir noktadaki gerilme halinin iki dik düzlemdeki gerilme bileĢenleri ile verilmesi gerektiği gösterilmiĢti.
Benzer bir durum birim Ģekil değiĢtirme hali için de söz konusudur.

DÜZLEM ġEKĠL DEĞĠġTĠRME HALĠNĠN DÖNÜġÜMÜ

Birim kalınlıklı, dx, dy kenar uzunluklarını sahip A ve D köĢeleri doğrusal Ģekil değiĢtirme yapan bir eleman düĢünelim. A
noktasının x ve y eksenleri doğrultusundaki yer değiĢtirmeleri u ve v olsun. C noktasının yerdeğiĢtirmeleri sırasıyla u+du ve
v+dv‟dir. YerdeğiĢtirmedeki değiĢim;

u u v v
du  dx  dy dv  dx  dy
x y x y
120
olarak ifade edilir. AĢağıdaki Ģekilde söz konusu elemanın AC köĢegenindeki uzama gösterilmiĢtir.
 y C‟ Deformasyondan sonra AB’C’D’ Ģeklini alan elemanda AC ile AC’
B‟  x' arasındaki küçük açı , C noktasının x ve y eksenleri doğrultusunda
yaptıkları yerdeğiĢtirmeler de sırasıyla CF ve FC’ ile gösterilmiĢtir.
dv AĢağıdaki türetmelerde Cos = 1, Sin = tan =  alınacaktır.
E
B
x‟, y‟ koordinat takımı Ģekildeki gibi seçilirse bu eksen takımına göre birim
du F
C Ģekil değiĢtirme bileĢenleri ex‟, ey‟ ve gx‟y‟ olur.
y' dy  ds EC ' cos   EC '  du cos   dv sin 
 Yazılabilir. Normal birim Ģekil değiĢtirme tanım gereği; e x '  EC ' ds dir.
Burada ds, AC köĢegeninnin baĢlangıç uzunluğudur. Son iki
x dx
A dx D bağıntı birleĢtirilir, yerine cos , dy yerine sin yazılırsa,
ds ds

EC ' du  cos  dv  sin   u u  cos   v v  sin 

  e x '   dx  dy    dx  dy 
ds ds ds  x y  ds  x y  ds

e x '  e x cos 2   e y sin 2   g xy sin  cos  elde edilir. Bu ifade çift açı cinsinden;

ex ey ex e y g xy
e x'   cos 2  sin 2
2 2 2
Olur. y’ doğrultusundaki uzama oranı için  yerine +/2 yazarsak;
ex ey ex ey g xy
e y'   cos 2  sin 2
2 2 2
Bulunur. Kayma açısı gx’y’ nün bulunması için ilk olarak x’ doğrultusundaki dönme ‟nın hesaplanması gerekir. Yeniden Ģekle
dönerek; , CE CE  dv  cos   du  sin   EC ' sin yazılabilir. Açı ve birim Ģekil değiĢtirme küçük
tan   
olduğundan ds olur.
EC ' sin   e x '  ds  sin   e x '  ds    0
CE  v v  cos   u u  sin 
   dx  dy    dx  dy  121
ds  x y  ds  x y  ds
 v u
  e y  sin   cos   e x  sin   cos    cos 2    sin 2 
x y
v u
  e x  e y  sin   cos    cos 2    sin 2 
x y
Elde edilr. y’ doğrultusunun dönmesi için  yerine +/2 yazılarak;
v u
   e x  e y  sin   cos    sin 2    cos 2 

2 x y
g x ' y ' kayma açısı  ve    dönmeleri arasındaki farka eĢittir.
2

g x ' y '  2e x  e y  sin   cos   g xy cos 2   sin 2  

Çift açı cınsinden;
g x ' y '  e x  e y  sin 2  g xy  cos 2

Haline dönüĢür. Yukarıda çerçeve içerisinde verilen bağıntılar birim Ģekil değiĢtirme bileĢenlerinin dönüĢüm denklemleridir.
ASAL ġEKĠL DEĞĠġTĠRMELER: MAKSĠMUM KAYMA BĠRĠM ġEKĠL DEĞĠġĠMĠ
Gerilme dönüĢüm denklemleri ile birim Ģekil değiĢtirme bileĢenlerinin dönüĢüm denklemleri kıyaslandığında büyük bir
benzerlik görülmektedir. Eğer gerilme dönüĢüm denklemlerinde  yerine e, xy yerine de gxy/2 yazılırsa Ģekil değiĢtirme
dönüĢüm denklemleri bulunmaktadır.

ex ey ex e y g xy
 x   y   1  x   y cos 2   xy sin 2
Gerilme denklmeleri

1
 x  e x'   cos 2  sin 2

ġekil değiĢtirme
2 2 2 2 2

denklmeleri
y 
1
 x   y   1  x   y cos 2  xy sin 2 e y' 
ex ey

ex ey
cos 2 
g xy
sin 2
2 2 2 2 2

 xy  
1
 x   y sin 2   xy cos 2 1
g x ' y '   e x  e y  sin 2  g xy122
1 1
 cos 2
2 2 2 2
 Asal birim Ģekil değiĢtirmeler veya uzama oranları ile doğrultuları;

ex ey  e x  e y   g xy 
2 2
g xy
e1, 2        tan 2 p 
2  2   2  ex ey

Asal düzlemlerde kayma açıları yok olur. Maksimum kayma Ģekil değiĢimi olan düzlemler, asal düzlemlerle 45o‟lik açı yapar ve
Ģu ifadeyle verilir:

 e x  e y   g xy 
2 2

g eb  2     
ek  2   2 

En büyük kayma birim Ģekil değiĢiminin oluĢtuğu düzlemlerdeki uzama oranları e ' 
1
e x  e y   1 e1  e 2dir.

2 2
Üç boyutlu analizdeki gerçek maksimum kayma Ģekil değiĢimi, e1 ve e cebrik olarak en büyük ve en küçük asal Ģekil
değiĢtirme olmak kaydıyla;

g eb  gerçek  e1  e 3

bağıntısından hesaplanır. Eğer x, y ve z asal gerilme doğrultuları olursa  xy   xz   yz  0 olup ayrıca g xy  g xz  g yz  0

olur. Bu durumda x, y ve z eksenleri ayrıca asal Ģekil değiĢtirme eksenleridir. Dolayısıyla izotrop malzemelerde asal gerilme ve
asal Ģekil değiĢtirme eksenleri çakıĢırlar. Bu durumun uygulamadaki anlamı, verilen bir gerilme durumuna ait asal eksenleri
bulmada ister gerilme; ister Ģekil değiĢtirme bağıntılarının kullanılabileceği olmasıdır.

123
 DÜZLEM ġEKĠL DEĞĠġTĠRME HALĠ ĠÇĠN MOHR DAĠRESĠ

Düzlem Ģekil değiĢtirme halindeki Mohr dairesi, düzlem gerilme halinde çizilen Mohr dairesine benzer olarak çizilir. Yatay
eksende uzama oranları (e), düĢey eksende kayma açılarının yarısı (g/2) alınmalıdır. Eksenlerin pozitif yönleri sağa ve aĢağı
doğrudur. Kayma birim Ģekil değiĢimindeki iĢaret kabulleri daha önce kayma gerilmesi için yapılan iĢaret kabulüne uygun
olmalıdır. Kayma birim Ģekil değiĢimi pozitif ise x noktası e ekseninin g/2 kadar altına, y noktası ise e ekseninin (g/2) kadar
üstünde iĢaretlenmelidir. x‟, y‟, 1, 2, D ve E noktalarıyla ilgili büyüklükler Mohr dairesi kullanılarak kolayca hesaplanabilir.

 e x  e y geb 
y  ; 
D
 2 2 
e y ;  g xy 2 y
x'
y'

y'

x
O
e
2 F 1

e2 C
2
x' e x ' ; g x ' y ' 2 
referans noktası :
2p1
x(e x ; g xy / 2)
y (e y ;  g xy / 2) 2s1

x e x ; g xy 2 
g E

e1
2
124
 Örnek 5 Bir noktadaki Ģekil değiĢtirme bileĢenleri ex = 900, ey = -100 ve gxy = 600 olarak biliniyor. Mohr dairesini
kullanarak asal Ģekil değiĢtirmeleri ve maksimum kayma Ģekil değiĢimini belirleyip yönlenmiĢ elemanlar
üzerinde gösteriniz.
D

ex ey
Dairenin Merkezi =  400
2
y
 900   100   600 
2 2
(-100; -300)
Dairenin Yarıçapı = r      583
 2   2  1 e
2 O C 2pI
e1  OC  R  400  583  983
2s x
(900; 300)
e 2  OC  R  400  583  183

   pI  15.5o , e1  983
2  tan 
I 1 600
  31o g
 900   100 
p
2
  105.5 , e 2  183
II
p
o E

 900   100   600 

2 2

g eb  2      1166 Mohr dairesinden en büyük kayma birim Ģekil değiĢiminin

 2   2  asal eksenlerle 45o lik açı yaptığı görülmektedir. geb‟ın
veya olduğu düzlemdeki uzama oranları, OC = e‟ = 400x10-6dır.
Mohr dairesinde maksimum pozitif kayma açısı e ekseninin
e1  e 2  983   183  1166 alt tarafında E noktası ile temsil edilmektedir.

 sII   pI  45o  15.5  45  60.5o

125
YönlenmiĢ eleman üzerinde Ģekil değiĢiminin D
gösterilmesi:
Asal Ģekil değiĢtirmelerin eleman üzerinde göste-
riminde Mohr dairesindeki x referans noktasından y
baĢlanarak en kısa yoldan 1 noktasına gidilir. xC1
açısı birinci asal doğrultunun x referans ekseni ile (-100; -300) 121
yaptığı açının iki katını gösterir. Bu açının yarısı x 1 e
ekseninden baĢlanıp Mohr dairesi üzerinde gösterilen 2 O C 31
yönde alınarak birinci asal eksen çizilir. Bu asal
eksene 90 derece eklenerek ikinci asal eksen 59 x
(900; 300)
belirlenir. Asal eksenlerin üzerine sembolik bir birim
boyutlu kare eleman yerleĢtirilir. Asal doğrultulardaki
Ģekil değiĢtirmeler uzama ya da kısalma kesikli g
çizgilerle birim eleman üzerinde iĢaretlenir. 2 E
En büyük açısal Ģekil değiĢtirmelerin gösterimi için
Mohr dairesindeki x referans noktasından baĢlanarak
983
en kısa yoldan E noktasına gidilir. xCE açısı en büyük d
i
pozitif açı bozulmasının oluĢtuğu birinci düzlemin 183
400
normalinin x referans ekseni ile yaptığı açının iki
2
katıdır. Bu açının yarısı x ekseninden baĢlanıp Mohr
dairesi üzerinde gösterilen yönde alınarak birinci 1
D
eksen çizilir. Bu eksene 90 derece eklenerek ikinci b
eksen de gösterilir. Eksenlerin üzerine sembolik bir 105,5° 60,5 E
birim boyutlu kare eleman yerleĢtirilir. Kare elemanın 15,5° x
x 29,5
her iki eksen doğrultusunda yaptığı birim boy değiĢimi
birbirine eĢit olup değeri, Mohr dairesinin merkezinin geb=+1166
absisidir. Kayma açısının doğru olarak çizilebilmesi 400
hususunda e ve d düzlemlerinde etkiyen “sembolik Asal Ģekil e
kayma gerilmelerinin” düĢünülmesi deformasyon değiĢtirmeler ve
halinin çiziminde büyük kolaylık sağlar. doğrultuları En büyük kayma Ģekil değiĢtirmelerinin
126
yönlenmiĢ bir eleman üzerinde gösterimi
Bu örnekteki elemanın düzlem gerilme etkisi altında olduğu düĢünülür ise n = 0.3 için üçüncü doğrultudaki asal uzama oranı

n
e z  e3  
1 n
e x ey   
0.3
1  0.3
 900  100   343
olarak hesaplanabilir. Gerçek en büyük kayma açısı; g eb gerçek  e1  e 3  983   343  1326
Bu durumda düzlem içi maksimum kayma açısının her zaman en büyük kayma açısını göstermediğini söyleyebiliriz.

Örnek 6 Önceki örnekte verilen Ģekil değiĢtirme halinde; (a) Asal gerilmelerle doğrultularını, (b) En büyük kayma gerilmesi
ve doğrultularını hesaplayınız. E = 200 GPa, n = 0.3

Önceki örnekten e1 = 983, e2 = -183, geb = 1166

200 103 200 103
1 
E
e1 ne2   983  0.3 183  204MPa 2   183  0.3  983  24.6MPa
1 n 2 1  0.32 1  0.32

E 200 103 1   2 204  24.6

 eb  g eb  1166 106  89.7 MPa  '   114.3MPa
21 n  21  0.3 2 2
d
1   2 204  24.6
 eb    89.7 MPa 114.3 MPa
2 2
24.6 MPa
2 D
89.7 MPa
60,5
Asal 2 x
204 MPa 29,5
1 E
Gerilmeler
1 114.3 MPa
ve
204 MPa 15,5° e
doğrultuları x
En büyük kayma gerilmeleri ve doğrultuları
127
24.6 MPa
BĠRĠM ġEKĠL DEĞĠġĠMĠNĠN ÖLÇÜLMESĠ

Düzlem Ģekil değiĢtirme yapan bir elemanın serbest yüzeyindeki uzama oranının ölçülmesi amacıyla optik, elektriksel ve
mekanik sistemler geliĢtirilmiĢtir. Yaygın olarak kullanılan ve doğru sonuç veren yöntemde elektriksel esaslı “strain gage”
ölçerler kullanılır. Bu kısımda serbest yüzeye yapıĢtırılan strain gage‟ler ve özel düzenlenmiĢ Ģekilleri üzerinde durulacaktır.

Yüzeyin dıĢ normalini z doğrultusu olarak alırsak z = xz = yz = 0 olur. Söz konusu gerilme durumunda düzlem dıĢı elastik
deformasyonları önleyecek her hangi bir kısıt olmadığından düzlem içi ex, ey, gxy Ģekil değiĢtirme bileĢenlerine ilaveten düzleme
dik doğrultuda normal birim Ģekil değiĢtirme de oluĢur. GenelleĢtirilmiĢ Hooke yasalarında gxy = gyz = 0 olduğu için ez
aynı zamanda asal Ģekil değiĢtirmedir. Düzlem dıĢı asal uzama oranı, gerçek maksimum kayma birim Ģekil değiĢiminin
belirlenmesi açısından önemlidir. Düzlem Ģekil değiĢtirme hali için çıkarılan bağıntılarda ez asal Ģekil değiĢimi ex ve ey cinsinden
bulunmakta idi. Dolayısıyla bir önceki kısımda yapılan türetmeler burada da geçerlidir.
Strain gage‟ler iki tabaka kağıt ya da plastik arasına yerleĢtirilen yaprak biçimli çok ince kalınlıklı levha/küçük çaplı telden
oluĢur. Genellikle 0.03 mm çaplı tel yada 0.003 mm kalınlıklı yaprak levha kullanılır. Ölçer pullar dıĢ yüzeyden ölçüm yapılacak
yüzeye yapıĢtırılırlar. Yük etkisi altında söz konusu yüzeyde Ģekil değiĢimi olduğunda tel ızgara yüzeyle birlikte uzar yada
kısalır. Bu boy değiĢimi ölçerin elektriksel direncinde değiĢime yol açar. Ölçerin uçlarına bağlanan bir akım köprüsü elektrik
direncindeki değiĢimi uzunluk değiĢimine dönüĢtürür. Bu amaçla kullanılan akım köprüsüne Wheatstone köprüsü adı verilir.

Strain Gage

Rozet 128
Metal Yaprak
 ROZETLER: Referans ekseni x ile a, b, c açısı yapan üç uzama ölçer bir önceki sayfadaki Ģekilde gösterilmiĢtir. a,
b, c doğrultularındaki uzama oranları;

e a  e x cos 2  a  e y sin 2  a  g xy sin  a cos  a

e b  e x cos 2 b  e y sin 2 b  g xy sin b cos b

e c  e x cos 2 c  e y sin 2 c  g xy sin c cos c

Yazılabilir. Burada a, b, c doğrultularındaki ea, eb ve ec uzama oranları bilinmekte ex, ey, gxy aranmaktadır. Uzama
ölçerlerin bu tarda düzenlenmiĢ haline ROZET adı verilir. Rozetler çoğunlukla 45o ve 60o lik açılarla düzenlenen üç
uzama ölçerden oluĢur.

Örnek 7 45olik rozetle yapılan ölçüm sununda eleman üzerindeki bir noktada a = 0o, b = 45o ve c = 90o için ea =
900, eb = 700, ec = -100 değerleri okunmuĢtur. ex, ey ve gxy değerlerini hesaplayınız.

ex ey ex ey g xy
ea  ex, ec  e y , eb   cos 90  sin 90
2 2 2

700 
1
e x  e y  g xy   1 900 100  g xy   g xy  600 hesaplanabilir.
2 2

Şekil değiştirme Hali : e x  900

e y  100
g xy  600 129
Örnek 8 Bir yapının serbest yüzeyin üzerine bir noktada 60olik rozetle yapılan ölçüm sunun a = 0o, b = 60o ve c = 120o
için ea = 70, eb = 850, ec = 250 değerleri okunmuĢtur.
a) Düzlem içi asal uzama oranları ile maksimum kayma açısını
b) Poisson oranı n = 0.3 alarak gerçek maksimum kayma açısını
c) a Ģıkkındaki sonuçları yönlenmiĢ birer eleman üzerinde gösteriniz.
e x  e a  70
ex ey e x  e y  1  g xy  3 
ea  ex eb      
2 2 2 2  2 
g xy
eb  ec 
2
 3   600  g xy  693
e y  710
ex ey e x  e y  1  g xy 
3
ec       e x  70
2 2  2  2  2 


Asal Ģekil değiĢtirmeler ve doğrultuları En büyük kayma Ģekil değiĢtirmeleri

 70  710   693 
2 2

70  710  70  710   693  

 e1  862 g eb   943
2 2
 2   
e1, 2         2   2 
2  2   2   e  83
 2 ex ey 70  710
e '   390
2 2
 693  p  23.6  e 2
I o

2 p  tan  1
 II En büyük kayma açısının oluĢtuğu düzlemler
 70  710   p  66.4  e1
o

 70  710    s  21.36  g maks

I o
2 s  tan   1

 693   sII  111.4o  g maks
130
 1196 Asal Ģekil değiĢtirmeler ve doğrultuları
e'=390
Söz konusu noktada dik 82 b (1)
eksen takımındaki Ģekil D 862
değiĢtirme bileĢenleri
82 1
e x  70  y (710;-346.5)
i (2) 2
e y  710  66,4°

g xy  693 x
3 2 C 1
O e
(-334;0) (862;0)
referans noktası
2s =42.8
x(70 ; 346.5) 
y (710;  346.5)  2pI=132.8
x
(70; 346.5)
E En büyük kayma Ģekil değiĢtirmelerinin
yönlenmiĢ bir eleman üzerinde gösterimi
g
2 390
e

b) Düzlem dıĢı asal uzama oranı; d geb=-943

21,4
x
e z  e3  
0.3
70  710  334 68,6
E
1  0.3
D
E D
390 e
Gerçek en büyük kayma açısı;
21,4°
390
g eb gerçek  e1  e 3  862   334  1196 geb = 943 390
x
d
131
GENELLEġTĠRĠLMĠġ HOOKE YASALARI

ex 
1
E

 x n  y   z   ey 
1
E

 y n  x   z   ez 
1
E

 z n  x   y  
 xy  yz  xz
g xy  g yz  g xz 
G G G

Bu ifadeleri gerilmeler cinsinden yazılırsa;

En En En
x  e  e  e  2Ge x y  e  e  e  2Ge y z  e  e  e  2Ge z
1 n 1  2n  x y z 1 n 1  2n  x y z 1 n 1  2n  x y z

 xy  Gg xy  yz  Gg yz  xz  Gg xz

ĠKĠ BOYUTLU HALDE

GENELLEġTĠRĠLMĠġ HOOKE 1 1  xy
e x   x n y  ey   y n x  g xy 
E
YASALARI
E G

x 
E
e x ne y  y 
E
ne x  e y   xy  Gg xy
1 n 2 1 n 2
132
 E, n ve G Arasındaki Bağıntı

Elastisite modülü E, kayma modülü G ve Poisson oranı n arasındaki bağıntıyı çıkartmak için tam kayma etkisindeki bir
elemana ait mohr dairesini düĢünelim. Bu durumda 1 = eb, 2 = -eb olup Asal düzlemlerle kayma düzlemleri arasındaki 45olik
açı bulunmaktadır.

2 =- eb

45°
 eb  e
 O  e O e
1 1 = eb

eb geb/2e
 g
2

GenelleĢtirilmiĢ Hooke yasalarından birinci bağıntı e1 

1
 1 n 2    eb 1 n 
E E
g eb  eb
Ġfadesini verir. Ayrıca tam kayma halindeki Mohr dairesinden e1  , Hooke yasasından da g eb  olduğu düĢünülürse
2 G

 eb 
1 n    eb yazılabilir. Buradan G
21 n 
E 2G
bulunur. x, y eksen takımının baĢka keyfi doğrultularda seçilmesi halinde de çerçeve içerisindeki bağıntının geçerli olduğunu
söyleyebiliriz. Dolayısıyla elastik izotrop malzemelerde iki ve üç boyutlu gerilme-birim Ģekil değiĢtirme bağıntılarının iki
bağımsız malzeme sabitiyle yazılması mümkündür.

133
Örnek 9 60X80 mm boyutlarındaki dikdörtgen çelik plak Ģekilde gösterilen gerilmelerin etkisindedir. E=210
GPa, n=0.33 olduğuna göre; a) AC ve BD diyagonalindeki boy değiĢimlerini hesaplayınız.

y 150 MPa
1
100 MPa ex  300  0.33  150    1664.106
3 
B C 210*10
1
60 mm 300 MPa ey   150  0.33  300    1186.106
3 
210*10
100 100
A 80 mm D
x g xy  3
 3
 1267.106
210*10 78.95.10
2(1  0.33)

 60 
 DAC  tan 1    37
 80 

1664  (1186) 1664  1186 1267

e AC    cos(2*37)   sin(2*37)  1241
2 2 2
 AC  e AC . AC  100*1241  0.124 mm. uzama
e BD  e143  23.31*106 ,
 BD  100* 23.31*106  2.33*103 mm.

134
 Çelik bir elemanın düzlem gerilme etkisindeki serbest yüzeyi üzerinde 60° lik rozetle ölçülen uzama
Örnek 10 oranları εa =400μ , εb =500μ , εc =-700μ dur. E=200 GPa, n =0.30 olarak bilindiğine göre; a) Asal uzama
oranları ile doğrultularını b) asal gerilmeler, en büyük kayma gerilmeleri ile ilgili normal gerilmeler ve
doğrultularını belirleyip yönlenmiĢ birer eleman üzerinde gösteriniz.

400  e y 400  e y g xy e a =e x =400µ

 400  266.67  400  266.67   1386 
2 2
500   (0.5)  (0.866) e1,2      
 e y =-266.67µ
2 2 2 2  2   2 
400  e y 400  e y g xy
700 
2

2
(0.5) 
2
(0.866)  g xy =1386µ
tan 2 P 
1386  P  32.15 e1  836
400  266.67  P  122.15 e 2  702

g   400  266.67   1386 

2 2

 eb        769
99.2 MPa
 2 ek  2   2  137.45 MPa
y'
x'
400  266.67  S  12.85 g maks  1538
tan 2 S  
1386  S  77.15 g min  1538
32,2°
x
200*103
1  836  0.3  702     137.45 MPa  P  32.15
1  0.32  y'

200*103  M
2   702  0.3*836   99.20 MPa  P  122.15 Pa
1  0.32 3 MP
a
118.
210*103  S  12.85 M
 eb  G.g eb  1538.106  118.3 MPa Pa
ek ek 2(1  0.30)  S  77.15 77.15
x
   2 137.45  99.2
  1   19.1 MPa 
2 2 M
Pa
x' 135
ROZET
problemi Enbüyük Kayma
ġekil DeğiĢtirmeleri ve
etkidiği Düzlemler
ġekil DeğiĢtirme
Durumu g enbüyük , g enküçük ,  s'
e x , e y , g xy Asal ġekil
DeğiĢtirmeler
e1 , e 2 ,  p'

Bünye Bağıntıları  e

Asal Gerilmeler
Enbüyük Kayma
 1 ,  2 ,  p' Gerilmeleri ve
Gerilme Durumu etkidiği Düzlemler
 x ,  y ,  xy  enbüyük ,  enküçük ,  '
s
136
Örnek Problemler Düzlem gerilme haline maruz bir levhanın P noktasında
aralarında bilinmeyen bir  açısı bulunan iki düzlemdeki
gerilmeler Ģekilde gösterilmiĢtir.
y ġekilde bir noktadaki düzlem
y gerilme hali ile bu gerilme haline a- P noktasındaki asal gerilmeler ile düzlemlerini bulunuz.
ait mohr çemberi yalnızca asal YönlenmiĢ bir eleman üzerinde gösteriniz.
 xy
gerilmeleri ile gösterilmiĢtir. b- Gerilme durumuna ait Mohr çemberini çizerek A ve B
B
σy=2σx olduğu bilindiğine göre A düzlemlerini tasvir eden noktaları çember üzerinde
x ve B düzlemlerindeki gerilmeleri
A gösteriniz.
hesaplayıp mohr çemberi
x üzerinde gösteriniz.
Pa Pa
M M
38 14 B

50 MPa
 10 MPa
P
A

ġekilde gösterilen eğik düzlemdeki normal gerilme 28 MPa,

 kayma gerilmesi 10 MPa’dır. +y düzlemindeki normal gerilme
 MPa  MPa sıfır olarak bilindiğine göre +x düzlemindeki normal gerilme
ile kayma gerilmesini hesaplayıp yönlenmiĢ bir eleman
üzerinde gösteriniz.

 


 x

137
 ġekilde gösterilen alüminyum dikdörtgen levha x ekseni
doğrultusunda 7.5 mm uzama, kalınlık doğrultusunda 0.1 mm
uzama yapmıĢtır. x ve y gerilmelerini hesaplayınız.
E = 70 GPa, n =1/3 y

x
2m

x
z

0m
3m 0.2

Çelik bir elemanın düzlem gerilme etkisindeki serbest yüzeyi

üzerinde 30° lik rozetle ölçülen uzama oranları εa = 250μ ,
εb = 350μ , εc = -200μ dur. E = 200 GPa, ν = 0.30 olarak
bilindiğine göre; a) Dik doğrultulardaki uzama oranlarını
belirleyiniz. b) SADECE MOHR ÇEMBERĠNĠ KULLANARAK asal
uzama oranları ile doğrultularını bulunuz. c) Asal gerilmeler ve
doğrultularını belirleyip yönlenmiĢ bir eleman üzerinde
gösteriniz. d)En büyük kayma gerilmeleri ile ilgili normal
gerilmeleri ve gerilmelerin etki ettiği düzlemlerin doğrultularını
belirleyip yönlenmiĢ birer eleman üzerinde gösteriniz.

c
b
138
a