T.C.

ADNAN MENDERES NVERSTES AYDIN MESLEK YKSEKOKULU

DEMN GELECE

AYMYO YAYINLARI DERS NOTU NO: 00

MALZEME BLGS
Hazrlayan
r. Gr. Serap KARAGZ
Makine Resim Konstrksiyon Program

Aydn 2008

NDEKLER KONU Sayfa No

NSZ 7
1. MALZEME BLGS 8 1.1. TANIMLAR .. 8 1.2. MALZEMELERN SINIFLANDIRILMASI ............... 8 1.2.1. Metaller ... 8 1.2.2. Seramikler ... 8 1.2.3. Polimerler 8 1.2.4. Kompozitler 9 1.3. MALZEME SEM . 9 1.3.1. Maddenin Yaps 9 1.3.1.1. Atomlar Aras Balar .. 9 1.3.1.2. Atomlarn Dizilileri ..... 12 1.3.2. Malzeme zellikleri 14 1.3.3. malat lemleri 14 1.4. ALAIMLAR ........ 14 1.4.1. Kat Eriyikler (Tek Fazl Alamlar) 14 1.4.2. tektikler (ift Fazl Alamlar) ... 15 1.5. ATOMK DFZYON . 16 1.6. ERGME KATILAMA ... 17 1.7. ALLOTROP FAZ DNM . 18 2. DEMR .. 19 2.1. DEMR FLZLER ... 19 2.1.1. Hematit 19 2.1.2. Magnetit .. 19 2.1.5. Pirit .. 19 2.1.4. Siderit .. 19 2.1.3. Limonit 19 2.2. YKSEK FIRINDA HAMDEMRN RETLMES .. 20 2.3. YKSEK FIRINDAN ELDE EDLEN RNLER ... 21 2.3.1. Hamdemir 21 2.3.2. Yksek Frn Gaz .. 21 2.3.3. Curuf 21 3. DKMEDEMR . 23 3.1. DKMEDEMR RETM 24 3.2. YAPI VE GRAFT OLUUMU .. 25 3.3. KATILAMA EKLLER 25 3.4. DKM MALZEMELERDE ARANILAN ZELLKLER . 25 3.5. DKMEDEMR ETLER ... 25 3.5.1. Dkme elik ... 26 3.5.2. Lamel Grafitli Dkmedemir ........................................................ 26 3.5.3. Kresel Grafitli Dkmedemir .. 26

KONU Sayfa No 3.5.4. Temper Dkmedemir 26 3.5.4.1. Temper Dkmedemir retimi 26 3.5.4.2. Temper Dkmedemirlerin Kullanm Alan . 27 3.5.5. zel Dkmedemirler (Alaml Dkmedemirler) .. 27 4. ELK . 28 4.1. ELK RETM ...................... 28 4.1.1. Bessemer-Thomas Yntemi ........ 28 4.1.2. Siemens-Martin Yntemi . 29 4.1.3. Oksijen fleme Yntemi .. 29 4.1.4. Elektro-elik Yntemi .. 30 4.2. eliklerin Snflandrlmas . 30 4.2.1. retim Yntemine Gre ............... 30 4.2.2. Kullanma Alanlarna Gre .. 30 4.2.3. Kimyasal Bileimine Gre 31 4.2.4. Kaliteye Gre . 31 4.2.5. Sertletirme Ortamlarna Gre . 31 4.3. KATKI ELEMANLARININ ELE KAZANDIRDII GENEL ZELLKLER 31 4.4. ELKTE KATKI ELEMANLARI 31 4.4.1. Karbon 31 4.4.2. Silisyum ... 31 4.4.3. Manganez 31 4.4.4. Fosfor ... 32 4.4.5. Kkrt . 32 4.4.6. Oksijen . 32 4.4.7. Azot .. 32 4.4.8. Hidrojen .. 32 4.4.9. Bakr 32 4.4.10. Krom 32 4.4.11. Nikel 32 4.4.12. Wolfram .. 32 4.4.13. Molibden . 32 4.4.14. Vanadyum ... 33 4.4.15. Kobalt .. 33 4.4.16. Alminyum . 33 4.5. ELK STANDARDLARI . 34 4.5.1. elik Ve Demir-Karbon Alamlarnn Snflandrlmas 34 4.5.2. elik Ve Demir-Karbon Alamlarnn Eritme Ve Isl lemleri 34 4.5.3. Alamsz Ve Alaml eliklerin Sembol Saylar .. 35 4.5.4. eliklerin Genel Sembol Saylar le Gsterilmesi . 35 4.5.5. eliklerde Garanti Edilen zelliklerin Tantma Saylar 36 4.5.6. Demir Karbon Malzemelerin Ksa Gsterilme ekilleri . 41

4.5.6.1. Ktle elii .. 41

KONU Sayfa No 4.5.6.2. Kalite elikleri 42 4.5.6.3. Otomat elikleri . 42 4.5.6.4. Alaml Kalite elikleri . 43 4.5.6.5. Alamsz Asal elikler Takm elikleri 43 4.5.6.6. Alamsz Asal elikler Makine Yap elikleri .... 44 4.5.6.7. Az Alaml Asal elikler ... 44 4.5.6.8. Yksek Alaml Asal elikler ... 45 4.5.6.9. Dkme elikler 46 4.5.6.10. Lamel Grafitli Dkmedemirler .. 46 4.5.6.11. Kresel Grafitli Dkmedemirler 46 5. ELKLERN ISIL LEMLER .. 47 5.1. TANIMLAR . 47 5.2. ISIL LEMLERN AMALARI .. 48 5.3. DEMR-SEMENTT DENGE DYAGRAMI .. 48 6. TAVLAMA 53 6.1. TAVLAMA ETLER . 53 6.1.1. Normalletirme Tav .. 53 6.1.2. Yumuatma Tav . 54 6.1.3 Gerilme Giderme Tav (Temperleme) . 54 6.1.3.2. Islah Etme . 55 6.1.3.1. Menevileme . 55 6.1.4. Difzyon Tav 55 6.1.5. Yeniden Kristalletirme Tav .. 55 7. SERTLETRME . 56 7.1. ELKLERN SERTLETRLMES .. 56 7.2. SERTLETRME LEMNN AAMALARI .. 57 7.2.1. n Istma 57 7.2.2. Austenite Dntrme ... 57 7.2.3. Bekletme Is Emdirme ... 57 7.2.4. Sertletirme- Martenzite Dntrme 57 7.3. SU VERME ... 58 7.3.1. Su Vermede Kullanlan Svlar .. 59 7.3.1.1. Su ....................... 59 7.3.1.2. Tuzlu Su ............ 59 7.3.1.3. zel Bileikler ... 59 7.3.1.4. Yalar ................ 59 7.3.1.5. Ergimi Tuz ve Metal Banyolar . 59 7.4. YZEY SERTLETRME . 59 7.4.1. Yzeyin Kimyasal Bileimini Deitirerek Yaplan Yzey Sertletirme . 59 7.4.1.1. Sementasyon . 60 7.4.1.2. Nitrrasyon 61

7.4.2. Yzeyin Kimyasal Bileimini Deitirmeden Yaplan Yzey

Sertletirme (Is Birikimi le yzey Sertletirme) ........................... 61 7.4.2.1. Alevle Yzey Sertletirme ... 61 7.4.2.2. Endksiyon Akm le Yzey Sertletirme 61

9.16.2. Altn 72 9.16.3. Gm . 72

KONU Sayfa No 8. KOROZYON .... 62 8.1. KOROZYON ETLER . 62 8.1.1. Kimyasal Korozyon 62 8.1.2. Elektrokimyasal Korozyon .. 62 8.1.2.1. Deme Yoluyla Korozyon 62 8.1.2.2. Kendi Kendine Korozyon 62 8.1.2.3. D Akmlardan Doan Korozyon ... 63 63 8.1.2.4. Kristaller Aras Korozyon 8.2. KOROZYONDAN KORUNMA ... 63 8.2.1. Alam Yaparak Korozyondan Koruma . 63 8.2.2. Korozyona Neden Olan Cisimleri Uzaklatrmak .. 63 8.2.3. Katodik Koruma . 63 8.2.4. Kaplama le Koruma 63 8.2.4.1. Madensel Koruyucu rtler .. 64 8.2.4.2. Organik Koruyucu rtler 64 8.2.4.3. norganik Koruyucu rtler . 64 9. DEMR OLMAYAN METALLER ............ 65 9.1. BAKIR . 65 9.1.1. Bakr Alamlar .. 65 9.1.1.1. Dkme Bakr Alamlar . 66 9.1.1.2. Dvme Bakr Alamlar . 66 9.2. ALMNYUM . 67 9.2.1. Alminyum Alamlar . 67 9.2.1.1. Dkme Alminyum Alamlar ... 67 9.2.1.2. Dvme Alminyum Alamlar ... 67 9.3. NKO 68 9.3.1. inko Alamlar . 68 9.4. NKEL 68 9.4.1. Nikel Alamlar ... 68 9.5. KALAY .. 69 9.6. KURUN 69 9.7. KROM ..... 69 9.8. WOLFRAM .. 69 9.9. MOLBDEN ............. 70 9.10. VANADYUM 70 9.11. KOBALT 70 9.12. KADMYUM 71 9.13. BZMUT . 71 9.14. MAGNEZYUM ... 71 9.15. TTAN . 71 9.16. SOY METALLER .. 71 9.16.1. Platin ... 71

KONU Sayfa No 10. PLASTKLER . 73 10.1. PLASTKLERN GENEL ZELLKLER 73 10.2. PLASTKLERN RETM .. 74 10.3. PLASTKLERN SINIFLANDIRILMASI ... 75 11. KOMPOZTLER .. 77 11.1. KOMPOZTLERN SINIFLANDIRILMASI .. 77 11.1.1. Tanecik Takviyeli Kompozitler 77 11.1.2. Lif Takviyeli Kompozitler . 78 11.1.3. Tabakal Malzemeler . 78 11.2. KOMPOZTLERN YAPISI .. 78 11.3. KOMPOZTLER MALZEMELERN AVANTAJLARI 78 12. MALZEME MUAYENES . 79 12.1. MALZEME MUAYENELERNN SINIFLANDIRILMASI 79 12.1.1. ekil Bakmndan Muayene 79 12.1.2. Tip Bakmndan Muayene .. 79 12.1.3. Ama Bakmndan Muayene ....... 79 12.2. MALZEME MUAYENE YNTEMLER . 80 12.2.1. Atelye Deneyleri ................. 80 12.2.1.1. Grnle Belirleme ................... 80 12.2.1.2. Ses Deneyi .................................. 80 12.2.1.3. Kvlcm Deneyi .......................... 81 12.2.2. Teknolojik Deneyler .. 82 12.2.2.1. Bkme Ve Krma Deneyi ..................... 82 12.2.2.2. Eme Ve Katlama Deneyi ............ 82 12.2.2.3. Derinletirme Deneyi ................... 83 12.2.2.4. Kaynak Diki Kontrol ............... 83 12.2.2.5. Borularn Denenmesi .................. 83 12.2.2.6. Burma Deneyi ............................ 84 12.2.2.7. Darbeli Bkme Deneyi ................ 84 12.2.3. Mekanik Deneyler .. 84 12.2.3.1. ekme Deneyi ............................ 84 12.2.3.2. Basma Deneyi ............................ 85 12.2.3.3. Kesme Deneyi ............................ 85 12.2.3.4. Yorulma.................................... 85 12.2.3.5. Snme ...................................... 85 12.2.3.6. Geveme ...................... 86 12.2.3.7. Kayma ...................................... 86 12.2.3.8. Krlma ..................................... 86 12.2.3.9. Anma ...................................................... 86

12.2.4. Tahribatsz Malzeme .. 86

Muayenesi

KONU Sayfa No 13. TASARIMDA MALZEME SEM 87 13.1. MALZEME SEMNDE UYULMASI GEREKEN KURALLAR 87 13.1.1. Malzemenin Bulunabilirlii 87 13.1.2. Fiziksel,Kimyasal, Mekanik Ve Teknolojik zelikler .. 88 13.1.3. Ekonomiklik Deeri ... 88 13.1.4. Korozyon Direnci ... 88

13.1.5. retim lemlerine Uygunluk 88 KAYNAKLAR 90

NSZ
Makine Resim Konstrksiyon Program retim programlarna genel olarak bakld nda, her ders rencilerin tasarm becerilerini gelitirmeye ynelik btnn bir parasd r. Makine tasarmnda ama belirli gereksinimi karlayan, alan bir sistem oluturmaktr. Belirli bir gereksinimi karlayacak olan sistem nce dnce olarak ortaya kar. Daha sonra zm olabilecek dnceler kda aktar lr. Yani birinci aama dnce, ikinci aama ise izimdir. Ancak izim aamasna gemeden nce evresel faktrler gz nne alnarak baz koullar belirlenir. Tasarlanan sistemde koullar yerine getirecek paralar ve biimleri ile, bu biimleri oluturacak imalat yntemleri dikkate alnmaldr. Sistemlerin ilevlerini yerine getirebilmeleri ve ekonomik mrl almalar nemlidir. Bu da sistemi oluturan paralar iin uygun malzeme semekle mmkn olur.

konusunda yeterli bilgiye sahip olmas gereklidir. rencilerin doru malzeme seimi yapabilmeleri iin gerekli bilgileri edinmeleri amacyla, Malzeme Bilgisi dersi retim programna alnmtr. Bu ders notu Ayd n Meslek Yksekokulu rencilerine ynelik olarak hazrlanmtr. Konular retim programna uygun olarak sralanm, iyap ve malzeme zellikleri ile alma koullar ilikileri gz nne alnmtr. Makinecilikte en ok kullanlan malzemeler ve malzeme seimi ile ilgili genel bilgilere yer verilmitir.

Sonu olarak bir tasarmcnn malzeme cinsi, alma koullar ve imalat yntemi ilikileri

r.Gr.Serap KARAGZ AYDIN 2007

1. MALZEME BLGS
1.1. TANIMLAR
Malzeme: Bir amac gerekletirmek iin kullanlan her madde malzeme adn alr. Baka bir ifade ile belirli n ilemlerden geerek insanlarn ihtiyalarn karlayan her maddeye denir. malzeme Maddeler ilenerek malzemeyi, malzemeler de ilenerek eyalar meydana getirir. Dili yapmnda kullanlan elik, iletken olarak kullanlan bakr, uak endstrisinde kullanlan alminyum, s yaltmnda kullanlan asbest, inaatta kullanlan imento vb. maddeler bir ama iin kullanlan malzemelerdir. Atom: Ntron ve protonlardan oluan bir ekirdek ve ekirdein etrafnda dnen elektronlardan Element: gelen maddenin en kk birimidir. ve her noktasnda ayn zellikleri tayan saf meydana Ayn cins atomlardan meydana gelen maddedir. Bileik: ki veya daha fazla elementin kimyasal bir tepkime ile birleerek oluturduu Karm: maddedir. ki veya daha fazla elementin homojen veya heterojen olarak kart r lmas sonucunda Saf madde: Btn zellikleri meydana gelen maddedir. her noktasnda ayn olan maddedir. Saf madde element, karm veya bileik eklinde olabilir. Organik madde: Genellikle karbonun dier elementlerle yapt bileiklerdir. norganik madde: Genellikle karbon dndaki elementlerin yapt bileiklerdir.

1.2. MALZEMELERN SINIFLANDIRILMASI

Metaller Seramikler Polimerler Kompozitler

1.2.1. Metaller

Demir, alminyum, inko, krom, bakr, nikel v.b elementler bu guruba girer. Elementler genellikle tek balar na kullanlmazlar. ki veya daha fazla element kartr lp alam yaplarak kullanlabilir hale getirilirler. Metaller genel olarak elektrik ve s iletkenlii, dayanm, rijitlik, ekillendirilebilirlik, darbe direnci gibi zelliklere sahiptirler.

1.2.2. Seramikler
Kil ve kaolen gibi malzemelerin yksek scaklkta piirilmesi ile elde edilen malzemelerdir. Genel olarak metal ve metal olmayan elementlerden oluan inorganik bileiklerdir. Cam, tula, porselen, talar, tula gibi malzemeler bu guruba girer. Yaplar kararl, korozyona ve yksek scaklklara dayankl, sert, krlgan, s ve elektrik yaltkanl olan, erime scaklklar yksek malzemelerdir. Malzeme olarak makine sanayine de giren seramikler, rne in rulmanlarn yuvarlanma eleman yapmnda kullanlmaktad r. Hibrid rulman da denilen seramik rulmanlar, elik rulmanlara gre sertlik, sya dayanm, elastiklik gibi konularda daha stn zelliklere sahiptir.

1.2.3. Polimerler
Polimerler genel olarak plastik ve lastik malzemelerdir. Tarm ve petrol rnlerinin organik molekllerinden polimerizasyon ilemi ile elde edilir. Genel olarak s ve elektrik yaltkanl, dk dayanm, korozyon direnci ve hafiflik gibi zelliklere sahiptirler.

1.2.4. Kompozitler

maddeler bir araya getirilerek iyi zellikler kazandr lm bileiklerdir. Bileenler gzle grlebilecek niteliktedir. Beton, kontrplak, cam fiber, oto lastii 1.3. MALZEME SEM kompozit paralar nn uygun yntemlerle ekillendirilmeleri ve kendilerinden beklenen Makine malzemelerdir. srede grevlerini yapabilmeleri iyap ve zellikleri ile ilikilidir. Bir teknik elemann doru Hafif, salam, yksek scaklklara dayankl, sert darbelere malzemeyi seebilmesi iin malzemelerin iyaps ve zellikleri ile imalat yntemleri konusunda dayanmldrlar. bilgi sahibi olmas gerekir. Yap, zellik ve ekillendirme biimi birbirini dorudan etkileyen
faktrdr. Bir tanesinin deiiklii dier iki faktr dolaysyla sonucu etkiler. Bu nedenle malzeme seimi bu faktr ve ilikileri gz nne alnarak yaplmaldr.

Kompozitler ok fazl malzemelerdir. Birbirlerinin zayf ynlerini yok edecek ekilde

1.3.1. Maddenin Yaps

Malzemelerin zelliklerini renmek iin atomik yapy bilmek gerekir. Do ada bulunan btn elementler atomlardan meydana gelmitir. Atom ekirdekteki ntron ve protonla, evredeki elektronlardan oluur. Bir atomun elektron ve proton saylar eittir. Eitlik bozulup, atomun elektron ve proton saylar farkl olursa iyon ad verilir. Atomda protonlar (+) ykl ve ntronlar yksz (ntr) olup merkezde, elektronlar ise (-) elektrik ykl olup ekirdek etrafnda bir yrngede sonsuz hzla hareket ederler. ekirdek merkezdeki gne, elektronlarsa gnein etrafnda dnen gezegenlere benzetilebilir. Elektronlar ekirdek etrafnda kabuk (yrnge) olarak adland rlan yerlerinde sonsuz hzla dnerler. Bir atomda en d kabukta bulunan elektronlara valans elektronlar ad verilir. Elektronlarn dizilii malzemenin kimyasal zelliklerini, atomlar aras ba kuvvetini, atom bykln, elektrik ve s iletkenliini, optik zelliklerini ve daha baka zelliklerini etkilemektedir. Cisimler doada gaz, sv ve kat halde bulunurlar. Gazlarda atomlar aras mesafe ok fazla, atomlar aras ba kuvveti zayf olduundan atomlar serbeste hareket edebilir ve bu nedenle skt rlarak hacimleri kltlebilir. Svlarda atomlar aras mesafe yok denecek kadar azd r, ancak aralar ndaki ba zayf olduundan birbirleri ile temas halindeki atomlar serbeste hareket ederler ve bir ekle sahip olamazlar ve sktrlamazlar. Kat cisimlerde ise durum farkldr. Katlar n atomlar arasnda kuvvetli bir ba vardr ve atomlar birbirlerine skca bald r. Bu nedenle katlar belirli bir ekle sahiptir ve bu ekli bozmak iin (biim deiiklii salayabilmek iin) byk kuvvetler gereklidir. 1.3.1.1. Atomlar Aras Balar Maddelerin atomlar arasnda belirli bir ekim gc (ba) vardr. Bu ba malzemelerin dayanm, sertlik v.b. zelliklerini belirler. Ba kuvvetleri yksek ve zayf olmak zere iki gurupta toplanabilir. Yksek kuvvetli balar; Metalik Ba yonik Ba Kovalent (Valans) Ba Zayf kuvvetli ba ise Van Der Waals Badr. Atomlar aras ba kuvvetli olan maddeler ekillendirmeye direnli, ergime scakl yksek, sl genlemesi dk malzemelerdir.

10

Metalik Ba Metal atomlarn bir arada tutan ba trdr. Metal atomlarn n elektronlar d kabukta maksimum sayda olmadndan ekirdee bal olarak kabul edilmezler. D kabuktaki bu elektronlar (Valans elektronlar ) metal ierisinde serbeste hareket ederler ve belirli bir atoma ait deillerdir. Baka bir deyile, dk valansl metal elementler valans elektronlarn brakarak bir elektron bulutu olutururlar. Serbest hale geen valans elektronlar tek bir atomla deil birok atomla ilgili olurlar. ekirdekler (+) ykl merkezlerdir ve sonsuz saydaki (-) ykl elektronlarla aralar nda bir ekim gc olutururlar. Sonsuz saydaki + ykl ekirdekle, sonsuz saydaki ykl elektronun birbirini ekmesi metalik ba meydana getirir (ekil 1.1).

ekil 1.1 Metalik ba (Erdoan, 1998) Bir metal eilmeye zorland nda elektronlarn durumu nedeniyle atomlar aras ba krlmaz sadece yer deitirir. Bu da metallerde elastikiyet ve biimlendirme kolayl sa lar. Metaller elektrii iyi iletirler. Metalik bal malzemelerde uygulanan bir gerilim etkisi

alt nda valans elektronlar, hareket tamamlanmasna dolaysyla akma neden yonik Ba olurlar.

ederek

devrenin

Kat cisimlerde iyonik ba iki ayr cins atomda valans elektronlarnn alveriine bal olarak olu ur. Bir atom valans elektronlar n vererek dier atomun d kabuunu doldurur (ekil 1.2). Elektron veren element + yk kazanrken alan element yk kazanr. iyon ad verilen bu + ve ykl atomlar birbirini eker ve bu ekim gcne de iyonik ba denir.

ekil 1.2 yonik ba (Erdoan, 1998) yonik bal yapya bir kuvvet uygulandnda, metalik badaki gibi elektronlar n hareket rahatl olmadndan iyonlar arasndaki elektriksel denge bozulur. yonik ba l malzemeler genellikle bu nedenle gevrek ve krlgandrlar. rnein seramikler iyonik ba l malzemelerdir. Bir iyonik bal malzemeye gerilim uygulandnda akmn akn salamak iin iyonlarn hareket etmesi gerekir. Oysa iyonlar n hareketi yava olduundan bu tr malzemelerin genellikle elektrik iletkenlii zayft r.

11

Kovalent Ba Valans ba da denilen bu ba trnde atomlar valans elektronlarnn bazlarn ortak kullanrlar. Ortak kullanlan (-) ykl elektronlarla (+) ykl ekirdek arasnda valans ba oluur (ekil 1.3).

ekil 1.3 Kovalent ba (Erdoan, 1998) Bu ekilde bal maddeler esnek deildir ve elektrii iyi iletmezler. Kovalent ba lar ok salam bir yap oluturur. Ban krlmas iin byk kuvvetler gerekir. Elektrik iletkenlii de zayft r. nk bir elektronun akm tayabilmesi iin hareket etmesi gerekir. Ba kuvvetli olduundan bu ok zordur. rnein doadaki en sert malzeme olan elmas kovalent ba l bir maddedir. Van Der Waals Ba Asal gazlarda molekllerinin birbirlerini balayabilmesi iin serbest elektronlar yoktur. Bu tip molekller ancak ok zayf bir elektrik yk ile birbirlerini ekerler. Bu zayf elektrik yk de molekllerdeki + ve ykl merkezlerin birbirlerini ekmesine neden olarak bir ba oluturur ki bu baa Der Waals ba ad verilir. Birok plastik, seramik, su gibi maddelerin moleklleri guruplaarak bazlar pozitif, baz molekller ise negatif yklenirler. Bir molekln pozitif yklenmi ksm ile dier bir molekln negatif yklenmi ksm arasnda meydana gelen ekim molekller arasnda zayf bir ba oluturur. Van der Waals balar ikincil balardr. Molekl ierisindeki atomlar birbirlerine kovalent veya iyonik ba ile balanrlar. rnein su kaynama noktasna kadar stlrsa molekller arasndaki Van Der Waals ba krlr. Ancak molekl oluturan hidrojen ve oksijen atomlar arasndaki kovalent ba krmak iin byk scaklklar gereklidir (ekil 1.4).

ekil 1.4 Van Der Waals ba (Erdoan, 1998)

12

1.3.1.2. Atomlarn Dizilileri

Atomlar kristal, molekler ve amorf olmak zere farkl dizili gsterirler. Kristal Kafes Yaps
Tm metallerin, seramik malzemelerin o unluunun, plastik malzemelerin de bazlar nn atom ve molekllerinin, dizili ekli ve bulunduklar konum, dzgn geometrik ekiller meydana getirir. X nlar ile yaplan aratrmalar bu malzemelerde atomlarn bulunduklar noktalar n birletirilmesiyle 14 deiik dzgn geometrik ekle sahip olduklarn gstermitir. Bu geometrik yapya kristal kafes denir. Metallerin oluturduu kafes yapsna da faz ad verilir (ekil 1.5).

ekil 1.5 a) Hacim merkezli kbik kristal kafesine sahip metaller; Demir ( ,, ), molibden, wolfram, vanadyum

b)Yzey merkezli kbik kristal kafesine sahip metaller; Demir , alminyum, bakr, nikel, kurun, gm altn.c)Hekzagonal sk dolgulu kristal kafesine sahip metaller; Titan, Magnezyum, kobalt, inko, kadmiyum. 1-Basit monoklinik 2-U merkezli monoklinik 3-Triklinik 4-Hekzagonal 5-Rombohedral 6-Basit orthorombik 7Hacim merkezli orthorombik 8-U merkezli orthorombik 9-Yzey merkezli orthorombik 10-Basit kbik 11-Hacim merkezliKatlama srasnda, her bir kristal yap kendi karakterine uygun kristal dzenini oluturur. Her merkezli hcre dierine balanr. Bunu bir aacn tetragonal (Baydur, 1979) kbik 12-Yzey bir birimkbik 13-Basit tetragonal 14-Hacim merkezli dallar na benzetebiliriz. Bu

yapya dentrik denir. Dar doru gelien dentritler dierleri ile birleerek taneleri olu turur. Birleen dentrit snrlarna tane snrlar ad verilir. Yava soutma ile kaba, hzl soutma ile ince taneli bir yap oluur (pek, 1999).

ekil 1.6 Dentrik oluumu a) Katlamann balad ekirdek b) dentrik dallanma c) dentrik kollarn birlemesi d) taneler ve snrlar (pek, 1999)

13

Molekler Yap Birbirlerine bir kuvvetle bal atom gruplar na molekl ad verilir. Molekllerin i balar kuvvetli ancak molekller aras balar zayft r. Bu nedenle Van Der Waals ba olarak da adlandrlrlar. Molekller aras ban zayf olmas molekllere bir lde serbest hareket yetenei salar. Bu nedenle bu yapdaki malzemelerin ergime ve kaynama scaklklar dktr ve kat halde bile yumuaktrlar. Kk molekllere manomer denir. Manomerlerin bir araya gelerek belirli koullarda balanmas polimerleri meydana getirir. Bu olaya polimerizasyon ad verilir. Polimerlerin bir dier ve yaygn olarak bilinen ismi plastiklerdir.

ekil 1.7 Molekler yap (Erdoan, 1999) Amorf Yap Kristal yapda olduu gibi dzenli dizilmi bir yaps olmayan atomlardan oluan yapya amorf yap denir. Gazlar, svlar, hzl soumu metaller, cam v.b. malzemeler bu yapdadr. Atomlar aras mesafe maddenin zelliine gre eit veya farkl olabilir. rnein gazlar molekler yapda olmasna ramen, molekller birbirlerinden uzak ve bamszdrlar. Svlarn ise gazlar gibi akkan ve dzenli bir kristal yaplar yoktur. Ancak iyap bakmndan yar dzenlidirler. Atomlar arasndaki mesafe birbirine byk oranda eittir. Sv haldeki metallerin de atomlar aras mesafesi genellikle eit, ancak dzenli bir yaplar yoktur.

ekil 1.8 Amorf yap (Erdo an, 1998)

14

1.3.2. Malzeme zellikleri

Malzemelerin zellikleri mekanik zellikler ve fiziksel zellikler olmak zere iki guruba ayr larak incelenebilir. Mekanik zellikler, malzemelerin ykler ve gerilmeler karsnda gsterdikleri 1.3.3. malat lemleri davranlardr. Dayanm, sneklik, srtnme hz, anma, Scak ve souk, tala l ve tala sz ekillendirme gibi, makinelerin ve makine paralarnn yorulma, elastiklik, uzama v.b. zellikler mekanik zelliklerdir. Kimyasal yap,yntemler imalat elektrik iletkenlii retilmeleri srasnda kullanlan tm ilemleridir. Malzemelerin mekanik ve - yaltkanl, manyetiklik, s 1.4. ALAIMLARdavranlar vb. ilemleri, hem de retilen parann karsndaki fiziksel zellikleri hem imalat ise fiziksel zellikleridir. iin Genellikle metaller, tek balarna kullanlmazlar. Endstriyel amalar karlamak grevini yapmas asndan fazla metalin veya en az birisi metal dieri metal ala m yaplarak kullanlrlar. ki veya daha olmayan malzemenin bir arada ergitilmesi ile oluturulan yeni malzemeye alam denir. Bir nemlidir. Malzemenin iyaps zelliklerini belirler. zellikler ise baka ekilde alam, yeni zellikler kazand rmak amacyla bir metale baka maddeler kar t rlarak elde edilen yeni malzeme olarak tanmlanabilir. Alamlar, alam tipine bal imalat ynteminin seimi olarak kendisini meydana getiren elemanlarn zelliklerini tayabildii gibi, kendisini meydana iin elemanlar n zellikleri ile hi ilgisi olmayan yepyeni bir malzeme olarak da ortaya getiren nemlidir.
kabilirler. Metaller belirli bir kafes yapsna sahiptir. Metallerin kafes yapsna faz ad verilir. Saf metallerde tek tip faz vardr. Alamlarda ise tek tip faz olabildii gibi iki ve daha fazla tipte faz olabilir. Fazlarn meydana gelmesinde alam oluturan metallerin bileimi ve scaklk faktrleri etkilidir. Alamlarn zellikleri, alam meydana getiren elemanlar n fazlar arasndaki ilgiye baldr. Alamlar iki ekilde meydana gelir. 1- Kat Eriyikler 2- tektikler

1.4.1. Kat Eriyikler (Tek Fazl Alamlar)

Bu tip alamlarda alam elemanlarn n kafes sistemlerinde bir deiim olur ve elemanlardan birinin kristal kafesinde her iki elemannda atomlar yerle ir. Bir tek faz (yap) meydana getirirler. Sonu olarak yeni zelliklerde bir malzeme (alam) oluur. Tek Fazl ala mlara kat eriyik ad verilir. Bu alamlarda yalnz bir kafes ekli vardr. Bu kafeste alam meydana getiren elemanlarn atomlar bulunmaktadr. Kafesteki saynn az olduu alam elemannn atomlar na erimitir, kafeste says fazla olan alam eleman atomlar na da eritmitir denir. Alam elemanlar nn atomlar byklklerine gre kafeste iki ekilde bulunabilirler. Yerine geme yoluyla oluan kat eriyikler Araya skma yoluyla olan kat eriyikler (ekil 1.9)

ekil 1.9 Kat eriyiklerin kafes yaplar (Baydur, 1979)

15

1.4.2. tektikler (ift Fazl Alamlar)

Bu tip alamlarda alam meydana getiren elemanlarn kafes sistemlerinde bir deiim olmaz. Elemanlar alamda kendi kafes sistemlerini aynen korurlar. Bu tip alamlarda alam oranna bal olarak homojen bir yapda her iki faznda zellii grlr. Bu nedenle bu tip ala mlar stn zellik gstermez ve snrl zellik deiimi gsterebilir. Alamdaki elemanlarn oranlarna bal olarak her iki elemann ortak zelliklerini veya alamda oran fazla olan elemann zelliinin etkin olduu zellikler gsterirler. ift fazl alamlara tektik denir. Mekanik kar m ad da verilen bu tip alamlarda alam elemanlarn n ortak zelliklerine sahip bir alam elde edilir. tektik alamlarda mutlak homojenliin sa land oran tektik oran, scaklk da tektik scaklk olarak isimlendirilir. tektik scaklk her iki alam elemannn da ergime scaklklar alt ndaki bir deerdir. ekil 1.10da kadmiyum ve bizmut metallerinin oluturduu tektik yap grlmektedir. ekildeki denge diyagramnda saf haldeki iki metal ile 9 farkl alam orannn zaman scaklk koordinatlar ndaki erilerine bakldnda saf metaller birer, alamlarda ise ikier durak noktas olduu grlmektedir. Durak noktalarnn birletirilmesi ile de yanda scaklk alam oranlar diyagram elde edilmitir. E noktas tektik oran ve tektik scakl gstermektedir. AEB noktalar arasndaki eri svlama erisi, CED erisi ise katlama erisidir. Svlama ve katlama erileri arasndaki iki blge ise kat ve sv fazlarn birlikte olduu blgedir. tektik orandaki alama tektik alam denir. tektik alamlarn saf metaller gibi bir tek ergime ya da katlama scakl vardr ve ayn metallerin dier oranlardaki alamlarna gre en dk ergime katlama scaklna sahiptirler. Bunun nedeni farkl metal atomlarnn birbirlerinin kristal kafes oluturmasna engel olmasdr. Scaklk katlama scaklna dt zaman, her ikisi de ayn anda kristal kafeslerini oluturmaya balarlar. ekil 1.10da grld gibi kadmiyum ve bizmut alam iin tektik oran %40 kadmiyum %60 bizmut eklindedir. tektik alamlar ergime derecesi dk ve kendini ekme oran az olduundan, dkme elverilidirler. Ayrca iri taneli yaplar nedeniyle iyi mekanik zelliklere sahiptirler.

ekil 1.10 tektiklerin oluumu (Erdoan, 1999)

16

1.5. ATOMK DFZYON

Kat cisimlerde atomlar bulunduklar yerde bir salnm (titreim devinim) hareketi yaparlar. Bu salnm hareketi cismin scaklna ve zerindeki enerjiye baldr. Bir kat cisme s verildii zaman, snn kinetik enerjiye dnmesi sonucu atomlarn yapmakta olduklar titreim hareketi iddetlenir. Titreimin artmas atomlarn daha fazla yer kaplamalarna ve dolaysyla hacimlerinin bymesine neden olur ki bu olaya sl genleme denir. Metallere verilecek olan sy daha da artracak olursak atomlarn titreim hareketi daha fazla artar. Titreimin atomlar birbirine balayan kuvveti yenecek seviyeye ulamas ile baz atomlar serbest hareket etme yetene ine kavuur. Is etkisi ile baz atomlar n aradaki ba kuvvetini yenecek bir enerji kazanarak serbest hareket etmesi olayna atomik difzyon denir. Atomik difzyondan endstride geni lde yararlanlmaktadr. Sementasyon, nitrrasyon, siyanrleme, borlama ilemleri atomik difzyon uygulamalardr. Atomik difzyon ile serbest hareket yetenei kazanan atomlar, yerlerini terk ederek; 1- Baka bir kristal kafeste yer bulup yerleebilir. 2- Kristal snr izgilerinde yer bulur yerleebilir. 3- Metal ierisinde uygun bir yer buluncaya kadar serbest hareket etmeye devam edebilirler (ekil 1.11).

ekil 1.11 Atomik difzyon (Erdoan, 1998)

17

1.6. ERGME KATILAMA

Metale s vermeye devam edilirse, atomik difzyon iddetlenir ve yerlerini terk ederek serbest hareket eden atom says artar. Svlarda atomlar serbeste hareket ettiklerine gre, kat atomlar da serbeste hareket ediyorsa kat sv hale gemi demektir. Ergime; metallerde atomik difzyonun iddetlenmesi sonucunda atomlar bir arada tutan ban ortadan kalkmas ve buna bal olarak kristal kafes yaps dzeninin bozulmas olaydr. Metallere verilen s balangta metal atomlar nn titreimlerini artrmaya harcanrken scaklk ykselmesi olur. Ancak atomlarda difzyon iddetlenip, atomlar serbest harekete balad andan itibaren btn metal ktlesi ergiyinceye kadar scaklk ykselmesi grlmez. nk ergime balang cndan, ergime bitinceye kadar verilen s metallerde kristal kafeslerin bozulmasna ve serbest kalmasna harcanr. Katlama srasnda ise olay tersine iler. Ergiyik metalin katlamas iin s etkisinin

ortadan kalkmas gerekir. Yksek s azalt ldnda ya da ortadan kaldrld nda kristal kafes yaps olu maya balar. Yani atomlar aras ba oluur ve atomlar belirli bir dzenle kristal kafesleri olu turur. Uygulanan s dtke atomlarn titreimi azalr, aralarndaki ba kuvvetlenir. Ancak dtan uygulanan s yok edilse bile katlama balangcndan bitiine kadar metalde scaklk dmesi grlmez. nk kristal kafeslerin olumas srasnda doan enerji scaklk dmesini nler ve scaklk sabit kalr. Kristal kafesler oluup metal kat eklini ald ktan sonra s dmesi tekrar balar ve ortam scaklna ulancaya kadar devam eder (ekil 1.12).

Ergime

Katlama
ekil 1.12 Ergime Katlama davranlar (Baydur, 1979)

18

1.7. ALOTROP FAZ DNM

Metallerin sl erilerini izerken, ergime ve katlama noktalarnda bir duraklama grlmektedir. Bu noktalarda s iletimi srd halde scaklk deimemektedir. Baz metallerde ergime katlama noktalarnn dnda da duraklamalar grlr. Bu srada bir sre scaklk deimez ve incelenirse sz konusu noktalarda o metalin zellik ve yaplar deimektedir. Metallerde ergime noktas dnda meydana gelen zellik ve yap deiimine alotropi ya da faz deiimi denir. Bu metallere de alotropik metal denir. Demir, manganez, kobalt, titanyum alotropik metallere rnek gsterilebilir. ekil 1.13de demirin faz deiimleri grlmektedir.

ekil 1.13 Demirin alotropisi (Baydur, 1979)

19

En ok kullanlan metallerin banda gelen demir, yer kabuunun %5.6 sn oluturmaktadr. Yumuak, kolay biimlendirilebilen, yo unluu 7,88 gr/cm3, ergime scakl 1535C, sertlii 67 BSD (Brinell sertlik deeri), uzamas %40 olan, mknatslanabilen, elektrik 2.1. DEMR iyi ileten gri renkli bir metaldir. veDoada FLZLERsahip pek ok filiz vardr. Ancak demir, sy demire Saf demirin, laboratuarlarda ierisindeki demir miktar vearatrma amal kullanm dnda manyetik donanm, elde etme kolaylklar bakmndan en ok Hematit, Limonit, 2.1.1. Hematit vakum ve Piritden eldegibi ok kstl kullanm alan vardr. Siderit tp imalat oran %70 civarnda olan, dnya demir retiminin en Kimyasal bileimi Fe2O3 demir Demiri, endstrinin en nemli metali fazla yap ld filizdir. edilmektedir. haline getiren ierisindeki karbondur. Deiik oranlarda karbon ve 2.1.2. Magnetit dier metallerle Fe3O4 demir oran %72,4 olan rengi kuruniden siyaha kadar deien Kimyasal bileimi yapt bir filizdir. erisindeki demir oran hematite gre daha fazla olmasna ramen mknatslanma ala mlarla istenen zellikler kazandrlan demir ok geni bir zellii nedeniyle ergitilmesi srasnda sorun yaratt iin demir retiminde ok fazla tercih edilmemektedir.alanna sahiptir. kullanm
2.1.3. Limonit
Kimyasal bileimi 2Fe2O3xH2O - Fe2O3 3 H2O3, demir retiminde hematitten sonra en
ok kullanlan, ierisindeki demir oran %50-60 olan demir filizidir.

2. DEMR

2.1.4. Siderit

Kimyasal bileimi FeS3 demir oran %46,6 olan kkrtl demir filizidir. erisindeki kkrt nedeniyle elik retiminde krlganlk 2.1.5. Pirit zellii kazand rmas nedeniyle demir retiminde en son srada tercih edilen filizdir.
maddeleri demir ve nikel olan bu filiz gkta olarak da bilinir. erisinde bulunan karbonat bileimi nedeniyle demir retimi srasnda fazla kire ta gerektirmemesi nedeniyle retimi ekonomik hale getirir.
Kimyasal bileimi FeCO3 demir oran %48,2 olan demir karbonatl filizdir. Temel

20

2.2. YKSEK FIRINDA HAMDEMRN RETLMES

ekil 2.1 Yksek frn (ahin, 1997) Demir filizlerinin kok ve kire ta ile bir arada ergitilmesinde kullanlan ve kapasitelerine gre ykseklikleri 3090 m arasnda deien frnlara yksek frn ad verilir. Yksek frn ters kapatlm iki kesik koniden oluur. Yksek frnn i ksm ok yksek scaklklara maruz kald iin kalnl 1,5 myi bulan ate tulas (amet) ile kaplanmtr. Yksek frnn ii ok scak olduu iin frnn soutulmas evrede bulunan kanallardan su geirilerek salanr. Frnlarn d ksm kaln elik levhalarla kaplanmtr. Ate tulalar nn mr 510 yl arasndad r. Frnn st kapandan devaml olarak kok+filiz+kire ta karm doldurulur. Bir yksek frn arj edildikten (doldurulduktan) sonra atelenir. Yanma srasnda tam yanamayan bir gaz frnn st ksmnda toplanr. Bu gaza Yksek frn gaz ya da az gaz denir. Yksek frnn st ksm kurutma blgesidir. Kuruma ilemi 300400C scaklklarda olur. Bu blgede filiz, kok ve kire ta karmndaki nem buharlar. st blgede kurutulup stlan karmn ierisindeki yabanc gazlar ayrr. Orta blgede s ykselirken kimyasal reaksiyon balar. Kar mn ierisindeki oksit ayrrken ergiyen demir karbonla birleerek ham demiri oluturmaya balar. Ergiyen demir (1300 1500C) alt blgeye akarken yabanc maddeler de ergiyerek kire tann yardmyla curuf olarak ergiyiin stnde toplanr. Hamdemirin topland haznenin scakl 1600C kadardr. Haznede alttan demir stten de curuf alnr. Yksek frndan elde edilen hamdemire PK denir. Hamdemirin ierisinde %2,5-4,5 arasnda karbon vardr. Sert, krlgan ve biimlendirilebilme zellii olmayan bir rndr. elik ya da dkmedemir retiminde kullanlr.

21

2.3. YKSEK FIRINDAN ELDE EDLEN RNLER 2 ton %50'lik filiz; 1ton kok, 1 ton kire ta, 3000 m scak hava Yksek Frn

Curuf 1,1 ton 2.3.1. Hamdemir

Hamdemir 1 ton
ekil 2.2 Hamdemir retimi

Gaz % 20 - 27 CO

4000

Yksek frnda ama hamdemir retmektir. Ancak elde edilen dier maddeler de deiik amalarla kullanlr. Hamdemir retimi srasnda iki eit hamdemir retilir. Esmer Hamdemir: Bu hamdemirde silisyum oran fazladr. Karbonu grafit hale dntrerek demire esmer renk verir. Bu nedenle bu demire esmer hamdemir denir. Beyaz Hamdemir: Bu hamdemirde manganez oran fazladr. Manganez demirdeki karbon ile birleerek hamdemirin renginin beyaz olmasn sa lar. Bu nedenle de bu demire beyaz hamdemir denir. Beyaz hamdemir sert, anmaya dayankl, esmer hamdemir yumuak ve dayankszdr. Beyaz hamdemir elik, esmer hamdemir dkmedemir yapmnda kullanlr. Hamdemirde % 2,54,5 orannda karbon vardr. Sert, krlgan ve biimlendirilebilme

zellii olmayan bir rndr. elik ve dkmdemir retiminde kullanlr. 2.3.2. Yksek Frn Gaz
Yksek frnda yanmann tam olmayndan dolay frnn st ksmndan alnan gazda % 25 CO, % 15 CO2, % 4 H, % 0,2 kadar da metan bulunur. Kalan miktar da azottur. Azot ve karbondioksit dndaki dier gazlar yand zaman enerji verirler. Is enerjisinin dk olmasna ramen ok miktarda elde edildiinden yan rn olarak yksek frnda ve elik frnlarnda kullanlr.

2.3.3. Curuf
Yksek frnda elde edilen curuf ise zel ilemlerden geirilerek mineral yn ad verilen ve izolasyonda kullanlan bir malzeme elde edilir. Curufun bir ksm da beton iinde kum ve akl olarak kullanlr.

22

ekil 2.3 elik ve dkmedemirin imalat sreci (Akkurt ve Kent, 1979)

23

3. DKMEDEMR
inlilerin demir madenini eritirken karbon ieriini ykseltmeleri sonucu 3000 yl nce dkmedemir rettikleri bilinmektedir. Dkm endstrisinin en yksek tonaja sahip rn dkme demirlerdir. Dkme demirlerin iyi bir malzeme oluu ve retim maliyetinin dk olmas kullanm alann geniletmektedir. Dkme demirler ok geni bir aralkta deien mukavemet, sertlik, ilenebilirlik, anma direnci, korozyon direnci ve dier zelliklere sahiptirler. Yksek frndan alnan ham demir, dayanksz ve krlgandr. Makine imalatnda ve konstrksiyon ilerinde kullanlmaya elverili deildir. Genel olarak ham demir yksek frndan alndktan sonra byk potalara dklr daha sonra kupal ocaklarna gnderilerek dkm ilerinde kullanlmak zere dkme demirler elde edilir Gemite dkmedemir malzemeler kalite arandnda tercih edilmezken, gnmzde birok alanda dvme ve kaynakl paralara oranla daha ekonomik bir zm getirmektedir. Paralarn dayanmlar dnldnde en uygun ekil dkm yoluyla elde edilir. Dkmedemir, yksek frndan elde edilen hamdemirin kupal ocaklarnda karbonunu yakarak %1,7 ila %3e kadar drmek suretiyle elde edilen, dk scaklklarda ergiyen ak c bir malzemedir. Ergime scakl yaklak 1250C dir. Kendini ekme zellii %k=1~2, yo unluu 7,2 7,4 g/cm3, karbon oran yaklak %2dir. Yalnzca dkm ilerinde kullanlr. erisinde karbonun yan sra Silisyum (Si), Manganez (Mn), Kkrt (S), ve Fosfor (P) bulunur. Dkmedemirde karbonun yan sra silisyum da bulunduundan ve so uma hznn yava olmasndan katlama srasnda karbon grafit halinde katlar. erisindeki karbonun sementit halinde olmas nedeniyle ok serttir ve dvlerek biimlendirilemez. Dkmedemirler, birok farkl zellik ieren bir demir alam ailesidir ve isimlerinden de anlalaca gibi, kat halde allmayp istenilen ekle dklerek getirilirler. %2den ve genellikle %1 den de daha az karbon ieren eliklerin aksine % 2~% 4 aras karbon ve % 1~%3 aras silisyum ierirler. Belirli zellikleri kontrol etmek ve eitlendirmek iin baka metalik ve ametalik alam elemanlar da ilave edilir. Kimyasal yap nn yan sra zelliklerine etki eden dier nemli faktrler katlama ilemi, katlama derecesi ve sl ilemlerdir. Dkmedemirler mkemmel dkme alamlar olurlar, geni bir g ve sertlik yelpazeleri vardr. Bununla birlikte makinede kullanlmalar da kolaydr. Anmaya, izilmeye ve oksitlenmeye kar alamla kullanldklar takdirde byk diren gsterirler. Yayg n kullanmlar daha dk fiyatl olular na ve ilenebilme zelliklerine baldr. Yeni malzemelerin yaratt rekabete ramen dkmedemirler ekonomik ve binlerce mhendislik uygulamasna uygun malzemeler olduklarn kantlamlardr. Dkmedemirler dk maliyeti, dkme elverililii ve yksek basma dayanmlar sebebiyle geni kullanm alanna sahiptirler. Dkmedemirler katlat zaman, son katlaan zerreler tektiklik seviyesindedir. Eer baka katk eleman yoksa dkmedemirde en az %1,7 karbon bulunur. Dokuda %1,7 den az karbon varsa bu malzeme dkmedemir deildir ve dokuda tektiklik yoktur. Dkmedemirdeki yabanc maddeler ve katk elemanlar bulunduu zaman karbon miktar daha dk olabilir. Eer dkmedemirde %2 silisyum bulunuyorsa karbon miktar %1,7 den %1,1 e dmektedir. Dkme ilerinde kullanlan bu malzeme iinde silisyum fazla ise esmer (kr) dkmedemir, manganez fazla ise beyaz dkmedemir adn alr.

24

3.1. DKMEDEMR RETM Kupal ocaklar nda bir kat kok, bir kat hamdemir, ve bir kat kireta konulmak frna suretiyle alttan gnderilen basnl so uk hava yardm ile saat ierisinde ergiyik dkme demir frndan alnr. Gerekirse frna hurda malzemeler ve katk elemanlar da konulabilir (ekil 3.1). Kire ta hamdemirdeki yabanc maddelerle birleerek curufu oluturur. Altta haznede ergiyik zerinde toplanan curuf, curuf alma kanalndan zaman zaman bo alt lr. Altta toplanan sv, dkmedemir kanalndan alnr. Dkmedemirin zellii ve bileimi hamdemir ve frna eklenen hurda malzemeye baldr.

ekil 3.1 Kupol frn (Baydur, 1979)

25

3.2. YAPI VE GRAFT OLUUMU

Dkme elik tamamen metastabil olarak katlarken, (tm karbon sementit olarak i yapda yer alr) dkmedemir demir-karbon alamnn stabil sisteminde katlar (tm karbon element olarak grafit halinde i yapda yer alr). -Grafit yava souma sonucu ve silisyum varsa oluur. -Sementit hzl souma sonucu ve manganez varsa oluur. Kalnlk souma hzn etkiler. Farkl kalnlktaki dkm paralarnda dzensiz bir i yap meydana gelir. Parann dayanm ve sertlii farkllklar gsterir. Dkmedemirlerde standartlat rma genellikle ekme dayanmna gre yaplr. ekme dayanmn etkileyen nemli bir faktr de grafit kristallerinin ekil ve bykldr (ekil.3.2).

ekil 3.2 Dkmedemir malzemelerde grafit kristalleri (Erdoan, 1999)

3.3. KATILAMA EKLLER

Stabil sistem: Demir kristalleri (ferrit) + karbon kristalleri (grafit) Alamdaki tm karbon miktar yap ierisinde grafit eklindedir. Bu i yap yava soutma ile elde edilir. Silisyum miktar iyapnn ferrit + grafit eklinde olmasn kolaylatrr. Metastabil sistem:katlama veya stabil sistem olarak adland rlr. Bu tip yap stabil Demir kristalleri (ferrit) + Demir karbr kristali (sementit) Alamn ierdii btn karbon miktar, kimyasal olarak demir karbr eklinde balanmtr ve sementit eklinde yapda yer alr. Bu i yap hzl souma ile oluur ve manganez oran ile olu umu kolaylar. Sementit kristali yksek scaklkta paralanm ferrit ve grafit metastabil sistem denir. taneciklerine (temper grafiti) dnebilecei iin bu tip bir katlamaya uram alam sistemine

3.4. DKM MALZEMELERDE ARANILAN ZELLKLER

Dkm malzemelerden istenen verimin alnabilmesi iin baz zelliklere sahip olmalar gerekir. 1. Dk ergime scakl 2. Dk kendini ekme 3. yi kalp doldurma kabiliyeti 4. yi ilenebilme kabiliyeti

3.5. DKMEDEMR ETLER

Dkmedemirler i yaplarna gre eitlendirilirler. 1. Dkme elik 2. Lamel grafitli dkmedemir 3. Kresel grafitli dkmedemir 4. Temper dkmedemir 5. zel dkmedemirler

26

3.5.1. Dkme elik

Yukarda sz edilen, dkm malzemelerde aranlan zelliklerin en az bulunduu dkm malzemesidir. Ancak yksek dayanm ve fazla snme zellii aranyorsa, iletme scakl 300Cn zerinde ise dkme elik kullanlr. Dier dkm malzemeleri bu koullarda yeterli olmamaktadr.

3.5.2. Lamel Grafitli Dkmedemir

Lamel grafitli dkmedemir (DDL), Kupol ocaklarnda hamdemir ve belirli miktarda hurda, sirklasyon maddeleri ve gerekiyorsa alam ilavesi ile retilir. Dkm malzemelerinde aranlan zellikleri genellikle iyidir. Kullanm Alan: DDL10-DDL20 aras malzeme, anma etkisi alt nda olmayan, titreimlerin ok iyi yutulmas istenen paralar n imalatnda kullanlr. rnein makine gvdeleri, ereveleri, yatak bloklar vb. DDL25-DDL40 ise daha ok anma sz konusu olduunda, rne in silindir bloklar, motor gvdeleri, diliarklar, makinelerin tayc ayaklarnda kullanlr.

3.5.3. Kresel Grafitli Dkmedemir

Kresel grafitli dkmedemir daha ok elektrik frnlar nda, zel hamdemir ve elik hurdasndan retilir. DDK zellikleri bakmndan elie DDLden daha fazla benzer. yi dklebilirlii yannda elie benzeyen dayanm ve uzama zellii ile orta derecede sneklii vardr. Titreimleri tutma kabiliyeti DDLye gre daha dktr. Kullanm Alan: Dkme eliin dkmnn zor olduu, kr dkmedemirin ok gevrek bulunduu, temper dkmn de boyut bakmndan kullanlamad durumlarda DDK kullanlabilir. rnein krank milleri, hadde silindirleri, makine gvdeleri, dili arklar gibi.

3.5.4. Temper Dkmedemir

Temper dkm genellikle az karbonlu eliklerin zelliini gsterir. Esmer dkmedemirden pahal, elikten ise ucuzdur. Temper dkmler grafitlemeyi nleyen ksa devreli yumuatma tav ya da katk elemanlar ile elde edilmektedir. erisinde bulunan az miktardaki perlit, temper dkmedemirin krlmaz, esnek, eilip bklmeye uygun dkmedemir olmasn salar.

Temper dkmedemir iki ekilde elde edilir. Beyaz Temper Dkmedemir (DDTB): Beyaz dkmedemir oksitleyici cisimler ierisine

gmlerek karbonun bir ksm uzaklatr lr. Dkmedemirin karbonu azalt lr, beyaz bir i yap oluur. Siyah Temper Dkmedemir (DDTS): Beyaz dkmedemir ntr cisimler ierisine gmlr ve sonra s ilemine tabi tutulur. Gri-siyah renkli bir i yap s vardr. 3.5.4.1. Temper Dkmedemir retimi Kupol ocaklarnda zel hamdemir ve elik hurdasndan ergitilir. DDTS ikinci bir frnda son haline gelecek ekilde tekrar ergitilir. nk kupol ocanda dk karbon miktarna inmek gtr. Temper dkmedemir grafitsiz olarak katlamaldr. Kendini ekme oran %2dir. Bu nedenle paralarn bykl snrldr. Byklk yaklak 100 kg ve et kalnl (cidar) maximum 60 mm civarndad r. Daha kaln paralarda souma srasnda grafit oluumu sz konusu olabilir. Bu istenmeyen yap tavlama ile dzelmez ve snekli i drr. DDTB iin ise et kalnl temperleme srasnda dekarbrizasyonun olumas iin 25 mm ile snrlandrlmtr.

27

3.5.4.2. Temper Dkmedemirlerin Kullanm Alan Temperleme ileminden sonra malzeme 70C kadar olan scaklklarda bile snek ve darbeye dayankldr. Tala kald rma zellii iyidir. Kaynak edilebilir. Temper dkmedemir zellikle darbeye dayankl olmas istenen ince cidarl, kark dkm paralarda uygulanr. Bu tip paralar iin dkme elik kullanlmas dkm teknii zorluklar nedeniyle ekonomik deildir.

3.5.5. zel Dkmedemirler (Alaml Dkmedemirler)

1-Anmaya dayankl dkmedemirler 2-Korozyona dayankl dkmedemirler

Alam Malzemesi Simgesi Alama Etkisi

Magnezyum Mg Dkmedemir ierisindeki karbonun kresel olmasn, dolaysyla yumuak olmasn sa lar. Nikel Ni Dayanm, sertlii, korozyon dayanmn ykseltir. Tala l imalat kolaylatr r. Krom Cr Karbonun grafitlemesini nler. Sertlii, s ve korozyon dayanmn ykseltir. Nikel - Krom Ni - Cr Dkmedemir ierisindeki karbonun karbr ve grafitlemesini nler. Sertlik ve dayanmn arttrr. Dkmedemirlerin Kuvvetler karsndaki dayanmn Molibden Mb arttrr.Is ve anma dayanmn ykseltir.Tm yapn n sertlemesini salar, ancak talal imalat gle tirir. Vanadyum V Dkmedemir ierisindeki karbonun karbrlemesini salar. Sertlik ve s dayanmn ykseltir. Alminyum Al Dkmedemirlerin pullanmasn nler, ancak azottan etkilenir. Kobalt Co Sertlik ve s dayanmn, byk oranda da dayanm arttrr. Wolfram W ekme ve s dayanmn ykseltir. Karbon C Dayanm ve sertli i hale getirir. arttrr. Sertlrtirme ilemlerine uygun Hidrojen H Gevreklemeye neden olur. Azot N Gevreklemeye neden olur. Fosfor P ekme dayanm, uzama snr ve korozyon dayanmn ykseltir. Silisyum Si ekme dayanm, uzama snr ve korozyon dayanmn ykseltir. izelge 3.1 Dkmedemirlerde alam elementleri ve etkileri (ahin, 1997)

28

4. ELK
Demire endstriyel zellik kazandran ierisindeki karbondur. elik ise ierisindeki karbon oranna gre, karbonun meydana getirdii sementit ile saf demirin (Ferrit) karmndan oluan bir alamdr. Bunun yannda elikler karbonla beraber elik katk elementleri (manganez, silisyum v.b.) veya alaml elikler ise byk oranda alam elementleri ierirler. elikte karbon fazla ise karbonun demirle yapaca kimyasal bileik olan sementit de fazla olacandan elik sertle ir. nk sementit sert, krlgan ve biimlendirilme zellii olmayan bir fazdr. elikte karbon az ise bu kez ferrit fazla olacandan yumuak ve biimlendirilme zellii yksek olur. elik, herhangi bir ilemden gemeden dvlebilen ve genellikle % 1,7den fazla karbon iermeyen bir demir-karbon alamdr. zel durumlarda % 2 karbon ieren yksek alaml elikler, orandaki alam maddeleri nedeni ile elik grubuna girer. Hamdemirde byk miktarda karbon, ayr ca da katk elementleri bulunur. Bu katk elemanlarndan manganez ve silisyum % 0,8den fazla olmamak art ile elikte istenen elementlerdir. Kkrt ve fosfor ise her oranda zararldr ve mmkn olduu kadar uzaklat r lmaldr.

4.1. ELK RETM

Demirin ierisinde katk elementleri vardr. stenmeyen bu katk elementleri hamdemirin ierisinden hava ile birlikte oksijen yardm ile yaklarak kar labilir. Bu oksidasyon ilemine 4.1.1. Bessemer-Thomas Yntemi fleme ilemi denir. Oksidasyon iin gerekli oksijen eitli ekillerde sisteme verilebilir. Bu da elik retiminin yntemini belirler.

ekil 4.1 Konvertr (Baydur, 1979) Bessemer ynteminde reaksiyonlar armut biimindeki konvertr denilen, d elik, i ksm zel tulalarla kaplanm bir kapta meydana gelir. Bir eksen etrafnda dnebilen konvertr 30 - 100 ton hamdemir alabilir. Oksijen alttan hava ile birlikte flenir. Basnl havann ierisindeki oksijenin etkisi ile hamdemirdeki karbon byk bir iddetle yanar.(1600 Co ) 15-20 dk. sren reaksiyondan sonra hava flemesi kesilir ve saf demir zelliine sahip eriyik konvertrden alnr. Karbon ve dier katk elemanlar nn oranlarn ayarlamak iin konvertre veya eriyie uygun miktarda ferromangan ve ferrosilisyum katlr. Bessemer yntemi ile retilen eliklerde krlganlk ve biimlendirme gl gibi kt zellikler grlmtr. Bu olumsuzluklara tam yanma olmamas nedeniyle hamdemirdeki kkrt ve fosfor neden olmaktadr. Thomas adl ingiliz bilim adam, konvertrn ierisini kaplayan silika tulalarn (%90 SiO2) hamdemirdeki kkrt ve fosforun yanmas iin yeteri kadar sya dayankl olmadn saptam, bunun yerine yksek scaklklara dayankl Dolamit tulalar (MgO + CaO) kullanarak ve konvertre kireta atarak Bessemerden elde edilen eliklerdeki olumsuzluklarn giderilmesini salamtr. Bessemer elik retim yntemi eski bir sistemdir. Yerini Thomas yntemine brakmtr (Baydur, 1979).

29

4.1.2. Siemens-Martin Yntemi

ekil 4.2 Siemens-Martin frn (Baydur, 1979)

Bessemer-Thomas yntemi ile iyi kalitede ve ekonomik elik retimi salanmaktadr. Ancak daha kaliteli ve katkl elik retimi Siemens-Martin yntemi ile elde edilmektedir. Hurda malzemelerin retimde kullanlarak deerlendirilmesi de bu yntemle mmkn olmaktad r 4.1.3. Oksijen fleme Yntemi (ekil 4.2). Thomas eliklerinin yksek miktarda azot ve fosfor iermeleri gibi kt zellikleri Bu yntemde de oksijenazot ve fosfor hava ile birlikte flenir. Siemensnedeniyle, Thomas ynteminde dk sisteme miktarl elikler retmek amacyla almalar yaplm ve baz deiiklere gidilmitir. Bu yntemde teknik olarak saf olan oksijen Martin Frnlarnda su soutmal bakr borudan geirilerek flenir. Kazan eklindeki reaksiyon kab, kapal bir hava, baca gazlar ile bir sisteme sahiptir (ekil 4.3). tabana ve kolayca yer deitirebileceistlp, fazladan oksijen verilerek 2000 CaBu yntemde konvertre elde bir borudan oksijen flenir. Oksijen flenerek retim elik kadarOksijen Konvertr yntemi olarak da bilinir. Dier yntemlerden daha stn scaklk stten edilebilir. saland iin retilir. Konvertre flenen oksijen hem kimyasal etki ve birokde yanarak CO elementinin Bu scaklk hurda malzeme yaparak ve hem katk ve CO2 oluturur. CO ve CO2 konvertrde iddetli kaynamaya yol aar. Karbonun yanmas sonucunda eritilmesine yeterlidir. Bu lem bittikten konvertr scakl 1610C ye ular.yntemle sonra konvertr eilerek, ergiyik elik potalara dklr. Gerekiyorsa potalara Ferromangan ve Ferrosilisyum ilavesi ile eliin yntemde byk miktarlarda hurda malzeme deerlendirilir. Bu Manganez ve silisyum miktar ayarlanr. elik ierisinde daha az fosfor ve azot kalr.

ekil 4.3 Konvertr (Baydur, 1979)

30

4.1.4. Elektro-elik Yntemi

stn kalitede ve ksa srede ok miktarda elik retmenin mmkn olduu bir yntemdir. Elektrikle elik retiminde Ark ve Endksiyon frnlarndan yararlanlr. Ark frnnda kmr elektrotla ark sa lanarak ergitme ss elde edilir. Endksiyon frnlarnda byk frekansl akmn getii sarglar arasndaki bir pota frn ilevini grr. Ksa srede byk slar elde edilir. Yksek alaml eliklerin ergitilmesinde kullanlr (ekil 4.4).

ekil 4.4 Elektrik Ark ve Endksiyon frr nlar (Baydur, 1979)

4.2. ELKLERN SINIFLANDIRILMASI

2-Kullanm alanlarna gre 3-Kimyasal bileimlerine gre 4- Kaliteye gre 5-Sertletirilme ortamlar na gre 4.2.1. retim Yntemine Gre retilir. elik hangi yntemle retilmi ise o ismi alr, Siemens Martin elii gibi. 4.2.2. Kullanma Alanlarna Gre uygun yerde kullanlr ve kullanld yere gre isim alr. Takm elii, yay elii gibi. 4.2.3. Kimyasal Bileimine Gre Bu grupta elikler, ierisindeki elemanlara gre snflandrlmaktadr. Bunlar; Sade Karbonlu elikler: inde yaln zca karbon bulunan eliklerdir. u ekilde snfland
rlr. tektik Alt elikler; ierisinde %0,85den az karbon bulunan eliklerdir. Yumuak elikler (%0,1 0,2 karbonlu elikler) Az karbonlu elikler (%0,2 0,3 karbonlu elikler) Orta karbonlu elikler (%0,3 0,85 karbonlu elikler) tektik st elikler; ierisinde %0,85den fazla karbon bulunan eliklerdir. eliklerin tadklar zellikler olduka fazladr. Bu nedenle her elik kendi zelliine elikler Bessemer- Thomas, Siemens-Martin, Oksijen konvertr ve benzeri yntemlerle

elikleri be grupta snflandrabiliriz; 1-retim yntemine gre

31

Katkl elikler: stenilen zelliklere sahip olabilmeleri iin ilerine katk elemanlar eklenerek Basit Alaml elikler; Bu tip de kendi katk eleman ekilde snflandrlr. elde edilen eliklerdir. Katkl elikler eliklerde aralarnda u olarak karbondan baka yalnzca bir eleman vardr. erisinde Nikel varsa Nikelli elik, Krom varsa Kromlu elik gibi adlar alrlar. ift Alaml elikler; Bu eliklerde karbondan baka iki eit katk eleman vardr. Buna gre adlandrlrlar. rnein Krom-Nikelli elik gibi. ok Alaml elikler; Bu eliklerde katk eleman says snrl deildir. elikte istenildii kadar katk eleman bulunabilir. 4.2.4. Kaliteye Gre Kalitesi dikkate alndnda elikler aadaki ekilde snflandrlr. Biimlendire zellii bakmndan (dkmeye ve dvmeye elverili elikler gibi.) Yapsal zellikleri bak mndan (Korozyona, sya, anmaya dayankl elikler gibi.)

Mikroskobik yap bakmndan (Ferritik, Perlitik elikler gibi.) 4.2.5. Sertletirme Ortamlarna Gre elii, ya elii, hava elii gibi.
eliklerin sertletirilmesinde kullanlan sv, ya ve havaya gre isimlendirilir. rnein su

4.3. KATKI ELEMANLARININ ELE KAZANDIRDII GENEL ZELLKLER

Katk elemanlarnn elie kazandrd zelliklerin en nemlileri aada sralanmtr. 1. Dayanm ve sertliini artrr. 2. Sertletirmeyi kolaylatrr, ekirdeine kadar sertletirmeyi salar. 3. Korozyona kar direncini ykseltir. 4. Mknatslanma zelliini gelitirir. 5. Yksek scaklklara kar dayanmn artrr. 6. Elektrik direncini ykseltir. 7. Is etkisi alt nda genlemeyi ayarlar. 8. Kristal yapsn inceltir.

4.4. ELKTE KATKI ELEMANLARI 4.4.1. Karbon

elikteki en nemli katk elemandr. eliin zelliklerini bal bana belirler. eliin oksitini alr, sertletirir ve austenitin dnme scakln 910Cdan 723C scakla drp elektrik direncini ykseltir.

4.4.2. Silisyum
eliin oksitini alr, yabanc maddeleri curuf halinde yzeyde toplar. Dayanm ve akma snrn ykseltir. ekirdee kadar sertle meyi salar. Silisyumlu elikler yay, yap ve lah elikleri olarak kullanlrlar. erisinde %14e kadar silisyum bulunan elikler kimyasal etkilere dayanml olur.

4.4.3. Manganez
Her elikte bulunur. Kuvvetli oksit giderici bir elemandr. eli in yapsn kabalatrr ve sl ilemlere kar hassaslatrr. Manganezli elikler kesmeye ve anmaya byk diren gsterirler. Kasa ve hapishane parmaklklar yapmnda kullanlrlar. %1 manganezli elikler sl ilemden sonra l deitirmedikleri iin scak i kalplar yapmnda tercih edilirler.

32

4.4.4. Fosfor
eliklere zararl etkisi olan bir elemandr. eliklerde genellikle %0,05 - %0,005 bulunduu zaman dkme akclk kazandrr ve az miktarda dayanm ykseltir. Buna karlk arasnda elektrik direncini ve asitlere dayanmn azalt r.

4.4.5. Kkrt
elii gevrek ve krlgan yapar. elikte genellikle % 0,02 - % 0,035 arasnda bulunur. Kkrdn zararl etkisini nlemek iin, iki kat kadar manganez elie ilave edilir.

4.4.6. Oksijen
Oksijen elikte istenmeyen bir elementtir. elii sertle tirir ve krlgan yapar. Oksijenin giderilmesi iin retim srasnda ortama manganez, alminyum ve vanadyum gibi elementler katlr.

4.4.7. Azot
Genellikle elii gevrek ve krlgan yapar. Gaz boluklar meydana getirir. Bu nedenle zararldr. Ancak korozyon nleyici etkisi vardr. Bunun dnda eliin yzeyine azot emdirilerek yap lan nitrrasyon ileminde, elii sertletirmek amacyla kullanlr.

4.4.8. Hidrojen
bu gevreklik kaybolur.
Hidrojenin elii gevrekletirici etkisi vardr, ancak 200Clk scaklklarda stldnda

4.4.9. Bakr
Bak r eliin dayanmn ykseltir. Asit ve korozyon direnci sa lar. Paslanmaz eliklerin retiminde katk eleman olarak kullanlr. Fosforla beraber bulunduu zaman atmosfer etkilerine direnci daha da arttrr.

4.4.10. Krom
eliklerde en ok kullanlan katk elemanlarndandr. Karbonla birleerek ok sert olan krom karbr meydana getirir. Dnme hzn yavalatr. Kromlu elikler mknats yapmnda kullanlr. %1e kadar kromlu elikler suda, daha fazla kromlu elikler yada ya da havada sertle tirilirler. Krom dvme ve sl ilemlere hassasiyeti artrr. eliklere korozyona dayanm, s ve yksek anma direnci ile kesme zellii kazandr r.

4.4.11. Nikel
Nikel eliin dnme scakln drr. Dayanmn ykseltici etkisi olmasa da elastikliini artrr. Bakrla birlikte katlrsa korozyon direncini ykseltir. Otomobil endstrisinde ok kullanlr. %22 nikelli elikler tuzlu su ve korozyona dayankldrlar. %24 32 nikelli elikler elektrik diren telleri yapmnda kullanlr. %36 46 nikelli elikler 0 100C aras scaklklarda genlemezler.

4.4.12. Wolfram
Wolfram, elikte sertlii artrp, yksek kesme zellii kazandran bir elementtir. Dnme hzn drr. Bu nedenle havada sertletirilir. Mknats yapmnda ve kesici takmlarn imalatnda kullanlr. Scak i kalplarn n imalatnda da % 4 - 9 W bulunur.

4.4.13. Molibden

Molibden, elikte yalnz bana bulunmayp daima krom ve nikelle birlikte kullanlan bir ala m elemandr. Dayanm ve akma snrn ykseltir. Gevrekliini ortadan kaldr r. Darbeli ve vuruntulu yerlerde kullanlmaya elverilidir. Molibdenli elikler uak, dizel motorlar v.b. makine paralarnn yapmnda kullanlrlar.

33

4.4.14. Vanadyum
eliklere az miktarda katlan, buna karlk ok byk zellik deiimi sa layan bir katk elemandr. Dnme scakln ykseltir. Sertlik ve dayanm arttrr. Vanadyumlu elikler darbeli ve vuruntulu alan makine elemanlar iin uygundur. Vanadyum hava eliklerinin en nemli katk elemandr. 4.4.15. Kobalt Kobalt eliin manyetik zelliklerini iyiletirir. %5 40 kobaltl elikler mknats yapmnda kullanlr. elii s ilemlerine elverili hale getirir. Hava eliklerine nemli oranda kobalt katlr.

4.4.16. Alminyum

Alminyum elikte silisyuma benzer etkiler yapar. Oksitleri gidererek oksijeni zararsz hale getirir. elii iri taneli yapar. Yksek scaklklarda oksitlenmeyi engeller. %5 orannda alminyum eliklerde gaz giderici etkiye sahiptir.

izelge 4.1 Ala m elementlerinin eliklerin zelliklerine etkileri (Eker ve ark. 1994)

34

4.5. ELK STANDARDLARI

elikler TSE tarafnda ilk defa 1972 ylnda TS 1111 numara ile Demir-karbon dkm malzemesi, snflar ve iaretler ad alt nda standardlatr lmtr. TSE elik standardlarn 5 (be) ana gurupta toplamtr. 1- elik ve Demir-karbon alamlar nn snflandrlmas 2- elik ve Demir-karbon alamlar nn eritme ve sl ilemleri 3- Alamsz ve alaml eliklerin sl ilemleri 5- eliklerin ksa gsterilme ile gsterilmesi 4- eliklerin genel sembol saylar ekilleri 4.5.1. elik ve Demir-Karbon Alamlarnn Snflandrlmas
elikler Ktle elii Az Alaml Alamsz elik Kalite elii Alaml Otomat elii Asal elik Alaml Alamsz Lamel Grafitli Alaml elik Az Alaml ok Alaml Kresel Grafitli Grafitli Temper Dkmedemirler Siyah TD Beyaz TD Alamsz Beyaz DD Austenitik Dkmedemirler Dkme elikler ok Alaml zel Dkmedemirler Dkme demirler

ekil 4.5 elik ve deimr-karbon alamlar (Baydur, 1979)

4.5.2. elik ve Demir-Karbon Alamlarnn Eritme Ve Isl lemleri retim lemleri Isl lemleri
M- Siemens-Martin elikleri Sr Sertletirilmi I - Endksiyon elektrik oca elikleri Me - Menevilenmi E Elektrik ark oca elikleri Yt - Yumu atma tav grm D Oksijen konvertr elikleri Nr - Normalletirme tav grm B Bazik elikler Gt - Gerilim giderme tav grm A Asit elikler Is - Islah edilmi S - Sakin dklm Sy- Yar sakin dklm K Kaynar dklm Y Yalanmayan elik

35

4.5.3. Alamsz Ve Alaml eliklerin Sembol Saylar

Ktle ve Kalite elikleri Asal elikler zel fizik karekteristii olan elikler 10 Makine Yapm elikleri Otomat elikleri 07 Sade Karbonlu elikler Az Alaml Kalite elikleri 03 08 - 09 - 06 - 04 - 05 11 - 12 ; G. 13 - 14 Takm elikleri 15 - 16 - 17 - 18; G.19 Takm elikler i Genel Amalar iin Adi elikler 20 - 28 ; IG.29 00 eitli elikler Genel Yap elii 30 - 39 01 Genel Yap elii Dndaki elikler 02 Kimyasal Etkilere Dayankl elikler 40 - 49 Makine Yapm elikleri 50 - 85 Sert Kesici Ular 86 - 87 - 88 - 89

ekil 4.6 eliklerin sembol saylar (Baydur, 1979)

4.5.4. eliklerin Genel Sembol Saylar le Gsterilmesi

XXXX

XX

Malzeme Ana Sembol Says elik Tip Numaralar elik retim Yntem elik = 1 ve Kimyasal Bileim ve sl ilemleri A - B

XX Tiplerin Numaralar

elik retim ve yntem ve (Baydur, 1979) ekil 4.7 eliklerin genel gsterilileri sl ilemleri ile ilgili olan nc sembol grubunda A = elik retim ve ilemlerini, B = eliin sl ilemlerini belirtmektedir.

XX Sra Numaralarna gre Kimyasal Bileimler

36

4.5.5. eliklerde Garanti Edilen zelliklerin Tantma Saylar

Tantma Akma Katlama Says snr veya iirme Vurma Anma Dayanm s Dayanm

1 2 3 4 5 6 7 8

X X X
X X X

X X

X
izelge 4.2 Tantma Saylar (Baydur, 1979)

Karbonlu elikler Sade karbonlu Otomat elikleri Manganl elikler, Nikelli elikler %0,5 Ni %1,5 Ni %2,5 Ni %5 Ni Nikel Kromlu elikler %1,25 Ni, %0,65 Cr %1,75 Ni, %1,00 Cr %2,50 Ni, %1,57 Cr %2,00 Ni, %0,80 Cr Korozyon ve sya dayankl elikler 303xx Molibdenli elikler Krom Krom Nikel Nikel Kromlu elikler Dk kromlu Kromlu Yksek kromlu Krom Vanadyum elikler Tungstenli elikler Yksek alaml elikler Silisyum Manganl elikler Kurunlu elikler

10xx 11xx 13xx 20xx 21xx 23xx 25xx 31xx 32xx 33xx 34xx 41xx 43xx 46xx ve 48xx 50xx 51xx 52xx 6xxx 7xxx 8xxx 9xxx 11Lxx

izelge 4.3 SAE AISI elik standartlar (x % karbon miktar n gsterir) (pek, 1999)

37

Tipi Karbon Oran SAE Karbonlu elik

Numaras

Kullanm Yeri

1006 Souk ekillendirilebilir. 1008 Tel, ivi, cvata, perin 1010 Sac retimi 1015 Kaynak ubuklar , fan Dk 0,05 ile 0,30 1020 Mil, imalat ekilleri (profil, lama) 1030 Dvme, karbrlenmi paralar 1111 Otomat elikleri 1113 Otomat elikleri 1040 Isl ilemle kuvvetlendirilen ve yksek tokluk gerektiren yk tayan eitli millerin imalat Orta 0,30 ile 0,60 1060 Yksek mukavemet ve yksek tokluk gerektiren yay testere lamas, dili bilezii, spab yaylar 1070 Takm malzemesi, zmba 1080 Mzik aleti teli, kesici alet, yaprak yay 1095 Ee, marangoz kesici takm, yaprak yay, bak 5210 Bilyal yataklar, zmba, kalp bloklar, boru, dili, tezgah yataklar

Yksek 0,60 ile 2,0

Dkmedemirler Gri Kesilebilir dkmedemirlerden motor Beyaz

Talal imalat ok zor, anma direnci yksek makine paralar Dvlebilir Kam mili, krank mili Kresel Piston, silindir blou ve kafas, dvme kalplar izelge 4.4 eliklerde karbon oranlar ve kullanma yerleri (pek, 1999)

38

Trk Standartlarna Gre Malzeme eitleri Ad TS Nr. Gsterilmesi Kullanm alan

Yalanmayan elik 3364 yFe35 - yFe41 yFe45 - yFe52 Cvata ve Somun elii 2837 Fe36 Fe38 Fe44 Cvata ve somun yapmnda Scak Takm elikleri 3920 Filmasinler (Deiik profillerde kangal halinde yar maml elik) Genel Yap elikleri 2162 55 Ni Cr Mo V6, 56 Ni Cr Mo 7, alma srasnda yzey scakl 38 Cr 5 Mo 1 V, 40 Cr 5 Mo 1 V 200Cnin zerine kan takmlarn 32 Cr 3 Mo V yapmnda 2348 C5-1, C7-1, C9-1, C12-1, C6-2, C8-2, C15-2, C20-2, C26-2, C35-2, C45-2, C55-2, C65-2, C75-2, C85-2, C95-2 Fe33, Fe37-2, Fe37-3, Fe44-2, Fe44-3, Fe50-2, Fe52-3, Fe60-2, Fe70-2 Burulma, krlma ve atlama olmamas gereken yerlerde Dayanmn fazla olmas istenen yerlerde Uzun bekleme ile sneklii ve ilk yapld duruma gre belirli mekanik zelliklerinin korunmasnda

Yksek Hz elikleri 3703

Yay elikleri 2288

Kazanlar in elik ve Sac Levhalar 3650 Alamsz elik erit Saclar (Yumuak elik) 3811

H 6-5-3, HC 6-5-2, H 7-5-2-5, ok iyi tokluk ve kesme zelliine H7-4-2-5, H 10-4-3-10, sahip kaba talal imalat takmlar, H12-1-4-5, H 18-1-2-5 torna kalemleri ve freze aklarnda 38Si6, 60SiCr7, 60SiMn5, Yaylarn, segmanlarn ve esneme 38Si7, 66Si7, 66SiMn5, 46Si7, zellii olan makine elemanlarnn 67Si7, 55Cr3, 51Si7, 67SiCr5, yapmnda 50CrV3, 55Si7, 58CrV4, 50CrMV4, 65Si7 Sade Karbonlu: HI, HII, HIII, HIV Az alaml : 17Mn4, 19Mn5 Kazanlarn yapmnda 15Mo3, 13CrMo44 Fe12 (sert) Fe13 (orta sert) Fe14 (yumuak) Souk ekillendirmeye uygun yerlerde

Alamsz ve genel yap elii saclar 3812 Fe37, Fe42,Fe52, Fe60, Fe70 Sacdan yaplan elemanlarda Fe50 Perin elii 1909 Fe34, Fe40, Fe44 Scak ve souk perinlerde Alamsz Yumuak elikler 3813 Fe12, Fe14, Fe13 Souk haddelenerek yaplan elik

erit ve saclarda

Alamsz Takm elikleri 3941 C60T, C70T, C80T, C85T, C105T

Yzeyleri sert ve anmaya dayankl olmas istenen yerlerde

izelge 4.5 elik Trleri (en ve zilingir, 2004)

39

Trk Standartlarna Gre Malzeme eitleri Ad TS Nr. Gsterilmesi Kullanm alan

X 210 Cr 12 W, 155 Cr V 3 X 210 Cr 12, 100 Cr 6 X 165 Cr 12 Mo V, 145 W 33 X 155 Cr 123 V 1 Mo, 21MnCrV8 X 45 Ni 4 Cr Mo, 90 Mn Cr 5 X 19 Cr 17 Mo, 60 W Cr V 7 Fe 34.6 C 10 Ck 22 Fe 37.1 C 15 Ck 35 Fe 37.2 Ck 10 Ck 45 Fe 42.1 Ck 15 Ck 60 Fe 42.2 C 22 Fe 50.1 C 35 Fe 50.2 C 45 Fe 60.2 C 60 Fe 70.2 Ck 35, 40 Cr Mo V 47 Cq 35, X 19 Cr Mo V NBN 111 21Cr MoV57, X8CrNiMoBnb1616 24 Cr Mo 5, X 22 Cr Mo V 121

Alaml So uk Takm elikleri 3921

alma esnasnda 200Cyi gemeyen takmlarn yapmnda

Alamsz Parlak elikler 3186

Parlak elik ubuk yapmnda

Yksek Scakla Dayankl Cvata Ve Somun Gereleri

3149

Yksek scakla dayankl cvata ve somun yapmnda Hzl tala kaldrma ileminde tala alma iiliinin kolay olduu yerlerde (yzey sertletirmeye uygun olan elikler) Yzey sertletirmeye uygun olan yerlerde Nitrrasyonla yzey sertletirmeye uygun olan yerler

Otomat elikleri 3051 9 S 20, 9 S Mn Pb 28 9 S Mn 28, 9 S Mn 36 Ck 10, 20 Mn Cr 5, 15 Cr Ni 8 Ck 15, 20 Mo Cr 5, 17 Cr Ni Mo 8 15 Cr 3, 25 Mo Cr 4, 21Ni Cr Mo2 16 Mn Cr 5, 15 Cr Ni 6 31 Cr Mo 12, 34 Cr Al Mo 5 39 Cr Mo V 139, 41 Cr Al Mo 7 34 Cr Al Ni 7 KFe 35-2 15 Mn 3 Al SFe 35-2 21 Mn 24 Fe 35-3 21 Mn Al 4 SFe 41-2 21 Mn Si 5 Fe 41 27 Mn Si 5 Ferritik: X7Cr13, X8Cr17, X8Cr17Nb Martensitik: X10Cr13, X22 Cr17Wr X12Cr17Mo3, X40Cr13 Ostenitik: X2Cr18Ni9, X10Cr18Ni12Mo X10Cr18Ni9Ti, X2Cr18Ni10Mo X5Cr18Ni9, X5Cr18Ni10 X10Cr18Ni10MoTi, X2Cr18Ni13MoW

Sementasyon elikleri 2850 Nitrrlenebilen elikler 2556

Zincir elikleri 2835

Zincir halkalar yapmnda

Biimlendirilebilen Paslanmaz elikler 2532

Paslanmaya kar dayanm gerektiren yerlerde

Islah elikleri 2525

C22, C35, C45, C55, C60 40 Mn 4, 28 Mn 6, 38 Cr 2, 46 Cr 2, Sertlemeye elverili olan slah 34 Cr 4, 50 Cr Mo 4, 36 Cr Ni Mo 4, edilmi durumda yksek zllk 30 Cr Ni Mo 8, isteyen yerlerde Ck22, Ck35, Ck45, Ck55, 25 Cr Mo 4, 42 Cr Mo 4, 37 Cr 4, 41 Cr 4

izelge 4.6 elik Trleri (en ve zilingir, 2004)

40

Demir Karbon Dkm Malzemeleri

Demir Karbon Dkm Malzemelerin Snflandrlmas ve Sembolleri: Alamsz : Normal kalite, zel kalite Dkme elik (D)

TS 1111 (DIN 17006)

Alaml : Scaa dayankl, slah edilmi yksek dayanml, alev ve indksiyonla sertletirilen, paslanmaz, yksek scakla dayankl, mknatslanmayan Siyah temper dkme demir : DDTS Temper Dkme Demir (DDT) Dkme Demir (DD) Beyaz temper dkme demir : DDTB Beyaz dkme demir : DDB Lamel grafitli dkme demir : DDL Kresel grafitli dkme demir : DDK Ostenitik grafitli dkme demir : DDO Az alaml : Sert dkm, sert yzeyli dkm Grafitli dkme demir : DDG

zel Dkme Demir (DD) Yksek Lamel Grafitli Dkme Demir alaml : Az karbonlu, ok karbonlu Ksa Ad Malzeme Nr GG - 15 0.6015 155 245 GG 20 0.6020 205 270 GG - 25 0.6025 250 285 GG 30 0.6030 270 285 GG - 35 0.6035 315 285 Yksek gerilmeli paralar ekme Gerilmesi
Rm N/mm2

Brinell Sertlii HB 30 Kullanld Yerler Az ve normal gerilmeli paralar, kol, destek ve yatak gvdeleri Scaa ve basnca dayankl paralar

Kresel Grafitli Dkme Demir

Ksa Ad Malzeme Nr ekme Gerilmesi
Rm N/mm2

Akma Gerilmesi
Rp N/mm2

% Uzama Says
A5

Malzeme

Yaps Kullanld Yerler

GGG - 40 0.7040 400 250 15 Ferritik lenebilme zellii iyi olan, anmaya kar

az direnli yerlerde; makine gvdelerinde lenebilme zellii iyi olan, orta derecede mukavemetli yerlerde; balama paralar, pres gvdesi ve pres kollarnda Yzey sertletirmesi iyi olan, dili azlar, krank mili ve kavrama paras, zincir gibi yerlerde

GGG - 50 0.7050 500 320 7 FerritikGGG - 60 0.7060 600 380 3 FerritikGGG - 70 0.7070 700 440 3 Perlitik GGG - 80 0.7080 800 500 2 Perlitik

Perlitik Perlitik

Genel Kullanm Amal elik Dkm

Ksa Ad Malzeme Nr ekme Gerilmesi
Rm N/mm2

Akma
Gerilmesi Rp N/mm2

% Uzama Says
A5

C % Kullanld Yerler Orta ve yksek gerilmeler etkisinde olan, tekerlek atal, valf gvdesi gibi paralarda

GS - 38 1.0420 380 200 25 = 0,15 GS 45 1.0446 450 230 22 = 0,25 GS 52 1.0552 520 260 18 = 0,35 GS - 60 1.0558 600 300 15 = 0,45

izelge 4.7 Dkm Malzemeler (en ve zilingir, 2004)

41

4.5.6. Demir Karbon Malzemelerin Ksa Gsterilme ekilleri

elie katlan alam elementlerinin miktarn ifade etmek iin elikteki % miktarlar aadaki katsaylarla arplmaldr (en ve zilingir, 2005). Cr, Co, Mn, Si, Ni, W --------------------- 4 Al, Be, Cu, Mg, Nb, Ta, Ti, V, Zr ------- 10 P, S, N, Ce, C ------------------------------- 100 B ---------------------------------------------- 1000 Normal olarak verilen element miktarlar aada verilen deerleri gemezse yazlmaz (en ve zilingir, 2005). Mn: % 1 Si: % 0,5 N : % 0,5 V : % 0,6 Cu : % 0,4 Cr: % 0,25 Mo: % 0,1 B : % 0,01 Fe 33
33 daN/mm2 dayanml genel yap elii

Fe 44 2
44 daN/mm2 dayanml, 2. kalite genel yap elii

4.5.6.1. Ktle elii IA Sy Fe 42 8 Sr

Eritme ekli(Endksiyon elektrik oca-asit elik) Eritme ekli ile ilgili zel nitelik(yar sakin dklm) elik sembol (demir) En kk ekme dayanm Kg/mm veya daN/mm) Garanti edilen zellik tanma says(anma s dayanm) Isl ilem durumu (Sertletirilmi)

42

4.5.6.2. Kalite elikleri yaplr. M S C 20 3 Yt

Siemens-Martin elii Sakin dklm Karbon Karbon yzdesi % 0,20 Vurma dayanm garanti edilmi Isl ilem durumu (yumuatma tav grm) 4.5.6.3. Otomat elikleri

35

20

Karbon yzdesi % 0,35 Kkrt Kkrt yzdesi % 0,20 45 S Mn Pb 20

Karbon yzdesi % 0,45 Kkrt Mangan (mangan oran % 0,35-1olduu iin gsterilmez) Kurun Kurun yzdesi % 0,20

43

4.5.6.4. Alaml Kalite elikleri 25

Mn

Karbon %0,25 Manganez Manganez % 1,5(x4) 65 Mn Si 8

Karbon % 0,65 Manganez %1'den az miktar yazlmaz Silisyum Silisyum % 2 (x4) 4.5.6.5. Alamsz Asal elikler Takm elikleri C 60 T1

Karbon Karbon yzdesi % 0,35 1.Kalite takm elii

100

Karbon Karbon yzdesi % 1 zel takm elii

44

4.5.6.6. Alamsz Asal elikler Makine Yap elikleri

C 85 Cf 65

Karbon Karbon yzdesi % 0,85

Karbon (Alev ve endksiyonla Yzey sertletirme) Karbon yzdesi % 0,65

Cq

20

Ck

10

Karbon (Souk ezmeye uygun slah elii) Karbon yzdesi % 0,20

Karbon (Fosfor ve kkrt oran %35'ten az olanlar) Karbon yzdesi % 0,1

4.5.6.7. Az Alaml Asal elikler 25 Ni 8

Karbon yzdesi % 0,25 Nikel Nikel yzdesi % 2(8/4=2)

15

Cu

30

Karbon yzdesi % 0,15 Bakr Bakr yzdesi % 3(30/10=3)

45

4.5.6.8. Yksek Ala ml Asal elikler

X 10 Cr 18 Ni 8 Yksek alaml elik Karbon yzdesi % 0,1 Krom Krom yzdesi % 18 Nikel Nikel yzdesi % 8 X 35 Ni 13 Mn 9 Cr 8 N Yksek alaml elik Karbon yzdesi % 0,35 Nikel Nikel yzdesi % 13 Manganez Manganez yzdesi % 9 Krom Krom yzdesi % 8 Azot (% 0,5'in altnda)

46

4.5.6.9. Dkme elikler

D 52

Dkme elik Dayanm 52 daN/mm D C15

Dkme elik Karbon oran % 0,15 D C20 D50

Dkme elik Karbon oran % 0,20 Dayanm 50 daN/mm D S C15 MnSi

Dkme elik Sakin dklm Karbon oran % 0,15 Manganezli ve Silisyumlu

4.5.6.10. Lamel Grafitli Dkmedemirler

DDL 25

Lamel grafitli dkmedemir

Dayanm 25 daN/mm
4.5.6.11. Kresel Grafitli Dkmedemirler DDK 60

Kresel grafitli dkmedemir Dayanm 60 daN/mm

47

5. ELKLERN ISIL LEMLER

5.1. TANIMLAR
Faz: Metallerin kafes yapsna FAZ ad verilir. Kat Eriyikler (Tek Fazl Ala mlar): Alam oluturan elementlerin kafes sistemlerinde bir deiim olur ve elementlerden birisinin kristal kafesinde her iki elementin de atomlar yerleir. Bir tek faz meydana gelir. Sonu olarak yeni zelliklere sahip bir malzeme (alam) oluur. tektikler (ift Fazl Alamlar): Alam meydana getiren elementlerin kafes sistemlerinde bir deiim olmaz. Elementler kendi kafes sistemlerini ayn ekilde korurlar. Bu tip alamlar orana bal olarak homojen bir yapda her iki fazn da zelliini gsterirler. Bu nedenle bu tip ala mlar stn zellikli deildir ve snrl zellik deiimi salanabilir. Homojenliin saland oran TEKTK ORAN ve scaklkta TEKTK SICAKLIK olarak adlandrlr. tektik scaklk tektoit:elemanlar nn ergime scaklklar bir tektiktir. Kat eriyikler scaklk deiimi ile ala m Kat eriyiklerin yapm olduklar nn alt nda bir scaklktr. baka yaplara dnrler. Bu dnme kat durumda meydana geldiinden aradaki fark belirleyebilmek iin tektoit ad verilmektedir. Ferrit: Oda scaklnda 9 atomlu, hacim merkezli, kbik kristal kafeslerinden olu mutur. Saf demirdir.

Sementit (Fe3C): %93,3 Ferrit ile %6,67 karbonun oluturduu kimyasal bileiktir. zgl arl dk, sert ve krlgandr. 215C scaklkta Perlit:: %87 Ferrit ve %13 sementitin yapt bir tektiktir. mknatslanma zelliini kaybeder. Yaps mikroskop alt nda incelendii Biimlendirilebilme zellii yoktur. Austenit: 14 atomlu olduu grlr. kark kristallerine zaman inci gibi parlak yzey merkezli verilen isimdir. Scaklk ykselmesi ile karbon eritkenlii artarak %1,7ye kadar ykselir. Saf veya karbon eritmi halde Ledeburit: Yksek scaklklarda Austenit ile Sementitin, oda scaklnda ise perlit ile edilen mknatslanmaz. Nikel ve manganez karm ile elde sementitin meydana getirdii bir yap dr. ve alak scaklklarda da yaps Isl lem: Metal ve alamlarnn zelliklerini deitirmek iin kat halde iken uygulanan Austenit olan elikler de elde edilmektedir. Bu elikler stma ve soutma ilemleridir. Paralarn sl ilem sonunda i yaplarnda deime olur, d mknatslanmazlar. Biimlendirme ekilleri zellii deimez. ok yksektir. Is ve elektrii iyi iletmezler.
Isl ilemler ana grupta toplanr. 1-Tavlama 2-Sertletirme 3-Islah etme

48

5.2. ISIL LEMLERN AMALARI

eliklere uygulanan sl ilemlerin genel olarak amalar aada sralanmtr. 1. Souk ve scak ekillendirme gerginliklerini gidermek. 2. Tala karan iilikleri kolaylatrmak. 3. Sertlik ve dayanm kazand rmak. 4. Darbelere direnci ykseltmek. 5. Elektrik ve manyetik zellikleri gelitirmek. 6. Kristal yapy deitirmek. 7. Is ve korozyon direncini ykseltmek. 8. Kimyasal bileimi deitirerek zellik kazandrmak. 9. Zamanla sertlemeyi sa lamak. 10. Metal ve alamlarn n gazlarn uzaklatrmak.

5.3. DEMR-SEMENTT DENGE DYAGRAMI

Demir malzemenin endstriyel amalara uygunluu, ierisindeki sementit miktarna baldr. Sementiti meydana getiren karbon olduuna gre, demirin zelliklerini de belirleyen karbondur. Demir ierisindeki karbonun element halinde olmayp hemen bileik meydana getirmesi ve bu bileiin de ana malzeme demirle ala m yapmasndan dolay bu alama demir sementit Delta Blgesi ala m, denge diyagramna da demir sementit Demir sementit denge diyagramna (ekil 5.4) bakld nda, kristallerinin 1400C denge diyagram denir. scaklkta kristal kafeslerine dnt grlmektedir. Bu blge endstride byk nem tamaktadr. ile saf demir ergitilir ve ierisineedilen blge scaklklarda Bir miktar gsterilen blgede saf ( ) kristalleri, ile ifade 1900C ve kristallerinden olu maktadr. nc blge ise + sv blgesini gstermektedir. arln toplam %6,67si tektoit Blge karbon katlacak olursa karbonun hepsi demir orannda Bu blge ierisinde %0,008 karbon bulunan (pratikte sfr karbon) snr ile % 1,7 karbon ierisindekadardr.Scaklkaustenitin vermi olduu bir tektik olmasna ramen bulunan snra erir. Saf demir ile oda scaklna tektoit ad verilir (ekil 5.3). Saf demir, 910C scaklkta kristallerine dnr. Demire karbon inerek katlat zaman Fe3C kimyasal bileiindeki katld zaman durum tektie benzemekte ve dnme 910C scaklktan daha alak scaklklara dmektedir. Dnme tektoit scaklk olan 723C scaklkta tamamlanr. tektoit demirkarbr oluur. Demir ve karbonun bir oran % 0,85 karbon oranndadr. Karbon bu blgede saf demrden yeteri kadar ile sementit yapar arada bulunduu malzemenin hepsi, karbon oranna bal ve bu sementit de belirli orandaki demirle perlit adn verdiimiz yapy oluturur. Demirdeki saf oran tektoit snr olan %0,85e ulancaya olarak,karbondemirle sementitin meydana kadar yapda ferrit ile perlit bulunur. Karbon miktar %0,85 olduu zaman yapda tektoit olan perlit bulunur. Oran getirdii bir seri alamlar dizisi oluturur. %0,85ten fazla olacak olursa, karbonun ancak %0,85 kadar tektoit yapacandan fazla karbon yapda sementit olarak bulunur. Buincelenecek olursa demir ve sementitin Denge diyagram nedenle tektoit blge ekil 5.1de grld gibi karbon oran %0,85ten az, %0,85 ve %0,85ten fazla olmak zere e ayr lr. Scaklk 723C zerine birok faz meydana getirdii, knca tektoit yap hemen austenite dnr. Yap da karbon oranna bal olarak ferrit ve sementitin tektik, gerek tektoitbulunan kendi erileri ald zaman gerekleir. dizi gerek austenite dn meleri ise ekilde ve gerekse kat eriyik olan bir Ferrit ve sementit daha yksek scaklklarda dnmlerini tamamlarlar. Dnm tamamland alamlar austenite dnr. zaman btn yapgrlr.

49

ekil 5.1 tektoit blge (Baydur, 1979)

erisinde %0,3 karbon bulunan X noktasndan balayarak diyagram incelendiinde (ekil 5.1) austenit blgesinde a noktasnda 900C scaklktan soutmaya balanan yap b noktasna gelindiinde dn me urayarak tektoit orandan fazla olan ferrit olumaya dnr. 723C scaklk alt nda oda scaklna kadar yap da balar. Kalan austenitin karbon oran (saf demirin ayrlmasndan dolay) ykselmeye balar. ferrit + perlit bulunur. Scaklk (0) Karbon tektiklerde yaplan oran olan Y noktasnda noktasna geldii zaman daha nce oran tektoit inceleme uyar nca alamda oluan ferrit bakldnda, S noktasna kadar herhangi gerektiinden austenitten tektiklerde olduu gibi tektik fazlas olan ferritinkarbon orannn bulunmas mmkndr. miktar kalan austenit ve kalan austenitteki nce olumas bir dnme olmadan karbon oranda bu nedenle artar. ferrit ayr Austenitteki lr. Kalan austenitin austenit olarak kalan yapnn, bu noktada ve Austenit 14 atomlu, yzey merkezli kristal kafeslerinden ibarettir. Bu noktada austenitteyle karbon oran Odan inilenbirdenbire 723C olan scaklkta dik ile bulunabilir. b noktasndaki ferrit oluumunu ise erimi aklanabilir. karbon miktar ok azdr. Bu nedenle ierisinde karbon eritilmemi olan vekristalleri dnmeye daha dnt grlr. ekilde olumu olur. Scaklk tamamen Perlite kolay imkan bulur ve ferrit bu dmeye devam ettike, ferrit oluumunun artmas karsnda, kalan austenitin karbon oran da artar veZ blgesinde ise, yap D noktasnda austenit yap varken scaklk 723C olduu zaman austenitin karbon oran tektoit oran olan %0,85 olur. scaklk dmesi ile b noktasna oran %0,85e ulaan austenit perlite C noktasnda grlen scakln alt nda karbon

eriilince (SE izgisi en fazla karbon eritme izgisi olduundan) austenitte eriyebilecek en fazla karbonun eritilebilecei snra eriilmi olur. Bu scaklk alt nda austenit daha az karbon eritebilir. Bu nedenle scaklk bden aa indii zaman austenitin eritemiyecei karbon atomlar austenitten kacak fakat serbest kalamayaca iin de bir miktar demir atomlar ile birleerek sementiti oluturacaktr. Bu noktadan sonra yap lacak inceleme aynen X noktasndaki inceleme eklinde devam edecektir. Tek fark ferrit yerine sementitin yer almasd r. eliklerin snmas srasnda olaylar tersine bir ekilde geliir. Yukarda anlatlan olaylar yava souma ile gerekleir. Hzl souma ile yapda farkl olaylar oluur.

50

Perlit Oluumu Karbon atomlar austenitte ancak 723C zerinde erimi olarak bulunabilir. Bu scakln tektik Blge alt nda karbon atomlar austenitte kalamazlar ve austenit kristallerinden ayrlarak serbest hale Bu blge ierisindeki yap %1,7 karbon bulunan atomlar ile geerler. Ancak serbest olarak da bulunmalar imkansz olduundan bir ksm demiraustenit birleerek sementit meydana getirirler. yine ierisinde %6,67 karbon

ile

bulunan sementitin meydana getirdii bir tektiktir. tektik oran %4,3 karbon ve %95,7 demirden ibarettir. tektik scaklk 1130Ctr. erisinde %2,5 karbon bulunan blge incelendiinde, sv ekil 5.2 Perlitik yap blgeden soutma balad (Baydur, 1979) Austenit dnm ile (ierisinde %1,7 karbon gelirken zaman nce austenitinbir taraftan sementit meydana vardr) dier yandan karbon katlamaya balad grlr. nk bu atomlar nn sementit yapmas sonunda geriye kalan safScaklk noktada austenit oran tektik orandan fazladr. demir de ferrit kristallerini oluturur. oran dtke svnn karbon Yalnz bu oluum, tektik prensiplerine gre olduundan svnn ykselmeye balar. Scaklk 1130C olunca kalan plakalar halindedir. nce bir sementit Bu noktada karbon oran %4,3e ular. plakas oluur ve etrafntektik yap plakalar kaplar. Bylece svnn katlamas ile hemen ferrit yani ledeburit meydana btn Scaklk 1130oCtan aa gelir. austenit bitinceye kadar dnme devam eder (ekil 5.2). dmeye balaynca daha nce akland gibi austenit ancak %1,7 karbon eritebileceinden ve bu scaklk alt nda eritebilecei karbon miktar azalacandan austenitte bir ksm karbon aa karak sementit meydana getirir. 1130C alt ndaki scaklklarda yapda ledeburit + sementit + austenit bulunur. Scaklk 723C alt na dnce austenitte daha nce aklanan biimde karbon oran tektoit orana decei iin, bu oranda da karbona sahip austenitin perlite dnmesi ile yapda perlit + sementit + ledeburit bulunur. tektoit orana bakld nda (ekil 5.3) C noktasndaki 1130C scakla kadar herhangi bir dnme olmaz. Karbon %4.3 orannda kald srece scaklk dmesiyle btn yap yalnz ledeburite dnr ve scaklk oda scaklna eriinceye kadar da aynen devam eder. tektik orandan fazla karbon bulunan bir alamda nce sementit olu ur. Scaklk 1130C olunca kalan sv ledeburit olur ve bu scaklktan oda scaklna kadar baka bir deiiklik meydana gelmez.

51

ekil 5.3 Demir-Sementit denge diyagram (Erdoan, 1998)

52

ekil 5.4 Demir Sementit Denge Diyagram (Baydur, 1979)

53

6. TAVLAMA
Tavlama, eliin demir sementit denge diyagramnda grlen katlama erisi alt nda belli bir scakl a kadar stlmas, bu scaklkta belirli bir sre bekletildikten sonra soutulmas ilemlerine denir.

6.1. TAVLAMA ETLER

Tavlama amacna gre deiik scaklklarda yap lr. 1. Normalizasyon tavlamas 2. Yumuatma tavlamas 3. Gerilme giderme tavlamas 4. Difzyon tavlamas 5. Yeniden kristalleme tavlamas (Yaln ve Gr, 2002)

ekil 6.1 Karbon miktarna bal olarak eliklerin tavlanma scaklklar (Erdoan, 1999)

6.1.1. Normalletirme Tav

Haddeleme, dkm, ekme gibi ilemlere tabi tutulmu elik ile kaynak edilmi paralar n kaynak blgesinde, yksek scaklkta bekleme sonucunda iri taneli bir yap meydana gelir. ri taneli elik yap snda sekil deitirme srasnda kopmaya kar eilim oluur. Normalletirme tav, eliin ince taneli yapsna geri dnmesini salar ve elie ekme dayanm, sneklik gibi zelliklerini geri kazand rr. Demir karbon denge diyagramnn elik blgesindeki %0,8 karbon oran snrnn solunda kalan blge tektoit alt, sandaki blge ise tektoit st elikleri ifade etmektedir. (Sekil 6.1) Bu blgelerde bulunan eliklerin yap lar ve zellikleri birbirlerinden olduka farkldr. tektoit alt elikler Ferrit + perlit tektoit st elikler ise perlit + sementit yapdan meydana gelir. zellik farkll, tektoit st ve alt eliklere uygulanacak sl ilemlerin farkl olmasn gerektirir. tektoit alt elikler, demir karbon denge diyagramnn elik blgesinde bulunan GS erisi zerinde austenitin soutulmasndan oluurlar. tektoit alt demirin stlmas ile austenit yap hemen olumaz. PS erisi zerinde perlit kaybolur. Perlit ierisindeki ferrit kristalleri dnme ( + ) urarlar. Oluan austenit kristalleri zamanla irilemeye baslar. Bu nedenle

54

normal yapya dnmeleri iin scakln derhal PS ergisinin alt na drlmesi gerekir. nce taneli austenit so utma sonucu gene ince taneli olan ferrit + perlit haline dnr. Bileiminde %0,85 ila %1,7 karbon bulunan elikler tektoit st eliklerdir. Bu elikler tamamen austenit yap ya dnemezler. Yap iinde miktar sementit de bulunur. SK erisi zerine kld nda sadece perlit ksm ayn ekilde ince taneli austenit yap ya dnr. Sementit a nceleri paralanmaz, ancak SE erisi scakl geilince yava yava austenit iinde znmeye baslar. Yksek tavlama scakl nedeniyle tane irilemesinin meydana gelmesi nlenemez. Bu yzden tektoit st elikler iin tavlama scakl SK erisi zerindedir. Yksek scaklk ve yava so uma, i yapnn iri taneli olmasna yol aar. Dolaysyla da tektoit st eliklerin tavlanmas sirasinda ortaya kan iri tanelerin ortadan kaldrlmas gerekir. Bu ilem normalletirme tavlamasyla yaplr. Normalletirme tavlamas sonucunda tektoit st eliklerde iri taneli yap kaybolur ve malzeme daha iyi mekanik zelliklere kavuur. Normalletirme tavnda elik, her noktas ayn sda olacak ekilde 600C scakla kadar
yava olarak tav frnlarnda stlr. Daha sonra 723C'deki dnm blgesi scaklnn 3050C zerine kadar hzl olarak stlr ve bu scaklkta malzemenin merkezi de tamamen dnme urayana kadar bekletilir. Bu bekletme sresinin, malzemenin her 1 mmsi iin 2 dakika olmas yeterlidir. Daha sonra hzl so utma ile dnm blgesi scaklnn alt na inilir(Yaln ve Gr, 2002).

6.1.2. Yumuatma Tav

Yumuatma tav, elii ulaabilecei en yksek yumuakla eritirmek iin uygulanr. Yani dayanm ve sertlii drp, yksek uzama gsterebilecek hale getirmek amac ile yaplr. Bu ekilde tavlama ile yksek karbonlu eliklerde tala kald rma kolaylatrlm olur. Yumuatma tav eliklerde elverili bir iyap kazandrmak iin, %0,5den daha fazla

karbonlu eliklerde ise, su verme sertliini gidermek amac ile uygulanr. Malzeme birka saat perlit alt eliklere ait PSK erisi civar nda tavlanr. Perlit st eliklerde scaklk bu eri boyunca inili kl deimelidir (ekil 6.1). Ardndan 600C 6.1.3. Gerilme Giderme Tav (Temperleme) scakla scak dvlm paralar, genellikle yap ldktanParann ekline kadar yava soutma dzensiz sourlar. sonra paralarn Dklm ve bal olarak iinde ve dnda scaklk fark olur. Bu da ite ekme gerilmeleri, dta basma ekline bal olarak oda scaklnda gerilmesi olumasna neden olur. Malzeme kullanld srada da baka gerilmelerin etkisinde soutulur. kalr. st ste gelen gerilmeler toplanarak malzemenin atlamasna neden olur. yap gerilme Btn eliklerde talasz ilemler iin elverili bir balang i giderme tavlamas srasnda deiime uramaz. lem sonunda sz edilen gerilmeler yaps giderilerek oluturmak, stlr veilenmeyaklak 4 saat sre ile tavlanr. Soutma parann btn ksmlar ayn parann buradafazla karbon ieren eliklerde tala l ilemlere yetenei arttrlr. %0,5den ekilde yava scaklklar arasndaki blgeye yava eriecek ekilde scaklkta kalacak 550 600C yaplr. Makina paralar Scak dvlm takm eliklerinde hazrlama, ve dklm eliklere tala kaldrma ileminden nce, dar toleransl paralara yzey temizlemeden nce ve kaynak yap lm paralara uygulanr. Byk kaynak sertle tirmeye hazrlk, su verme sertli ini gidermek amalar konstrksiyonlar nda kaynak dikiinin yanndaki blgeler, blgesel olarak alevle tavlanr ve hemen arkasndan su pskrtlerek gerilmeler giderilir. ile uygulanr.
Gerilme giderme tavlamas, normalizasyon ve yumuatma tavlar ile birlikte de dnlebilir. Bunun iin normalizasyon veya yumuatma tav srasnda 600C scaklktan sonra yava soutma gerilmeleri giderme iin yeterlidir. Gerginlik giderme ilemi menevileme ve slah etme olmak zere iki ekilde yaplr.

55

6.1.3.1. Menevileme eliklere dk scaklklarda uygulanan bir sl ilemdir. Menevileme ile elikteki gergin yap giderilerek darbe, sarsnt ve vuruntulara daha dayankl hale getirilir. Sade karbonlu eliklerde 100300C, alaml eliklerde 200-400C scaklklar arasnda uygulanr. Menevileme srasnda kristal kafesler ierisinde hapsedilmi olan karbon atomlar nn ok kk bir ksm ayr larak serbest karbr tanecikleri oluturur.

srasnda malzeme sertletii iin ilemler arasnda malzeme yeniden ekil deitirilebilir hale getirilmelidir. Bu nedenle yap lan yeniden 6.1.3.2. Islah Etme Su verilerek sertletirilmi eliklerde dnme kristalletirme tavlamasnascaklna yakn 400675 Cdenilir. ara tavlama da scaklklar arasnda tavlamak eklinde uygulanan bir sl ilemdir. Isl ilemi ile yapdaki martenzit tamamen yok edilerek zl ve darbelere direnli bir yap elde edilir. Derin ekme paralar nda dk sekil deitirmi 6.1.4. Difzyon Tav Yksek scaklklarda elik engel olunamaz. Bu blgelerin olumasna birok maddeyi zndrme yetenei olan austenitten blgelerdeki iri taneli yap, normalizasyon meydana gelir. znebilir bileenlerin i yapda dzenli bir tavlamas ile giderilebilir. Kullanlan dk ekilde dalmasn salamak karbonlu amacyla yaplr. Para ierdii karbon miktarna gre 1000 1300C scaklklar arasnda uzun eliklerde normalizasyon scakl yksektir. Enerji 6.1.5. Yeniden Kristalletirmeso utulur. sre Souk sekil deitirme ilemlerinden sonra bozulan kristal yapy dzeltmek ve uzama tavlanr ve sonra Tav sarfiyatnn fazla olmas nedeniylebirbu gibi yeteneini yeniden kazandrmak amac ile uygulanr. oranda kkrt sekil Difzyon tavlamas, yksek elik, kuvvetli souk ieren otomat deitirmeden sonra 500Cde, zayf bir souk sekil deitirmeden sonra ise, yaklak 300Cde durumlarda yalnzca eliklerine uygulanr. Alam bir yeniden kristalletirme yeniden kristalletirilir. Yar mamul uygulanr. tavlamasmalzemelerde (ince sac, tel, boru ve profil) souk sekil karbrleri eriyik elementlerinin yksek scaklklarda ergiyen verme ilemi
ierisinde ilk nce katlatklar iin kaba kristaller meydana getirirler. Difzyon tav ile bunlar daha dzenli olarak dalrlar. Bu nedenle zndrme veya datma tavlamas da denir.

56

7. SERTLETRME
Sertletirme, eliklerin yapsn deitirmek iin yaplan kontroll so utmad r. eliklerin sertle tirilmesinde ama malzemenin dayanmn arttrmaktr. Bu nedenle elikler 700C scakln zerinde stlr. Istma srasnda elikteki balar kopar. Istlan elik ani soutma ortamnda (suda ya da yada) soutulduunda kopan balar ilk hallerine dnemediklerinden yeni bir doku elde edilir. eliin ani soutulmas ile gerginlik kazandrlm dolaysyla malzeme sertle tirilmi olur. Sertletirilme sonucunda dayanm nemli lde artar. Sade karbonlu eliklerde dayanm bu ekilde katna kadar karmak mmkndr. Sade karbonlu eliklerde su verme ile salanan sertlik, dnmn hzl olmas nedeniyle yzeyde yksek, ekirdee inildike dktr. Katkl eliklerde ise dnm yava olduundan ekirdee kadar sertleme salanabilmektedir.

ekil 7.1Sertletirme ortam (Serfieli, 2000)

7.1. ELKLERN SERTLETRLMES

elie zellik kazand ran en nemli sl ilem sertletirmedir. Sertle tirme iin eliklerin austenit blgesine kadar stlmas gerekir. elik bir ferrit-sementit alamdr. Bu alamn karbon oran %1,7ye kadar bir tektoit yapar. tektoit oranda karbon %0,085 ve scaklk 723C dr. tektoit scaklk zerinde elik bir yap deiimine urar. Isl ilemine tabi tutulmadan nce elik ift fazldr. Bu fazlar karbon oranna gre ferrit + perlit veya perlit + sementittir. tektoit scaklk zerinde perlit yap austenite dnr. Dier fazlar ferrit ve sementit ise GSE izgisi zerinde dn mesini tamamlayarak austenit olur. Austenit karbon eritme zellii olan 14 atomlu yzey merkezli bir kristal yapdr. Is verilmeye balandnda tektik scaklk zerinde perlit ve sementitin dnmesi sonucunda serbest kalan karbon atomlar austenitik yapda merkez boluuna girerek yerleir ve kat eriyik meydana getirir. Is arttka boluklar byyeceinden daha fazla karbon atomu eritme (iine alma) yetenei kazanan kristaller %1,7ye kadar karbon alacak duruma gelir. elik soumaya balad nda ilem tersine ileyerek yine sementit ve perlit yap olu ur. Hzl so utma yaplarak buna zaman verilmezse karbon atomlar bulunduu kristal kafes ierisinde kalm olur. Yeni kristal yap karbon eritme yeteneine sahip olmad halde zoraki karbon atomu bulundurur. Fazladan karbon atomlar olduu iin bu kristaller dzgn kbik ekilde olamazlar. Dzgn olmayan bu kristal yap martenzit adn alr ve ekil bozukluu gerginliklere neden olur. Sertliin sebebi de budur.

57

S (Bain) diyagramlar herhangi bir eli in, hangi scaklkta, hangi hzla, hangi yapya dntn belirleyen diyagramlardr (ekil 7.2).

ekil 7.2 S (Bain) diyagram (Baydur, 1979)

7.2. SERTLETRME LEM NN AAMALARI 7.2.1. n Istma

elik malzeme oda scaklndan hemen su verme scaklndaki frna konulacak olursa, d yzeyler yksek syla karlarken, i ksmlar balangta souk kalr. Bu scaklk fark byk i gerilimlere ve sonucunda da atlamalara neden olur. Bunu nlemek iin elik esas frnlamadan nce, daha dk scaklktaki bir frnda n stmaya tabi tutulur. n stma sade karbonlu eliklerde 650-700C, alaml eliklerde ise 800-900C scaklklarda yaplmaldr. n stmada zaman genellikle nemli deildir.

7.2.2. Austenite Dntrme

Sade karbonlu eliklerde austenite dntrme scakl perlitin dnme scakl olan 723C tr. tektoit st eliklerde austenite dntrmek iin SE izgisinin stne kmaya gerek yoktur. nk 723Cta perlit austenite dnmektedir. Sementitin austenite dntrlmesine gerek yoktur. Dnmede elde edilecek martenzit de sementit kadar serttir. Ancak tektik alt eliklerde btn yapnn austenite dnmesi gereklidir. Alaml eliklerde ala m elemanlar nn karbrlerinin erimesi iin daha yksek scaklklar gereklidir.

7.2.3. Bekletme Is Emdirme

eliklerin su verme scaklnda dnmesinin tamamlanmas iin bir sre bekletilmesi gerekir. Bu bekletme ilemi genellikle her cm kalnlk iin 5 dakikadr. Katkl eliklerde dnm daha ge olduundan 20- 30 dakika daha fazla bekletme gerekir.

7.2.4. Sertletirme- Martenzite Dntrme

Su verme scaklna kadar tavlanm olan elikler S diyagramnda ki Ms izgisine kadar soutulacak olursa Martenzit yap elde edilir. Sertletirme genel olarak Austenit blgesinden, elle tutulabilecek bir scakla kadar yaplr.

58

7.3. SU VERME

genel olarak su verme ad verilir. eliklerin sertle tirilmesinde eitli soutma svlar kullanlr. Ms snrnda izelge 7.1de Soutma ortam Perlit blgesi ve hzlarn grlmektedir. so utma maddeleri
723 550C 200C %10 tuzlu su 1.96 0,98 Su 0C 1,06 1,02 Su 18C 1,00 1,00 Cva 0,78 1,62 Hzl soutma ya 0,27 0,04 Yava soutma ya 0,14 0,02 %10 ya emlsiyonlu su 0,11 1,33 Su 100C 0,044 0,71 Hava 0,03 0,007 Vakum 0,011 0,004 izelge 7.1 So utma svlarnn so utma hzlar (Baydur, 1979)

Martenzit yap elde etmek iin stlan eliin hzla soutulmas iin yap lan ilemlere

Sertletirmede su verme ilemi iki ekilde uygulanr. 1-Basit su verme 2- Kademeli su verme

ekil 7.3 (Baydur, 1979) Basit su verme, en basit ve en fazla uygulanan yntemdir. Sertle tirilecek elik su verme scaklna kadar stldktan sonra su veya ya banyosuna dald rlmak suretiyle hzla soutulur. Soutma banyosu uygun seilmezse atlama ve arplmalar olabilir. Kademeli su verme ynteminde ise su verme scaklna karlm elik perlit burnuna (ekil 7.3) kadar hzla soutulduktan sonra bu sda bir sre bekletilir. Kademeli su verme iki ekilde yaplr. 1. Austemperleme: Bu ilemde elik hzla perlit burnuna kadar so utulup, bu sda dnm salanncaya kadar bekletilir. Austemperleme sonucu elde edilen yap, sneklii yksek, darbe ve vuruntulara dayankldr. 2. Martemperleme: Bu ilemde ise perlit burnunun alt na kadar hzla soutulan elik bir sre bekletilir. Dnme balamadan hzla tekrar so utulur. Martemperleme ile elik yine martenzit yapda olmakla beraber i gerginlikleri az, atlama ve arplmalar en az dzeye inmi olur.

59

7.3.1. Su Vermede Kullanlan Svlar

eliklerin sertle tirilmesinde eitli soutma svlar kullanlr. Kullanlan svlar genellikle su, tuzlu su, zel eriyikler, ergimi tuz ve kurun banyolar dr. 7.3.1.1. Su En ucuz ve basit su verme ortamdr. elii byk bir hzla so utur. Soutma hz yadan kat daha fazladr. Sade karbonlu elikler iin en uygun soutma svs sudur. Su ile sertle tirmede soutma hznn yksekliinden ileri gelen i gerginlikler eliin atlamasna ve arplmasna neden olabilir. Byk paralar iin su scakl 10C, Kar k ekilli paralar iin ise 27C civarnda olmaldr. Genellikle su scakl 18 20C olur. 7.3.1.2. Tuzlu Su Arlk oran bakmndan %10 yemek tuzu kart rlm sudur. Korozyona neden olabileceinden yaygn olarak kullanlmaz. Su verme ileminden sonra paralarn ykanmas gerekir. Tuz suyun kaynama noktasn ykselttiinden buharlamay azaltr ve daha iyi sertleme salar. 7.3.1.3. zel Bileikler %10 Sodyum Hidroksitli (Na OH), Slfrik asitli veya Potasyum Hidroksitli (P OH) su banyolardr. En hzl soutma salayan banyolardr. Su verme ileminden sonra elik yzeyinin parlak kalmasn sa lar. 7.3.1.4. Yalar Yada sertletirmede, eliklerde daha az i gerginlik doar. Buna bal olarak da atlama ve arplmalar da daha az olur. Yksek scaklklarda ayrmayan madeni ya lar kullanlr. 7.3.1.5. Ergimi Tuz ve Metal Banyolar Baz elik trleri iin 200 600C scaklklar arasnda ergiyik tuz ve metal banyolar kullanlmaktadr. Tuz banyolarndaki soutma hz ya banyosundan daha stndr. Yap lan aratrmalarda 250 C scaklktaki tuz banyosu 20C scaklktaki ya banyosu ile ayn soutma hzna sahiptir.

7.4. YZEY SERTLETRME

Sertletirilmesi istenen makine elemanlarnn alma artlar gz nne alnrsa, tmyle sertle tirilmesinin istendii durumlar yannda, sadece gerekli ksmlarnn sertletirilmesi de istenebilir. Genellikle makine paralarnda anmamas gereken yzeylerin sertle tirilmesi gereklidir. Darbeli ve vuruntulu alma koullar iin eliin zl olmas; zl olabilmesi iin de ekirdeine kadar sertle memesi gereklidir. Bu nedenle elikler yaln z yzeyde ince bir katmann sertle tirilmesi ile alma koullarna uygun hale getirilirler. Bu ileme de yzey sertletirilmesi denir.

Yzey sertletirme ilemleri iki gruba ayr lr. 1. Yzeyin kimyasal bileimini deitirerek yaplan yzey sertletirme 7.4.1. Yzeyin Kimyasal Bileimini Deitirerek Yaplan Yzey Sertletirme 2. Yzeyin sertle me yeteneine sahip olmayan eliklere uygulanr. Sertle meye ekirdeine kadar kimyasal bileimini deitirmeden yaplan yzey yetecek kadar karbonu olmayan bu eliklerin yzeyine ince bir katmann sertletirme
sertlemesine yetecek karbon veya azot verilir. Yzeyde ince bir katmann kimyasal bileimi sertle me yetene i kazanacak kadar deitirilir. Bu ekildeki yzey sertletirme sementasyon veya nitrrasyon ilemleri ile salanr.

60

atomlar emdirilir. elik yzeyinin karbon oran ykseltilerek sertle me yetene i kazandrlr. Bu ileme sementasyon denir. Sementasyon ilemi ile yzeyde 1- 3 Sementasyon eitleri mmlik bir katman karbon Kat Sementasyon Kat karbon verici maddeler kullanlarak yapla sementasyondur. Karbon verici maddeler emdirilerek sertletirilir. mee kmr, kok ya da linyit, kemik kmr, deri, ksele, trnak ve boynuz tala lardr.
Sementasyon edilecek para kat karbon vericilerle zel elik kasalar ierisine yerletirilip kapatlr. elik paralarn etraf en az 30 mm kalnlnda sementasyon maddesi ile kaplanm olmaldr. Kasann kapa szdrmaz bir ekilde kapatlarak, kasa frna yerletirilir. Frn scakl 875 950C olmaldr. Sementasyon kasas frnda 8 16 saat sre ile bekletilir. Bunun sonucunda malzeme yzeyi yeterli oranda karbon emerek sertlemi olur (ekil 7.4). Gaz Sementasyon Gaz sementasyon zel frnlarda cvata, vida, pim gibi kk makine paralarna uygulanr. Gaz sementasyonda metan, etan, asetilen, hava gaz v.b. gaz karbon vericiler kullanlr. Gaz sementasyonu uzun zaman alr, buna karlk kabuk ince olur. Frna gnderilen karbon verici gaz, sementasyon scaklnda karbon atomlarn eli e vererek etki eder ve kabuktaki karbon yzdesinin ykselmesini salar (ekil 7.4). Sv Sementasyon Sv karbon vericilerle yaplan sementasyon ilemidir. Sodyum Siyanr (Na CN), Potasyum Siyanr (K C N), Kalsiyum Siyanr (N2) sv sementasyon ileminde kullanlan bileiklerdir. Bu maddeler ergitilerek sv hale getirilir. elik paralar 800 875C scakla kadar stlp sv siyanr banyosuna daldrlr. Bu banyoda 15 45 dakika bekletilir. Bu sre ierisinde malzeme yzeyinin sertle tirilmesi gerekle ir. Ekonomik olduu iin en fazla kullanlan yntemdir. Sv sementasyona Siyanr banyosu ad da verilir (ekil 7.4).

7.4.1.1. Sementasyon Karbrasyon ad da verilen bu yntemle elik yzeyine atomik difzyon yolu ile karbon

ekil 7.4 Sementasyon (Erdoan, 1999)

61

7.4.1.2. Nitrrasyon Az karbonlu ve az katkl (krom, molibden ve alminyumlu) eliklere uygulanan yzey sertle tirme yntemidir. Sementasyondan farkl olarak elik yzeyine karbon yerine azot atomlar emdirilir. Azot atomlar elik yzeyinde bir nitrr tabakas olutrur. Bu tabaka ayr ca sertle tirmeye gerek olmayan sert olan bir katmandr. Nitrrasyon frnlar nn scakl 450 540Cdir ve frndan srekli amonyak gaz geirilir. Nitrr tabakasn, paralanan amonyak gazndan serbest kalan azot atomlar elik yzeyine girerek oluturur. Bu oluum 72 saatte gerekleir. Elde edilen bu tabaka yksek scaklklarda da sertliini korur.

7.4.2. Yzeyin Kimyasal Bileimini Deitirmeden Yaplan Yzey Sertletirme (Is Birikimi le Yzey Sertletirme)
Yapsnda sertlemeye yetecek kadar karbon bulunan eliklere uygulanan yzey sertle tirme yntemidir. erisinde %0,35 0,70 karbon bulunan eliklerin yzeylerinde ince bir katmann sertle tirilmesi ilemidir. eliklerin merkez ksm deiime uratlmadan yzeyde bir tabakann sertle tirilmesi s birikimi ile yaplr. eliin s iletme yetenei dktr. Kuvvetli s verilirse bu s yzeyle ayn lde i ksmlara gemez, yzeyde birikir ve ksa zamanda bu ksm sertletirme scaklna ykselir. Su verme scaklna ulaldnda su ve ya pskrtlerek soutma iki ekilde yaplr. Alevle yzey sertle tirme

Endksiyon akm sertletirme 7.4.2.1. Alevle Yzey Sertletirme

ile

yzey

7.4.2.2. Endksiyon Akm le Yzey Sertletirme Frekans 10.000 1.000.000 arasnda deien bir akmn getii sarglar arasna konulan elik paralar ok ksa bir zamanda yzeyden snrlar. Akm kesilip, snan yzeye su pskrtlerek so umas dolaysyla sertlemesi salanm olur. Krank milleri, dililer, miller v.b. paralar bu yntem ile sertletirilir. Para yzeyinden ince bir tabaka sertletii iin parada i gerginlik meydana gelmez(ekil 7.6).

katk elemanl ve sade karbonlu eliklere uygulanr. Sertletirilecek yzey, alev yardm ile ksa zamanda su verme scaklna kadar stlr. Istlan yzeye su pskrtlerek soutma ilemi yaplr. Yaplan bu ilemle yzeyde 1 3 mm kalnlktaki bir ksm sertletirilmi olur. Alevle yaplan yzey ekil 7.5 Alevle yzey sertle tirme (Erdoan, 1999) sertle tirme ilemi frna smayacak kadar byk paralara uygulanr (ekil 7.5).

erisinde karbon oran %0,35 0,70 arasnda bulunan krom-nikelli, krom-molibden

ekil 7.6 Endksiyonla yzey sertletirme (Erdoan, 1999)

kimyasal korozyon denir. Kimyasal korozyon zt elektrik ykl iyonlarn birbirlerini ekmeleri 62 sonucunda kimyasal bileik oluturmalard r. 8. KOROZYON Madensel malzemelerin oksijen, kkrt, Bir baka deyile Madensel malzemelerin d etkenlerle anmasna korozyon ad verilir. azot, youn malzemenin evresi ile girdii kimyasal ya da elektrokimyasal reaksiyonlar sonucu grd asitler, bazlar ve metallerin birbirleriyle srtnmeleriyle oluan anma zarara KOROZYON denir. Ancak tuzlar tarafndan korozyon deildir. Korozyon yzeyde balar. Malzemenin zelliine gre yzeyde kalabilir ya andr ve bir sre sonra malzemeyi kullanlamaz hale getirir. korozyondur. bir kimyasal da derinlere ileyebilir lmas Korozyon u yollarla oluur. 1- Malzeme yzeyden korozyona urar (Demirin paslanmas). Metallerin kimyasal bileik yapmas yksek 2- Alamlarda alam iin kimyasal korozyon sk scaklklarda olabildii elemanlar ndan birisi korozyona urar. grlmeyen birperin ve kaynakl birletirmelerde temas 3Vida, korozyon trdr. 8.1. KOROZYON ETLER Kimyasal korozyon oluur.elektrokimyasal olmak zere noktalarnda korozyon normal havann, endstriyel Korozyon kimyasal ve 4- geli malzemelerin birbirleriyle temaslar sonucunda havann, deniz suyunun etkisi meydanaFarkl ekli bakmndan ile oluur. korozyon oluur. ikiye ayr Korozyon oksitlenmeye, endstriyel havada 8.1.1. Kimyasallr. Normalmalzemelerin, korozyona sebep olan bir malzemenin dorudan etkisinde oluur. hava 5- Yksek gerilim alt ndaki malzemelerde korozyon Metalik olmakszn, kendi kendine baz maddelerden etkilenip H2S, bileikler oluturarak anmasna bulunan gazlar (CO2, SO2, kimyasal NH3 , NO2 ) havann nemi ile birleip asitleri olu turarak anmaya, deniz suyu ise iindeki tuz ile deniz aralar nn zarar grmesine yani korozyona neden olur.

63

8.1.2. Elektrokimyasal Korozyon

Madensel malzemelerin elektrik ak m ile anmasdr. Elektrokimyasal korozyonun olabilmesi iin elektrik akmnn olu abilecei bir ortamn (iletken ve elektrolit) var olmas gerekir. Elektrolit; su, nem ya da ter olabilir. Elektrokimyasal korozyon genellikle kimyasal olaylardan doar.

Elektrokimyasal korozyon, iki metalin birbirine demesiyle, metali kendi ierisinde, dardan ald veya malzemenin kristalleri arasndaki 8.1.2.1. Deme Yoluyla Korozyon meydana gelen bir elektrik akm ile Elektrolit bulunan bir ortamda iki metal temas halinde olursa oluabilir. deme noktasnda bir elektrik Kendine Korozyon 8.1.2.2. Kendiak m oluur. Elektrokimyasal gerilimi az olan metal ki metalin bir arada bulunmad, korozyon dierini kendine korozyon drt ekilde bir tek metalin kendi kendine korozyona uramasdr. andrr. Bu tip oluur. Kendi deme yoluylakorumak iin yaplan rtnn hatal olmasndan, Korozyondan korozyondur.
Metal veya alam yapsnn homojen olmamasndan, Metal yzeyinde yabanc maddeler bulunmasndan, Kaynak noktalar ndaki dikiin farkl zellikte oluundan. Dkmedemirde grafitin katot olmas sonucunda da anma meydana gelir. Bir malzemenin zerinde biriken is de korozyona nedendir. Bu tip korozyonlar kendi kendine korozyondur. 8.1.2.3. D Akmlardan Doan Korozyon Bir metalden doru akm geecek olursa akmn kayna anot olaca iin malzeme srekli zarar grr. Bu ekildeki korozyona elektrik direklerinde, yeralt kablolarnda, gemilerde ve elektrik santrallerinde rastlanr. 8.1.2.4. Kristaller Aras Korozyon Metal ala mlarnda grlen en tehlikeli korozyondur. Farkl elektrokimyasal gerilime sahip kristaller arasnda piller olu ur ve malzemeyi iten korozyona uratr. Kristaller aras korozyon tehlikelidir, nk malzemenin yzeyinde korozyon grlmez ve bir sre sonra birden bire paralanma olur.

Elektrokimyasal Korozyon eitleri

64

8.2. KOROZYONDAN KORUNMA

paralarn n ve makine paralar nn kullanm sreleri ve iletme gvenlii ou kez korozyon olaynn nlenmesine bal olur. Korozyondan korunmann tm yntemleri, ya pil oluumunu, ya da kimyasal zlme etkisi gsteren malzemenin etkisini nleme amacyla gelitirilmitir. Madensel malzemelerde korozyondan korunma drt ekilde sa lanr. 1- Alam yaparak 2- Korozyona neden olan cisimleri uzaklatrarak 3- Katodik koruma yolu ile 4- Kaplama yolu ile

8.2.1. Alam Yaparak Korozyondan Koruma

Korozyondan korumak istenilen malzemenin ierisine baka malzemeler katarak koruma yaplr. Korozyondan korunmada en gvenilir yol olmasna ramen pahaldr. Korozyon Uzaklatrmak 8.2.2. Korozyona Neden Olan Cisimleri yzeyde Korozyondan korunmada gvenli olutuu halde alambir yol olmasna ramen kullanm her zaman mmkn yap larak malzemenin tamam deildir. Kimya endstrisinde kimyasal maddelerle temas kesmek, kalorifer kazanlarnda kazan korozyondan korunur. rnein yksek scaklklarda havann oksijeni ile eliin sac ile suyun temasn, s ilemleri yaparken elie krom temasn nlemek her zaman mmkn deildir. rnein suyun demirle temasn kesmek iin oto katlarak korozyon nlenir. radyatrlerinde %0,6 orannda potasyum kromat katlarak korozyon nlenebilir.
8.2.3. Katodik Koruma
Elektrokimyasal korozyon malzemenin iyonlaarak zerinde toplanan elektronlar baka bir iletkene vermesi ile tekrar iyonlaarak anmas olaydr. Eer malzemeye dardan elektron verecek olursak malzemenin iyonlamas nlenmi olacak ve korozyon olumayacaktr. Sonu olarak bu ekilde korunacak malzemeye dar dan ak m vermek katodik korumann bir yoludur. Baka bir yol ise korozyondan korumak istediimiz malzemeye daha aktif bir malzeme balamaktr. Bu ekilde daha aktif olan malzeme korozyona urayacak, kulland mz malzeme zarar grmeyecektir.

8.2.4. Kaplama le Koruma

bir kaplama maddesi ile kaplanr. Korozyondan koruma rtleri eittir. Her yntemde de 8.2.4.1. Madensel Koruyucu rtler korozyondan koruma rts yeterli kalnlkta ve dayanmda inko, krom, kadmiyum, kalay, kurun, nikel, bak olmal ve gzenek bulunmamaldr. r gibi madenlerle yaplan yzey kaplama yntemidir. Bu madenler korozyonu nleyecek kalnlkta ve gzeneksiz olarak
elektroliz, ergitilmi banyolara daldrmak, ergiterek yzeye pskrtmek suretiyle korunacak yzeye kaplama eklinde uygulanr. 8.2.4.2. Organik Koruyucu rtler Yalboya, vernik, lak, katran, ya, kauuk, plastik gibi organik maddelerle yap lan kaplama ilemidir. Bu maddeler korozyon etkisine sahip ortamla malzemenin temasn keserek koruma sa larlar. 8.2.4.3. norganik Koruyucu rtler imento, emaye gibi organik olmayan maddelerle yaplan kaplamadr.

Korozyondan korumada en ok kullanlan yntemdir. Korunmak istenen malzeme uygun

65

9. DEMR OLMAYAN METALLER

Demir olmayan metaller metal ileme endstrisinde birok rnn imalat iin gerek duyulan metallerdir. Metaller zgl arl suyun zgl arlnn be katndan fazla olanlar ar metaller, daha az olanlar hafif metaller olarak iki ana gruba ayr lr. Baka bir deyile zgl arl 5 kg/dm3den fazla olanlar ar metaller, 5 Kg/dm3den az olanlar hafif metaller snfna girer (Erdo an, 1999) nemli ar metaller; bak r, inko, kalay, kurun, nikel, krom, wolfram, molibden,

kobalt, manganez, antimon, kadmiyum, bizmut, cva ve soy metaller olarak da gm, altn, platin saylabilir. En nemli hafif metaller ise; alminyum, magnezyum, titan, berilyumdur. Bu 9.1. BAKIR tek balar na dayanm az ve yumuaktrlar. Ala m metaller Bak r doada saf veya bileik eklinde bulunan, s ve elektrii iyi ileten, kolay yaplarak zellikleri iyiletirilir ve ilenebilen, korozyona dayankl bir metaldir. Kimyasal simgesi Cu, zgl arl 8,93 kg/dm3, ergime ss 1083C, ekme dayanm 1600 kg/cm2dir. istenilen doada saf olarak bulunabildii gibi,Sertlik azurit,dayanm artar, uzama zelliklere ularlar. halkopirit, ve malahit, bornit, halkozin, Bak r kurpit, tedrahit gibi filizler eklinde de bulunabilir. azalr. Elektrik iletimi, korozyon direnci genellikle 9.1.1. Bakr Alamlarktleir. Tala kaldrma ilemleri kolaylar.
Bak r, endstride alamlar yaplarak kullanlr. Bak r alamlar genel olarak aada sralanan zelliklere sahiptir. Yksek dayanma sahip ve serttir. Souk biimlendirme ile mekanik zellikleri gelitirilebilir ve s ilemlerine elverili hale getirilir. Dkme elverilidir. Korozyon direnleri daha fazlad r. inko ile yapt alam daha ucuzdur. Bakra gre daha elastikidir. Bak r birok metalle alam yapar. Bu alamlar n en nemlisi inko ile yapt alam sonucu meydana gelen pirintir. Pirin, bak r oran en az %50 olan ve en ok kullanlan bakr ala mdr. Bakr oran ne kadar artarsa o kadar iyi tala sz ya da souk ekillendirilebilir. Bakr n ok kullanlan bir dier alam Kalayla yapt ve tun olarak da bilinen bronzdur. Sert, dayankl, korozyondan etkilenmeyen bir metaldir. Bu zelliklerinden dolay evre etkilerinin yo un olduu yerlerde kullanlr. Bronz ierisindeki kalay oran arttka dayanm artar, ancak gevrekleir ve retim maliyeti artar.

66

9.1.1.1. Dkme Bakr Alamlar Alam % arlk oran Kullanma alanlar Kzl dkm Bakr 85 inko 5 Kalay 5 Kurun 5 Diliark yapmnda Sar dkm Bakr 60 inko 38 Kalay 1 Kurun 1 Ss eyas dkmlerinde Dkm mangan bronzu Bakr 58 inko 39,7 Alminyum 1 Pervane gbekleri Demir 1 Manganez 0,3 % 10luk alminyum bronzu Bakr 86 Demir 3,5 Alminyum 10,5 Diliarklar, yataklar, burlar Kurunlu kalay bronzu Bakr 88 inko 4,5 Kalay 6 Kurun 1 Valfler, diliarklar, yataklar Gun metal Bakr 88 inko 2 Kalay 1 Cvatalar, pompa paralar % 10luk alminyum bronzu Bakr 86 Demir 3,5 Alminyum 10,5 Alminyum bronzlar sertletirilebilme zelli ine kum dkm, sertletirilmi sahiptir. izelge 9.1 Dkme bakr alamlar 9.1.1.2. Dvme Bakr Alamlar Alam % Arlk oran Kullanma alanlar 1-Yldz metali Bak r 95 inko 5 Para ve alt n kaplama alamlar 2- Ticari Bronz Bak r 90 inko 10 Ucuz ziynet eyas 3- Kzl pirin Bak r 85 inko 15 Su tesisat malzemeleri 4- Adi pirin Bak r 80 inko 20 Mzik aletleri, pompa v.b. 5-Kartu pirinci Bak r 70 inko 30 Radyatr, tulumba v.b. 6-Sar pirin Bak r 65 inko 35 Reflektr, yay, balayclar 7-Muntz metal Bak r 60 inko 40 Valf gvdeleri, cvata, somun 8- Kurunlu adi pirin Bak r 64,5 inko 35 Kurun 0,5 Su tesisat v.b. 9- Kurunlu orta pirin Bak r 64 inko 35 Kurun 1 Diliark, vida v.b. 10-Otomat pirinci Bak r 62 inko 35 Kurun 3 11- % 5lik alminyum Bak r 95 Alminyum 5 Korozyona dayankl boru tesisat bronzu 12- Manganez bronzu Bak r 58,5 inko 39,2 Kalay 1 Pervane gbekleri Demir 1 Manganez 0,3 13-Fosfor bronzu % 5lik Bak r 94,8 Kalay 5 Fosfor 0,2 Diyaframlar, anahtarlar 14-Fosfor bronzu % 10luk Bak r 89,8 Kalay 10 Fosfor 0,2 Kpr yatak yaylar, zel yaylar

izelge 9.2 Dvme bakr ala mlar

67

9.2.ALMNYUM
Alminyum saf iken dayanm az, ilenebilirlii kolay, abuk oksitlenen, oksitlenme ile sert bir yzey tabakasna sahip olan, s ve elektrik iletkenlii iyi olan bir metaldir. Kimyasal simgesi Al, zgl arl 2,7 kg/dm3, ergime ss 658C, ekme dayanm 90-120 kg/mm2, genlemesi %3,25dir. Doada filizler eklinde ok bulunan (yer kabuunun yaklak %6s), demir dndaki metaller ierisinde retim ve kullanm miktar asndan bata gelen hafif bir metaldir. ok kullanlmasnn sebebi ise ilenebilirlii, hafiflii, s ve elektrik iletkenlii, korozyon direnci, yeniden kullanlabilirlii gibi zellikleridir.

9.2.1. Alminyum Alamlar

Saf alminyumun yumuak, dayanmnn dk oluu nedeni ile kullanm alan snrldr. Bu nedenle alminyum, mekanik zelliklerini iyiletirmek iin alam yaplarak kullanlr. Alam sayesinde sl ilemlere de elverili hale getirilir. Souk ve scak olarak biimlendirilmesi kolay, makinede tala kartlmas zordur. Makine ile yaplan ilemede yksek hz ve zel keskin takmlar kullanlr. Alminyum, alam yaplarak kullanm alan genileyen, sl ilem sayesinde de (sertle tirme) 600 N/mm2 dayanma ulaabilen bir metaldir. Sertletirilemeyen alminyum ise zellikle deniz suyuna dayankldr. Otomat alminyumu ierisinde %5,5 bakr, %0,5 kurun ve %0,5 bizmut bulunan alminyum alamdr. Makinede kolayca ilenebilir. Alminyum alamlar kiye ayrl r.

Dkm yaplarak kum ya da madeni kalplarda elde edilen 9.2.1.1. Dkme Alminyum Alamlar alamlardr. zellikleri dkm ekline gre deiir. Alminyum bata bakr, silisyum, manganez ve inko olmak zere birok metal ile alam yapar. Mimaride, sslemecilikte, deniz motorlar gvde ve bloklarn yapmnda, motor paralarnda ve korozyona dayanm isteyen yerlerde silisyumlu alam kullanlr. Manganezle yapt alamda korozyon direnci asndan stn zelliklere sahiptir. inko ile yapt alam ise ar, ucuz, sertlik asndan olduka 9.2.1.2. Dvme Alminyum Alamlar iyi, ancakalminyum alamlar, dkme alminyum alamlarndan daha stn mekanik Dvme korozyon direnci zelliklere sahiptir. Bu stnlk dvme, haddeleme, ekme ve s ilemlerinden sonra oluur. Bu dktr. ilemler alminyumun yap sn inceltir ve daha homojen bir yap oluturur. Dvme alminyum ala mlar alminyum alamlarndan, byk bloklar elde edilir. Daha sonra Dkme aamada elde edilirler. Dkm yolu ile nce %11-13,5 silisyum, %0-0,5 300 500C scaklklarda souk veya scak ekme, haddeleme ile uygun profiller haline getirilir. magnezyum ieren Gerektii zamanlarda sl ilemler uygulanr. %3,54,9 bak r, %0,21,9 magnezyum, ok manganez ieren zellii gsterir. dkme alminyum alam, %0,31,1 iyi dkm dvme alminyum ala mlar otomat tezghlar iin uygundur. % 0,6-1,6 magnezyum, %0,6-1,6 silisyum, % 0,2-1 manganez, %0-0,3 krom ieren alam ise iyi bir korozyon direncine sahiptir. Ayn Talal iilii iyi ve korozyon ala ma toplam %13 kadar kurun, kalay, bizmut ve kadmiyum katlrsa tala l ilemler iin direnci yksektir. Zorlanan ince kenarl ve arpmalara uygun hale gelmektedir. %0,67,2 magnezyum, %00,6 manganez, %00,3 krom ieren dayankl alminyum alam dnen paralar kullanlr. paralar n imalatnda n tala l ilemleri iin uygundur. zellikle optik ve hassas alet endstrisinde kullanlr. %9-11 silisyum, %0,2-0,4 magnezyum ve %0-0,5 manganez ieren dkme alminyum alam, yksek zorlanmal, ar ve titreimli alacak paralar iin dklr. Kaynak edilebilir ve korozyona direnlidir. %11 silisyum ieren alminyum alam ise anmaya kar olduka direnlidir.

68

9.3. NKO

Kimyasal simgesi Zn, zgl arl 7,133 kg/dm3, ergime ss 419Cdr. 930C scaklkta buharlar. Katk eleman olarak pirin ve bronz 9.3.1. inko Alamlar retiminde,fazla %1,6 kurun, %0,8 demir, %0,75 kadmiyum bulunabilir. Dnya da pil yapm, inaat levhas, inkoda en retilen inkoenen ok galvanizlemede, kalplkta dayanm su borular, ok da eliklerin korozyona kar ve pirin yapmnda kullanlr. inko bunlarn iin kaplanmas ilerinde kullanlr. dnda deiik amalarla da kullanlmaktadr. Galvanizleme: Demirin inko ile kaplanmasdr. Galvanizleme demirin korozyondan 9.4. NKEL korunmas amacyla yaplr. yksek dayanm ve inko ile Nikel, gmi beyaz renkte, Demir yzeyinin genleme zelliine sahip, korozyona kaplanmasnda, ergiyik inko ierisine nceden temizlenmisouk ilenebilen, kaynak edilebilen, da toz olduka dayankl, demiri daldrmak, elektrolizlemek ya lehim yaplabilen, tala l ilenemeyen inko ierisinde stlmas, para yzeyineMagnetik ve s iletkenlii yksektir. Kimyasal bir metaldir. inko pskrtlmesi yntemleri uygulanr. maddelere, zellikle de asitlere kar 9.4.1. Nikel Alamlar Ana maddesi nikel olan dayankldr. alamlarda en az % 50 nikel bulunur. En nemli nikel alam moneldir. erisinde 2/3 nikel, 1/3 bakr bulunan bu alama alminyum ve titan da katlabilir. Bu ekilde zellikleri daha da iyileir. Monel s ilemi ile sertletirilebilir. Soukergime ss Kimyasal simgesi Ni, zgl arl 8,85 kg/dm3, biimlendirme ile dayanm ve sertlii ykselir. Sertli i 85 100 Rb olan monel malzemeden yaplan 0,75 mm 1453C, apl tellerde dayanm 10.000-14.000 kg/cm2dir. ve daha kkekme dayanm Nikelli alamlar genellikle; nikel-krom, nikel-krom-demir, nikel-molibden filizlerinde nikel 400800 N/mm2dir. Bakr, demir, manganez alamlar eklinde olur. inkonel ad verilen Nikel-Krom-Demir alamlarn n (%80 Ni, %20 Cr veya %60 Ni, %15 Cr+Demir) elektrik direnci ve s dayanm yksektir. nkonel alkalilere, organik bulunur, ancak retimin %85i bileiklere, amonyak, hidrojen, azot, karbondioksit gazlar na ve buhar etkilerine byk dayanm slfrl filizlerden elde edilir. gsterir. Sementasyon kasalar, st pastrizasyon kaplar , fotoraf banyo kvetleri, fotoraf
makinas paralar, pompalar, miller, makaralar, tekstil makinalar imalatnda kullanlr. Nikel Molibden alamlar ok miktarda demir ierir. Dayanm bakmndan alaml eliklerle karlatrlabilir. Tuz asiti ve nemli tuz asiti gazlarna byk dayanm gsterir. 800C scaklklarda atmosfer etkilerine dayankldr. Kullanma Alanlar: Nikel s ve korozyona dayankl olmas nedeniyle galvenize kaplamalarda, alaml eliklerin retiminde, kimya endstrisinde kullanlan ara-gerecin yapmnda saf veya alam eleman olarak kullanlr. Nikelin alminyum, magnezyum ve berilyum ile yapt alam stc elemanlarn imalatnda, yksek dayanm ve genleme zellii nedeniyle yaylarda, uak endstrisinde kullanlan perinlerde tercih edilir. En nemli ve yaygn kullanm yeri ise Nikel-Krom-Molibdenli yksek sya ve korozyona dayankl eliklerin retimidir.

Doada en fazla bulunan metallerdendir. Korozyon direnci yksek, ancak kimyasal etkilere direnci olmayan bir metaldir. Doadaki inko filizlerinin en nemlileri sphalerite, willemite, franklinite, zincitedir.

69

9.5. KALAY
yi korozyon direnci nedeniyle elik saclarn kaplama malzemesi (Teneke ve konserve kutular) olarak kullanlmas nemlidir. Asit ve bazlardan etkilenir. 10Cnin alt nda yzeyde gri toz halinde bir tabaka oluur. Kimyasal simgesi Sn, zgl arl 7,3 kg/dm3, ergime ss 232C, ekme dayanm 4050 N/mm2 uzamas %40dr. Kalay elik saclarn kaplanmasnda, teneke retiminde, lehim ve alamlarda kullanlr. 0,008 0,2 mm kalnlklarda yaprak halinde retilebilir. En nemli alam lehimdir (rnein L-Sn 60 Pb). Lehimde % 12 - 90 aras kalay ve geri kalan kurun, antimon ya da kadmiyum bulunur. Kalay kayma ve yk tama zellii bakmndan yatak metali (beyaz metal) olarak da kullanlr.

9.6. KURUN
Kuun, asitleri de ieren iyi bir korozyon direncine sahiptir. Kurun bileikleri ok zehirlidir. Bu nedenle zel gvenlik iaretleri ile belirtilir. Kimyasal simgesi Pb, zgl arl 11,3 kg/dm3, ergime ss 327C, ekme dayanm 1520 N/mm2 , uzamas %5030dur. 100Cn zerinde abuk krlr. Kurun yer kabuunda deiik birok filizde bulunsa da en fazla galen ad verilen kkrtl filizden elde edilir. ok yumuak olan kurun kolaylkla souk olarak biimlendirilir ve biimlendirme srasnda sertlemez. Tala kaldrma ileminde olduka yumu aktr. Kurun tm metallerle alam yapar. En ok kullanlan alam, %5 25 antimonla yapt sert kurundur. Kurun yatak metali olarak kadmiyumla beyaz metali olu turur. Anmaya dayankldr ve iyi kayma zellii gsterir. Kurun retiminin yaklak %50si akmlatr plakalarnn retiminde tketilir. Rntgen nlarn ve radyoaktif maddeleri iyi absorbe etmesi nedeniyle kuvvetli bir koruyucudur. Bunlar n yannda kurun otomobil paralar , eitli cihazlar, silah yapm, mhr yap m, ambalaj malzemesi, matbaaclkta harf ve kalp yapm, asitlere dayankl olmas nedeniyle kazan ve depo kaplamalar, kaynaklkta lehim yapm gibi ilerde kullanlmaktadr.

9.7. KROM
Ergitme ve elektroliz yollar ile elde edilen krom sert ve krlgan olduu iin saf olarak pek kullanlmaz. Isya dayankl ve korozyondan etkilenmeyen parlak renkte bir metaldir. Elektrik iletkenliine, so uk ve scak ekillendirmeye kar diren gsterir. Ancak souk halde iken delinebilir, eelenebilir, kaynak edilebilir, pres ve torna edilebilir. elii korozyona ve kimyasal etkilere direnli hale getirir. elikte krom karbr oluturarak sertlik verir. Kimyasal simgesi Cr, zgl arl 6,8 kg/dm3, ergime ss 1615C, soukken eilip bklemeyen ancak 325C scaklkta kolayca biimlendirilebilen bir metaldir. Krom katkl eliklerin en nemli katk elemanlar ndandr. zellikle paslanmaz eliklerin nemli katk elemandr. Isya dayankl olmas nedeniyle eliin s ve elektrik direncini ykselttii iin elektrik diren telleri yapmnda, kromun nikelle yapt alam ise stma elemanlarnn yapmnda kullanlr.

9.8. WOLFRAM
Doada bulunan en ar metallerdendir. Kimyasal simgesi W, zgl arl 19 kg/dm3, ergime ss 3370C (metallerde en yksek ergime derecesi), kaynama ss 5930Cdr. Tungsten olarak da isimlendirilir. Ergime ssnn yksek olmas nedeniyle normal yollarla ekillendirilmesi mmkn deildir. Toz metalurjisi yolu ile biimlendirilebilir. Yksek ergime ss olduu iin elektrik ampullerinde, kaynak elektrotlarnda, oto elektrik kontaklarnda, uak ateleme dzenlerinde, radyoaktif madde saklama kaplar yapmnda, alam katk eleman olarak yap m ve takm eliklerinde ve sert metal iin kullanlr. eliklere yksek s ve iyi kesilme zellii kazandr r. Sert karbr kesici ularn (elmas kalemler) yapmnda kullanlr.

70

9.9. MOLBDEN
Molibden saf halde gmms beyaz renkli olup ok sert bir metaldir. Kimyasal zellikleri bak mndan krom ve wolfram ile benzerlik gsteren molibden, yksek ergime ve kaynama noktas, yksek s dayanm, yksek s iletkenlii ve dk termal genleme gibi stn zelliklere sahiptir. zgl arl 10,28 gr/cm3 olan molibden 2623C de ergir, 4639C de kaynar. Soukta havadan etkilenmez, akkor halindeyken oksitlenir, nitrik ve slfrik asitlerden etkilenir, yksek scaklkta su buharn ayrtr r. Molibden, wulfenit (PbMoO4) veya powellit (CaMoO4) gibi minerallerde bulunursa da, asl ticari molibden kayna molibdenittir (MoS2). Molibden dorudan madencilik yoluyla ve bakr madencilii srasnda yan rn olarak ta elde edilebilir. Genel olarak kullanm alanlar yle zetlenebilir: eliin yksek scaklklarda dayanmn arttrmada, Hava tatlar ve uzay aralarnn yapmnda, Nkleer enerji uygulamalarnda, Elektrik uygulamalar ndaki tellerin yapmnda, Yksek scaklklarda ya larn yaps bozulduu iin molibden slfat kayd rc ya olarak, Katalizr olarak, Boya endstrisinde renk verici (pigment) olarak.

9.10. VANADYUM
zellii olan, tel haline getirilebilen, atmosfer etkilerine direnli bir metaldir. Vanadyum filizi vanaditten elde edilir. Ayrca demir filizi, granit ve ate topranda vanadyum bulunur. elik grisi renginde ve ok serttir. elikler iin alam malzemesi olarak kullanlr. Karbondan sonra elie en fazla etkisi olan alam elemandr. ok az miktar byk zellik art salar. Bu zellik artn %0,10,2 arasndaki vanadyum salar. Daha fazla vanadyum ayn lde zellik art salamaz. %0,10,15 vanadyum katlan eliklerin dayanm %50 artar. Vanadyum elii ince kristalli yapar ve sl ilemi sonunda ekirdek ksmnn yumuak, d ksmnn sert olmasn salar. erisinde %0,30,35 karbon bulunan vanadyumlu elikler, kk miller, makine paralar , piston kollar, ar darbe etkisi alt nda alan makine elemanlar yap mnda kullanlr. Anmaya dayanm gerektiren ve yksek sertlik isteyen yerlerde tercih edilir. Az karbonlu krom vanadyumlu elikler yzey sertletirilmesi ile otomobil, uak dilisi, kam mili, piston pimi gibi sertlik ve zllk gereken ilerde kullanlr. Ayrca dkmedemirlerde de dayanm arttrc elemand r. Ar makine imalatnda, madencilik ve yol yapmnda kullanlan makinelerde, byk ve ar paralar n yapmnda dkme yoluyla vanadyumlu elikler kullanlmaktad r.
Kimyasal simgesi V, zgl arl 5,7 kg/dm3, ergime ss 1715Cdr. Biimlendirilme

1495C olan, 124 BSD sertlikte bir metaldir. Dkm halinde ekme dayanm 25 kg/mm2, basma direnci 90 kg/mm2dir. Kobalt demire katld zaman yksek scaklklarda yumu amay nler. Bu nedenle hava eliklerinin en nemli katk elemandr. 9.11. KOBALT Kobalt kuruni Yine elie renkte, kimyasal simgesi Co, zgl arl 8,6 kg/dm3, ergime ss belirli oranlarda (%0,5-%40) ilave edildiinde mknatslanma zelliini ykseltir. Bu nedenle kobalt mknatslarn vazgeilmez bir alam elemandr. Genel olarak kobalt, cam ve metal birletirmelerinde, yksek scakla dayanm gereken yerlerde, gaz trbinleri, vida, cvata, egsoz k kanallar yapmnda kullanlr. erisinde %2065 kobalt bulunan alamlar iddetli korozyon etkilerine, anmaya ve oksitlenmeye kar direnlidirler.

71

9.12. KADMYUM

Dk scaklkta ergiyen alamlar n retiminde ok ynl kullanlr. %10 kadmiyum ieren bir alam 55 65Cda ergir. Demir, elik ve alminyumda galvenize tabaka oluturulur. 9.13. BZMUT ok ince olmasna ramen dayankldr. zgl Bu tabaka Hafif pembe renkte, ok krlgan bir metaldir. Katlama arl 8,65 kg/dm3, ergimegibi srasnda galyum, antimon ss 320Cdr. Metallerin kaplanmasnda kullanlan kadmiyum tek hacmini genileten ender metallerdendir. Katlarken %3,3e banahacmi byr. Kimyasal kadar hi kullanlmayan bir metaldir. Alam eleman olarak srtnmeli yataklarda ss yatak simgesi Bi, zgl arl 9,8 kg/dm3, ergime eleman olarak kullanlr. 2713Cdr. Normal scaklklarda
9.14. MAGNEZYUM

biimlendirmeye elverili 1,74 kg/dm3 zgl arl olan, Gmi beyaz renkte, deildir. Ancak 225C scaklkta sngerle erek istenilen biim 650Cda ergiyen, ekme verilebilir. 12002300 kg/cm2 dayanm olan bir metaldir. Souk Kolay ergimesi istenen alamlarn ana maddelerindendir. Bu biimlendirme ile dayanm nedenle basnl gaz, buhar 3300 kg/cm2ye ykseltilebilir. kazanlar , en fazla deniz suyundan retilmektedir. Deniz Magnezyum ddkl tencereler, yangn sndrme, su pskrtme sistemlerinin emniyet tapalarnda suyunda 9.15. TTAN%0,1 kadar kullanlr. vardr. metallerden saylan madde iyi yapm Genellikle hafif retimde yardmc titan, olarak da magnezyum elikleriyle denk dayanmda ve deniz hayvanlarnn kabuklarndan korozyona direnlidir. Kimyasal simgesi Ti, zgl arl yararlanlr. arl ergime ss 1700Cdr. ss 1770Cdr. ergime 4,51 kg/dm3,21,5 kg/dm3, zaman yanma zellii vardr. Saf magnezyumun ergidii 9.16. SOY METALLER Oksitlenmez ve metal parlakln her Doadan oukorur. Genellikle Sert metallerinbirleme yapmayan, oksitlenmeyen metallerdir. zamanretiminde Donanmakimyasal yapmnda fiei katk malzemelerindendir. Uak zaman saf olarak elde edilirler. Platin, alt n, gm en nemlileridir. Bunlarn dnda osmiyum, elik ve alminyumbazlardan etkilenmez. inko, manganez Asitlerden ve alamlarna palladyum, iridyum, rutenyum, radyum v.b. de saf metallerdir. kullanlr. Magnezyum ierisine alminyum, yi mekanik katk malzemesi olarak katlr. katlarak sahiptir. Haddelenir, zelliklere 9.16.1. Platin kullanlr. Bu alamlar ekilir ve pres Platin, osmiyum ve iridyumdan yksek mekanik zelliklere sahiptir. korozyona dayankl ve kalnlnda tabaka vezgl edilebilir. 0,025 mmsonra en ar metaldir. Kimyasal simgesi Pt, 0,105 mm

apnda tel haline getirilebilir. Platin kendi grubundaki dier metaller gibi (radyum, iridyum, rutenyum, osmiyum) yksek scaklklarda kimyasal olarak etkilenmedii ve iyi bir katk eleman olduu iin kimya, petrol, elektrik, cam sanayii, diilik ve tp alannda, otomotiv sanayiinde, ss eyalar yapmnda kullanlr.

ss 960Cdr. Gmn en nemli alam malzemesi bak72 rdr. Ancak dier birok metalle de alam 9.16.4. Altn yapar ya dasoy metaller grubunda yer alan bak kimyasal Element olarak bu metaller gm alt nn r ala simgesi Au, zgl mlarna katlr. Ss eyalarnda, gda arl 19,3 kg/dm3, ergime ss 1013Cdr. Sar renkli, ok endstrisinde, kolay ilenebilen, ekil verilebilen, elektrik sy iyi ileten bir metaldir. Doada malzemesi elektrik ve endstrisinde, diilikte (dolgu genellikle saf halde veyaoptik aletlerin yapmnda kullanlr. olarak), gm ve dier 9.16.5. Gm
metallerleve s iletkenliine sahip olmas, gmn dier metaller arasnda n plana birlikte bulunur. En iyi elektrik kmasna neden olmaktadr (Serfieli, 2000).nikelle alam yaparak kullanlr. Alt Genellikle gm, bakr ve Doada bazen saf olarak bulunabilse de genellikle kurun ve bak r filizleri ile birliktedir. Kimyasal simgesi Ag, zgl arl 10,5 kg/dm3, ergime na ileme kolayl kazandrmak iin inko da katlabilmektedir. Alt n ss eyalarnda, dekorasyon ilerinde, elektrolizle kaplamada, inicilikte, kimya endstrisinde potalarn yapmnda, elektrik endstrisinde kullanlmaktadr.

73

10. PLASTKLER
Plastikler, petrol, kmr, kire ta, tuz, kkrt, pamuk, odun gibi hammaddelerden kimyasal yollarla elde edilen, organik madde olarak tanmlanan malzemelerdir. Yapay (sentetik) malzemeler kapsamnda; doal maddenin kimyasal deiimiyle elde edilen malzemelerin dnda, bitkisel hammaddeden (selloz) elde edilen selloz plastii ve hayvansal hammaddeden (stten) elde edilen sentetikler de vardr. Tm yapay malzemeler, hazrlanmalar srasnda genellikle 90 200C scaklklarda dvlebilir (yorulabilir) biimdedir ve plastik ekil verilebilir. Bu nedenle plastik olarak adlandrlrlar. Asit, baz, tuz zeltilerine ve su, hava etkilerine kars direnlidirler. Bu yzden yzey kaplamaya ihtiya duymazlar. Plastiklerin biimlendirilmeleri kolaydr. Dkmden sonra genellikle talal ileme gerek duyulmaz, ancak tala kald rlabilir. Ayrca yaptrlabilir, baz eitleri kaynak edilebilir(termoplastlar). Byk elastikiyete ve zlle sahiptirler. Anmaya kars direnlidirler. Ancak s iletkenliine sahip olmalar nedeniyle yatak malzemesi olarak kullanlmalarnda zel nlemler gereklidir. Bu bakmdan kullanlmalar snrldr. Dk basnl ve dk devirli yataklarda kullanlrlar. Grlt ve titreimi absorbe etme zelliine sahip olmalar dili yapmnda tercih sebebidir. Yksek scaklkta almamalar dezavantajlar dr. Termoplastlar yumuarlar ve erirler, duroplastlar ise yanarlar. Kullanlma scaklklar genellikle dktr (bazen l20C'nin stnde) (Sekil 9.1). (Erdoan, 1999).

ekil 10.1 (Erdo an, 1999)

10.1. PLASTKLERN GENEL ZELLKLER

Hafiflik zgl arlk genellikle 0,9 1,4 kg/dm3tr. Ender olarak 2,2 kg/dm3de olabilir.

Nem almama Elektrik yaltkanl Dk s iletme Korozyon dayanm Dk scaklklarda ergime ve bu nedenle kolay biimlendirilme stenilen renkte yap labilme Yksek kimyasal diren Kat veya esnek yaplabilmesi Talal ileme uygunluk Saydamlk Ekonomiklik Hurdas tekrar kullanlmaz Fizyolojik olarak tehlikelidir Btn bu zellikler plastiklere geni bir kullanm alan kazandrmaktadr. ok deiik zellikte ki birok plastik mhendislik malzemesi olarak kullanlmaktadr.

74

10.2. PLASTKLERN RETM

Plastik retiminde gaz ya da sv manomerlerinin binlerce moleklleri, plastiklerin byk (Makro) molekllerini oluturmak iin, birbirlerine balanrlar. Manomerin bileimine gre, uygulanan sentez yntemi, polimerizasyon, polikondenzasyon ve poliadisyon adlarn alr. Bu yntem, 3 farkl malzeme dokusu oluturur. Makro molekllerinin biimi, bykl ve dzenlenmesi yannda kimyasal bileim de plastiin zelliini belirler. Polimerizasyonda, ip gibi uzun makro molekller oluur. Oda scaklnda, ip molekller ok ya da az dzenli skk ve hemen hemen hareketsizdir. Artan scaklkla aralar ndaki ekme kuvveti azalr, molekl balar zayflar ve plastik madde elastikleir. Srdrlen stma ile her bir molekl iplii birbirinden kayarak uzaklar ve malzeme plastik yumuakla ular. Istma ile krlganlktan, elastiklikten uzaklaarak plastik yumuama durumuna gelen ve so utulduunda yine sertleen malzemelere termoplast adi verilir. ekil 10.3) Polikondenzasyonda, iki ayr balang maddesi oluur. rnein Fenol ve Formaldehit, su gibi bir yan rnn ayni zamanda kondenzasyonu (yoguturmasi) ile byk molekl ba oluur. Oluan byk molekller dar gzl bir a tekil edecek biimde birbirlerine de balanrlar (Sekil 10.3). Molekllerin birbirlerine balar ok skdr, ne stma ile ne de bir eriyikte zlebilir. Sert ve krlganlnn dnda kaynatlamaz ve zlemez. Bu tip plastik malzemeler termoset plastik (duroplastik) adn alrlar. Poliadisyonda da, makro molekller, byk gzl a biiminde birbirlerine balanrlar. Buradaki fark, balang moleklleri, yoguma iin ek bir madde istemezler. Makro molekler yap, plastiin retimi srasnda etkilenir. Bu durumda ayn kimyasal bileimde olmalarna ramen, sertlik ve s direnleri gibi zellikleri farkl malzemeler elde edilmektedir. Bu ekilde, molekleri birbirlerine az noktadan ba l geni a oluturan, plastik malzemelere lastik elastikiyetinde olduundan elastomer (elastikler) adi verilmektedir.

ekil 10.2 Baz termoplastiklerin hammadeleri ve retimi

75

10.3 . PLASTKLERN SINIFLANDIRILMASI

Plastikler molekl yaplarna gre snflandr lrlar.

ekil 10.3 (Deveci, 1977)

TERMOPLASTKLER TERMOSETLER ELASTMERLER Asetaller Alkitler Btil Akrilikler Alil Neopren Floroplastikler Kazein Buna S Poliamidler Aminoplastlar Stiren butadien Polietilen Fenolikler Silikon Polipropilen Epoksiler Polistiren Dialiftalat Polikarbonat Poliester Polifenilen eter Melamin Polifenilen slfit Poliretan Polyamidler Polislfon Polivinil klorr Poliretan Sellozikler izelge 10.1 Endstride ok kullanlan plastikler (Yal n ve Gr, 2002)

76

Termoplastikler

Uygulama alan

Makine paralar, dili, kam, piston, supap, pompa pervanesi, fan kanad , rotor, amar makinesi kar trcs Hafif hizmet ve dekoratif kullanm, dme, kol, kamera kutusu, boru fittingi, ak kutusu, direksiyon simidi, gzlk erevesi, takm sap Kk yuva ve ii bo ekiller, telefon gvdesi, baret, pompa, kk alet gvdeleri Byk yuva ve i bo ekiller, tekne, byk alet gvdesi, tank, boru, hava kanal, buzdolab astar Optik ve saydam paralar, emniyet gzl, lens, kar arac iin siper cam, iaret levhas, buzdolab raf Anmaya dayankl paralar, dili, bur, yatak, oluk astar, kayak tekerlei makaralar, anma eritleri HD: Yksek younluklu UHMW: ok yksek molekl arlkl izelge 10.2 Baz plastiklerin uygulama alanlar (Yazcolu, 1999)

77

11. KOMPOZTLER
Kompozit malzemeler birbirlerinin zayf ynlerini kapatarak daha iyi zellikler elde etmek amacyla bir araya getirilen maddelerden oluan stn zellikli malzemelerdir. Metal, seramik, plastik gibi farkl malzemeler kartr larak yeni bir doku oluturulmas yoluyla elde edilen ok fazl malzemelerdir. Bir baka tanmlamayla; ki veya daha fazla saydaki ayn veya farkl gruptaki malzemelerin, en iyi zelliklerini bir araya toplamak ya da yeni bir zellik ortaya karmak amacyla, makro seviyede birletirilmesiyle oluan malzemelere Kompozit Malzeme denir. Ortaya kan malzeme; ou zaman kendisini meydana getiren malzemelerden dayanm,

tokluk, elastiklik gibi zellikleriyle daha nitelikli hale gelebilir. Dayanm, yorulma dayanm, anma dayanm, korozyon dayanm, termal zellikler, s iletkenlii, akustik iletkenlik, elastiklik, rijitlik, hafiflik gibi baz 11.1. KOMPOZTLERN SINIFLANDIRILMASI zelliklerinmalzemeler matriks malzemenin cinsine gre drt ana gruba ayr lrlar; iyiletirilmesi Kompozit amacyla Matriks Kompozit Malzemeler 1- Metal kompozit malzemeler retilir. Kompozit malzeme 2- Seramik Matriks Kompozit Malzemeler retmenin amacKompozit zellikli stn Malzemeler 3- Polimer Matriks 4- Nano Kompozit etmektir. malzemeler elde Malzemeler Takviye malzemelerin ekline gre ise; 1- Tanecik takviyeli kompozitler 2- Lif takviyeli kompozitler 3- Tabakal kompozitler 11.1.1. Tanecik Takviyeli Kompozitler lrlar. (Erdoan, 1999) olmak zere gruba ayr
imento (balayc), kum ve ak l (tanecik) su ile kart r larak oluturulan beton, tanecik takviyeli kompozitler iin ok bilinen bir rnektir. Benzer olarak, zmpara tasnda alminyum oksit taneciklerini balayan cam ya da reine, toz haline getirilmi metallerin yksek scaklkta piirilmesi ile elde edilen sinter malzemeler tanecik takviyeli malzemeye rnek olarak gsterilebilir. Sinter malzemeler, sinterleme ad verilen piirme ilemi ile toz haline getirilmi metallerin birbirine balanmas ile elde edilirler. Birbirinden ok farkl younluk ve zelliklere sahip malzemelerin birbirine balanmas sinterlemenin avantajdr. Sinterlerne sv ve kat olmak zere 2 farkl yntemle uygulanr. Sv sinterlemede balayc metal ergir ve karbr taneleri arasnda srekli bir faz oluturur. Sinterleme ileminden sonra balayc metal kristalleir. Balayc olarak reine kullanld nda, sinterlemeden sonra reine polimerize olur ve kuvvetli bir ba oluturur. Balayc olarak cam (silisli) malzeme de yaygn olarak kullanlmaktadr. Kat sinterlemede ise metal, metal oksit ya da karbr tozlar karm halinde kalp iinde preslenir ve piirilir. Erime noktalarnn alt ndaki bir scaklkta ve basn alt nda bekletilirler. Atom difzyonu yoluyla paralar birbirine balanr. Sinterleme ile gzenekli (filtre ve yatak burlar gibi) ya da rijit (dili gibi) malzemeler elde edilebilmektedir. Sinter malzemelerden elde edilmi makine paralar son llerini alm olduundan tala l ileme gerek duyulmaz.

78

11.1.2. Lif Takviyeli Malzemeler

Cam, grafit gibi lif eklindeki dayankl malzemelerle, alminyum, plastik gibi balayc (matriks) malzemelerin bir araya gelerek oluturduu kompozitlerdir. Lif takviyeli kompozitlerde lifler, kuvvet ynne paralel, dik ya da rasgele dalm olabilmektedir. Bu tr kompozitler dayanm yksek ve hafif malzemelerdir. rnein, cam lifi takviyeli epoksi reinesinin ekme dayanm 25 katna kadar artmaktadr. Cam yn takviyeli plastik matriksli kompozit malzemeler geni bir kullanm alan bulmaktadr. Dili, boru, su deposu, plverizatr ila deposu vb. elemanlarnn yapmnda tercih edilmektedirler.

11.1.3. Tabakal Malzemeler

edilen kompozitlerdir. Sert dokuma, preslenmi aa, kontrplak rnek olarak saylabilir. 11.2. KOMPOZTLERN YAPISI
Kompozit malzemeler matriks (ana) malzeme ile katk malzemelerinden oluur. Genel olarak takviye malzemesi tayc, matris faz ise onu bir arada tutmaya ve desteklemeye yarar. Genel olarak matrisin grevi yap y bir arada tutmak, evresel etkilerden korumak ve yk eit datmaktr. Bir matris malzemesi balangta dk viskoziteli bir yapda iken daha sonra katk malzemelerini sa lam ve uygun bir ekilde evreleyebilecek kat forma kolaylkla geebilmelidir. rnein alminyum ierisine silisyum karbr elementi ilave edersek, burada matriks malzemesi alminyum, takviye malzemesi de silisyum karbr olur. Oluan yeni malzeme metal matriks kompozit malzeme olur. Baka bir deyile silisyum karbr takviyeli alminyum kompozit malzemesidir. Gnmzde en ok kullanlan kompozitlerden biri de betondur. imento ve kumdan meydana gelen malzeme matris elik ubuklar ile desteklenir. Bir dier tannm kompozit ise kerpitir. amur ve samann kartr lmas ile oluturulur. Yakn dnemde yaygnlam ve ska kullanlan bir dier polimer matrisli kompozit ise anorganik ve organik elyaflar n (elyaf olarak: fiberglas, karbon, aramid, polietilen, polipropilen vs.) kullanld fiberglas bileiklerdir. Rulman sanayisinde kullanlan hibrit rulmanlar da kompozit malzemelerin kullanmna bir rnektir. Seramik ve takm eliinin bir arada kullanm ile ortaya kan bu rn elik rulmanlara gre 6 kat daha uzun mrldr.

Plak ya da levha halindeki, dayankl malzemenin reine gibi balayclar yardm ile elde

11.3. KOMPOZTLER MALZEMELERN AVANTAJLARI

123456Yksek Dayanm Hafiflik Tasarm esneklii Boyutsal stabilite Elektrik yaltkanl Korozyon dayanm 7- Kalplama kolayl 8- Renklendirilebilme 9- effaflk zellii 10- Is Dayanm 11- malat ilemlerine uygunluk

79

12. MALZEME MUAYENES

Endstride retim ve malzeme muayenesi birlemitir. Muayene yaplmadan retim sz konusu deildir. Byk endstriyel kurulularda kalite-kontrol birimleri retimin btn aamalar nda grev yapmaktadr. letmeler satmak, satabilmek iin retimlerinin kaliteli ve gvenilir olduunu kantlamak zorundadr. letmelerdeki kalite kontrol niteleri bu adan byk nem tarlar. Malzeme muayenesi yaplamam rnlerin tketiciye sunulmas dnlemez. Muayenesiz yaplan, satlan ya da satn alnan her rn byk riskler tar.

Herhangi bir ama iin malzeme seimi veya seilen bir malzemenin yerinde grevini yapp yapmayacan anlamak iin ya da malzemenin zelliklerini belirlemek iin uygulanan eitli 12.1. MALZEME MUAYENELERNN SINIFLANDIRILMASI Bir deneyler malzemenin muayenesi olarak tanmlanabilir. Malzeme malzeme muayenesinin balca nedeni vardr. Malzemenin esas grevi, muayenesi ile hatal ilerden malzemeninuygun malzeme seerek gvenli vedayankllk gibi saknmak, dayanm ve korozyona kar ekonomik retim teknolojik zelliklerini belirlemektir. yapmak mmkndr. Malzeme muayenesi malzemenin alaca yerde grevini yapp 12.1.1. ekil Bakmndan Muayene yapmayaca, standardlarla ve tahribatsz olmak zere ikiye ayr lr. Tahribatl Bu ekilde muayeneler tahribatl muayenelerde malzeme krlr, ezilir, paralanr, kertilir, eilir, olup kopartlr, kesilir. Sonu belirlenmi teknolojikduruma getirilir. Tahribatsz muayenelerdeolmad gibi zelliklere sahip iirilir, ise malzemeler olarak bir daha kullanlamayacak ayrntlarn uramadan X nlar, ultraviyole nlar, mikroskop alt nda doku kontrol, herhangi bir zarara saptanmasn amalar. sertlik lme ilemleri, ultrasonik muayene, kvlcm testi gibi yollarla kontrol edilerek zellikleri Malzeme muayeneleri genel olarak, ama, tip, ekil bakmndan hakknda bilgi edinilir. ana balkta 12.1.2. Tip Bakmndan Muayene toplanabilir. ve bilimsel olmak zere e ayr l r. Ticari, aratrma
Ticari muayeneler, anlamalarda belirtilen zelliklerin olup olmadn kontrol amacyla yani ticari amalarla yaplan kontrollerdir. Aratrma amal muayeneler, belirli koullarda malzemenin zelliklerinin ne lde deitiini saptamak iin yaplr. rnein malzeme zellikleri o u zaman oda scaklnda belirlenir. 20 C scaklk ve normal atmosfer basnc alt nda elde edilmi deerlerin bazen yeterli olmad ve malzemelerin belirli artlarda hangi zellikleri gsterecei aratrlmak istenir. 150Co veya + 350C scaklklarda bir krom nikelli eliin dayanm ve zll nedir? gibi sorulara yant aranr. Blimsel muayenede ise, yeni bulunan ya da gelitirilen bir malzemenin temel zellikleri, bu

zelliklerle ilgili deerler ve katsaylarn bulunmas iin yaplan muayenelerdir. 12.1.3. Ama Bakmndan Muayene
Ama, malzemelerin temel zelliklerinin belirlenmesidir. Fiziksel zellikler, zgl arlk, ekil, l, nem oran, yapsal durumu, ergime ve kaynama scaklklar, manyetik zellik, sl genleme zellikleridir. Mekanik zellikler, malzemelerin ekme, basma, eme, burulma, kesme dayanmlar,

vurma dayankll, % uzama, % kesit daralmas, sertlik, elastik ve plastik biim deitirebilme yetenei, zllk, krlganlk ve akma zellikleridir.

80

Termal zellikler, malzemelerin s ve elektrik iletkenlii, genleme ve uzama deerleri, zel s deerleridir. Teknolojik zellikler, dvlebilme, dklebilme, kesilebilme, kaynak edilebilme, biimlendirilebilmedir. Fiziko kimyasal zellikler, malzemelerin su emme ve geirgenlik zellikleri ile bu zellikle ilgili olarak ime ve byme durumlardr. Kimyasal zellikler, bileim, atomik yap ve atom arlklar ile atmosfer ve korozyon etkilerine dayanm zellikleridir. Akustik zellikler, ses iletimi ve yanstma zellikleridir. Optik zellikler, malzeme rengi, yanstmas ve ses iletme zellikleridir.

12.2. MALZEME MUAYENE YNTEMLER

ekonomikliine, malzemenin bulunduu ortama gre eitli ekillerde yaplabilir. 12.2.1. Atlye Deneyleri Malzemenin cinsi, bileimi, nitelikleri ve kullanlaca yere uygunluu tam olarak deil yaklak 12.2.1.1. Grnle Belirleme deerlerle belirlenir.
Cinsi ve zellii bilinmeyen metalin yzeyi kesici bir aletle tannacak hale getirilir. Bylece malzeme hakknda bir fikir edinilebilir. 12.2.1.2. Ses Deneyi Malzeme belirli bir ykseklikten serbeste beton veya dzgn sert bir yzeye drlr. Dtnde malzeme tiz bir ses veriyorsa sert ve sa lam bir malzemedir, tok bir ses veriyorsa yumuak bir malzemedir, denir. Eer ses akrtl ( farkl ) kyorsa malzemede atlak olabilir. Grn Malzeme Metalk renk, elik parlakl, krmz, sar, ak gm Demir, bakr, pirin, alminyum Kabuk ba lam st yzeyler, keskin kenarlar,dzlem Yap elii (scak haddelenmi yzeyler olabilir.) Dz gm grnnde yzeyler, tam kesit ekli Yap elii (souk haddelenmi olabilir.) Siyah grimsi renk, przl st yzeyler, yuvarlak Takm elii kenarlar Ses ( nlama ) Tiz ses Tok ses akrtl ses Malzeme Sert malzeme Yumuak malzeme atlak malzeme izelge 12.1 (ahin, 1997) Atlye kontrolleri zel cihazlar veya makineler olmakszn yap labilen muayenelerdir.

Malzeme muayeneleri, malzemenin kullanlaca yere, zelliine, muayenenin

81

12.2.1.3. Kvlcm Deneyi Kontrol edilecek malzeme zmpara tana tutularak kan kvlcmn ekli, rengi ve byklne gre malzemenin cinsi tahmin edilir. ekil 12,1de baz malzemelerin kvlcm deneyi sonular grlmektedir.

ekil 12.1 (ahin, 1997)

82

12.2.2. Teknolojik Deneyler

12.2.2.1. Bkme Ve Krma Deneyi Malzeme paras mengeneye balanarak bkmeye allr. Bklyorsa yumuak bir malzemedir. Bklmeden krlyorsa sert bir malzemedir. Bklyor ve krlmadan eklini koruyor, yani tekrar eski haline geliyorsa elastik malzeme, bkmden sonra krlmyor ve eklini koruyorsa plastik malzeme gurubuna dhil edilir. Dkm malzemeler bklmeden krlr. Yumuak malzemeler bklebilir, krlmaz. Ancak birka kez bkmeden sonra krlr. Bkmeden sonra krlm yzey incelenerek malzeme hakknda baz bilgiler de edinilebilir. Bkme Deneyi Malzeme Bklmez, sert yklemede krlr. Sert gevrek malzeme, kr dkm veya sertle tirilmi, menevilenmi elik Byk kuvvetle bklmez, geriye Sert, elastik malzeme, yaylanr. sertle tirilmi, menevilenmi elik Kolay bklr, bkmlerden sonra Yumuak malzeme, krlr. yumuak tavlanm Krlma yzeyleri Malzeme Kaba taneli, lif halinde krlma yzeyi Sertle tirilmi elik nce taneli, dzgn krlma yzeyi Sertle tirilmi elik Yzeyi sertletirilmi veya Kaba lifli krlma, ince taneli kenar sementasyonla sertletirilmi elik tabakas

izelge 12.2 (ahin, 1997)

12.2.2.2. Eme Ve Katlama Deneyi Teknolojik eme deneyi genellikle daire veya dikdrtgen kesitli dz deney malzemelerine uygulanr. Eme deneyi, deney parasn n yn deitirmeksizin ortasna bir eme kuvveti uyguland nda malzeme eme yzeyinin herhangi bir yerinde atlak oluuncaya kadar bir biim deitirmesi ilemidir. Borularda eme ilemi bir ucu sabitlenen bir borunun bklmesidir. Bir i paras zerinde uygulanan kuvvet sonucunda oluan eme as malzemenin kalite ls olarak sylenir. Katlama deneyi ise, eme deneyinin zel bir durumu olup, i parasnn iki ucunun birbirine paralel duruma gelinceye kadar katlanmaya allmasdr. Katlamada krlma derecesi malzemenin kalite lsn gsterir.

Eme Deneyi

Katlama Deneyi ekil 12.2 (ahin, 1997)

83

12.2.2.3. Derinletirme Deneyi Bu deney genellikle sac malzemeler zerinde uygulanr. Sac malzeme herhangi bir noktasndan ucu yuvarlak bir zmba ile kertilmeye allr. Bu ileme yzeyde yrtlma oluuncaya kadar devam edilir. kmenin mm cinsinden derinlik ls sacn kalitesini gsterir.

ekil 12.3 (ahin, 1997)

12.2.2.4. Kaynak Diki Kontrol Kaynakla birletirilmi i paras bir eki yardm ile kaynak yerinden krlmaya allr. Kaynak yerinden krlan paralarn kendileri, kaynak malzemesi (Elektrod, kaynak teli), kaynan yapl ve uygunluu hakknda gzle muayene edilerek bir yorum yaplr.

ekil 12.4 Kaynak diki kontrol (ahin, 1997) 12.2.2.5. Borularn Denenmesi Borulara basn, ezme geniletme ve kvrma muayeneleri uygulanr. Basn denemesi iin sv kullanlr. Basn denemesi gaz ve hava ile yap lmaz, patlama tehlikesi vardr. Bunun dndaki deneyler borularn balant ilemlerine uygunluunun aratrlmas iin yaplr. Borularn katlama deneyi normal yassltma ve sk yassltma olarak iki ekilde yaplr. Normal yassltmada boru belirli bir ykseklie kadar katlanr. Sk yassltmada ise borunun yzeyleri birbirine deinceye kadar katlanr. Bu srada atlama, yrtlma veya alma gibi olaylar gzlenir.

ekil 12.5 Borularn katlama deneyi (ahin, 1997)

84

12.2.2.6. Burma Deneyi Bu deneyle metalik tellerin bir ynde burulmas ile biim deitirme zellii ve homojen olup olmad saptanr. Deney parasnn bir ksmnn dier ksma gre ekseni etrafnda asal olarak dndrlmesi eklinde yaplr. Ama parann dayanmn saptamaktr.

ekil 12.6 Burma deneyi (ahin, 1997) 12.2.2.7. Darbeli Bkme Deneyi entik darbeli bkme deneyi bir malzemenin dayankll hakknda bilgi edinmek iin

yaplr. Bu deneyi yapmak iin zel cihaz kullanlr. rnek i paras cihaza balandktan sonra belirli bir uzaklktan bir eki serbest olarak drlr ve ekicin 12.2.3. Mekanik Deneyler iMalzemelerin zelliklerini belirlemek iin malzeme zerinde parasna arpma ve geri dn mesafesi ekilde Aradaki fark (JL) malzemenin deiiklik yapacak llr. dayankllk deerini 12.2.3.1. ekme deneylerdir.verir. uygulanan Deneyi
Bir malzemenin alma srasnda karakteristik deerlerinin belirlenmesi iin, oda
scaklnda, silindirik, kare, prizmatik veya dikdrtgen kesitli, boyu apnn be kat olan bir rnek para iki ucundan ekme deneyi cihazna ba lanr. Her iki ucundan yava yava ekilir. lk nce parann apnda bir deiiklik olmakszn bir miktar uzama olur. Daha sonra kesit daralmaya balar ve uygulanan kuvvet ile uzama deerleri kaydedilir. Uygulama devam ettirildiinde uzama srer ve sonunda para kopar. Kopma anndaki deer bu parann ekme dayanmn gsterir. ekme deneyinde para ap mm veya cm, uygulanan kuvvet kg cinsinden belirtilir. Para kesitine uygulanan g ise kg/mm2 veya kg/cm2 olur.

ekil 12.7 ekme deneyinde parann durumu ve ekme diyagram (ahin, 1997 -Curun,1981)

85

12.2.3.2. Basma Deneyi Basma deneyinde denenecek paralar genellikle silindir eklindedir. zel durumlarda dikdrtgen ya da sacdan deney paralar da kullanlabilir. Deney paras cihaza para ekseninde ve cihaz bask kalplar deney parasn tam tutacak ekilde balanr. Deney srasnda deney paras zerine uygulanan g ve hz ile deney parasnn boyutundaki deime aralklar llr. Uygulanan gcn deiimi ile para boyutundaki deiim saptanr. Gcn, parann balang taki kesit alanna blnmesi parann basma dayanmn verir. Basma dayanmn bulurken hesaplamada kullanlan g ilk atlamalarn balad anda llebilen deerdir.

ekil 12.8 Basma deneyi (ahin, 1997) 12.2.3.3. Kesme Deneyi Kesme deneyinde silindirik deney paras kesme deney dzeneinde yava yava byyen bir makaslama kuvveti ile kesme etkisinde kalncaya kadar yklenir. Kesmenin olduu andaki g llr ve parann alanna blnerek kesme dayanm hesaplanr.

ekil 12.9 Kesme deneyi (ahin, 1997) 12.2.3.4. Yorulma Srekli yk alt nda alan malzemelerde zamanla dayanmda azalma grlr ve malzemenin belirli bir yerinde anma, atlama ve krlma oluur. Yorulma krlmas ne zaman, nerede ve hangi koullarda olaca bilinemedii iin tehlikelidir. Bu nedenle alan malzemeler zaman zaman test edilir. Test alma yerine ve parann grevine gre belirlenir. 12.2.3.5. Snme Snme sabit gerilme etkisi alt nda alan malzemelerde boy uzunluu asndan deer artmasdr. Boyuna snme olay, gerilme etkisi alt nda alan i paralarnda ergime scaklnn yarsna yakn scaklklarda etkili olur ve malzeme grevini yapamaz hale gelir. Snme deneyleri i parasnn alaca yere gre belirli bir scaklk alt nda malzemenin boyuna gerilmesi eklinde yaplr.

86

12.2.3.6. Geveme Sabit yk alt nda alan malzemelerin gerilme dayanmnn azalmasna gerilme gevemesi ya da ksaca geveme denir. Geveme snme olay gibi zamana bal olarak ve snmeden dolay oluur. Bu olay cvatal balantlarda, kazanlar n birleme yerlerinde, elik kafes ve beton ierisinde alan elik malzemelerde ok nemlidir. 12.2.3.7. Kayma Kayma malzemenin yapsn oluturan kristallerin bir etki ile birbiri zerinde plastik olarak yer deitirmesidir. Bir kristal yap ierisinde kaymann balamas iin kayma direncinin yenilmesi gerekir. Bu diren azald zaman malzeme yapsnda oluan kayma, kopma veya krlma olarak grlr. 12.2.3.8. Krlma Bir kuvvet etkisinde kalan malzemelerin i yapsndaki dayanm gc veya atomlar arasndaki ba kuvveti belirli bir zorlamadan sonra dayanamaz. Malzeme nce gever, uzar, sner ve kopar. Bir malzemenin iki veya daha ok sayda paraya ayr lmasna krlma denir. Krlma gevrek ve snek krlma olarak iki ekilde olur. Gevrek krlmada malzeme plastik ekil deitirmeden aniden krlr. Snek krlmada ise malzeme bir miktar ekil deitirdikten sonra veya nce gever, uzar ve en sonunda da krlr. 12.2.3.9. Anma Anma srtnerek alan malzemelerin yzeylerinde oluan kayptr. Anma miktar, malzemenin zelliine, trne, srtnen yzeylerin kalitesine, srtnme koullarna, evrenin fiziksel ve kimyasal etkilerine baldr. Anma miktar yzeyin kalitesi ile dorudan ilgili olduu iin alan yzeylerin iyi ilenmesi ve srtnmeyi kolaylatr c nlemlerin alnmas ile anma en aza indirilebilir. 12.2.4. Tahribatsz Malzeme Muayenesi Bu ekilde muayene ile yar mamul ve mamul i paralar nn gzle grlmeyen kusurlar

saptanabilir. Bu deneylerde herhangi bir deney parasna gerek yoktur. Deney dorudan i paras zerinde yap labilir ve sonuta malzeme yapsnda bir bozulma ya da deiiklik olmaz. Tahribatsz deneyler, malzemelerin scak ilenmesinden sonra katlamas srasnda a) Ultrasonik Muayene b) Rontgen Ve Gama Inlar le Muayene oluanMikroskopyrtlmay ve i ekmeyi, i ve d klcal atlaklar, scak Muayenesi c) d) birleme yerlerini, so ukMknats Aks le Muayene malzeme ierisinde oluan bo luklar ve havay, malzeme ierisinde kalan curuf, kum gibi kalntlar, gaz gzenekleri gibi hatalar belirlemek iin yaplr. Tahribatsz malzeme deneylerinin genellikle en ok kullanlanlar aada sralanmtr.

87

13. TASARIMDA MALZEME SEM

Tasarmda malzeme seimi, makinelerin alma koullar gz nne alnarak, gereksinimleri kar layacak en uygun zelliklere sahip malzemeyi saptamak amacyla yaplr. Tasarmda ama, istenene ynelik, ileyebilen, alabilen bir para, ayg t, makine vb. yapmak ya da retmektir. izim aamasna gelinceye kadar byklkle ilgili snrlar, kapasite, retim hz gibi deerlerle mekanizmalar n biimi, ba lant paralar saptanr. Btn bunlar maliyet gz nnde bulundurularak yaplr. Sistem oluturulduktan sonra, gerilim, titreim, hz, ivme, g vb. hesaplar yaplr. Paralarn alma koullar na gre sert veya yumuak olmas, yzey kalitesi, anma ve korozyon durumu gibi etmenler deerlendirilir. Btn bu bilgiler toplandktan sonra paralarn detay resimlerine geilir. Burada en nemli i amaca en uygun gereci semektir. Bu seim yaplrken, kullanlan malzemenin zellikleri, bulunabilirlii ve maliyeti gz nnde bulundurulmaldr. Malzeme seiminde, belirli bir ilemi grecek makine paras iin, belirlenen koullar alt nda alacak en uygun ve olabildiince ucuz malzeme semek amalanr. Bu seimi en uygun ve en iyi ekilde yapabilmek iin bir yandan yaplacak parann alma koullar ile ilgili tm gereksinimlerini belirlemek, dier yandan da bu gereksinimlere en uygun zellikleri salayacak malzemeyi saptamak gerekir. Malzeme seiminde, malzemenin yaps, zgl arl, ergime ss, elektrik ve s iletkenlii, dk veya yksek scaklk ortamnda m kullanlaca, malzeme zerine gelecek kuvvetler, malzemenin bulunabilirlii, iilie elverililii, fiziki, mekanik ve teknolojik zellikleri, ekonomiklii, i ve d etkilere dayanm, retimde hangi yntemlerin kullanlaca gibi etmenler gz nne alnmaldr. Malzemelerin kullanld yere uygunluu son derece nemlidir. Uygun seilen malzemeler sayesinde makinelerin, tezgahlarn, makine paralarnn daha uzun mrl ve daha emniyetli olmalar salanacaktr.

13.1. MALZEME SEMNDE UYULMASI GEREKEN KURALLAR

Bir teknik elemann malzeme seimi yaparken gz nnde bulundurmas gereken be nemli faktr vardr; 1-Malzemenin bulunabilirlii 2-retim ilemlerine uygunluk 3-Fiziksel, kimyasal, teknolojik ve mekanik zellikler 4-Ekonomiklik deeri 5-Korozyon direnci

13.1.1. Malzemenin Bulunabilirlii

Bir iin retiminde kullanlacak malzeme, ekil, miktar, l bakmndan her istendiinde bulunabilmelidir. Malzeme salanmasndaki aksama bir iletmenin dk kapasite ile almasna neden olur. Sanayi kurulular ancak tam kapasite ile ekonomik alabilirler ve yaamlarn srdrebilirler. Zaman zaman malzeme bulmakta zorlanan bir iletmenin zarara uramas kanlmazd r. Bir iletme kuruluunda malzeme etdn tamamlam ve retimde hangi malzemeleri

kullanacan ve bu malzemeleri nasl salayacan belirlemi olmaldr. Bu almalar sadece bugn dnerek deil gelecee ynelik de yapmaldr.

88

13.1.2. Fiziksel, Kimyasal, Mekanik ve Teknolojik zelikler

Makine elemanlarnn kullanlacaklar yerde grevlerini yapp yapmayacaklar, malzeme zelliklerinin aratrlmas ve belirlenmesi ile anlalr. Sertlik, dayanm, zllk, anma direnci, elektrik ve s iletkenlii, dvlebilme, dklebilme v.b. bir ok zellik bir malzemenin kullanma alanndaki uygunluunu belirler. Malzemenin fiziksel, kimyasal, mekanik ve teknolojik zellikleri malzemenin i yap s ile ilgilidir. Bir malzemeye uygulanacak herhangi bir ilemin malzemede ne gibi zellik deiiklerine yol aaca i yapya ba ldr. Sonu olarak malzeme seiminde, malzemenin zelliklerini bilmek ok nemlidir.

gerekir. Bir makine parasn n yapmnda kullanlmak zere piyasadan deiik birok 13.1.3. Ekonomiklik Deeri Malzeme seiminde malzeme alma koullarna uygun olan en ucuz malzemeyi semek nemlidir. Bir makine paras iin malzeme seerken fiyat, kullanlabilme zaman ile birlikte dnlmelidir. Ucuz olduu dnlerek seilen bir malzeme, pahal bir malzemeye gre ksa bulunabilir. hale gelirse daha byk ekonomik zarara neden olur. Bir makine srede kullanlamaz Ancak birok malzemeden bir tanesi en parasnn uygun sa lkl almas istenir. Seilen malzeme belirlenen mrn tamamlamadan belirli bir sreolarak tanmlanabilir. Uygunluk, kullanlamaz hale gelmise ekonomik deildir. Bunun yannda balangta pahal olsa bile parann alma koullarna uygunluu yannda uzun 13.1.4. Korozyon Direnci ekonomiktir. sre kullanlabilen malzeme parannmadensel malzemelerin kimyasal ve elektrokimyasal yollarlaolarak da Korozyon retim yntemine uygunluu anmas olaydr. Malzemeler bulunur, ilenir, kullanlr bir sre sonra da kullanlamaz hale gelir. anlalmaldr. Ancak bazen bir iin seilmesi ve Malzemenin kullanm yerinde i ve d etkilerden en az etkilenecek ekildeyaplmasnda kullanlmas, kullanmnda mrn uzatacak nlemlerin alnmas gerekir. Andrc etkiye sahip ok fazla malzeme seenei yoktur. rnein, bir ortamda alacak makine elemanlar bu etkiye direnli malzemeden yaplmaldr. rnein, deniz suyunda alacak bir para iin normal elik bir malzeme deil, paslanmaz elik bir wolfram biimlendirilmesi ok zor bir malzemedir. malzeme tercih edilmelidir. la, gda, kimya sanayisinde kullanlan ara ve aletlerin, Hastanelerdeki operasyon takmlarnn, hassas l aletlerinin, deniz aralar nn, gzel grnm Buna karlk elektrik ampullerinde isteyen ilerin korozyon dayanml malzemeden yaplmas gerekir. 13.1.5. retim lemlerine Uygunluk (tel) kullanlanmalzemesi belirlenirken retim ynteminin de gz nnde bulundurulmas flaman sadece wolframdan Bir parann yaplabildii iin kullanlmas zorunludur. izelge 13.1de baz malzemelerin retim yntemleri grlmektedir.

90 89

KAYNAKLAR METALLER

AKKURT, M., KENT, M. 1979. Makine Elemanlar. Birsen Yaynlar, stanbul. Anonymous, 2007kokil, pres ve hassas dkm, srekli Sv haldeki metal, istenen ekle kalp Dkm: Kum, http://tr.wikipedia.org/wiki/Molibden. Eriim tarihi 20.08.2007 ASKELAND, D.R.(eviri M. ERDOAN). 1998. ierisine dklerek veya Mhendislik Malzeme Bilimi ve enjekte edilerek dkm getirilir. Malzemeleri I II, Nobel Yayn, Ankara. BAYDUR, G. 1979. Malzeme Bilgisi. Milli EitimKat haldeki metal genellikle stlarak yksek Bakanl Yaynlar, Ankara. Biimlendirme: Dvme, tel ekme, derin ekme, eme N. 1981. basnla istenen ekle getirilir. CURUN, ve bkme Cisimlerin Dayanm. Milli Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara. EKER,B., TAER, L., Gnayd n, L. 1994. Makine Tasarm El Kitab. Trakyabasn niversitesi Kaynak: Gaz kayna, diren kayna, ark kayna, Metal paralar, sv metal, yksek Yaynlar - lehim,Tekirda. lehim, veya scaklk kullanarak birletirme yoluyla 214, yumuak srtnme kayna, sert ERDOAN, D. 1999. Makine Malzeme Bilgisi. Ankara niversitesi- Ziraat Fakltesi Yaynlarekillendirilir. difzyonla birletirme 1507, Ankara. Makine ile ileme: Tornalama, Bilgisi. Cumhuriyet niversitesi Yaynlar -81, Sivas. PEK, R. 1999. Pratik Malzeme delme, frezeleme, Metaller tala kaldrma ilemleri uygulanarak kesme ekillendirilir. LAWRENCE, H.V.(eviri R.A. SAFOLU). 1990. Malzeme Bilimine Giri. Birsen Yaynevi, stanbul. Metal tozlar yksek scaklklarda ve basnla Toz Metalurjisi: SANDELOWSKY(eviri Kemal DEVEC). 1977. Plastik Kalp Konstrksiyonu. MEB- Mesleki sktrlr ve piirilirler(sintirleme). ve Teknik retim Kitaplar- 127, Ankara. SERFEL, Y.S. 2000. Malzeme Bilgisi. Milli eitim Bakanl Yaynlar - 3458, stanbul. SERAMKLER AHN, S. 1997. Malzeme Bilgisi. afak Matbaa, Ankara. EN,.Z., ZLNGR,N, Makine Resmi, DE-HA malzeme kat stanbul, 2005 Sv Yaynclk, ieren karm istenen Dkm: EN,.Z., ZLNGR,N. 2004. Standard Makine verilmek zereizelgeleri. DE-HA Yaynclk, ekil Elemanlar kalba dklr. stanbul. WEISSBACH, W (eviri S.presleme,E.S. ANIK ve M.VURAL). 1984. Malzeme Bilgisi ve Sktrma: Ekstrzyon, ANIK, izostatik Seramiklerin kat ve sv amurlar biimlendirme sktrlarak ekillendirilir. muayenesi. Birsen Yaynlar, stanbul.
Sinterleme: Sktrlm haldeki malzemenin balar glendirilmek zere yksek scaklklarda biimlendirilir.

YALIN, H., GR, M. 2002. Malzeme Bilgisi. Palme Yaynclk:203, Ankara. YAZICIOLU, O. 1999. Makine Elemanlar . Beta Yaynclk, stanbul.

POLMERLER
Kalplama: enjeksiyon kalplama, transfer kalplama Sv haldeki malzeme kalplara dklerek istenen biimi almas sa lan r. Biimlendirme: Sarma ekstrzyon, vakumlu biimlendirme Scak haldeki polimer belirli bir ekil vermek zere bir kalba veya belirli bir modelin etrafn doru basn uygulanarak zorlanr.

KOMPOZTLER
Dkm: Biimlendirme: Kompoziti elde etmek iin takviye elemannn etrafn sv haldeki ana malzeme ile doldurma

Kompoziti oluturacak yumuak elemanla sert eleman n birlemesi basn uygulanarak salanr. Kompoziti oluturacak elemanlar yaptrc Birletirme: Yaptrcl ba lama, patlamal balama, yardmyla, deformasyonla veya yksek difzyonla balama scaklk etkisi ile birletirilir. Sktrma ve sinterleme: Toz eklindeki elemanlar yksek basnla sktrlarak piirilir.

izelge 13.1 Malzemelerin retim yntemleri (Erdoan, 1998)