2009 Kasm

www.guven-kutay.ch

STANDARTLAR
ve

STANDART SAYILAR
01

zet
M. Gven KUTAY

01-standartlar.doc

Standartlar ve Standartsaylar

NDEKLER
1

4
5
6

Standartlar.............................................................................................................................................................................3
1.1
Genel ...........................................................................................................................................................................3
1.2
Standartlatrma...........................................................................................................................................................5
1.3
Firma iin zel standartlarn yaplmas .......................................................................................................................5
1.4
Evrakn tanmlama karakteristii ................................................................................................................................5
Standart saylar .....................................................................................................................................................................6
2.1
Genel ...........................................................................................................................................................................6
2.2
Teknik sahadaki istek ve artlar ..................................................................................................................................6
2.2.1
Konstruksiyon ve gelitirme cephesinden ..............................................................................................................6
2.2.2
malat cephesinden .................................................................................................................................................6
2.2.3
Anbar ve anbarlama cephesinden ...........................................................................................................................6
2.2.4
Sat ve Satnalma cephesinden..............................................................................................................................6
2.3
rn yelpazesi.............................................................................................................................................................6
2.4
Standart saylarn kullanm ........................................................................................................................................6
2.5
Standart saylar srasnn fayda ve zararlar.................................................................................................................7
2.5.1
Standart saylar srasnn faydalar .........................................................................................................................7
2.5.2
Standart saylar srasnn zararlar ..........................................................................................................................7
Sralar....................................................................................................................................................................................7
3.1
Aritmetik sra ..............................................................................................................................................................7
3.2
Geometrik sra.............................................................................................................................................................7
3.3
lk beli standart temel sra ve tarihi............................................................................................................................8
3.4
Standart sra eitleri ...................................................................................................................................................8
3.4.1
Temel sralar...........................................................................................................................................................9
3.4.1.1
Kademe srama arpan, lek .....................................................................................................................9
3.4.1.2
Saylarn sradaki yer says "Nr"....................................................................................................................9
3.4.1.3
Sradaki say adedi "z" .................................................................................................................................10
3.4.2
Kural d sra .......................................................................................................................................................10
3.4.3
Tretilen sralar ....................................................................................................................................................10
3.5
Standart saylarn deer snflar................................................................................................................................11
3.5.1
Teorik deer .........................................................................................................................................................11
3.5.2
Tam deer.............................................................................................................................................................11
3.5.3
Ana deer .............................................................................................................................................................11
3.5.4
Yuvarlatlm deer ..............................................................................................................................................11
3.5.5
Yakn deer ..........................................................................................................................................................11
3.6
Standart saylarla hesaplamalar .................................................................................................................................13
3.6.1
Standart saylarn sra numarasnn belirlenmesi ..................................................................................................13
3.6.2
Standart saylarla arpma .....................................................................................................................................13
3.6.3
Standart saylarla blme .......................................................................................................................................14
3.6.4
Standart saylarla potens ilemleri ........................................................................................................................14
3.7
Benzerlik lekleri ....................................................................................................................................................16
3.7.1
Alan lei ...........................................................................................................................................................16
3.7.1.1
Alan leine rnek ....................................................................................................................................17
3.7.2
Hacim lei.........................................................................................................................................................19
3.7.2.1
Hacim leine rnek .................................................................................................................................20
3.7.3
Mukavemet momenti lei .................................................................................................................................22
3.7.3.1
Mukavemet momenti leine rnek..........................................................................................................23
3.8
Model kanunu............................................................................................................................................................24
3.8.1
Motor modeli........................................................................................................................................................24
3.8.2
Model seimi ........................................................................................................................................................25
Standart say ve sralar iin rnekler..................................................................................................................................26
Kaynaklar............................................................................................................................................................................30
5.1
Literatr.....................................................................................................................................................................30
5.2
Standartlar .................................................................................................................................................................30
Konu ndeksi.......................................................................................................................................................................31

www.guven-kutay.ch

Standartlar ve Standartsaylar
1 Standartlar
1.1 Genel
Standartlarn tanm:
ve ilemlerin ayn olmas veya yaplmas iin zel kodlanm evraklardr.
Bu evraklar yle sralayabiliriz: rnein; TS, ISO, DIN-, letme.Standartlar, v.s.
Baz standart gruplarnn ksa sembolleri ve ierikleri
Trk Standartlar:
Sembol

Tanm

Trkiyede kullanlma sahas

TS

Trk Standartlar Enstits

nternasyonal ve Avrupa Standartlar:

Sembol

Tanm

ISO

International Standards Organization

nternasyonal Standart Organzasyonu

CISPR

Comit international spcial des perturbations radiolectriques

Medya telsiz yaynlarnn korunmas iin nternasyonal komite

IEC

International Electrotechnical Commission

nternasyonal Elektroteknik komisyonu

CENELEC

Comit Europen de Normalisation Electrotechnique

European Committee for Electrotechnical Standardization
Elektroteknik Standartlar iin Avrupa komitesi

Euro-Norm

Kmr ve elik iin Avrupa Standartlar Birlii

lkelerin eitli Standartlar:

Sembol

Tanm

AD

Arbeitsgemeinschaft Druckbehlter (Almanya)

Basnl kazanlar grubu neri ve Standartlar

AISI

American Iron and Steel Institute

Amerikan Demir ve elik Endstrisi

ANSI

American National Standards Institute

Amerikan Standart Enstits

ASME

American Society of Mechanical Engineers

Amerikan Makina Mhendisleri Odas

ASTM

American Society for Testing and Materials

Malzeme Kontrolu Dernei (Amerika)

AWS

American Welding Society

Kaynak ve konstruksiyonu Birlii (Amerikan)
www.guven-kutay.ch

Standartlar ve Standartsaylar

4
Sembol

Tanm

BEAMA

British Electrotechnical & Allied Manufacturers Association

Elektroteknik ara imalatclar birlii (ngliz)

BSI

British Standards Institute

ngiliz Standartlar Enstits

CEE

Consortium for Energy Efficiency

Elektrikli aletler internasyonal emniyet komisyonu

CSA

Canadian Standards Association

Kanada Standartlar Enstits

DAST

Deutscher Ausschuss fr Stahlbau

elik konstruksiyon iin neri komisyonu (Alman)

DIN

Deutsches Institut fr Normung

Alman Standartlar Enstits

ILO

International Labour Organization

nternasyonal alma Organizasyonu

KTA

Kerntechnischer Ausschuss des Deutschen Atomforums

LN

Normstelle Luftfahrt (D)

TRD

Technische Regeln fr Dampfkessel

TRG

Technische Regeln fr Druckgase

UIC

Internationalen Eisenbahnverband

UIT

Internationalen Fernmeldeverein

VDE

Verein Deutscher Elektrotechniker

VDEh

Verein Deutscher Eisenhttenleute

VDEW

Vereinigung Deutscher Elektrizittswerke

VDI

Verein Deutscher Ingenieure

VDMA

Verein Deutscher Maschinenbauanstalten

VGB (D)

Vereinigung der Grosskraftwerksbetreiber

VG-Norm

Bundesamt fr Wehrtechnik und Beschaffung (D)

www.guven-kutay.ch

Standartlar ve Standartsaylar

1.2 Standartlatrma
Standartlatrma devam eden bir ilemdir:
-

lem veya devin zm iin gerekli btn informasyonlar toplanr.

Sonular bulunur.
Evraklar
ilenir
datlr,
kontrol edilir,
daima son ekli verilir,
geri ekilir ve yenisiyle deitirilir.
1.3 Firma iin zel standartlarn yaplmas
Btn standartlar; TS, ISO veya DIN standartlarnda eitli zellikler veya varyantlar verilir. rnein:
Genel toleranslar; Hassas, orta, kaba ve ok kaba. Veya
Yzey hassasl gibi.
Firma iin zel standartlarn yaplmasnda btn varyantlar titizlikle ilenmeli, toparlanmal ve yalnz tam
anlalan ak bir neriye indirilmelidir.
1.4 Evrakn tanmlama karakteristii
Bir evrakn be nemli karakteristii vardr. Biz bu be karakteristii K+4N-lkesi olarak tanmlarz.

1. K KM ?

BELGEY HAZIRLAYANIN AIK ADI, SOYADI VE PARAFI.

EER VARSA BELGEY KONTROL VEYA TASTK EDENN
KML.

2. 1.N NE?

BELGENN BALII VE BELGENN AIK, KISA TARF.

3. 2.N NE ZAMAN? HAZIRLANDII, GEREKRSE YAYINLAMA VEYA

DEKLN YAPILDII TARH.

4. 3.N NE NEREDE? BELGENN HAZIRLANDII YER, FRMA, ENSTT.

5. 4.N NE NASIL?

BELGEYE AT BTN VERLER. rnein: lek, Veriler,

Toleranslar, llen deerler, v.s.

www.guven-kutay.ch

Standartlar ve Standartsaylar

2 Standart saylar
2.1 Genel
Teknik ve ekonomik fayda salamas iin seilen saylara Standar Saylar denir. Standart saylar
geometrik diziden bilinli seilmi saylardr. Standart saylar standartlarn ve standartlatrmann en
nemli ve tekrar tekrar kullanlan temel talarndan biridir. Teknik alanda ve makina brannda ok eitli
mallar retilmektedir. Bu mallarn retilmesi esnasnda en nemli art ve isteklerden biride, parann
fonsiyonundan sonra gelen, ekonomiklii ve rasyonelletirilmesidir. Bu ilemler iin yaplan seimler
bilinli ve tam planlanmaldr.
Seri ve bir ok byklkteki mallar grubunu ekonomik olarak retebilmek, ancak onu bata belirlenen
zel kademelerdeki tiplerle retmekle olur. Bu kademelerin saysal byklde Standar Saylar n
yardmyla belirlenir.
2.2 Teknik sahadaki istek ve artlar
2.2.1 Konstruksiyon ve gelitirme cephesinden
Gelitirme, hesaplama ve Konstruksiyon ileri minimuma indirilmelidir. letmede ve deneylerde elde
edilen tecrbeler btn retim paletindeki btn byklklere kolayca ve garantili uygulanabilmelidir.
2.2.2 malat cephesinden
Btn imal edilen mallarda elde olan ve kullanlan ileme alet ve takmlar, tezgaha balama edevat,
lme ve kontrol aletleri, v.s. rahatlkla kullanlmal ve her mal iin yeni yatrm yaplmamaldr. mal
ekli ve takmlar tekrar tekrar kullanlp ekonomik retime geilmelidir.
2.2.3 Anbar ve anbarlama cephesinden
En az eit says ile piyasann istei karlanmal ve bylece anbarlama ekonomik olmaldr.
2.2.4 Sat ve Satnalma cephesinden
Btn piyasa istek ve artlar problemsiz elde olan retim paleti ile karlanmal. Yani; Ucuz, iyi kaliteli
rn ksa teslim zamanyla piyasaya arz edebilmeliyiz.
Btn bu artlar eer rn paleti Standar Saylar la planlanrsa yerine getirilir.
2.3 rn yelpazesi
Ayn fonksiyonu yapan teknik bir nitenin (Makina, paralar grubu, tek para, ...) eitli byklkte
kademelere gre tiplere ayrlarak retilmesine rn yelpazesi denir.
Tipler piyasann istek ve artlarna gre belirlenir ve piyasa isteine gre tipler optimal olarak kademelere
yerletirilir.
2.4 Standart saylarn kullanm
Standart saylar, eer baka art ve istekler yoksa, genelde rn yelpazesini kurmak iin kullanlr.
Tecrbeler rn yelpazesi gereinin bir maln retimine balandktan sonra ortaya ktn gsterir.
retim yelpazesindeki tiplerin byklklerinin belirlenmesinde ve belirlenmelerinden sonra
konstruksiyonlarnda bir evirme faktr ne gerek vardr. Seilen proto tipin konstruksiyonunun ve
hesaplarnn yaplmasndan sonra retim yelpazesindeki tiplerin hesaplar yaplmadan
konstruksiyonunun, geometrik lleri bu faktrle belirlenir.
Bunun pratikteki rnekleride; Elektrik motorlar, Kavramalar, Redktrler, Basnl pompalar, v.s. olarak
grlmektedir.
Standart saylardan yaplm rn yelpazesindeki bir tipin geometrik byklkleri standart saylardan
seilmise, bu byklkler srama arpan ile arpldklarnda ortaya yine standart saylar kar. Buna
Model kanunu denir ve bununla retim yelpazesi yaplr. Bylece prototipten gayet abuk, kolay ve
bilinli olarak retim yelpazesi kurulur.
www.guven-kutay.ch

Standartlar ve Standartsaylar

Btn kademeli retimde standart saylarn kullanlmas byk faydalar salayacandan nemle nerilir.
Bylece btn tipler arasndaki her trl balant derhal grlr. Bu sistem yalnz makina retiminde
deil, dier btn dncelerde kullanlmaldr. rnein; Toleranslar, Devir saylar, Kuvvetler, v.s.
lerde verilen rneklerden dahada geni imkanlarn olduu grlecektir.
retim yelpazesindeki tiplerin belirlenmesinde sabit srama faktr kullanlmasnn ekonomik olmad
grlmtr. Teknik ve ekonomik adan retim yelpazesindeki tiplerin ou zaman eitli srama
faktr ile kurulmas faydaldr. Fakat buda seilen sabit bir srama faktr ve katlar ile yaplmaldr. Bu
seimde standart saylarn temel sralar (R5 den R40 a kadar) ile yaplmaldr. Piyasa istei ne kadar
oksa daha hassas temel sra seilmelidir.
2.5 Standart saylar srasnn fayda ve zararlar
2.5.1 Standart saylar srasnn faydalar

2.5.2

Konstruksiyon ilerinde byk kazan salanr,

Model kanunu kullanlr,
Takm ve ileme dzeninde kazan salanr,
malat ve iletme tecrbeleri btn tiplere uygulanr,
Seri imalatta btn tipler iin tek tip tecrbesi uygulanr,
Anbarlama gayet ekonomik olarak yaplr,
Yedek para problemsiz haledilir,
Yeni tip kolay ve minimum masrafla oluturulur.
Standart saylar srasnn zararlar
Byk llendirmeden tr malzeme ve imalat daha pahalya mal olur.

Sralar

Standart saylar srasnn belirlenmesi iin ilk nce sra tipinin seilmesi gerekir. Bilinen ve akla gelen
sralar iki tanedir:
Aritmetik sra
Geometrik sra
3.1

Aritmetik sra

Birinci dereceden aritmetik sra bir birini takip eden iki say arasndaki farkn d sabit kalmas demektir.
a n a n 1 = d sabit

F( 1 )

Aritmetik sradaki fark d ya sfrdan byk (d > 0) yani byyen, veya sfrdan kk (d < 0) yani
klen olabilir.
3.2

Geometrik sra

Geometrik sra bir birini takip eden iki saynn orannn q sabit kalmas demektir. Geometrik sra sabit
bir faktrle bir saynn retilmesinden doar. Bu faktre srama arpan , kademe srama arpan
veya lek ad verilir.

an
= q sabit
a n 1

F( 2 )

Geometrik sradaki oran fark q ya sfrdan byk (q > 0) yani byyen, veya sfrdan kk (q < 0)
yani klen olabilir.
www.guven-kutay.ch

Standartlar ve Standartsaylar

Bir sr teknik art ve istekler geometrik sra ile gsterildiklerinden standart saylar geometrik sra olarak
kurulmutur. Geometrik sralar standart saylar oluturmalarnn en bataki zellii komu saylarn bir
biri ile olan orannn ayn olmasdr.
3.3

lk beli standart temel sra ve tarihi

Standart saylar ve standart say sralarnn gemiine baknca Fransz ordusu albaylarndan Charles
Renard'a dayanrz. Renard 1877 senesinde Alman-Fransz harbinde topu gzetlemesinde kullanlan
balonlarn sepet ve yere balanma halatlarn teknik rizikoya girmeden en ekonomik olarak depolamak ve
hem retimi hemde yedek para sistemini rasyonelletirmek iin ilk standart temel sray geometrik sra
olarak belirlemitir. Renard geometrik sra ile retilen ve depolanan halatlarn ihtiyac duyulan btn
byklkleri ucuz ve istenilen btn fonksiyonlar ile karladn grmtr.
Bylece hi bir rizikoya girmeden halatlar gayet rahat depolayp seri, ucuz ve abuk retimi salamtr.
Dier taraftan ilerde yaplmas dnlen btn byklklerinde yapldn grmtr.
O be saydan oluan ve son saynn ilk saynn 10 kat olduu, desimal geometrik sray semitir. Bu
dnceyi a nn k says olduunu kabul eder ve eitlik denklemi olarak gstermek istersek, u
denklemi buluruz:
a q 5 = 10 a

F( 3 )

Burada " q " srama arpandr (iki komu saynn oran) ve u ekilde hesaplanr.
q = 5 10 = 1,5849 1,6

F( 4 )

Eer 1 den 10 kadar (1x10=10) saylar blmnb 5 kademeye ayrmak istersek u ekilde hesaplamalar
yapmamz gerekir. Burada 10 temel sraya girmez nk bu ilk saynn 10 katdr.
1,5849

" q " Srama arpan

1,5849

1,5849

1,0000

1,5849

1,00

1,60

1,5849

q
2

q
3

N Elemanlarn sistemde yer says

q
4

1,5849

1,5849

2,5119

3,9811

6,3096

2,50

4,00

6,30

1,5849

qN Sra saylarnn " q " ile yazlm

10,0000 Sra saylar

10,0

Sra (DIN e gre yuvarlatlm)

Bylece ilk beli standart temel sra bulunmu olur ve bu "R5" olarak adlandrlr. Burada "R" Renard'n
hatrna ve "r=5" de desimal alandaki basamak saysn gsterir. Bylece internasyonal bir standart
domu olur. Standart temel sralar genel olarak "Rr" olarak gsterilir. Sra kurulduktan sonra saylar 10
ile arplarak veya blnerek sonsuz sra yaplr. Bu istek ve geree gre yaplr.
3.4

Standart sra eitleri

Standart saylar internasyonal standartlarla belirlenmi ve eitli ekillerde yuvarlatlmlardr. Bu

standartlar; ISO3, ISO17, ISO497 ve DIN 323 Blatt 1+2 olarak verebiliriz. Bylece geni ve kesin bir
standartlatrma teknik ve ekonomik ynden salanmtr.
3 eit standart sra vardr:
1. Temel sralar
2. Kural d sralar
3. Tretilen sralar
www.guven-kutay.ch

Standartlar ve Standartsaylar
3.4.1

Temel sralar

Temel sralarn ilki olarak 5li temel sra alnr ve bu sra karakk 2 ile oaltlarak dier temel sra
bulunur.
Standartlara gre 4 standart temel sra bulunur:
q5 = 5 10 =1,5849 1,60

1. Temel sra R5 ; srama arpan "q" ile

2. Temel sra R10 ; srama arpan "q" ile

q10 = 2 5 10 = 10 10 =1,2589 1,25

3. Temel sra R20 ; srama arpan "q" ile

q 20 = 2 10 10 = 20 10 =1,1220 1,12

4. Temel sra R40 ; srama arpan "q" ile

q 40 = 2 20 10 = 40 10 =1,0593 1,06

Btn sralar, baka bir art koulmamsa "1" veya 10 ; 100 ; ... 0,1 ; 0,01 ; ... ile balar. Pratikte eitli
kuvvette yuvarlatlm deerler kullanlr.
Standart saylar genel olarak sl (potensli) saylar olarak gsterilir.

SS = q rNr
SS
qr
Nr
r

F( 5 )

Standart say
Kademe srama arpan (lek)
Saylarn sradaki yer says
Kk alma says veya SS-srasnn ismi

3.4.1.1 Kademe srama arpan, lek

Bir srada bir birini takip eden iki saynn birbirine oran srama arpan , kademe srama arpan
veya lek olarak adlandrlr ve u formlle gsterilir:
q=
q
an
an-1

an
a n 1

F( 6 )

Kademe srama arpan (lek)

an-1 i takip eden say
an den nce olan say

R10 srasnn kademe srama arpan u ekilde gsterilir:

q r = q10 = 10 10 = 1,2589
qr
q10

F( 7 )

r sras iin kademe srama arpan (lek)

10 temel sras iin kademe srama arpan

3.4.1.2 Saylarn sradaki yer says "Nr"

Saylarn sradaki yer says "Nr" tam sayl slerdir. "1" saysnn sradaki yer says "0" dr. Saylarn
sradaki yer says o saynn birden sonra kanc say olduunu gsterir ve kademe srama arpannn ss
olarak alnp sradaki say bulunur.

www.guven-kutay.ch

10

Standartlar ve Standartsaylar

3.4.1.3 Sradaki say adedi "z"

Bir sradaki toplam say adedi u ekilde bulunur:

z = N max + 1 veya z = r + 1
z
Nmax
r
rnein: R10 sras
3.4.2

F( 8 )

r srasndaki toplam say adedi

Srann ana say adedi
Srann tanm

z10 = Nmax + 1 = 10 + 1 = 11 veya

z10 = r + 1 = 10 +1 = 11

Kural d sra

Kural d sra R80 dir ve yalnz zel hal ve problemler iin kullanlr.
q 80 = 80 10 = 1,0292 1,03
3.4.3

F( 9 )

Tretilen sralar

Eer istekler ve artlar veya balang byklkleri hibir temel sraya uymuyorsa, temel sradan
karlan bir ka say ve yeni bulunan srama arpan ile oluturulan sraya "Tretilen sra" denir.
Tretilen srann "srama arpan q" ve "sra sembol R" aada gsterilmitir:
Srama arpan

q r / p = q Pr

F( 10 )

Rr / p

F( 11 )

Sra sembol

Tretilen sralar muhakkak 1 ile balamazlar. Seilen srann herhangibir saysyla balayabilir. Temel
sralardan veya kural d sradan bir sr tretilen sralar oluturulur. rnein; herhangi bir sra says
seilir ve hep ayn adet say bu seilen sradan kartlarak p-te srasndaki saylar alnarak yeni bir sra
tretilir.
Bu tretilen sra u ekilde gsterilir; R10/3(1,2...) bu standart temel sras R10 nun 1,2 saysndan
itibaren her nc say ile kurulan sradr.
Bu srann srama arpan q10/3 = q103 = 1,25893 = 1,9953 2
dir.
Bu srann srama arpan q10/3 ya sfrdan byk (q10/3 > 0) yani byyen, veya sfrdan kk (q10/3 < 0)
yani klen olabilir. rnein: R10/3 , q10/3 = 3 > 0, demekki srama arpan byyen,
R10/-3 , q10/-3 = -3 < 0, demekki srama arpan klendir.
Tablo 1, Tretilen sralar iin rnekler
R10
1
1,2
1,6

2,0

2,5

3,15

4,0

5,0

6,3

8,0

10,0

R10/3

2,0

4,0

8,0

R10/3(1,2...)

1,2

2,5

5,0

10,0

R10/3(1,6...)

1,6

3,15

6,3

R20

10

7,1

6,3

5,6

4,5

3,55

3,15

2,8

2,5

R20/-3(10,...)

10

7,1

3,55

2,5

Burada tablonun birinci ksmnda srama arpan byyen, ikinci ksmndada srama arpan klen
tretilen standart sra grlmektedir.
www.guven-kutay.ch

11

Standartlar ve Standartsaylar
3.5

Standart saylarn deer snflar

Standart saylarn deerleri doruluk derecelerine gre be snfa ayrlr (bak

Tablo 2):
1.
2.
3.
4.
5.

Teorik deer
Tam deer
Ana deer
Yuvarlatlm deer
Yakn deer

:
3.5.1 Teorik deer
Standart saylarn teorik deeri genel olarak s kuvvetleriyle, potensle gsterilir. rnein
n = 10pNr

n
Nr
p

F( 12 )

Standart saynn teorik deeri

Standart say srasna gre sra says, yani potensi, s kuvveti
Temel sraya gre alnacak saylar ara basamak says

Standart saylarn teorik deeri irrasyonel saylardr (sonu gelmeyen ondalk kesir). Fakat bu deer
pratikte hibir yerde kullanlmaz.
3.5.2

Tam deer

Standart saylarn tam deeri, standart saylarn teorik deerinin DIN 1333 e gre virglden sonra, yani
kesir ksmnn, drt haneye yuvarlatlmasdr.zel hallerde hesaplarda ve konstruksiyonda kullanlr.
3.5.3

Ana deer

Standart saylarn ana deeri, standart saylarn teorik deerinin DIN 1333 e gre virglden sonra, yani
kesir ksmnn, iki haneye yuvarlatlmasdr. Bu deerlerle pratikte bir ok ilem yaplr. Ana deerlerle
yaplan hesaplarla, tam deer ile yaplan hesaplar arasnda max. +%1,26 ve min -%1,01 sapma olur. Bu
sapma deeride pratikte kabul edilen toleranslar iindedir.
3.5.4

Yuvarlatlm deer

Standart saylarn yuvarlatlm deeri, standart saylarn ana deerinin pratikte kullanmak iin az veya
fazla yuvarlatlm deeridir. Yuvarlatma her kademedeki ana deer kesirleriyle yazlmasndan sonra
yaplr. rnein:
Temel sra
R10

3.5.5

Ana deer
3,15
31,5
315
3150

Az yuvarlatlm deer
R10' = 3,2
R10' = 32
R10' = 315
R10' = 3150

Fazla yuvarlatlm deer

R10'' = 3,00
R10'' = 32
R10'' = 315
R10'' = 3150

Yakn deer

Yakn deerler matematik, fizik, v.s. de bilinen ve hesaplarda standart saylarla yakn deer olarak
gsterilen deerlerdir. rnein: 3 2 1,25 ; 2 1,40
/8 0,4 ; 2. 6,30 ; /4 0,8 ; 2 , g 10,0 gibi.

4 1,60 ;

www.guven-kutay.ch

5 2,20 ; 2,5 mm/in ; 10 ;

12

Standartlar ve Standartsaylar

Tablo 2, Standart saylar tablosu

Temel Sralar
R10 R20 R40
1,00 1,00 1,00
1,06
1,12 1,12
1,18
1,25 1,25 1,25
1,32
1,40 1,40
1,50
1,60 1,60 1,60
1,70
1,80 1,80
1,90
2,00 2,00 2,00
2,12
2,24 2,24
2,36
2,50 2,50 2,50
2,65
2,80 2,80
3,00
3,15 3,15 3,15
3,35
3,55 3,55
3,75
4,00 4,00 4,00
4,25
4,50 4,50
4,75
5,00 5,00 5,00
5,30
5,60 5,60
6,00
6,30 6,30 6,30
6,70
7,10 7,10
7,50
8,00 8,00 8,00
8,50
9,00 9,00
9,50

1,0000
1,0593
1,1220
1,1885
1,2589
1,3335
1,4125
1,4962
1,5849
1,6788
1,7783
1,8836
1,9953
2,1135
2,2387
2,3714
2,5119
2,6607
2,8184
2,9854
3,1623
3,3497
3,5481
3,7584
3,9811
4,2170
4,4668
4,7315
5,0119
5,3088
5,6234
5,9566
6,3096
6,6834
7,0795
7,4989
7,9433
8,4140
8,9125
9,4406

-80
-79
-78
-77
-76
-75
-74
-73
-72
-71
-70
-69
-68
-67
-66
-65
-64
-63
-62
-61
-60
-59
-58
-57
-56
-55
-54
-53
-52
-51
-50
-49
-48
-47
-46
-45
-44
-43
-42
-41

-40
-39
-38
-37
-36
-35
-34
-33
-32
-31
-30
-29
-28
-27
-26
-25
-24
-23
-22
-21
-20
-19
-18
-17
-16
-15
-14
-13
-12
-11
-10
-9
-8
-7
-6
-5
-4
-3
-2
-1

0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39

10,00 10,00 10,00 10,00

10,0000

-40

40

R5
1,00

1,60

2,50

4,00

6,30

Sra numaras

Tam
deer

Yakn
deerler

40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79

Pratie gre yuvarlatlm deerler

R'5 R"5 R'10 R"10 R'20 R"20 R'40
1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00
1,05
1,10 1,10 1,10
1,20
1,25 1,20 1,25 1,20 1,25
1,30
1,40 1,40 1,40
1,50
1,60 1,50 1,60 1,50 1,60 1,60 1,60
1,70
1,80 1,80 1,80
1,90
2,00 2,00 2,00 2,00 2,00
2,10
2,20 2,20 2,20
2,40
2,50 2,50 2,50 2,50 2,50 2,50 2,50
2,60
2,80 2,80 2,80
3,00
3,20 3,00 3,20 3,00 3,20
3,40
3,60 3,50 3,60
3,80
4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00 4,00
4,20
4,50 4,50 4,50
4,80
5,00 5,00 5,00 5,00 5,00
5,30
5,60 5,50 5,60
6,00
6,30 6,00 6,30 6,00 6,30 6,00 6,30
6,70
7,10 7,00 7,10
7,50
8,00 8,00 8,00 8,00 8,00
8,50
9,00 9,00 9,00
9,50

80

10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00 10,00

2 , g

www.guven-kutay.ch

mm/inch

10

/80,4

2.

/4 0,8

Standartlar ve Standartsaylar
3.6

13

Standart saylarla hesaplamalar

Bu gnlerde hesaplar dorudan ya hesap makinalar veya elektronik beyinle hesaplama programlaryla
yaplyorsada, kabaca yaplan hesaplar kontrol etmekte 10 ve kat hata olup olmadn kontrol iin
faydal bir yoldur.
Bunun yannda hesaba etki eden faktrlerin deiikliklerinin sonuca nasl etki ettii derhal grnebilir.
En nemli neri k deerlerinin standart say olarak alnmas ve sonularnda standart say olarak
kmasnn salanmasdr.
Standart saylarla hesaplama demek sra numaralarnn potens olarak kabul edilip,
hesabn potens hesab gibi yaplmasdr.
3.6.1

Standart saylarn sra numarasnn belirlenmesi

Standart saylarn sra numaralarnn belirlenmesini u rneklerle anlatabiliriz:

R40 a gre 6,3 saysnn sra numaras,
Tablo 2 den, 32 dir.
analitik olarak

(40 10 )32 6,3

R40 a gre 2,36 saysnn sra numaras,

Tablo 2 den, 15 dir.
R40 a gre 23,6 saysnn sra numaras,
Tablo 2 den, 55 dir.
23,6 = 10 . 2,36 40 + 15 = 55
R40 a gre 236 saysnn sra numaras,
Tablo 2 den, 95 dir.
236 = 10 . 2,36 40 + 40 + 15 = 95
R40 a gre 0,236 saysnn sra numaras,
Tablo 2 den, -25 dir.
0,236 = 2,36/10 15 - 40 = - 25
3.6.2

Standart saylarla arpma

Standart saylarla arpmay u rneklerle anlatabiliriz:

2,36 x 1,32 = sonucu nedir?
Tablo 2, R40 dan, 2,36 saysnn sra numaras 15 dir.
1,32 saysnn sra numaras 5 dir.
Potens hesabnda olduu gibi, sra numaralarda potens olduundan, sra numaralar
toplanr:
15 + 5 = 20 potens hesab q15 q5 = q15+5 = q 20
Aranan saynn sra numaras 20 dir ve sonu 3,15 olarak
Tablo 2, R40 dan okunur.

Hesabn salamas yapldnda 2,36 . 1,32 = 3,1152 bulunur.

Hata %1,1 dir. Hata =

3,15 3,1152
= 0,0110476 buda kaba hesapta kabul edilen
3,15
toleranslar dahilindedir.

www.guven-kutay.ch

14
3.6.3

Standartlar ve Standartsaylar
Standart saylarla blme

Standart saylarla blmeyi u rneklerle anlatabiliriz:

3,55 / 1,4 =

sonucu nedir?
Tablo 2, R40 dan, 3,55 saysnn sra numaras 22 dir.
1,40 saysnn sra numaras 6 dr.
Potens hesabnda olduu gibi, sra numaralarda potens olduundan, sra numaralar
karlr:
22 6 = 16 potens hesab q 22 / q 6 = q 22 6 = q16

Aranan saynn sra numaras 16 dr ve sonu 2,5 olarak

Tablo 2, R40 dan okunur.

Hesap makinasyla sonu 3,55 / 1,4 = 2,5357147 bulunur.

Hata %1,4 dir. Hata =

2,536 2,5
= 0,0141955 buda kaba hesapta kabul edilen toleranslar
2,536

dahilindedir.
3.6.4

Standart saylarla potens ilemleri

Standart saylarla potens ilemleri u rneklerle anlatabiliriz:

4,56 =

sonucu nedir?
Tablo 2, R40 dan,

4,5 saysnn sra numaras 26 dr.

Potens sra numaras olarak 6 dr.
Potens hesabnda olduu gibi, sra numaralarda potens olduundan, sra numaralar
arplr: 26 6 = 156

Aranan saynn sra numaras 156 dr. Buda

Tablo 2, R40 iin 40 x 40 x 40 x 36 demektir. R40 da sra numaras 40 n says 10 ve sra
numaras 36 nn says 8 dir. Bylece;
10 x 10 x 10 x 8 = 8000 olarak sonu bulunur.

Hesap makinasyla sonu 4,56 = 8303,7654 bulunur.

Hata %3,6 dir. Hata =

8303 8000
= 0,03649 buda kaba hesapta kabul edilen toleranslar
8303

dahilindedir.

www.guven-kutay.ch

15

Standartlar ve Standartsaylar

Tablo 3, Benzerlik leinin uzunluk leiyle oran

lek
oran
qL-2
qL-1

qL0

qL1
qL2

qL3

Tanm

A ivmesi
Devir says

*)1

Asal hz

*)1

vme

Hz

Basn

Gerilme

*)2

Orant forml

kademe srama arpan

q = 1 / 0 = qL-2
qn = n1 / n0 = qL-1

qr/-2p

q = 1 / 0 = qL-1
qa = a1 / a0 = qL-1

qr/-p

qv = v1 / v0 = qL0
qp = p1 / p0 = qL0
q = 1 / 0 = qL0
q = 1 / 0 = qL0
qL = L1 / L0 = qL
qt = t1 / t0 = qL

zgl arlk

Uzunluk
Zaman

L
T

Alan

Kuvvet

Hacim

Arlk

qP = P1 / P0 = qL2
qV = V1 / V0 = qL3
qG = G1 / G0 = qL3

Ktle

qm = m1 / m0 = qL3

Eilme momenti

Mb

Torsiyon momenti

Mt

Kar koyma mukavemeti

Wb,t

qMb = Mb1/Mb0 = qL3

qMt = Mt1 / Mt0 = qL3
qW = W1 / W0 = qL3

qA = A1 / A0 = qL2
qF = F1 / F0 = qL2

qr/p

qr/2p

qr/3p

qC = C1 / C0 = qL3

Atalet momenti

I, It

qW = W1 / W0 = qL3
qI = I1 / I0 = qL4

qr/4p

qJ = J1 / J0 = qL5

qr/5p

Yay rijitlii
qL4
qL5

Sembol

*)3

Ktle atalet moment

qL uzunluk kademe srama arpann (leini) ve 0 indeksi referans deerini gsterir.

*)1

Eilme ve torsiyon kritik devir says vede asal hzlar nkr, kr

*)2

elastikiyet snr iindeki kuvvetlerden doan; uzama , yzey basnc p, gerilimler ve .

*)3

Yer ekimi kuvvetinden doan; yay rijitlii C, elastik ekil deitirmeler dL, uzama , yzey
basnc p, gerilimler ve .

Dikkat edin: Eer konstrksiyon byklnn etkisi malzemenin deerlerinde ihmal edilecek kadar
azsa, emniyet faktrnn sabit kald kabul edilir.

www.guven-kutay.ch

16
3.7

Standartlar ve Standartsaylar
Benzerlik lekleri

eitli geometrik, mekanik, fiziksel, v.s. deerlerin srama arpanlar birbiri ile orantl olur bu oranty
veya dier deyimiyle benzerlii uzunluk lei ile gsterebiliriz. Bak Tablo 3. Bu tablodaki deerlerin
nasl bulunduunu aada birka rnekle anlatalm.
3.7.1

Alan lei

Alan lei veya alan srama faktr geometrik sra kanununa gre matematiksel olarak u formlle
gsterilir.
qA =

Burada

A1
A0

F( 13 )

qA
A1

1
2
m

Alan lei, Alan srama faktr

Sradaki herhangi bir alan

A0

Sradaki herhangi bir alandan nce gelen alan

A1 = b1 . h1
A0 = b0 . h0
A1 b1 h1
=
A 0 b0 h 0

Forml F( 13 ) de deerleri yerletirirsek:

qA =

Dier taraftan uzunluk lei, uzunluk srama

faktrne gre:

b
h
qL = 1 = 1
b0 h 0
b1 = q L b0
h1 = q L h 0

Bu deerleri F( 14 ) de yerletirirsek:

qA =

A1 b1 h1 q L b0 q L h 0
=
=
A 0 b0 h 0
b0 h 0

u forml bulunur (bak Tablo 3):

q A = q 2L
qA
qL

1
1

Alan lei, Alan srama faktr

Uzunluk lei, Uzunluk srama faktr

Burada unuda genel olarak gsterebiliriz:

1. Eer uzunluk lei Rr/p = R10/1 ise, alan lei u byklktedir,

( )

2
2
R r / p = R10 / 2 = q10
= 10 10 1,252 1,6

2. Eer uzunluk lei Rr/p = R10/2 ise, alan lei u byklktedir,

( )

4
4
R r / p = R10 / 22 = R10 / 4 = q10
= 10 10 1,254 2,5

www.guven-kutay.ch

F( 14 )

F( 15 )

17

Standartlar ve Standartsaylar
3.7.1.1 Alan leine rnek

Dnyada standart kat olarak kullanlan byklkler (A0 dan A6 ya kadar) nasl bulunup kabul
edilmitir?
Burada standart saylarn ve benzerlik kanunlarnn kullanlmasnn tgeknik ve ekonomik ynden ok
avantajl olduunu sylemitik. Burada bu artlarn nasl doru olduu grlecektir.
En ok kullanlan standart kat bykl A4 dr. Bu btn yazma, bror ve buna benzer her yerde
kullanlan byklktr ve ls 29,7 x 21,0 mm dir. Enteresan bir boyut. lk akla gelen ngilizleri in
lsnden mi alnmtr bu deerler. Hayr. Bu gayet doru ve ekonomik dncenin vermi olduu bir
sonutur. yle dnlmtr:
Standart bir makinada standart bir byklkte kat retip depolayalm ve kim hangi byklkte kat
isterse depodan, en ekonomik ve abuk olarak teslim edelim. Kadn eni ve boyunun yannda kalnlda
en nemli bir zelliidir. Bunun iin kalnlk zelliini gr/m2 olarak belirleyebiliriz. Buradanda en ok
kullanlan A4 kalnl 80 gr/m2 domutur. imdi geriye 1 m2 kalyor. Bunuda ekil 1 de grld gibi
u mantkla dnlmtr; A0 boyutunu 1 m2 olarak alalm ve dier byklkleri bu boyutun yar
bykl ile kazanalm. Yani A0/2 = A1 ; A1/2 = A2 ; A2/2 = A3 ; .... Bylece A0 kesilebilecek ende
(firesiyle beraber) kad rulo olarak imal edip, mterinin istediine gre kesip sevk ederiz. Problem
teorik olarak zlmtr. Bir kat retim makinas ve btn kat isteini karlayacak imalat. Daha
iyisi can sal.

A0
h1

b1

h0

h1

b0

A1
b1

ekil 1, Standart kat lleri

Dndklerimizi ekil 1 de izelim ve bilinen artlarla izimden ortaya kan bilgileri yazalm:
Alan

AA0 = 1 m2 = 106 mm2

Ekonomik artlarda alanlar oran:

AA0 / AA1 = qA = 2

Uzunluk oranlar:

h0 = b1

und die Flchen

Bylece:

AA0 = b0.h0 buradan b0 = qL.b1 ; h0 = qL.h1

AA1 = b1.h1 buradan qL = b0/b1 ; qL = h0/h1
2
qA = AA0 / AA1 = 2 = b0.h0/(b1.h1) = (qL.b1.qL.h1)/(b1.h1)= qL

Bulunur buda

qA = qL

ve

h1 = b0/2

qL = 2
www.guven-kutay.ch

18

Standartlar ve Standartsaylar

Kenarlar oran:

qL = b0/b1 formlne h0 = b1 yerletirilirse;

q L = b0 / h 0 = 2
b0 = h 0 2

bulunur.

Boyutlarn hesaplanmas:
formlne b0 = h 0 2

AA0 = b0.h0

A A 0 = h 0 2 h 0 buradanda h 0 =

h0 =

AA0 = b0.h0

10 6
4

= 840,8964...

yerletirilirse;
AA0
4

bulunur.

bylece h0 bulunur.

h0 = 841 mm

A A0
10 6
=
= 1189,20711...
h0
840,8964..

formlnden b 0 =

b0 = 1189 mm

Btn retim yelpazesini gsterirsek:

Bezeichnung
A1/AA0

Tanm

Alan
A m2

qA

Ykseklik
h mm

Genilik
b mm

qL *)1

A0

1/2

841(840,8964...)

1'189

0,7071

1/2

A1

0,5

1/2

594(594,6768...)

841

0,7071

1/4

A2

0,25

1/2

420(420,5

594

0,7071

1/8

A3

0,125

1/2

297(297,3384...)

420

0,7071

1/16

A4

0,0625

1/2

210(210,25

297

0,7071

1/32

A5

0,03125

1/2

148(148,6692...)

210

0,7071

1/64

A6

0,015625

1/2

105(105,125

148

0,7071

*)1 tam doru olarak 1/qL yazlmalyd.

Hesap rnekleri;

100 adet 80 g lk A4-Fotokopi kad ne kadar ardr?

2

80 g/m2 lk Fotokopi kad, demek A0 = 1 m = 80 g

A4 = A0/16 = 80 / 16 = 5 g
100 Stk A4 100.5 = 500 g veya 0,5 kg

www.guven-kutay.ch

19

Standartlar ve Standartsaylar
3.7.2

Hacim lei

Hacim lei veya hacim srama faktr geometrik sra kanununa gre matematiksel olarak u formlle
gsterilir.
V
qV = 1
V0

F( 16 )

qV
V1

1
2
m

Hacim lei veya hacim srama faktr

Sradaki herhangi bir hacim

V0

Sradaki herhangi bir hacimden nce gelen hacim

Burada hacim olarak silindir seilecek olursa:

n-ninci hacim
V1 = . D12 . h1 / 4
(n-1)-inci hacim
V0 = . D02 . h0 / 4
V1 D12 h1 / 4 D12 h1
qV =
=
=
V0 D02 h 0 / 4 D02 h 0

Forml F( 16 ) da deerleri yerletirirsek:

Dier taraftan uzunluk lei, uzunluk srama

faktrne gre:

D1 h1
=
D0 h 0
D1 = q L D0
h1 = q L h 0

qL =

V D2 h q2 D2 q h
qV = 1 = 1 1 = L 0 L 0
V0 D02 h0
D02 h0

Bu deerleri F( 17 ) de yerletirirsek:
u forml bulunur (bak Tablo 3):

q V = q3L veya q V = q L
3p

qV
qL
p

1
1
1

F( 18 )

Hacim lei veya hacim srama faktr

Uzunluk lei, Uzunluk srama faktr
Tretilen srada temel sradaki basamak mesafesi

Burada unuda genel olarak gsterebiliriz:

1. Eer uzunluk lei Rr/p = R10/1 ise, hacim lei u byklktedir,

( )

3
3
R r / p = R10 / 3 = q10
= 10 10 1,253 2,0

2. Eer uzunluk lei Rr/p = R10/2 ise, hacim lei u byklktedir,

( )

6
6
R r / 3pL = R10 / 32 = q10
= 10 10 1,266 4,0

www.guven-kutay.ch

F( 17 )

20

Standartlar ve Standartsaylar

3.7.2.1 Hacim leine rnek

Boya reten fabrikada boyalarn konulmas iin sat yelpazesine an k 1 litre olmak zere 4 silindir
kutu imal edilmek isteniyor. Teneke kutu imalat iin iki ayr varyantn hesaplanmas istenmektedir.
Kutularn hacmi bir nceki kutu hacminin iki kat olmaldr. Kutular llerini aada verilmi olan
varyantlara gre tablo halinde belirleyiniz.
VAR. 1

Kutular ekonomik ynden en ucuz varyant olmaldr. Buda en hafif veya en az d alan olan
kutu demektir.

VAR. 2

Depolama veya palete yerletirmede ykseklik "h" ile taban ap "d" nin oran temel standart
say srasnn srama faktr kadar olmaldr.

zm: VAR. 1
Ekonomik retim iin d yzeyin en kk alann
semek gerekir.

D yzey alan: A = 2..r2 + 2..r.h

(I)

Burada alan yarap ve yksekliin fonksiyonudur.

A = f(r,h)
Silindirin hacim formlnden:
V = .r2.h
h = V / (.r2)

( II )

Ykseklk "h" y (forml II) forml I e yerletirirsek:

A = 2. .r2 + 2. .r.V / (.r2) = 2. .r2 + 2.V/r

Alann min ve max deerini bulmak iin bu denklemin

yarap "r" ye gre trevini alp sfra eitlemek
gerekir.

ekil 2, Silindir kutu

A'= 2.(2. .r - V/r2)

Burada (2. .r - V/r2) = 0

olursa A = Amin olur.

2. .r - V/r2 = 0 / . r2
2. .r3 - V = 0
r3 = V/(2. )
r=3

V
2

ap d:

d = 23

ap d forml II ye yerletirilirse:

h=

buradan ap

V
2

d = 2.r olduundan:

olarak bulunur.

V
2

V
3

www.guven-kutay.ch

21

Standartlar ve Standartsaylar
h = 23

Bylece min alan iin gereken ykseklik deeri bulunur:

V
2

Buradanda minimum alan iin d = h olmas gerektii bulunur.

devdeki art V0 = 1 dm3 = 106 mm3 ve yeni bulunan art d = h silindir hacim formlne konulursa;
V = d 2 h / 4 = d3 / 4

buradanda d = 3

Eer = 3,2 alnrsa:

=3

4V
bulunur.

4 V 3 4 10 6
=
= 108,385214

Bylece:

d = 110 mm

ve

devdeki arttan:

qV = 2 ; qV = qL3 buradan

bulunur.
hesaplanr.

h = 110 mm

qL 1,25

bulunur.

Silindirin ykseklii ve taban ap tretilmi sras R'40/4(110...) ve hacim iin R'10/3 olarak bulunur
Tanm
Silindir hacmi
Taban ap
Ykseklik

Birim Sembol
V=
dm3
mm
d=
mm
h=

G1
1
110
110

G2
2
140
140

G3
4
180
180

G4
8
220
220

lek
qV = 2
qL = 1,25
qL = 1,25

Sra tipi
R'10/3
R'40/4(110...)
R'40/4(110...)

G1 Hesaplanan prototip
Tip G4 n hesap makinasyla kontrol:
VG4 = .dG42.hG4 /4 = .dG43/4 = .2,23/4 = 8,3629..

VG4 = 8,36 dm3

zm VAR. 2

Var 2 nin zel art:

h / d = qL = 1,25

h = 1,25 d

Bu art silindirin hacim formlne yerletirilirse:

V = d 2 h / 4 = 1,25 d3 / 4

buradan da

d=3

4V
1,25

Eer = 3,2 alnrsa:

d = 100

Eer = 3,14159... alnrsa:

d = 100,615... hesaplanr.

Bylece taban ap

d = 100 mm kabul edilir.

bulunur.

hesaplanr.

Taban ap d bilindiinde ykseklik h hesaplanr:

h = 1,25 . d = 1,25 . 100 = 125
h = 125 mm
Tanm
Silindir hacmi
Taban ap
Ykseklik

Birim Sembol
V=
dm3
mm
d=
mm
h=

G1
1
100
125

G2
2
125
160

G3
4
160
200

G4
8
200
250

lek
qV = 2
qL = 1,25
qL = 1,25

Sra tipi
R'10/3
R'10(100...)
R'10(125...)

G1 Hesaplanan prototip
Tip G3 n hesap makinasyla kontrol:
V2 = .d22.h2 /4 = .1,62.2/4 = 4,02123...
www.guven-kutay.ch

VG3 = 4,0 dm3

22
3.7.3

Standartlar ve Standartsaylar
Mukavemet momenti lei

Mukavemet momenti leini veya mukavemet srama faktrn geometrik sra kanununa gre
matematiksel olarak u formlle gsteririz. Buna ayn zamanda "Kar koyma momenti" de denir.
qW =

Wb1
Wb0

F( 19 )

qW
Wb1

1
3
m

Mukavemet momenti leini veya mukavemet momenti srama faktr

Sradaki herhangi bir mukavemet momenti

Wb0

Sradaki herhangi bir mukavemet momentinden nce gelen

mukavemet momenti

Eer ekil olarak drt ke bir kesit seecek olursak, u ilemleri yapabiliriz:
Mukavemet momenti
n' ninci byklk iin mukavemet momenti
(n-1)' inci byklk iin mukavemet momenti

Wb = b . h2 / 6
Wb1 = b1 . h12 / 6
Wb0 = b0 . h02 / 6
Wb1 b1 h12 / 6 b1 h12
qW =
=
=
Wb0 b0 h 02 / 6 b0 h 02

Forml F( 19 ) da deerleri yerletirirsek:

Dier taraftan uzunluk lei, uzunluk srama

faktrne gre:

b
h
qL = 1 = 1
b0 h 0
b1 = q L b0
h1 = q L h 0

Bu deerleri F( 20 ) de yerletirirsek:

qW =

F( 20 )

Wb1 h12 b1 q 2L h 02 q L b0
=
=
Wb0 h 02 b0
h 02 b0

u forml bulunur (bak Tablo 3):

q W = q3L oder q W = q L
3p

qW
qL
p

1
1
1

F( 21 )

Mukavemet momenti leini veya mukavemet momenti srama faktr

Uzunluk lei, Uzunluk srama faktr
Tretilen srada temel sradaki basamak mesafesi

Burada unuda genel olarak gsterebiliriz:

1. Eer uzunluk lei Rr/p = R10/1 ise, mukavemet momenti lei u byklktedir,

( )3

3
R r / p = R10 / 3 = q10
= 10 10 1,253 2,0
2. Eer uzunluk lei Rr/p = R10/2 ise, mukavemet momenti lei u byklktedir,

( )

6
6
R r / p = R10 / 32 = q10
= 10 10 1,256 4,0

www.guven-kutay.ch

23

Standartlar ve Standartsaylar
3.7.3.1 Mukavemet momenti leine rnek

Gelen siparileri abuk ve ucuz retip teslim edebilmek iin drt ke malzemelerden, en kk boyunun
mukavemet momenti 670 mm3 olmak zere, 6 boy kiri depolamak isteniyor. Bu kirilerin mukavemet
momentlerinin orannn 2 olmas yaplan incelemeler sonucu kabul edilmitir. Piyasa aratrmalarda
yksekliin "h" , genilie "b" orannn 2 olmas bulunmutur.
Mukavemet momentini "Wb" mm3 , ykseklii "h" mm ve geniliide "b" mm olarak kiri llerini
tablo halinde belirleyiniz.
zm:

Drt ke malzemenin mukavemet momenti.

Wbx =

Wbx mm3
b
mm
h
mm

b h2
6

F( 22 )

Eilme mukavemet momenti

genilik
ykseklik

Wbx0 = 670 mm3

qW = 2
h/b = 2

Bilinen deerler ve artlar:

qW = qL3

Tablo 3 den

Buradan q L = 3 q W = 3 2 1,25 ve
qL = 1,25
bulunur.

Forml F( 22 ) de deerleri yerletirirsek:

b0 h 02 h 0 h 02 h 30
=

=
Wbx 0 =
6

h 0 = 3 12 Wbx 0

ekil 3, Drt ke kiri

12

h0 = 20 mm

h 0 = 3 12 670 = 20,0332...

h
20
b0 = 0 =
= 10
2
2

b0 = 10 mm

Sonularn tablo olarak gsterilmesi:

Tanm
Muk. Mom.
Genilik
Ykseklik

Birim
mm3 Wb =
mm
b=
mm
h=

G0
670
10
20

G1
1'320
12,5
25

G2
2'650
16
31,5

G3
5'300
20
40

G4
G5 lek
10'600 21'200 qW = 2
25
31,5 qb = 1,25
qh = 1,25
50
63

Sra tipi
R'40/12(670..
R'40/4(10...)
R'40/4(20...)

G1 Hesaplanan prototip
Tip G3 n hesap makinasyla kontrol:
b h2
20 402
WbG 3 = G 3 G 3 =
= 5'333,33....
6
6

www.guven-kutay.ch

WbG3 = 5'333 mm3

24
3.8

Standartlar ve Standartsaylar
Model kanunu

Standart saylarla yaplan sralara gre imal edilen makina veya paralarda proto tipten kazanlan
tecrbelerin dier retimi kapsayan yelpazeye uygulanacan biliyoruz. Bu bilgiyi model imalatada
uygulayabiliriz. Bunu aadaki rnekle anlatmaya alalm.
3.8.1

Motor modeli

lk defa gc 75 kW ve devir says n = 300 d/dak olan motor siparii alnan firmaya yeni mh. olarak
almaya giriyorsunuz ve size bu devi veriyorlar. Firmann, firmada alanlarn ve sizin bu ekilde
alacak motor hakknda hibir tecrbeniz yok. Fakat bir avantajnz var teklif verilirken tecrbe
eksiklii bilindiinden deney yapp tecrbe kazanlmas n grlp bunun iin bir bte ayarlanm.
Sizin imdi greviniz bu motor iin bir modell yapp deneyler yapmak. Bu motorun modeli hangi
llerde ve deerlerde olmal?
zm:

lk evvela model ile makina arasndaki lei seelim: 1/10 yan, model makinann onda biri bzklkte
olacak. Bu dier deyimle uzunluk leidir; qL = 1/10 .
Burada model iin indeks "0" , makina iinde indeks "1" i kabul edelim. Bu kabulden sonra uzunluk
L
L
1
qL = 0 =
veya q L = 1 = 10
L0
L1 10

lei;

F( 23 )

Olarak belirlenir.
qn = n0 / n1 = qL-1
qP = P0 / P1 = qL2

Tablo 3 den, Devir says

Motor gc
devden bilinenler:
P
qP = 1
P0

P
q 2L = 1
P0

n1 = 300 d/dak
P1 = 75 kW

P
P0 = 1
q 2L
Burada qL = 10 dur. nk burada P1/P0 alnmtr. Deerler yerletirilirse:

P
75kW
P0 = 1 =
= 0,75 kW
q 2L
102

P0 = 0,75 kW

n
n
qn = 1

q L1 = 1
n 0 = n1 q L
n0
n0
Burada qL = 10 dur. nk burada n1/n0 alnmtr. Deerler yerletirilirse:
n 0 = n1 q L = 300 10 = 3000 d/dak

n0 = 3000 d/dak

Demekki deney iin yapacamz motorun gc P=0,75 kW ve devir saysda n = 3000 d/dak olmaldr.
www.guven-kutay.ch

25

Standartlar ve Standartsaylar
3.8.2

Model seimi

Yukardaki rnekte model olarak yaptnz motor elinizde ve bundan edindiiniz tecrbelerlede az ok
tecrbe sahibi bir konstrktrsnz. Bir firmadan yaptnz bu ie benzer bir teklif isteme mektubu
alyorsunuz. stenilen iki i var;
1. iin
P1 = 12 kW ; n1 = 750 min-1
2. iin
P2 = 48 kW ; n2 = 600 min-1
Motor g ve devir saylar istenmektedir. Kararnz nedir? Elinizdeki gc P=0,75 kW ve devir saysda
n = 3000 d/dak olan modelden edindiiniz tecrbeleri bu ilerdede kullanabilir misiniz?
1. :

zm iin ilk nce gleri ele alalm ve g ve uzunluk leklerini bulalm. Burada model iin indeks
"0" , makina iinde indeks "1" i kabul edelim.
P
q P = 1 = q 2L
P0
Bilinen deerler
P1 = 12 kW
12kW
q P = q 2L =
= 16
0,75kW

F( 24 )

; P0 = 0,75 kW dir. Bu deerleri F( 24 ) de yerletirelim:

qP = 16

Uzunluk lei q L = q P = 16 = 4

bulunur.

qL = 4 bulunur.

Uzunluk lei bulunduktan sonra devir saysnn modele uzgun olup olmad kontrol edilir.
n
1
qn = 1 =
buradan n 0 x = n1 q L = 750 4 = 3000 d/dak
n 0 ql
Sonu :

Eer retilecek motor ile modelin lei 4/1 olursa bu modelden kazanlan tecrbelerle yeni
motor retilir. Demekki; qL = L1 / L0 = 4 olmaldr.

2. :

zm iin ilk nce gleri ele alalm ve g ve uzunluk leklerini bulalm. Burada model iin indeks
"0" , makina iinde indeks "1" i kabul edelim.
P
q P = 1 = q 2L
P0
Bilinen deerler
P1 = 48 kW
48kW
q P = q 2L =
= 64
0,75kW

F( 25 )

; P0 = 0,75 kW dir. Bu deerleri F( 25 ) de yerletirelim:

qP = 64

Uzunluk lei q L = q P = 64 = 8

bulunur.

qL = 8 bulunur.

Uzunluk lei bulunduktan sonra devir saysnn modele uzgun olup olmad kontrol edilir.
n
1
qn = 1 =
buradan n 0 x = n1 q L = 400 8 = 3200 d/dak
n 0 ql
Sonu :

2. i deki motor iin eldeki model kullanlamaz. Bu i iin yeni bir modele gerek vardr.
www.guven-kutay.ch

26
4

Standartlar ve Standartsaylar
Standart say ve sralar iin rnekler

rnek 1

Aada verilen sralar belirleyiniz ve lekleri "qr" lerini bulunuz.

1.1. Verilen:
zm:
1.2. Verilen:
zm:

1,6 ; 2,5 ; 4,0 ; 6,3 ; 10 ; 16 ; 25 ; ...

R'r==> R'5(1,6...) ; qr = q5 = 1,6
80 ; 63 ; 50 ; 40 ; 32 ; ...
R'r/p ==> R'10/-1(80...) ; qr/p = q10/-1 1,25-1 1/1,25 veya
R'20/-2(80...) ; qr/p = q20/-2 1,12-2 1,25-1 veya
R'40/-4(80...) ; qr/p = q40/-4 1,06-4 1,25-1

1.3. Verilen:
zm:

0,25 ; 0,40 ; 0,63 ; 1,0 ;

R'r==> R'5(0,25...) ; qr = q5
R'10/2(0,25...) ; qr/p = q10/2
R'20/4(0,25...) ; qr/p = q20/4

1,6 ; 2,5 ; 4,0

1,6 veya
1,252 1,6 veya

; ...

1,124 1,6 veya

R'40/8(0,25...) ; qr/p = q40/8 1,068 1,6

rnek 2

Verilen: 0,45 ; 0,5 ; ............... ; 1,1 ; 1,25

zm:
0,45
0,5
0,56
0,63
0,71
0,8
0,9
R'20(0,45...) ; qr = q20 1,12
( R'40/2(0,45...))

1,0

1,1

1,25

rnek 3

Aada verilen byklklere gre; ait olduklar sray " R'r " ve srama faktrn bulunuz.
Verilen: Kp Hacim
V = 2 ; 4 ; 8 ; 16 dm3
olarak
Kenar uzunluu a =
;
;
;
dm
olarak.
zm: q L = 3 q V
buradan
q L = 3 2 1,25
qL = qa = 1,25
V = a3
Tanm
Hacim
kENAR

Birim
dm3
dm

a = 3 V0 = 3 2 1,25 dm
V=
a=

G0
2
1,25

G1
4
1,6

G2
8
2,0

a0 = 1,25 dm

G3
16
2,5

lek
Sra tipi
qv = 2
R'r=R'10/3(2,0..
qa = 1,25 R'10(1,25...)

rnek 4

DIN 174 e gre lama halinde kiriler kalnlklar h = 4 mm den 25 mm ye kadar depolanmak isteniyor.
Byklkleri belirleyiniz.
zm:

Kalnlk sras h
Tablo 2 okunan

R'10(4,0...) ; q10 =1,25

h = 4 ; 5 ; 6,3 ; 8 ; 10 ; 12,5 ; 16 ; 20 ; 25 mm
www.guven-kutay.ch

27

Standartlar ve Standartsaylar
rnek 5

DIN 250 ye gre model yontma kalemlerinin yar ap R = 0,4 mm den 16 mm ye kadar R"5 srasna
gre takmhaneye konulacaktr. Takmlarn yar aplarn belirleyiniz.
Yarap sras:
Tablo 2$ okunan:

R''5(0,4...)
;
q5 = 1,6
R''5 = 0,4 ; 0,6 ; 1 ; 1,5 ; 2,5 ; 4 ; 6 ; 10 ; 16 mm

rnek 6

Gc P = 25 kW ve devir says n = 710 d/dak olan tahrik grubunun gelitirilmesi isteniyor. Deney
yapmak iin tahrik grubunun ayn malzemeden 1/5 lekli (qL = 5) modeli yaplmak isteniyor.
Modelin gc ve devir says ne kadardr?
zm:

Burada model iin indeks "0" , makina iinde indeks "1" i kabul edelim. Bu kabulden sonra uzunluk
L
L
1
q L = 0 = veya q L = 1 = 5
L0
L1 5

lei;

F( 26 )

olarak belirlenir.
qn = n0 / n1 = qL-1
qP = P0 / P1 = qL2

Tablo 3 den, Devir says

Motor gc
devden bilinenler:

n1 = 710 d/dak
P1 = 25 kW

P
P0 = 1
q 2L
Burada qL = 5 dir. nk burada P1/P0 alnmtr. Deerler yerletirilirse:
P
qP = 1
P0

P
q 2L = 1
P0

P
25kW
P0 = 1 =
= 1,0 kW
2
qL
52
n
qn = 1
n0

1 n1
qL
=
n0

P0 = 1,0 kW

n 0 = n1 q L

n 0 = n1 q L = 710 5 = 3550 d/dak

n0 = 3550 d/dak

Demekki deney iin yapacamz motorun gc P = 1,0 kW ve devir saysda n = 3550 d/dak olmaldr.
rnek 7

boy dondurma klah (koni) retilmek isteniyor. En knn hacmi 0,02 litre ve dierlerinin hacmi
hep iki kat ise, klah yksekliinin taban apna olan oran sra srama faktrnn iki kat kadarsa,
retim sras qr/4p tretilmi sra ise, klahlarn boyutlar ne kadardr?
Boyutlar tanmlandktan sonra 3. klahn hacmi kontrol edilecektir.
zm

devin artlar:

qV = 2
h/d =2.qL = 1,25

q L = q V = 2 1,25
h = 1,25 d
www.guven-kutay.ch

28

Standartlar ve Standartsaylar

Bilinenlerle ilk tablomuzu yapalm.

Tanmlama
Birim Sembol
Klah hacmi
V=
dm3

G1
0,02

G2
0,04

G3
0,08

lek
qL = 1,25

Sra tipi
R'r=R'10/3(0,02...)

V = d 2 h / 12

Koninin hacmi

F( 27 )

Koninin hacmi forml F( 27 ) de deerleri

yerletirirsek:

V = 1,25 d3 / 12
d=3

buradan da

12 V
1,25

bulunur.

Tanmlama
Klah hacmi
Taban ap
Ykseklik

Birim Sembol
V=
dm3
mm
d=
mm
h=

G1
0,02
40
50

Eer = 3,2 alnrsa:

12 V0 3
d0 = 3
= 3 V0 = 3 3 0,02 0,3914..
4
d0 = 40 mm
h 0 = 1,25 d 0 = 1,25 40 50
h0 = 50 mm

ekil 4, Koni klah

G2
0,04
50
63

G3
0,08
63
80

lek
qV = 2
qL = 1,25
qL = 1,25

Sra tipi
R'r=R'10/3(0,02...)
R'10(40...)
R'10(50...)

G1 Hesaplanan prototip
Tip G3 n hesap makinasyla kontrol:
VG3 = dG32 hG3 / 12 = 3,2 0,632 0,8 / 12 = 0,08312...

VG3 = 0,0833 dm3

rnek 8

eitli byklklerde kasnakl fren retimi dnlmektedir. Kasnak ap olarak D = 50 mm den 400 mm
kadar Standart say sras R'10 dnlmektedir. stek olarakta srann ilk byklnde apn momente
oran D/Tf = 50 mm/Nm kabul edilmitir. retim paletinin l ve zellikleriyle tablo halinde gsteriniz.
zm

devdeki arttan
D0 / Tf 0 = 50mm / Nm buradan Tb0 = 50 / D0 bulunur. Dier taraftan D0 = 50 mm
Tf0 = 1 Nm
Hesaplanrsa
Tf0 = 50 / 50 = 1
qTf = qL3 ap, yani uzunluk sras R'10 olarak verildiinden;
qD = qL 1,25

ap sras D R'10(50...) seilir ve srama faktr

3

3
= 1,253 2,0
qTb = q10 = 1,253 2 q Tf = q10

Tanmla
ap
Moment

qTb = 2

Tf iin sra R'10/3

G0 G1 G2 G3 G4 G5 G6 G7 G8 G9 lek
Birim
mm
D = 50 63 80 100 125 160 200 250 315 400 qL=1,25
2
4
8 16 32 63 125 250 500 qT=2
Nm
Tf = 1

G0 Hesaplanan prototip
www.guven-kutay.ch

Sra tipi
R'r=R'10/3(0,02
R'10(50...)

29

Standartlar ve Standartsaylar
rnek 9

Alt byklkte redktrle retim paleti yaplmak isteniyor. En kk boyun devir says n = 500 d/dak
ve k momenti Tk = 100 Nm olarak belirlenmitir. k momenti sras R10/3 ve devir saysnn
srasda R10 olarak kabul edilmitir.
retim paletinin l ve zellikleriyle tablo halinde gsteriniz ve son byklkle kontrol yapnz.
zm
devin artlar:

T0 = 100 Nm
n0= 500 d/dak
qL = 1,25
Moment Tk sras R'10/3(100...)
Tablo 3 den qT = qL3 = 1,25 2
1
1
Devir says n sras R'10/-1(500...)
Tablo 3 den qn = qL = 1,25

Moment forml

T = 9550 P / n 104 P / n

G forml

P = n T / 104 = n 0 T0 / 104

F( 28 )

P0 = n0 . T0 / 104 = 500.100 / 104 = 5 . 104 / 104 = 5

Tablo 3 den qP = qL2 = 1,252 1,6
G P sras R'10/2(5...)
Tanmlama
Moment
Devir says
G

Birim
Nm
d/dak
kW

T
n=
P=

G0
100
500
5

G1
200
400
8

G2
400
315
12,5

G3
800
250
20

G4
1600
200
32

G5
3150
160
50

lek
qT=1,25
qn=1,25-1
qP=1,6

Sra tipi
R'10/3(100...)
R'10/-1(500...)
R'10/2(5...)

G0 Hesaplanan prototip
Tip G5 in hesap makinasyla kontrol:
PG 5 = n G 5 TG 5 / 104 = 160 . 3150 / 104 = 50,4

www.guven-kutay.ch

PG3 = 50,4 kW

30
5

Standartlar ve Standartsaylar
Kaynaklar

Die nachfolgend, ohne Anspruch auf Vollzhligkeit aufgefhrten Unterlagen (Literatur, Normen und
Vorschriften) der Jeweils neusten Ausgabe sind zu beachten:
5.1 Literatr
G. Pahl / W. Beitz,

Konstruktionslehre,
Springer Verlag, 1976

Das Techniker Handbuch

Grundlagen und Anwendungen der Maschinenbau-Technik

Friedr.Vieweg & Sohn, Braunschweig/Wiesbaden, 16. Auflage
2000

Dubbel, H.

Taschenbuch fr den Maschinenbau,

Springer Verlag,Berlin/Heidelberg/New York, 14. Auflage 1981

5.2 Standartlar
DIN 323 B 1
August 1974

Normzahlen, Hauptwerte, Genauwerte, Rundwerte

DIN 323 B 2

Normzahlen, Einfhrung

November 1974

www.guven-kutay.ch

Standartlar ve Standartsaylar
6

31

Konu ndeksi

Alan lei ...................................................................... 17

Alan srama faktr ....................................................... 17
Ana deer ........................................................................ 11
Aritmetik sra .................................................................... 7

Renard................................................................................8
S

Geometrik sra ................................................................... 7

Saylarn sradaki yer says .................................................9

Srama arpan ..................................................................6
Srama arpan " q " ..........................................................8
Sradaki say adedi ............................................................10
Standart katlar...............................................................18
Standart say tablosu ........................................................12
Standart saylar ..................................................................6
Standart saylarla blme...................................................15
Standart saylarla arpma .................................................13
Standart saylarla potens ilemleri ...................................15
Standart sra eitleri..........................................................8
Standartlar..........................................................................3
Standartlatrma .................................................................5

Hacim lei ................................................................... 20

Hacim srama faktr .................................................... 20

Tam deer ........................................................................11

Temel sra R10..................................................................9
Temel sra R20..................................................................9
Temel sra R40..................................................................9
Temel sra R5....................................................................9
Temel sralar ..................................................................7, 9
Teorik deer.....................................................................11
Tretilen sralar................................................................10

Benzerlik lei............................................................... 16

evirme faktr................................................................. 6
D

Desimal geometrik sra...................................................... 8

G

K+4N-lkesi....................................................................... 5
kademe srama arpan................................................. 7, 9
Kar koyma momenti lei .......................................... 23
Kar koyma momenti srama faktr ........................... 23
Kural d sra .................................................................. 10

rn yelpazesi ...................................................................6

Model kanunu.................................................................... 6
Mukavemet momenti lei............................................ 23
Mukavemet momenti srama faktr............................. 23

Yakn deer......................................................................11
Yuvarlatlm deer..........................................................11

lek .............................................................................. 7, 9

www.guven-kutay.ch