ESK TRK EDEBYATINA GR VE METN ERH II DERS DNEM SONU DEV

Kagarl Mahmud

Dvan Lgtit-Trk zerine

Burak Pilan

Gkhan zcaner

Ege niversitesi Trk Dili ve Edebiyat Haziran, 2011

stanbul Fatih Millet Ktphanesi Arabi 4189 numarada kaytl bir yazma eserdir. Yazar Kagarl Hseyin Olu Mahmud (1008-1105)dur. Kagari olarak bilinir. Aslnda imdiki Krgzistan snrlar ierisinde Isk Kl yaknlarndaki Barsgandandr. Trkistan corafyasnda ve Ceyhunun dou blgelerinde hkm srm Karahanl Hakanl (766-1212) dneminde yaam, Trk dilini renmek amacyla Trk ehir ve bozkrlar boyunca Trkler arasnda dolamtr. Divan, Trke madde bal Arapa kapsaml bir szlktr. Byk boy 319 yaprak olup her yaprakta 17 satr bulunmaktadr. Kad vaktiyle in, Hint, Afgan gibi- dou lkelerinde yaplm olan salam ve kaln bir kattr. Kitabn kimi yerleri yalk grerek kararm ise de bozulmam ve rmemitir. Birka kelime dnda her yan iyice okunabilmekte, bundan kitabn iyi korunmu olduu anlalmaktadr. 1072 Ocak 25 aramba gn yazlmaa baland, drt defa temize ekilip 1074 ubat 10 Pazartesi gn Badatta bitirildi. Son dzeltmesi 1077 Ocak 9 pazartesi gn bitip halifeye ithaf edildi.1

YAZARI
Kagarl Mahmud, 11inci asrn son yarsnda Divan Lgat it Trk adl mehur eseri yazm olan byk Trk bilginidir. Hakkndaki bilgilerimiz, eserinin trl yerlerinde kendisi tarafndan verilen bilgilerin tesine ne yazk ki geememitir. Martin Hartmann, Milli Tetebbular Mecmuasndaki bir makalesinde; o sralarda slamlar arasnda yalnz din ilimlerine kymet verildiini, onun haricindeki (lgat, tarih, ensab, corafya gibi) bilgilerle uraanlara ehemmiyet verilmediini sylyor. 2 Bu durum neticesinde Kagarl Mahmudun hayat ve kiilii ile ilgili yaad dneme ait bilinen tek bilgi kaynann Divan Lgatit Trk olduu sylenebilir. Bunun dnda tarihi Muhammed Abdl Eli tarafndan 1791 ylnda yazlm olan ve Kagarlnn hayat ve faaliyetlerini anlatan Tezkere-i Hazreti Mollam da ileri tarih kaynaklarndan gsterilebilir. Kendisi ile ilgili tek kaynamz yine kendi kitab olmasna ramen, Kagarl Mahmud eserinde hayat ve ahsiyeti hakknda ak bilgi vermemektedir. stelik ada olan Yusuf Has Hcibin Kutadgu Bilig adl eserinde de Kagarl Mahmud ile ilgili bir bilgiye rastlanmamtr. Yalnz Kagarlnn kitabnn eitli yerlerinde kendisi, slalesi, yurdu v.s. hakknda baz ipular vermektedir. Babas Barsganldr. Babasnn
1

KAALN, Mustafa, Trk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, Divan Lugatit Trk zerine Birka Sz, Kasm 2008, C: XCIV, S: 683 s: 528

ad Hseyin, byk babasnn da Muhammeddir.3 Babas Barsgandan Kagara gm, Mahmut da burada domutur. mer Faruk Aknn Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisindeki Kagarl Mahmud maddesinde Kagarl Mahmudun Barsganda doduunu iddia etmekte ise de bunu dorulayan hibir belge bulunmamaktadr.4 Mahmut, Barsgan anlatrken Mahmudun babas oraldr diyor ki bu, kendisinin Kagar'da domu olduunu, babasnn da Barsganl bulunduunu aka gsteriyor. Mellifin baz ifadeleri, onun yksek aristokrasiye mensup olduunu, hatta belki de Karahanllar ailesine de yabanc bulunmadn gstermektedir. 5 Kitabnn balang blmnde Trklerin en ileri gelenlerinden olduunu yazmas da bu gr desteklemektedir.
Ben onlarn en uz dillisi, en ak anlatan, aklca en incesi, soyca en kkls, en iyi karg kullanan olduum halde 6

Kagarl Mahmud, eserini Badatta yazm olmas ihtimaline gre, Kagardan Iraka g etmi olmaldr. Fakat o, kendisinin Badata ne gibi sebeplerle, niin ve ne zaman geldiini sylemiyor. Yalnz, Trk bozkrlarn, llerini batan baa seyahat ettiini, Trk lehelerini, gelenek ve greneklerini yerlerinde rendiini, leheler arasndaki farklar en iyi ekilde bildiini sylyor. 7 Tm bu deneyimleri yaayp Badata geldii zaman, ya da olduka ilerlemi olmas gerekir. Ka yana kadar yaayp hangi tarihte ld hakknda elimizde bilgi olmamasna ramen, bu dorultuda baktmzda gen yata lmediini sylemek mmkndr. Mahmudun doum ve lm tarihlerini kesin olarak bilemiyoruz. Yalnz Divan Lgat 10 ubat 1074 tarihinde yazp bitirdii ve o zaman yann da bir hayli ilerlemi bulunduu bilindiine gre, Kagarl Mahmudun 11inci yzyln iinde yaam ve sonlarna doru lm olmasn kuvvetle tahmin edebiliriz. Kagarl Mahmudun mezar bugn Kagar ehrinin gneybatsna yaklak 45 km uzaklktaki Opal kasabasnda bulunmaktadr. Haritadaki yeri ise dou enlem 75
2 3 4 5 6 7

Age say 4, yl 1331, s: 167 - 170 Divan Lgatit Trk, Besim Atalay Tercmesi, cilt: 1, s: 3 Age, C.25, s.9 LKTAIR M. akir, Byk Trk Dilcisi Kagarl Mahmut, Cumhuriyet Matbaas, stanbul, 1946, s: 12 - 13 Divan Lgatit Trk, Besim Atalay Tercmesi, cilt: 1, s: 4 Divan Lgatit Trk, Besim Atalay Tercmesi, cilt: 1, s: 4

30 37 ile kuzey boylam 39 18 37 arasndadr. Sz konusu mezar bulunup yeri kesin olarak tespit edilinceye kadar tartmalara neden olmu idi. Her ne kadar mezarn yeri bata Kagarl Mahmudun kendisinin verdii ipular olmak zere, Kagarl Mahmudun ksaca hayat hikyesinin anlatld Tezkere-i Hazreti Mollamda yer alan bilgiler ve blge insanlarnn tanklk etmeleriyle kesin olarak tespit edilip haber ajanslar vastasyla dnyaya duyurulmu ise de yine bu konuyla ilgili bir takm elikili iddialar zaman zaman karmza kmaktadr.8

YER VE TARH
Divan Lgatit Trkn matbu nshasnn en sonundaki kaynaa gre, Kagarl bu kitabn hicri 464 yl Cemaziyelevvelinin gurresinde, yani ilk gnnde (25 Ocak 1072) yazmaya balamtr. Mahmut, Divan bir kere yazp bitirdikten sonra, yeniden incelemeler yaparak eseri drt defa dzeltip tekrar yazm ve bu suretle en son olarak 10 Cemaziyelahir 466 (10 ubat 1074) Pazartesi gn bitirmitir. Kitaba 464 senesinin Cemazielevvel balarnda (gurresinde)
baland ve drt kere yazldktan ve dzenlendikten sonra 466 senesinin Cemaziyelahrnn onuncu Pazartesi gn bitirildi. 9

Tm bunlara ramen cilt 3, sayfa 116da biz bu kitab yazdmzda sene 690 idi demesi akllar kartryor. Bu kaytlara gre eserin yazlp bitirilii, sunulduu halifenin clusundan nce oluyor demektir. Divan Lugatit Trk, Badatta Abbasi halifesi Muhammed ElMuqted Billaha takdim edilmitir. Fakat bu kiinin hkmeti 467 (1075) ylnda balayarak 487 (1094) ylna kadar srmtr. 466 (1074) ylnda Badat tahtnda halife ElQ'im biEmrillah bulunuyordu. Kagarl Mahmudun eserini Badatta yazp bitirdii tahmin ediliyor fakat kitabn yazlp bitirilii hakknda bizzat kitabn iinde bu noktaya deinen birka kark kayt mevcuttur. Bu kark kaytlardan tr, kitabn telif senesi hakknda baz incelemeler yaplmas gerekmitir. Divan Lugata ait almalar yapan Prof. Hartmann ile Brockelmann da Divann yazl senesini yalnz kitabn sonundaki kayda dayandrdklarndan, bir mddet kitabn telif yl gerek olarak tespit edilememitir. Tm bu tarih karkl nedeniyle Prof. Zeki Velidi Togan asl yazma nsha zerinde megul olmu ve buna dair Atsz Mecmuada dikkate deer bir makale
8 9

AKAN Varis, Kagarl Mahmudun Soyu, Ksaca Hayat, Eserleri ve Mezar zerine Bir nceleme Divan, Besim Atalay Tercmesi, cilt 3, s. 451 452

yaymlayarak bunu dzeltmede baarl olmutur. Zeki Velidi bu makalesinde, Divann telif yllarna temas eden bu kaytlar birer birer tahlil ederek;
hlasa bu senelerin u ekilde anlalmas icap eder ki mellif kitabn evvelce daha ElQ'im biEmrillah zamannda 25 Knunusani (Ocak) 1072 10 ubat 1074 arasnda yazp tamam etmi ve sonra 1076-1077 senelerinde tekrar tekmil ederek Halife Muhammed ElMuqted Billaha takdim etmitir. Buna gre kitabn telif yl Hicri 470 (miladi 1077) olarak kabul olunmak icap eder. 10

demektedir. Bizde Divan Lgatit Trk ile ilgili almalar yapan Prof. Fuat Kprl ve Ahmet Caferolu da Zeki Velidinin Divann telif senesi olarak gsterdii 1077 tarihini kabul etmektedirler. 11 12 Eserin ieriinde nerede yazldna ilikin bir yaz ya da iaret yoktur. Fakat hazrlandktan sonra Badatta halifeye sunulduunu biliyoruz. Bu dorultuda dnldnde Badatta hazrlanm olmas kuvvetle muhtemeldir. Eserin Kagarda hazrlanp daha sonradan Badata getirilmesi ihtimali ise dktr. Kagarlnn anlattna gre kendisi tm Trk illerini dolam, lleri kar kar gezmi, grmtr. Tm bu gezdii yerlerde toplad bilgileri o dnemin slam limlerinin ilim yuvas olarak grlen Badata yerletikten sonra kitap haline getirmesi ihtimali, en uygun grnen ihtimaldir. Bylesine byk ve ok maddeli bir eserin sadece hafza yardm ile hazrlanm olmas ihtimalinin akllar kurcalamas zerine, Kagarlnn bu eseri hazrlamadan nce iyice planladn ve uzun notlar aldn, eseri kaleme alrken de bunlardan faydalandn sylemek yanl olmaz.

LEV
Trkler tarihin belli dnemlerinde ini ve klar yaam, belli dnemlerde evresindeki medeniyetlere hkmetmitir. Hicretin nc asrndan onuncu asrn ortalarna kadar olan sre de, yani eserin yazld tarih aral da, bu hkm srme dnemlerinden biridir. te bu hakimiyet dnemlerinde de Trklerin kulland dili bilmek, pragmatik adan olduu kadar dogmatik adan da nemliydi. Kagarl Mahmut bunu eserinin giri blmnde u ekilde dile getiriyor;
10 11

Age, say 16, 1932 KPRL Fuat, Divan Lgat it Trk, Cumhuriyet Gazetesi 24 Nisan 1933 12 CAFEROLU Ahmet, lk Trk Dilcisi Kagarl Mahmut, Konferanslar, Seri 2, Kitap 17

Andierek sylyorum, ben, Buharann szne gvenilirimamlarnn birinden ve bakaca Niaburlu bir imamdan iittim ki, ikisi de senetleriyle bildiriyorlar ki Yalavacmz kyamet belgelerini, ahir zaman karklklarn ve Ouz Trklerinin ortaya kacaklarn syledii srada Trk dilini reniniz; nk onlar iin uzun srecek egemenlik vardr buyurmutur. Bu hadis doru ise sorgusu kendilerinin zerine olsun- Trk dilini renmek ok gerekli bir i olur; yok, bu sz doru deilse, akl da bunu emreder.13

Her ne kadar Kagarl Mahmut Trkenin nemini bu ekilde aktarsa da, Gazneliler, Seluklular gibi baz Trk topluluklar bu nemi kavrayamam, Farsaya daha ok yanamtr. Edebiyat dili olarak Farsann, bilim dili olarak ise Arapann hkm srd bu geni topraklarn byk oranda hkiminin Trkler olmas, Trklerin stn fetih hkimiyet gcne ramen dillerine sahip kamadklarnn gstergesidir. Tm bu dil vefaszlnn yan sra, bir dil olarak Trkenin, Arapadan aa kalr yan olmadn, Trke ile Arapann atba beraber yrdklerini gstermek amac, Kagarlnn esas amac saylabilir14. Eserin yazl Araplara Trkeyi retmek amacn tadndan eser Arapa olarak yazlm, Arap leksikolojisine gre dzenlenmitir. Eserin normal szlk yapsnn tesinde ayrca bir etimolojik szlk zellii vardr. Halilin Kitablaynnda yapt gibi, kullanlmakta olan kelimelerle braklm bulunan kelimeleri bu kitapta birlikte yazmak, arasra, yreime doar dururdu. 15 Kagarl Araplara Trkeyi retmek amacn yrtrken, bir dier yandan da Trk dilinin ilk ve en nemli eserlerinden birini ortaya koymutur. Sadece bir szlk deil, ayn zamanda bir gramer, corafya, edebiyat, tarih ve folklor kitabdr. Tm bu nitelikleri bakmndan Divan Lgatit Trk, Kagarl Mahmudun adnn, lmnn 1000 yl sonrasnda dahi anlmasn salatacak kadar nemli bir eserdir. Ki Kagarl yazd bu eserin neminin farknda olduunu u ekilde dile getirmitir;
Bana sonsuz bir n, bitmez, tkenmez bir azk olsun diye u kitabm Tanrya snarak Divan Lgatit Trk Trk Dillerinin Kamusu adn vererek yazdm. 16

Bu kadar zellii ierisinde barndran bu eser, Trklerin o dnemdeki yaaylarn grmemiz asndan da nemlidir. Bu kitap sayesinde eski Trklerin
13 14

Divan Lgatit Trk, Besim Atalay Tercmesi, cilt: 1, s: 4 Divan Lgatit Trk, Besim Atalay Tercmesi, cilt: 1, s: 6 15 Divan Lgatit Trk, Besim Atalay Tercmesi, cilt: 1, s: 6 16 Divan Lgatit Trk, Besim Atalay Tercmesi, cilt: 1, s: 4

yaklak 1000 yl nceki toplum ii davranlarn, kltrlerini renebiliyoruz. 1000 yl nce atalarmzn ipek mendil tadklarn (bkz. ulatu), elbise krklarn dzeltmek iin t kullandklarn (bkz. tg), hatta belki modern futbolun kkeninin Trklere dayandn (bkz. tepk), yine bu eser sayesinde biliyoruz. Bunlarn dnda, Trklerin kadnlara, ocuklara ve dknlere gsterdikleri sayg izlerini de orada buluyoruz. Hatta yle ki, Besim Atalayn evirisinden hareketle yaklak 8000 madde ba kelime arasndan 310 tanesi kadn ve kadnn dnyas ile dorudan ilikilidir. Ayrca eserde yine kadn ilgilendiren 23 atasz, 19 da nazm paras tespit edilmitir. 17 Sonu olarak, Divan Lgatit Trk, yazarnn da syledii gibi, hikmet, seci, atalar sz, iir, recez, nesir gibi eylerle ssleyerek hece harfleri srasnca tertip etmi, zengin bir ierik dolgunluuyla gelecek nesillere brakmtr.

TESPT
Divan Lgatit Trkn bulunuu ve basln, tm bu evrelerin ierisindeki belki de en nemli karakter olan Kilisli Muallim Rfat (Bilge)n Yeni Sabah gazetesinin 30 Eyll ile 4, 7, 11, 14 ve 18 Ekim 1945 tarihli nshalarnda km hatralarndan okumann en dorusu olacan dndmzden, tm bu yaz dizisini alntladk.
Divanyolunda (Karababa) sokann banda Diyarbakr kraathanesi adl bir kraathane vard. Diyarbakrl Ali Emiri Efendi burann birinci mterilerinden idi. Her gece akamdan sonra gelir, gece yarsnda kadar oturur, dostlariyle grr, konuur; sonra kalkar, Parmakkapdaki hanesine giderdi. Bu zat bekar idi, kapsn kendisi kitler, kendisi aard. Hayatn mtalaya hasretmiti. Her trl eser okumakla beraber en ok Osmanl tarihi ile meguld. Hafzas ok kuvvetliydi. Okuduu eyleri unutmam, unutmazd. - Ezberimde yz bin Trke beyit vardr, derdi. Ben, bu ciheti nezaketle bir kere tecrbe ettim. Hangi bir airin bir gazelinden bir msra setim; - Acaba u msra kimindir? diye sordum. Gld: - mtihan m etmek istiyorsun; falanndr, sonu udur ve gazelin tamam yledir diye ezber okudu.
17

GLSN Arife, Divan Lgatit Trkte Kadn ve Onun Dnyas

Bu zat byklerin tercmei halleriyle de ok uramt. Ne kadar slam hkmdar varsa, ne kadar byk alimler varsa, meayih varsa, ne kadar Osmanl airi varsa hep sinin tercmei halini mufassalan bilirdi. Ona bir ey sorulsa: - O namda iki air var, hangisini istiyorsun? der ve her birisi hakknda malumat verirdi. Bir yaz gn akamzeri Ayasofya meydannda aalar altnda gezinirken, Ayasofya hamamnn kaps zerindeki tarih gzme iliti. Uratm, okudum, kaydettim. airin ad Hdayi idi. Ben bunu Aziz Mahmut Hdayi zannettim. Gece kraathanede ii ona atm. - Tuhaf ey, Aziz hazretleri hamam tarihi sylemi! dedim. Gld: - Rfat, teracimde zayfsn. Biraz ura, tekemml etmee bak. ki Hdayi var; birisi Aziz hazretleri, dieri Mezzin zade Hdayidir. Tarih bunundur! dedi. Marnileyhin tarih ve edebiyatta kemalini grdm, bildiim iin kendilerinden istifadeye alrdm. Bu zat, her gece kraathanede isbat vcut eder etmez, etrafna tarih eve edebiyat merakllar toplanr, oras adeta bir ders halkas olurdu. Tarih Encmeni azasndan Tevhid Bey, yine azadan Arif Bey, Amasya mverrihi Hsamettin efendi ba akirtlerindendi. Ben de srye katlr, fakat kk akirt sze o kadar karmazdm. Marnileyh hakknda uzun bir tercmei hal yazacam. Binaenaleyh sadede geliyorum: Mali 1333 senesi idi. Bir gece yine bu kraathaneye terif buyurdu. Biraz tarihten, edebiyattan bahsedildikten sonra: - Beyler, Efendiler! Bu gece size bir ey soracam! dedi. - Buyurun, dedik. Sordu: - Divan Lgatit-Trk isminde bir kitap grdnz m yahut iittiniz mi? lk cevab ben verdim: - Kitabn kendisini grmedim, fakat Katip elebi bunu grm ve Kefzznuna yazmtr, dedim. Sonra Arif Bey ve arkadalar Arapa tarihlerin birisinde bunun adn grdk, dediler. Bunun zerine Emiri Efendi, Fuzulinin u msran okudu: Eyledim tahkik, grm kimse yok cananm.

Sz sras bize geldi. Bir azdan heyecanla sorduk: - Siz grdnz m? dedik. Sualimiz houna gitti, kendisine mahsus olan tarzda gevrek gevrek, gle gle katld: - Ne sylyorsunuz? nayeti bari ile bugn o kitaba malik oldum, dedi. Cmlemiz tebrik ettik, fakat nasl elde ettiini, kimden aldn sorduk. - Adetim vehile haftada iki, kere Sahaflar arsna urar, yeni bir ey var m diye kitaplara sorarm, dn de uradm. Kitap Burhan Beyin dkkannda oturdum. Bir ey var m? dedim. Kitap: - Bir kitap var ama, sahibi otuz lira istiyor. Bu kitap bana geleli bir hafta oldu. Ben, bunu yksek bir fiyatla alr diye Maarif Nazr Emrullah Efendiye gtrdm. O da ilmiye encmenine havale etti. Encmen tetkik iin bir hafta msaade istedi, ben de kabul ettim. Bir hafta sonra uradm. On lira teklif ettiler. Ben de: Kitap benim deil, bakasnndr. Otuz liradan bir para aaya vermiyor dedim. Cevaben Biz otuz liraya bir ktphane satn alrz. Al kitabn, istemiyoruz! diye kitab iade ettiler. Kitap sahibiyle tayin ettiimiz mddet yarn bitecektir. Yarn kitab vermeye mecburum. Baknz, eer iinize gelirse siz alnz! dedi. Kitab elime alnca bayldm. Otuz lira deil, otuz bin lira deeri var. Dnyada ei menendi grlmemi, bir Trk Kamusu ve grameri. Fakat kitapy martmamak, fiyat artrmaya brakmamak iin, nazl davrandm: Dank bir eser: Acaba tamam m, deil mi? Hem de mellifi Kagarl bir adam imi, kimdir, necidir? Belli deil. Sar izmeli Mehmed aa Mamafih ne de olsa bir eserdir. Maarif 10 lira teklif etmi ise, ben de 15 lira veririm dedim. Kitap: - Hayr, arz ettiim gibi benim deildir. Benim olsayd verirdim. Fakat sahibi mutlak otuz lira istiyor. Almayacak olursanz sahibine iade ederim, dedi. Sordum: - Sahibi kimdir? dedim. Cevaben dedi ki. - Yalca bir hanmdr. Eski Maliye Nazr Nazif Beyin mensubatndan Paa, bu kitab ona verirken: Bak, sana bir kitap veriyorum. yi sakla! Skldn zaman kitaplara gtr. Altn para otuz lira eder, aaya verme! demi. te bu otuz lira kadnn kulanda kpe olmu Yoksa kendisi aceze bir kadndr. Alacak isen, bir kadna iyilik etmi olursun dedi. Bunun zerine: - Evet, imdi iin ekli deiti: Bir kadna muavenet bir vazifedir. Peki, kabul ettim, dedim ve kitab aldm. Fakat o dakikada yle dndm: Yanmda ancak 15 lira var, eve gidecek olsam kitap dkkanda kalacak, mmkn ki baka birisi gelir, kitap tamahkarlk ederek ona da gsterir, o da alr. Parann stn yarna brakaym desem, olmaz. Baladm iimden Allaha yalvarmaa: Allahm bir dost gnder, bana yardm etsin. Beni kitaptan ayrma!

ki dakika sonra baktm ki, dostlarmdan eski Darlfnunun edebiyat muallimi Faik Reat Bey oradan geiyor. Hemen ardm. Gizlice: varsa aman bana yirmi lira ver dedim. antasn at, on lira varm. Onu verdi. - st tarafn da imdi acele eve gider getiririm dedi. Ben de kitapnn dkkannda ksmen huzuru kalble oturdum. Birka dakika sonra Reat Bey geldi, paray getirdi. Otuz liray Burhan Beye verdim. Burhan Bey Pekala, ya benim bahiim yok mu? dedi. lira da ona verdim, vedalatm. Dkkandan kalktm, Reat Beyle konua konua ardan ktk. Fakat arkamza baktm: Acaba Burhan Bey piman olup da arkamzdan komasn diye korku iindeydim. Neyse, baktm ki gelen yok: Oh Elhamdlillah! dedim. Kitab aldm, eve geldim yemei imeyi unuttum. Birka saat mtala ile uratm. Arkadalar, size arz ediyorum: bu kitap deil, Trkistan lkesidir, Trkistan deil, btn cihandr. Trklk, Trk dili bu kitap sayesinde baka revnak kazanacak, Arap dilinde Seyyibuyihin kitab ne ise bu da Trk dilinde onun kardeidir. Trk dilinde imdiye kadar bunun gibi bir kitap yazlmamtr. Bu kitaba hakiki kymet verilmek lazm gelse cihann hazineleri kafi gelmez. Bu kitap ile Hazreti Yusuf arasnda bir mahebet var. Yusufu arkadalar birka akeye sattlar. Fakat sonra Msrda arlnca cevahire satld. Bu kitab da Burhan bana 32 liraya satt. Fakat ben bunu birka misli arlnda elmaslara, zmrtlere veremem, dedim. Emiri efendi bu kitab elde ettikten sonra neesiyle sermest oldu. Eine, dostuna rast geldiinde: Ben bir kitap aldm, yledir, byledir diye ballandra ballandra sylyordu. Azdan aza, kulaktan kulaa bu haber Ziya Gkalpa yetimi, komu, Emiriye gelmi, kitab grmek istemi. Fakat Emiri: - imdilik gsteremem, belki iki ay sonra olabilir, diye Ziya Beyi krmt. Sonra Ziya Bey Diyarbakr Mebuslarndan iki zat gndermi, Emiri Efendi onlara da gstermemitir. Bana gelince: Emiri Efendinin tabiatn bildiim iin grmek istemedim. Bir ey sylemedim. Nihayet bir hafta kadar bir zaman geti. Bir gn bana haber gndermi ve davet etmiti. Gittim. Kitap meydanda duruyordu. Bana hitap ile: - te Divan Lgatit-Trk buyurun, mtala ediniz, dedi. Ben de aldm, baktrdm. - Cenab Hak nerini nasip etsin dedim. Bu sz houna gitti.

-Bu sz bakasndan duymadm, inallah nerederiz, tashihini de sen yaparsn, dedikten sonra bir ah ekti, rengi bozuldu, yle dedi: - Rfat bu kitap, ne kadar yksek dersek o kadar yksek, ne kadar kymetli, fakat bunun Mhim bir kusuru var. Kitabn irazesi zlm, formalar dalm, yapraklar karm, ba, sonu belirsiz olmu. Sayfasnn karl yok, sayfa balarnda numara yok, kitap tamam m, deil mi, tanzim edilmesi mmkn m, deil mi? Bu noktalar beni mahzun ediyor. Acaba tamam m? Eer tamam ise, ne saadet. Deilse vay benim bama, o zaman bu kitabn karsna geip, lnceye kadar alamalym. Rfat sana rica ediyorum. Her gn gel, bir iki saat bu kitap ile megul ol. u kitap tamam m, deil mi? Bunu meydana kar! dedi. Ben de teekkrle kabul ettim. ki ay kadar her gn birka saat megul oldum. Kitab defa hatmettim. Formalar, katlar oradan kaldrdm, beriye koydum: uymad. Baka yere gtrdm, szlerin insicamna, bahsin devamna baktm. Elhasl uraa uraa tanzim ettim. Sayfalara numara koydum. Kitabn tamam olduunu tebir ettim. Sevincinden alad. Sonra: - Ben de greyim, dedi. Bir kere de beraberce indirdik, ona da kanaat geldi. Bu i, onun o kadar houna gitti ki, ev iki blkl idi. Bana: - Rfat, bu hizmetine mukabil, haydi Defterhaneye gidelim. Sana hanemin bir bln fera edeyim, dedi. Teekkr ettim: - Hanenizde daim olunuz. Ben sizden yalnz bunun nerine msaadenizi istirham ederim, mkafatm bu olsun, dedim. Cevaben: - nallah o da olur, fakat biraz sabrediniz, dedi. Anladm ki, o nere razdr, fakat byklerden birisinin veya bir kann ricasn istiyor. nk Merhum byklerin iltifatndan ok holanrd. Hatta ona gndz byklerden birisi hrmet etse, gece kraathaneye gelir: - Bugn falan Beyefendiye rast geldim, bana yle hrmet etti. Eildi, elimi pt. Ne alicenap, ne terbiyeli insandr! Diye onu saatlerce methederdi. Ziya Gkalp Bey de Divan Lgat it Trke kuaktan ak olmutu. Ad sylenince Leylasnn adn duymu zavall Kays gibi ah ekiyordu. Kitab duyduktan sonra kitab grmek iin yapt teebbslerin fayda etmediini grnce bir gn bana geldi. Aramzda yle bir konuma oldu:

- Bahtiyar Rfat, sen bu kitab hem grdn, hem okudun deil mi? - Evet, grdm de okudum da. - Rfat, ben sevda bilmezdim. Fakat bu kitaba tutuldum. Grmek iin ne yaptmsa olmad, u kadar var ki cezmettim. Bu kitab hem almal hem neretmeliyiz. Bu hazinenin anahtar senin elindedir. Gel, bana yardm et. u kitab kurtaralm. Btn Trklere armaanmz olsun. Haydi, bana aresini syle! - Evet, bir are dndm. Fakat hem kolay, hem zor. Bilmem ki yapabilir misin? - Aman abuk syle. Emin olun ki, Ferhad gibi dalar delecek kudretim var. - Talat paa ile gryor musun, ona szn, nazn geer mi? -Merkez azasndan olduum iin hay hay. Ne demek istiyorsun? -Talat paay ali efendi ok severdi. Ne zaman ad anlsa meth senasnda bulunurdu. Bana yle geliyor ki bu kitap iin Talat Paa, Emiri efendiye rica edecek olursa derhal verir. Fakat Talat Paa ona rica eder mi, bilemem ki. - Talat Paa gnlszdr, hem de faziletli insanlar sever. Haydi haydi rica eder. u kadar var ki bu ricann ekli tuhaftr. Talat Paa Emiri Efendinin ayana gitse olmaz. Onu Babaliye veya merkeze arsa olmaz. imdi bunun aresi nedir? Rica ederim unun da bir aresini bul. -Ben bu ii daha evvel dnm, aresini bulmutum. -Nasl, anlat bakaym. -Emiri Efendi adliye nazr brahim Beyefendiyi pek ok sever, gerek asaletine, gerek ahsi meziyetlerine ok hrmeti vardr. Bu sevgi neticesidir ki Emiri efendiye ok hrmet eder, grd yerde mutlaka elini per. Bu karlkl sevime neticesidir ki, Emiri Efendi geceleri sk sk brahim Beyin Koskadaki evine gider. Sonra gelir, bize nasl grtn anlatr. Bulduum are udur: imdi ramazan eriftir. brahim Beye syleyin bir gece Emiri Efendiyi iftara davet buyursun. Talat Paaya da rica ediniz. O gece yemekten bir saat sonra byklerden birka arkadayla brahim Beyi grmee gelsin. Orada brahim Bey evvela misafirleri Emiri Efendiye tantsn. Sonra Emiri Efendiyi yksek szlerle onlara takdim etsin. Onlar da bata Talat Paa olmak zere ay stad muhterem, vay edibi azam, vay mverrihi mkerrem an hreti dnyay tutan Emiri Efendi siz misiniz? Hani, ne saadet ki bu gece hakipayinizle teerrf ettik. Ne bahtiyarz ki sizi gkte ararken yerde bulduk diyerek Emiri Efendinin elini psn; el balayarak karsnda divan dursunlar: oturunuz demedike oturmasnlar. Oturduktan sonra da stadmz, msaade buyururlarsa tarihten, edebiyattan, bizce kapal kalm olan baz eyler soralm desin ve hafif bir eyler sorsun, aldklar cevaptan memnun olarak teekkrler etsinler. Bu fasl bittikten sonra, muhterem stadmz, iittik

zatlinizde Divan Lgatit-Trk diye kymetli, deerli bir kitap varm. Ltfen o kitap hakknda bizi malumatnzla ihya buyurur musunuz, desinler. Bu fasl da bittikten sonra, Talat Paa ayaa kalksn. Gayet parlak meth senadan sonra, inayet buyurunuz da u kitab bastrsak, Trklk lemine hediye etsek, olmaz m? u ltfunuzu deri buyurmanz istirham ederim. desin. phesizdir ki verecektir. Ziya Gkalp, bu gzel syleri dinledikten sonra gle gle kalkt. Sevincinden yerinde oturamaz oldu: - Aman ne gzel, aman ne kolay are. Eminim, imanm gibi bilirim, kitab aldk. Bekle, gn sonra bu usuln tatbikatn Emiri Efendiden duyarsnz, dedi. Filhakika gn geti, drdnc gnn gecesinde Emiri Efendi adet vehile Diyarbekir kraathanesine geldi fakat ne geli, ne kahramanlara, ne cihangirlere, ne padiahlara, ne imparatorlara nasip olmayan bir azamet, bir celadet ile yryor, sevincinden aya yere basmyor, gklere ykseliyor, meleklere: Durun siz, umak bana yarar, uacam; ar alaya kadar uacam diyordu. Ben, efendinin kapdan giriinden, yrynden, etrafa bakndan iin ne olduunu aktm; fakat sezdirmeden her gecekinden ayr bir hal gstermedim. Efendi geldi, adeti vehile karladk. Geti, oturdu. Fakat neesine payan yoktu. lk sz yle oldu: -Bu gece aylar benden! Kabil olsa bu gece buraya gelenlerin hepsine ay ikram ederdim. Bu gece benim ziyafet gecemdir. Bu gece Emirinin ne Emiri olduunu anlatma gecesidir! gibi bir takm parlak szler syledi. Biz de bir azdan hayretle: - Hayrdr inallah, her halde byk bir memuriyete tayin buyrulmusunuzdur! dedik. - Benim muvaffakyetimin yannda memuriyet ka para eder? Hayatn en byk zevki; meziyetin takdir edilmesidir. te ben o takdire mazhar oldum. Hem de yle bir takdir edili ki, onun fevkinde bir ey olamaz! dedi. - Ltfen izah buyurur musunuz? diye sorduk Bunun zerine Emiri Efendi sze balad: - u Adliye nazr brahim Beyefendi pek kii zadedir. Byk bir hanedana mensuptur. Ecdadnda ka tane eyhlislam var, kendisi de iyi tahsil grmtr. nsanln, kadirinasln en birinci numunelerindendir. Beni de ok sever, grd yerde elimi per. Bir i iin bir tezkere gndersem tezkeremi ferman hmayun gibi tutar. Beni sk sk davet eder, gitmezsem ayama kadar gelir, itab eder.

te dn gece beni iftara davet emiti. Gitmesem olmaz. Kalktm, Koskadaki konana gittim. Beni bin izzet, ikram ile karlad. Top atld. ftar ettik. Sofrada benden baka kimse yoktu. Bir ben idim, bir de o idi. nk sklacam bildii iin baka bir kimseyi armamt. ftardan sonra konumaya daldk. Bir saat kadar zaman geti. Derken aas geldi. Efendim Talat Paa terif buyurdular, dedi. brahim Beyefendi hemen karlad. Misafirleri bulunduumuz odaya ald. Gelenler Talat Paa ile be alt kadar arkada idi. Ben, bunlardan yalnz Talat Paay tanrm. Misafirler ieriye girdikten sonra brahim Beyefendi misafirleri tantmaya balad. Bu tantmadan sonra beni onlara tantmak iin en yksek medihlerde bulundu. Bu misafirler Emiri adn duyunca, bata Talat paa olmak zere birden ayaa kalktlar, ilk evvel Talat paa bana doru yrd, geldi: Hay stad muhterem, mbarek elinizi pmekle kesbi eref etmek isterim. Msaade buyurunuz dedi. Elimi tekrar tekrar pt. Sonra tekiler de yle yaptlar. Ben o gece belki 33 kere estafurullah ektim. Ben istifar ettike onlarn ak artyor, elimi brakp eteimi pmek istiyorlard. Bu merasimden sonra hi birisi oturmad, ayak zerinde karmda el baladlar; adeta kendimi Kanuni Sultan Sleyman zannediyor, hem de onlarn bu edibane vaziyetlerinden sklyor, rica ederim, istirahat buyurun, diyordum. Nihayet oturdular, benden msaade alarak tarihe, edebiyata dair bir eyler sordular. Ben de anlattm. Teekkrlerin bini bir paraya Bu istifsar fasl bittikten sonra, Talat Paa ayaa kalkt: Divan Lgatit-Trk hakknda baz malumat vermemi rica etti. Ben de dilimin dnd kadar anlattm. Ben malumat verdike onlar baylyordu. Sonra hepsi birden, byle bir kitaba malik olduum iin beni tebrik ettiler. Talat Paa tekrar ayaa kalkt: - stad muhterem, huzuru faziletinizde sz sylemeye utanrm. Fakat msaadenizle arz etmek isterim ki, kitaplarn da insanlar gibi tabii bir mr var. Bir kitap binlerce sene yaayamaz, rr, fena bulur. Kitaplar yaatmak iin eskiden instinsah usul varm. Fakat bunun da faydas mahduttur. Medeniyet bunun iin yegne bir are bulmu, o da tab usuldr. Tab sayesindedir ki bir kitap bin olur, on bin olur, yz bin olur. Mademki Divan Lgatit-Trk byk bir ehemmiyeti, kymeti haizdir, o halde msaade buyurun, bu kitab her eyden evvel bastralm. Ba tarafna da nam linizi koyalm. Btn dnyaya yaylsn. Cihan size minnettar olsun. Bu ltfu bizden esirgemeyin, dedi. Ben de: - Kemali memnuniyetle kabul ettim. Fakat iki artm var: birincisi ben bu kitab ancak Kilisli muallim Rfat efendiye tevdi edebilirim. stinsahn, tashihini o yapsn. O, kitap kymetini

bilir, kitab hsn muhafaza ettii gibi istinsah ve tashihinde de dikkat gsterir, bakasna veremem. kinci artm, Rfata da tembih edeceim: kitap ancak kendisinde kalmal ve kimseye verilmemelidir. Bunun zerine Talat Paa: - Pekl! dedi. artlara raz olduunu syleyip teekkr ettikten sonra bana dnd: - Byk stad, bugn ne vazifede bulunuyorsunuz? diye sordu. - Defterdarlktan mtekaidim, dedim - Hayr, sizin gibi faziletli, tecrbeli bir zatn mtekait olmasna gnlm raz olamaz. Elhamdlillah kemali afiyettesiniz. Daha senelerce alabilirsiniz. stad, defterdarlk m, valilik mi, uray devlet azal m, nazrlk m, ne arzu buyurursunuz? Ltfen syleyin imdi burada tayin etmek iin emrinize amadeyim. - Ben milletime edecek hizmeti yaptm. mrmn bakiyesini mtalaya hasr iin kendi arzumla tekat oldum. Bugn nazarmda hibir memuriyetin kymeti yoktur. Tevecchnze, ltfunuza teekkr ederim. Bu szlerimi pek alkladlar. Nihayet biraz daha afaki musahabeden sonra onlar gittiler, ben de brahim Beyefendiye veda ile ayrldm. Sonra Emiri Efendi bana hitap ile: - Yarn gel, kitab al. Fakat artm unutma, dedi. Ben de o gecenin sabah kitab aldm. Kitab aldktan sonra Ziya Beye haber gnderdim. Geldi, grtk. - Tlsm bozduk, hazineyi atk deil mi? diye glmeye balad. Sonra: - Kitab grebilir miyim? dedi. - Aman i karmayalm, kitap ktka okursunuz, dedim. Raz oldu. Ben hemen o gn bir forma istinsah ederek maarif nezaretine kotum, yazlan formay gsterdim. O gn, o saat matbaaya emir verildi, kitap iin drt mrettip ayrld, ie baland. Kitap bana teslim edildikten gn sonra Talat Paa emniyet ettii bir zara altn para olarak yz lira vermi: bir de efendiye hitaben:

Zat alinize kk bir mkafat olarak yz lira gnderdim, ltfen kabul buyurmanz rica ederim diye kendi eliyle bir tezkere yazm: - Al bunu gtr, Emiri Efendiye ver! Demi, memur paray getirmi, tezkere ile birlikte takdim etmi, fakat Emiri efendi paray kabul etmemi, kendisi de bir tezkere yazm: Lutfunuza, kadirinaslnza teekkr ederim, fakat paray kabul edemem. nk vatani, milli bir ufack hizmet mukabilinde para alm olacam. Bu ise vicdanma ar gelen bir eydir. Bundan dolay size teekkr ile beraber paray iade ediyorum. Siz paray yardma muhta olan birka namuslu aileye datrsanz ben size mteekkir kalam gibi Cenab Hak da memnun olur. Bu sadakann ad da Divan Lgatit-Trk sadakas olsun. demi. Emiri Efendi bize bu ii anlattktan sonra: - Nasl, iimi beeniyor musunuz? diye sordu. Biz de: - Bu ii bizim beendiimiz gibi, Tanr da beendi. diye kendisine teekkr ettik. Kitap baslmaya balad. Ben her gn bir para yazyorum. Yalnz bana bir korku geldi. Korku u idi: Bu kitap dnyada bir tane. kinci bir nshas yok, fotorafn aldrmak kabil deil. nk birka sayfas ypranm. Fotorafta kmayacak hale gelmitir. Ben bu kitab evimde nasl muhafaza edebilirim? Allah gstermesin, ben evde bulunmadm bir zaman bir yangn olsa ne olur? Bir hrsz gelir, eyay arrken bunu da alr, gtrrse hkmete ne demeli? yisi mi ben bunu evimden daha emniyetli bir yere koyaym, dedim. lk evvel umumi ktphaneye gtrdm. Mdr smail Efendiye anlattm: -Bu sizde kalsn, ben gelir, burada istinsah ederim, dedim. Merhum korktu: - Aman karde, beni byle bir tehlikeli ie uratma, bizim ktphaneye gnde birka yz okuyucu geliyor. lerinden birisi eytana uyar da kitab arrsa ben ne yaparm? Onun iin beni affedin. Ben bu kitab alamam, dedi. Bunun zerine Vefa Mektebine gtrdm. Mektebin demir kasas vard. O kasada saklamak istedim. Mdr Akil Beye anlattm. O da: - Aman aman! dedi. Oradan ktm, maarif muhasebecisine gittim. Muhasebeci Stk Beyin demir kasas vard. Orada brakmak istedim, o da elaman ekti. Oradan ktm. Matbaai amirenin kasasna koymak istedim. Mdr Hamit Bey:

- Ne sylyorsun, bizim matbaa ahaptr. Bir yangn olur da kitap yanarsa beni astracak msn? Ben kabul edemem. Ne yaparsan yap! dedi. Artk mracaat edecek yerim kalmad. Dndm, dndm, yle bir are buldum: Salam bir anta aldm, kitab antaya koydum, ocuklarmn her vakit bulunduklar bir odann duvarna kocaman bir ivi aktm, kitab iviye astm. ocuklarma: - Gznz her vakit bu kitap zerinde olsun. ayet komuya veya bir ie gitmek lazm gelirse, biriniz evde kaln, bu kitab bekleyin. Pek mecbur olursanz bu antay beraber tayn. Fakat elinizden brakmayn, komuda bile otururken anta elinizde olsun. Ben evde bulunmadm bir zaman bir yangn zuhur ederse hibir ey dnmeyin, bir ey kurtarmaya almayn, hemen antay aln, kn. Bu kitap kurtarlrsa bir eyden korkmayn. Yatak, yorgan ne yanarsa yansn diye tembih ettim. Geceleri muhafazasna gelince antay bamn altna koyar yatardm. te byle bir dikkatle bir buuk sene kadar bu kitab muhafaza ettim. ok kr sahibine aldm gibi teslim ettim. Divan Lgatit-Trkn birinci cildi km, ikincisi yarya yaklamt. Bir gece yine kraathanede Emiri Efendi bana gizlice yle dedi: - Avrupal bir msterik bu kitab duymu, baslan cildini okumu, kitab pek sevmi, pek takdir ediyor. Fakat bir kere de ana nshay ziyaret etmek istiyor. Dn bana geldi, ok rica etti. Yarn sabah yine gelecek. Ben de ricasna dayanamadm. lim adam olduu iin hrmet ettim, ricasn kabul ettim. Bekle desem olmaz, garip bir adamdr. Sen yarn sabah kitab bana getir, leden sonra gel, al. Efendinin birka sene sren dostluumuzda yalann tutmam olduum iin szne inandm. Sabahleyin erkenden kitab gtrdm, teslim ettim. - leden sonra gelir alrm, dedim. Bu sz zerine arslan gibi srtt: - Kitap m? Onu bir daha gremezsiniz, dedi. - Hayr ola, ne oldu? dedim. - Dinle anlataym, diye sze balad. Benim hemiremin bir damad var. Ad Basri Beydir. Krehir sancanda muhasebeci idi. Bunu haksz yere azletmiler. Kalkt geldi, ii bana anlatt. Masum olduuna ve bir hakszla uradna kanaat getirdim, tuttum maliye mstear Tahsin Beye bir tezkere yazdm. Basrinin masumiyetinden bahisle gne kadar tekrar yerine gnderilmesi iin rica ettim. gn geti, hibir cevap dahi alamadm. Bahane ederek u kitab sizden aldm. Yalan syledimse de mecbur idim. Cenab Hak beni af buyursun. imdi size den vazife udur: Maarif Nazr kr Beye gidersiniz. i olduu gibi anlatr ve gne kadar Basri Beyin

gnderilmesine almasn tarafmdan sylersiniz. ayet gn iinde gnderilmeyecek olursa drdnc gn bu kitab sobaya atar yakarm. Fakat bunun neticesinde hkmet de beni Beyazt meydannda asar. Aslrsam ne lazm gelir? Aaca ksam yerde pabucum kalmaz, dedi. stad teskin etmek istedim; faydas olamad. Gittike kprd. Daha ileriye gidemedim. Kalktm. kr Beye geldim, ii olduu gibi anlattm. kr Bey yumdu gzn, at azn: - Ben seni akll bir insan sanrdm, sen ahmaklarn ahma imisin. Ne dirayetsiz adamsn. Muallim deil kapc olamazsn. Dnmedin mi ki kitab sen almadn, Emiri kitab sana verdiyse Talat Paann hatr iin verdi. Emiri senden kitab isteyince sen ya bana gelecek, ya Talat Paaya gidecek, ii anlatacaksn. Haydi kitab kurtar, yoksa seni imdi azleder ve bir daha maarife uratmam, diye bard. Gayet sert ve gnller ykc, can yakc szler syledi. Cevap sras bana gelmiti. Dedim ki: - Beyefendi, btn szlerinizi dinledim. Tutunuz ki ben hakszm, fakat kitab ben alamam, yine siz alrsnz. Baktnz, adam kitab vermem, demiyor. Basri Beyi yerine gnderin, kitab aln, diyor. imdi size den vazife ya Cavit Beye syleyin ya Talat Paaya anlatn. Basri Beyi gn gemeden gndersinler. Biz de kitab alalm. Kitab aldktan sonra sen de beni azlet, umurumda deil. Cenab hak rezzak hakikidir, alr geinirim. Oradan ktm. Maliye mstear Tahsin Beye gittim. Vakay, efendinin ltimatomunu syledim. Tahsin Bey: - Nazr Beyle grr, bir ey yaparm. Yarn bana ura, dedi. Ertesi gn Tahsin Beye uradm. Gld: - Emiri Efendi hakl imi. Basri Bey haksz yere azledilmi. adesi iin karar verildi, iradesi kt. Yarn harcrahn verip gndereceiz, dedi. Hakikaten bir gn sonra maliyeden Basri Beyi armlar, ona tarziye vermiler ve vazifesine gitmesi iin emir km. Basri Bey de geldi, ii efendiye anlatt. Ben de: - Pekala, i oldu bitti, sznz yerini buldu, ltfen kitab verir misiniz? dedim. Gld: - Siyasi insanlar ok eyler bilirler. Mmkn ki beni aldatmak iin yaplm muvakkat bir dolaptr. Kitab vermek iin sabrediniz. Basri Bey yerine gitsin, varsn. Sandalyesine otursun, ie balasn. e baladm diye bana telgraf gndersin, kitab o zaman veririm, dedi.

are yok, szn kabul ettim. Basri Bey gitti, telgraf geldi, ben de kitab aldm. Fakat kr Beyden iittiim ac szleri hala unutamam. Evet, sonra gnlm tamir iin tatl bir sz sylese idi, belki o aclar unuturdum. yle bir ey de sylemedi. O aclar iime kt, aklma geldike hala iim szlar. Kitap esasen bir cilt iken ben merak edenleri meraktan kurtarmak iin kitab cilde ayrdm. Kitapta esasen sz balar grlmemi iken ben sz balarn gsterdiim gibi lgatleri da son zamann usulne gre bastrdm. Kitabn Arapalar harekeli deil iken ben onlara hareke koydum. Trkesinde harekesizleri yle braktm. Harekeli olanlarn harekesini muhafaza ettim. Hatta baz harflerin zerinde ifte hareke vard, aynen ibka ettim. Hlasa kitap aslna mutabk kt. Yalnz birinci, ikinci cildin basks iyi olmad. nk matbaa harfleri eskimiti. Noktalarn ou harekelerin ou iyi kmyor, yahut hi kmyordu. Makinist her forma iin en aa iki, saat urayor, bir takm tertipler yapyordu. Bu mddet zarfnda ben de makine banda beraber bulunuyordum. kinci cilt bitince, ncnn bsbtn fena olacan dndm. ncnn birinci formas makineye atlnca ser makiniste: - u makineye fazlaca forsa veriniz, dedim. Makinist: - Pekala, fakat o zaman bu harflerin hepsi krlr, yamyass bir ey olur. Beni matbaadan atar ve harfleri tazmin ettirirler, dedi. - Korkma, ben buradaym, seni kurtarrm, dedim. Filhakika fazla forsa verilince forma hurdaha oldu, i Mdr Hamit Beye aksetti, kotu, geldi; beni halad: - derim, dedim ve acele maarife kotum, ii anlattm. kr Bey bu defa davrand: - yi yapmsnz, ben imdi Hamit Beye telefon ederim. Yeni harfler alsnlar, baslan iki cilt, benim de houma gitmedi. leride o iki cildi yeniden bastrmak isterim, haydi merak etme, dedi ve iki gn sonra harflerin yenisi geldi. Kitap baslmaya balaynca milli tetebbler encmeninin azas, kitabn tarafmdan tercme edilmesini teklif ettiler: Bir forma yazdm, gtrdm, okuyalm, dediler. Okundu. Ziya Bey itiraz etti:

- Rfat, kitabn asl ile iktifa etmemi, bu kelimenin harekesi yle deil de byle olmaldr, gibi notlar koymu. Halbuki ben kitabn aynen tercmesini isterim, binaenaleyh. Heyet, ziya beyin kararn kabul ile o yolda devamn tavsiye ettiler. Kitab bir taraftan yazdm, bir taraftan tashih ettiim ve matbaada zaman kaybettiim iin tercmeye vakit bulamyordum. Kitap bittikten sonra vakit buldum, uratm, bitirdim. 22 defter oldu. Tercmenin bitimi harbi umuminin sonuna rast geldi. Encmen dalmt. Kitap basma zaman deildi, onun iin bekledim, durdum. Filozof Rza Tevfik Beyefendinin Maarif Nezaretine geldiini duyunca, takdir ettiini bildiim iin bir gn defterleri koltukladm, maarif nezaretine gittim, huzuruna girdim. Kendilerine ahsen tandm halde teerrf etmemitim. Odaya girdim, selamladm. Defterleri masann zerine koydum. Ayakta durdum, sz bekledim. Beyefendi bir kere defterlere, bir de bana bakt: - Kimsiniz? dedi. - Kilisli muallim Rfatm, dedim. - Evet, adnz duyduum var, peki, bu defterler nedir? - Divan Lgatit-Trk tercmesidir. - Bunlar neye getirdin, ne olacak? - Bu eserimi Maarif Nezareti celilesine vermek istiyorum, dedim. - Sen bu tercmeyi kendiliinden mi yaptn, yoksa bir emir zerine mi yaptn? - Nezaretin emriyle yaptm. - yi amma, size emreden nazr bu makamdan ekilmitir. - Evet ekilmitir; fakat makam da bakidir. Malumu alinizdir ki byklerin szleri makamna aittir. Binaenaleyh bir nazrn ekilmesi, yerine bakasnn gelmesiyle o makam namna sylenmi olan sz, edilmi olan taahht geri kalamaz. u halde madem ki maarif nezareti celilesi bana emretti, ben de o emri yerine getirdim. Eserimin alnmas nezareti celileye ve dolaysyla zat alinizce bir vazifedir. stad gld: - Sen mantkya benziyorsun, dedi. - Evet, dedim. Kilisliyim, mantn yuvasndanm. stanbuldan, Anadolunun her tarafndan icazet alm alimler Kilise mantk tatbikat iin gelirler.

- Peki, kabul ettim, fakat bakalm size verecek para var m? - Muhasebeciden sorarsnz efendim. Muhasebeciyi ard: - imdi defteri iyice kartr, her trl ihtiyatan vareste, akta kalm bir paramz var m ve miktar nedir? Gel, bana syle, dedi. Muhasebeci gitti, geldi: - Serbest olarak 120 liramz var, dedi. stad bu defa bana dnd: - Ne yapaym, talihine bu kadar paramz var, bu miktar kabul eder misiniz? - Maatteekkr kabul ederim, dedim. Bunun zerine msteara emretti: - Bir senet yapn, bu eseri yz yirmi liraya alnz ve parasn hemen veriniz! dedi. Senet yapld, paray o dakikada aldm ve kendilerine teekkre girdim. Teekkrm dinledikten sonra: - Daha fazla para bulamadm iin mteessirim. Byle yksek bir kitabn tercmesi iin her halde size bunun birka misli verilmek lazmd. Lakin ne are, imkan bulamadm, affedersiniz, dedi. Tercmem satn alndktan sonra telif ve tercme heyetine gnderilmi, orann lavndan sonra Darlfnundaki ktphaneye mal edilmiti. Arada srada gider, ziyaret ederdim. Ktphaneye Necip Asm Efendi bakyordu. Bir gn bana: - Divandaki Savlar kardm, tercmenizden istifade ettim. Aferin hemerim, gzel tercme etmisin! diye iltifatta bulundu. Aradan epey zaman geti. Samih Rfat Bey Maarif mstear olmutu. O srada gazetenin birinde yle bir yaz grdm: Byk Millet Meclisi, Mahmut Kagarinin Divan Lgat it Trkn takdir ile tercme ettirilmesine karar vermi ve tercmesini Samih Rfat Bey ile air Mehmet Akif Beye havale etmitir. Bu tercme iin her birisine biner lira verilmesi kabul edilmitir. Gazetede bu yazy grnce:

- Oh, Divan iin iki zat daha alacak. Fakat ben de alm olduumu anlatsam ve benim nshay da grseler mtercimler arasnda benim de adm katlsa olmaz m? dedim ve nihayet vaktiyle Samih Beyle muarefemiz olduu iin kendisine: - Azizim, bu kitab ben de tercme etmitim, elimin yazs ile olan 22 defter Darlfnun edebiyat ktphanesinde mahfuzdur, ltfen aldrn, okuyun. Eer deeri varsa gzel adlarnzn yannda benim adm da bulunsun. diye bir mektup yazdm. Bir hafta sonra Samih Beyden bir mektup aldm. Mektupta: Edebiyat muallimi Behet Beye yazdm, defterleri aldrdm, okudum. Tercmenizi pek beendim ve Akif Beye de gsterdim, o da okudu, beendi. Netice sizin eseriniz ile iktifa etmeyi mnasip grdk. nallah ilk frsatta eserinizi namnza olarak bastracak ve size bir hakk telif verdireceiz. diyordu. Ben de lazm gelen teekkr yazdm. Aradan vakit geti, bir Dil Encmeni teekkl etti. Bakatipliine Ruen Eref Bey tayin edildi. Maarif Vekaletine Reit Galip Bey geldi, o zaman Dil Encmeni divann yeni bir tercmesine karar vermi olmakla bu tercmeyi de bana yaptrmak istediler. Reit galip Bey bana yazd. Dedi ki: Sizin bir tercmeniz var, fakat kitabn ayndr. A, B, srasyla deildir, biz btn lgatleri A, B, srasyla tercme ettirmek ve yalnz lgat ile iktifa ederek harf kavaidini almamak istiyoruz. Bunun iin sizi memur ediyorum. Kat vesaire ne lazmsa, Edebiyat Fakltesi mdr Muzaffer Beye mracaat edersiniz. deniliyordu. Kabul ettim. Bana Trkiyat dairesinden bir masa verildi, fileri koymak iin dolaplar getirildi. e balamadan evvel Ruen Eref Beyden bir mektup aldm: Tercmede kolaylk olmak zere size kendi tercmenizi gnderdim, oraya bakarak yazarsanz, tercme iin yorulmu olmazsnz. deniliyordu. Filhakika posta ile birka defter geldi. Tetkik ettim, bu defterler benim defterlerimden karlm, fakat gayet acemi bir veya birka katip tarafndan yazlm, serapa yanl olmakla beraber satrlar ve hatta sayfalar atlanm. Bunu grnce tercmenin ne olduuna acdm: - Bunu istemem. Benim yazmla 22 defter var, ltfen onu gnderiniz, dedim. yle bir eyler yoktur! diye cevap geldi. Ben de: Bu defterler iime yaramaz dedim, defterleri iade ettim. stenilen ekilde tercmeyi de divann esasna bakarak yapmaya baladm. Fakat defterlerin nerede kaldn, en ziyade Samih Beyin bilmesi mmkn olduundan birinci kurultay almazdan evvel: - Benim defterlerim nerede kald diye sordum.

Cevap olarak dedi ki: - Ben defterleri alnca katiplere tevzi ettim, bir suretini aldrdm, asl sizin defterleri de Gazi Paa Hazretlerine (Mustafa Kemal Atatrke) takdim ettim. Gazi Paa Hazretleri sordular: Sizde bir sureti var m? dediler. Ben de var dedim. yle ise bu defterler benim olsun, ben ara sra okurum buyurdular. Binaenaleyh sizin defterler Gazi Paa Hazretlerinin hususi ktphanelerindedir. Tabiidir ki isteyemeyiz dedi. Ben bu ikinci tercmeyi bitirmek zere iken Reit Galip Bey bir mektup gnderdi. Yazdm filerin daktilo ile, yeni yaz ile de birer nshasn yaznz. dedi. Ben daktilo bilmem diye cevap verdim. Bunun zerine Caferolu Ahmet Beyi memur etti. Btn fileri daktilo ile yazd. Sonra Reit Galip Bey bu filerin bir kere de Brockelmannn kitabyla karlatrlmasn istedi. Ben Almanca bilmem dedim. Bu i de Ahmet Beye havale edildi. Yine aradan zaman geti. Bir gn brahim Necmi Bey beni Dolmabahe sarayna ard. Gittim. Besim Atalay Bey ile birlikte oturuyordu. Necmi Bey yle dedi: - Azizim, biz Divan Lgatit-Trk yeniden tercme ettirip bastrmak istiyoruz. Sizin el yaznzla olan nshay bulamadk, ondan kopya edilmi bir nsha var, siz ona yanl, eksik diyor, beenmiyorsunuz. u halde size mracaat ediyorum. Bize Divan yeniden tercme ediniz. Eder misiniz? - Pekala, ederim. - cret olarak, ne istersiniz? - Siz syleyin, ne verirsiniz? dedim. Besim Atalay Bey atld: - Yz lira! dedi. -Olmaz! dedim, iki yze kt. -Olmaz! dedim, yze kt. -Daha fazla veremez misiniz? -Veremeyiz. -Veremezseniz yze olmaz, diye son cevab verdim.

O zaman Besim Atalay Bey bana itiraz ile: - Sen vaktiyle tercmeni yz yirmi liraya vermi iken imdi neden nazlanyorsun? dedi. Cevap olarak: - O zaman fetret zaman idi, imdi ise lehlhamd vsat zamandr. Ve zaten Byk Millet Meclisi bu tercme iin iki bin liray kabul etmitir, haydi biraz eksik verin! dedim. Besim Atalay Bey: - yzden ziyade veremeyiz. Bizim encmenin paras azdr, dedi. - Ben de yapmam, diye cevap verdim. Besim Atalay Bey yle dedi: - Sen yapmazsan, ben yaparm, sonra da gnln kalmasn. - Haa, bu kitab o kadar severim ki, birka bin insan bunu tercme edecek olsa o kadar sevinir ve her birine ayrca teekkr ederim. Aras ok gemedi, Besim Atalay tercmesini karmaya balad ve muvaffak oldu. Bana bir takm gnderdi, ben de teekkr ettim. nallah birka tercmesini daha grrz. Bu elmas ok ilenmeye muhtatr. (Kilisli) Rfat Bilge

ESER ZERNDE ALIANLAR

Divan Lgatit Trk, hicri 1333-1335te stanbulda aynen basldktan sonra, Trkeye evrilmek istenmi ve bu konuda almalara balanmtr. eviri ii ilk olarak, eserin mal sahibi olan Ali Emiri Efendinin koyduu art zerine Kilisli Rfata verilmitir. Eserin oaltlmas iini de yapm olan Kilisli, eserin evirisini 22 defterlik bir almayla Maarif Nezaretine sunmu, 1. Dnya Savann dnem zerindeki olumsuz maddi etkileri nedeniyle 120 liraya raz olarak tercmesini satmtr. Daha sonralar bu defterler bakanlk tarafndan telif ve tercme heyetine verilmi, oradan da Darlfnun Edebiyat Fakltesi ktphanesine konulmutur. Ankarada Milli Hkmet kurulduktan iki yl sonra, Milli Eitim Bakanlnca Divann yeniden tercmesi dnlm ve bu i iin Samih Rfat Bey ile air Mehmet Akif Ersoy grevlendirilmitir. Bunun zerine Kilisli Rfatn defterleri stanbuldan Ankaraya getirtilmi fakat bu teebbs yzst kalmtr. Birinci Trk Dil Kurultay (26 Eyll 1932)ndan sonra Reit Galipin Maarif vekillii srasnda ayn zamanda bakan bulunduu Trk Dili Tetkik Cemiyeti

tarafndan Divan Lgatin tercmesine karar verilmitir. Bu karar, divann tamamen tercmesi olmayp, bir endeks halinde sadece kelimelerin toplanp baslmasn esas tutmakta idi. Byle bir endeksin meydana getirilmesi iinin de yine Kilisli Rfata verilmesi kabul edilmitir. Bu grevlendirmenin ise bilimsel adan doruluu tartlr. Trk Dil Kurumu Merkez Heyeti yelerinden Celal Sahir Erozan, Ragp Hulusi zden ve Hamit Zbeyr Koaydan oluan bir komisyon, endeks filerini incelemede grevlendirildi. Fakat meydana gelen anlaamama dolaysyla Kilislinin fileri kabul edilmedi, bu i de neticesiz bir halde kald. Nihayet Besim Atalay, Divan tercmesini zerine alarak onu tam ve yetkili bir ekilde dilimize evirmitir. Divan yine bu sralarda Birinci Byk Millet Meclisinde Van Milletvekili bulunan Tevfik Bey (Demirolu) tarafndan dilimize evrilmitir. Bu da endeks mahiyetinde bir eserdir. Divann ayrca Konyal Hoca Atf Efendi (Abdullah Atf Tzner) tarafndan evrilmi bir nshas olmakla beraber bu zat Divan nce bir endeks halinde, sonra istenilmesi zerine tam olarak da tercme etmitir. Fakat bu tercmenin de ierdii baz hatalar dolaysyla beklenen baary salayamamtr. Kilisli Rfat, Konyal Atf ve Vanl Tevfik Beyin bu tercmeleri Trk Dil Kurumu ktphanesinde aynen muhafaza edilmektedir.

Divan Lgatit Trkn ortaya kp baslmas gerek Dou, gerek Bat bilim evrelerinde, zellikle Trkoloji dnyasnda, ok nemli bir olay olmu, u ana kadar Trke, ngilizce, Almanca, ince, Farsa, zbek, Uygur, Kazan ve Azeri dillerinde yaymlanmtr. Eserin Yurtd evirileri 18 Salih M. Muttaliboz eseri Besim Atalayn tercmesinden yararlanarak zbek Trkesine Mahmud Kagariy, Trkiy Szler Devni (Devn Lugtit-Trk) adyla evirdi. I. tom19 1960ta, II. tom 1961de, III. tom 1963te zbekistan Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Diller Akademisi Neriyat) Takentte yaymland. Abdusalam Abbas, Abdurehim Otkur, Abdurehim Habibulla, Damolla Abdulhemid Yusufi, Halim Salih, Haji Nurhaji, Osman Mahammatniyaz, Sabir Rozi, brahim Mutiiy, Imin Tursun, Mirsultan Osmanof ve Abdurexit Karim Sabitten oluan bir komisyon tarafndan Uygur Trkesine evrildi. Bu tercme de Besim Atalayn
18

GENBOYACI, Melek, Kagarl Mahmud zel Blm: Ali Emir Efendi ve Divan Lugatit-Trk, Kasm 2008, c:XCVI S:683, s. 548-549 19 tom: cilt

Trke tercmesi esas alnarak ve Arapa aslna da bavurularak yapld. Mahmut Kekari, Trki Tillar Divani adyla yaymland. Birinci tom 1981de, ikinci tom 1983te, nc tom 1984te Urumide ingjang Halk Neriyat tarafndan neredildi. Magmud el-Kagari, Trk iveleri Lgat nceleme, Tenkidli Metin, Dizin adyla Robert Dankoff ve James Kelly tarafndan ngilizceye evrildi. Harvard niversitesi Basmevi, I. ksm 1982de, II. ksm 1984te, III. ksm(dizin) 1985te yaymlad. Asgar Kurmaulo Egebayev, Besim Atalayn tercmesinden Mahmud Kakari, Trik Szdigi adyla cilt halinde Kazakaya evirdi. Birinci ve ikinci tom 1997de, nc tom 1998de Almatda yaymland. He Rui, Deng Yi, Shiao Zhongyi, Liy Jingjia, Mirsultan Osmanof, Chen Hua, Niu Shiao Li, Hao Guanzhong, Qi Qingshun, Tahirjan Muhammat, Li Jingwei Alimjan Sabitten oluan bir komisyon Diwanu Lughat-at-Tvrk adyla ince tercmesini hazrlad. Milletler Yaynevi, 2002 ylnda cilt halinde Pekinde yaymlad. Prof Dr. Hseyin Dzgn (Hossein Mohammadzadah Sadigh) Dvn LgatitTrk ad altnda Farsaya tercme etti. Akhtar Neriyat 2004te Tebrizde yaymlad. Tercmede Trke kelimeler, savlar ve rnek cmleler Arap harfleri ile yazlm, Latin harfli eviriyazs yaplm, sonra da farsa anlamlar verilmitir. Ramiz Esker, Besim Atalay tercmesinden Azeri Trkesine Mahmut Kaari, Divan Lat-it-Trk adyla tercme etti, 2006da drt cilt (drdnc cilt dizindir) halinde Bakde yaymlad. Divann Basma Nshas zerinde alan Bat Bilginlerinden Bazlar bal ile Besim Atalay, eserin nsznde konuyla ilgili bilgi vermitir.
Bunlarn banda Brockelmann gelmektedir. Az evvel Breslav ehri niversitesinde Smi dilleri Profesr olan bu zat, 1928 senesinde Divan- Lgatteki Trke kelimeleri cetvelleyerek bir ciltte toplam ve bastrmtr. Divan alfabe srasna koymakla ve baz kelimelerin nasl yazlacan saptamakla byk bir hizmet yapm; bylelikle Divandan faydalanmak ii hayli kolaylamtr. Brockelmann bu ii yaparken -pek tabii olarak- bir takm hatalara dm ise de ilk ve g adm atm olmakla teekkre yarar bir i grmtr. Sayn Brockelmann bu eserinden baka Divanda bulunan beyit ve para gibi eyleri de ayrca tercme ve neretmi ise de biz bu eserini gremedik. Kendisinden istenmi ise de kalmam olduundan gndermemitir. Brockelmannn bu son eserinden baz paralar

Kprl Olu Bay Cemal Edebiyat Fakltesi Mecmuasnda bastrmtr.

20

FZKSEL ZELLKLER
Kitabu Divani Lgatit-Trkn tek el yazmas nshas AEarb4189 demirba kaydyla stanbul Millet Ktphanesinde bulunmaktadr21. Kitap 319 folyonun derlemesinden oluur. Bu folyolarn ortalama genilii 239x166 mmdir, her bir sayfada ortalama yaz alan 175x115 mmdir. Folyolar kesilmi, bantla onarlm hatta siyah cilde smas iin bazlar katlanmtr. Her bir sayfa boyunca on yedi satr vardr. Olduka rahat okunabilecek ekilde istinsah edilmi olan kopya muhtemelen sonradan tamamen herekelendirilmitir22. Ayrca sayfa boluklar boyunca farkl kiiler tarafndan yazlm ok sayda aklama ve not bulunmaktadr. Folyolar salam ve kalndr, yllarn etkisiyle baz yerlerde kararm olsa da, rmemi ve bozulmamtr. Birka kelime hari her taraf iyice okunabilmektedir23. stanbulda bulunan bu nsha Kagarl Mahmudun kendi eliyle yazd nshadan ekilmitir, eken adam byle sylemektedir24. Bu nshadan eseri istinsah eden ahsn aml Mehmet olduu renilmektedir. aml Mehmetin istinsah srasnda gerek Trkede gerek Arapada yapm olduu hatalar gz nne alnrsa mstensihin pek yetkin bir ilim adam olmad dnlebilir. Sonuta bu hatalarn kitabn asl nshasnda bulunmad phesizdir. Kagarl Mahmud byle hatalar yapmayacak kadar iyi derecede Trke biliyor olmaldr25. Yazlma tarihi konusunda elimizdeki nshaya sonradan yaplm dzeltmeler kafa karkl yaratsa da bunlarla ehemmiyet vermemek gerekir.

ERK
Araplara Trke retmek iin Arapa yazlan ve en geni anlamyla bir szlk olan Dvan Lgtit-Trk zengin kelime haznesi ve dank gramer kurallarnn yan sra o gnk Trk toplumunun btn kltr malzemesini iermektedir. Halk arasnda yaayan aslsz inanlardan dinsel kanlara, Trk boylarnn bozkr edebiyat
20 21

Divan Lgatit Trk, Besim Atalay Tercmesi, nsz, cilt: 1, s: XXI. TC Kltr ve Turizm Bakanl Millet Yazma Eser Ktphanesi; stanbul. 22 Divanu Lgatit Trk; Kabalc Yaynevi; stanbul 2005. ISBN: 975-997-013-9 23 Besim Atalay; Divan Lgati-it-Trk Tercmesi; TDK Yaynlar; Ankara 1941 24 Besim Atalay; age. 25 Besim Atalay; age.

rneklerine, ataszlerine, deyimlerine, destanlarna, atlarna, hikmet ve vecizelerine dein her rneini vermitir. Bunun dnda o gnn Trk dnyas hakknda fikir verebilmek iin esere bir harita eklenmitir.26 Bu yzden Dvan Lgtit-Trk sadece Trk dili ve grameri bakmndan deil, Trk edebiyat, etnografyas, tarihi, halkbilimi gibi konularda da altn deerindedir. Bu yzden de sadece Trke dil bilgisini deil Trkolojiyi btnyle ilgilendirir.

DVANIN YAPISI
Dvan Lgtit-Trk metni Arapa dilbilgisine ait szck zellikleri uyarnca snrlar izilmi sekiz kitaptan oluur. Her kitap szcn ierdii harf saysna ve niteliine gre kurulan eitli vezinlerle belirlenen alt blmlere ayrlmtr. Szckler ve tanmlar bu dzende sralanm ve dilbilgisi aklamalar bu alt blmlerin nitelikleri uyarnca ve gerektike verilmitir. Bu sekiz blm yledir27; 1) Hemze 2) Salim 3) Muzaaf 4) Misal 5) ller 6) Drtller 7) Gunne Bunlardan Hemze Kitab nl ile balayan kelimelerin sraland blmdr. Salim Kitab iinde illetli28 harf bulundurmayan szckler sralanr. Muzaf Kitab ayn harfi birden ok kez bulunduran szcklerin bulunduu blmdr. Misl Kitabnda ilk harfi illetli ( ya da )szckler sralanr. ller Kitab ve Drtller Kitab ve drt
26 27

Ahmet Caferolu; Kagarl Mahmud ve Divan Lgatit-Trk Dizini; TDK Yaynlar; Ankara 1972 Besim Atalay; Divan Lgati-it-Trk Tercmesi; TDK Yaynlar; Ankara 1941 28 Bkz. llet.

yazal29 szcklerin sraland blmlerdir. Gunne Kitab ise nazal seslerden (-ng/-) veya (-n) seslerini barndran szcklerin sraland blmdr. Bu kitaplarn her birisi kendi iinde isimler ve eylemler olarak ikiye ayrlr. simler ve fiiller de kendi ilerinde harf saysna gre Arapa vezinlere uygun ekilde iki harfli, harfli, drt harfli, be harfli olacak ekilde blnmtr. yleyse, rnein; Hemze Kitab nce isimlerle balar. ki harfli (at, et, ot), harfli (alp, art, ilk), drt harfli (argag, rgag, ottuz..) be harfli (agrlg, uuzlug) szckler srasyla verildikten sonra ayn dzen fiiller iin tekrarlanr.30 Bu dzen modern szlklkten uzak ve kullansz gibi grnebilir ancak gnnn standartlarnn olduka stnde bir dzen ve titizlikle hazrland unutulmamal ve zamanna gre deerlendirilelidir. Ayrca eklemeli bir dil olan Trkenin sz varlnn harf says ile ilikilendirilerek Arapa vezinlere benzer ekilde tasnif edilmesinin yanl bir hareket olduu sylenebilir. Ancak szln diller aras olmas ve Araplara Trke retmek iin yazlmtr. Bu yzden Arapann kurallarna en yakn ve Araplarn en rahat anlayabilecei ekilde dzenlenmi olmas gayet tabiidir. Kelimelerin bulunduu bu 8 blmden baka eserin banda Trk milleti hakknda bilgilerin verildii ve Trkenin neminin anlatld bir nsz (mukaddime) bulunur. Bunun arkasndan szlk hazrlanrken kullanlan metotlar gsteren, baz fonoloji ve gramer unsurlarn belirterek Trk lehelerinin mukayeseli bir deerlendirmesini yapan bir giri blm gelir. Eserin sonunda ise eserin baar ile bitirildiini ilan eden, eserin yazmaya baland ve bitirildii tarihi yazan bir sonu blm bulunur. Divann dzeninden ve yapsndan bahsettikten sonra artk ierii szlk ve dilbilgisi alt balklaryla mercek altna alabiliriz.

BR GRAMER KTABI OLARAK DVAN LGTT-TRK

Dvan Lgtit-Trkn en belirgin iki zellii szlk ve gramer kitab olmasdr. Divann byk ksmn szlk kaplar. Dilbilgisi kurallar bu szlk iinde yeri geldike ve ihtiya duyulduka dank olarak verilmitir. Ancak bu dank bilgiler ok deerlidir. Kitapta yer yer dil zerine nemli kurallar sylenmi, ses deiimleri, gramer halleri ve diyalekt ayrlklar aka gsterilmi, rnekler verilmitir.
29 30

Bkz. Divanu Lgatit Trk; Kabalc Yaynevi; stanbul 2005. ISBN: 975-997-013-9 (sf.99 ve sf.105) ki harfli (ad, ezdi), harfli (add, pdi), drt harfli (rperdi, ettrdi), be harfli (esirgendi, uwutland).

Dvan Lgtit-Trk XI. Yzyln edebi dili olan Hakniye Trkesi ile yazlmtr. Ancak divanda dier diyalektler ve aralarndaki farklardan bahsedilmitir. Eer madde banda verdii kelime iin ayrca bir aklama yapmamsa o kelime Trk diyalektlerinde ortak kullanlyor demektir. Trk diyalektleri aras farkllklar Dvan Lgtit-Trkte iki ekilde takip edilebilir. Bu farkllklarn birisi diyalektler aras ses deiiklikleri31 dieri ise diyalektler aras sz daarc farklldr.32 yleyse Dvan Lgtit-Trk XI. yzylda Trk dilinin ezamanl olarak incelenebilmesi iin ok deerli bir kaynaktr. Ayrca bu ses deiimlerinin gsterilmesi Trk dilinin tarihi srete geirdii deiimin artzamanl olarak incelenmesinde de nemli ipular verir. Dvan Lgtit-Trkn modeli Arap dilciliidir. phesiz ki XI. yzylda slam corafyalarnda tartmasz stnl olan Arapann ve Arap dili geleneklerinin yazlan her tr eserde youn izlerinin grlecei aktr. Arapann daha slamn ilk yllarndan balayarak ok gl bir dilbilim ve leksikoloji gelenei yaratt dnlrse Mslmanlara Trke retmeyi amalayan Kagarl Mahmudun Arap szlklk gelenei dnda bir baka seenei olamazd. Bu yzden Kagarl Dvan Lgtit-Trk Arapa sz retim dzenine uyarlamaya almt. Bu dzende genellikle nadiren iki ve drt harften oluan Arapa kkler belirli vezinlere gre kendilerine eklenen seslerle yeni kelimeler retir. te bu yntem bilim Kagarl Mahmudun Dvan Lgtit-Trknde kullanmaya alt yntemdir. Bu yntemin Trk dilinin kelime retme prensiplerine uygun olmad aktr, ancak zaman iin tek yol budur. Arapa, Arap harfleriyle ve Arap dilbilimi gelenei ile yazlm Dvan LgtitTrkn bir baka meselesi da fonolojidir. Arap alfabesi tamam konsonantlar karlayan 28 harften oluur. Harf ve ses arasndaki farkn yirminci yzyl balarna kadar ihmal edildii dnlrse Kagarl Mahmudun ses ve harf arasndaki ayrmn farknda olmas ilgi ekicidir.33 Buna ramen slami gelenekler ve tecvit34 endiesi ile olsa gerek Arap alfabesi ile ilgili temel ilkeleri Trkeye uygulamaya alrken Arap
Prof. Dr. Grer Glsevin; Uluslararas Kagarl Mahmud Sempozyumu; Rize 2008: Ouzlarla onlara yakn olanlar kelimedeki /t/ harfini /d/ harfine evirirler. Trkler deveye tewey, bunlar devey derler. 32 Prof. Dr. Grer Glsevin; Uluslararas Kagarl Mahmud Sempozyumu; Rize 2008: rnein Kagarl Mahmud madde ba olarak ak kelimesini beyaz anlam ile Ouzca olarak kaydetmitir. Baka bir yerde beyaz anlamnda rng kelimesini ilerken Ouzlarn bunun yerine ak kelimesini kullandklarn belirtmitir. Yani, XI. yzylda beyaz anlamnda iki ayr sz olduunu, Ouzlarn ak dierlerinin ise rng kelimesini kullandn ifade etmitir. 33 Do. Dr. Ser Eker; Uluslararas Kagarl Mahmud Sempozyumu; Rize 2008: Kagarl Trk yazsndan bahsederken (Uygur yazs) yazlta yeri olmayan ancak syleyite gerekli yedi harfin bulunduunu ve Trk dillerinin bunlarsz olamayacan syler. 34 Bkz. Tecvit: Harflerin sfatlarnn nasl olmas, yani harflerin iaret ettii seslerin kaklarndan hangi ekilde kartlmas gerektiinin renilmesi, seslerin ortaklklarnn ve ayrt ediciliklerinin belirlenmesi meselesi. Arap dilciliinin en eski konularndandr.
31

harflerini korumaya, tadil etmemeye zen gstermitir. Kagarl Arap harflerinin zgn biimlerinden yararlanrken Arapada bulunmayan Trkeye zg sesleri Arap harfleri araclyla Trke rnek kelimeler vermek suretiyle tanmlamtr. Arap dilciliinin Trkeye uyarlanmas ile ilgili bir baka sorun vokallerdir. Vokal daarc geni ve vokal uyumu gibi ok nemli karakteristik zellikleri bulunan Trke iin vokaller nemlidir. Ancak uzun ve ksa ekilleriyle zayf vokali bulunan Arapada vokaller ihmal edilebilir. Dvan Lgtit-Trkte de vokaller ihmal edilmitir. Kagarl Trke bir kelimede en ok 7 harf bulunabileceini sylerken sz iindeki vokalleri dikkate almaz.35 Buna ramen Arap ve Trk alfabe sistemleri arasndaki farkllklar anlatrken nllerin harekeye bir harf ziyade edilerek gsterildiini ve Trk yazsnda kuraln her stnn bir elif, her trenin bir vav ve her esrenin bir ye ile gsterilmesi olduunu syler. Kagarl artlk-nlk ve dudak uyumlarnn da farkndadr. rnein lkn/likin ekini incelerken art nll eklin asl olduunu, ince kelimelerde kef geldiini syler. Bu deiimleri de Arap alfabesinin herekeleri yardmyla anlatr. Sonu olarak Dvan Lgtit-Trk nemli dilbilgisi unsurlar ieren deerli bir eserdir. Ancak tam ve btn bir gramer kitab deildir. Kurallar dzgn bir sistemde tasnif edilmeden yeri geldike ve geliigzel verildii gibi bizzat Kagarl Mahmudun bahsettii gibi cem (oulluk), mfred (tekillik) tafdil (stnlk), tasgir (kltme) gibi konulara hi yer verilmemitir. Kagarl Mahmud bu gibi konular dier kitab Kitbu Cevhirin-Navhi f Lgtit-Trke aldn syler36. Adndan anlald kadaryla bu bir gramer kitabdr. Ne yazk ki Trkenin bilinen ilk gramer kitab olan bu eser hala bulunamamtr.

BR SZLK OLARAK DVAN LGTT-TRK

Dvan Lgtit-Trk asl olarak bir szlktr. Yazlma amac, snflandrlmas ve ierii en geni anlamyla szlktr. Bir szlk olarak Dvan Lgtit-Trk iki aamada inceleyelim, yaps ve baars. Bir szln yaps kelimelerin tasnifi ve aklamalaryla ilgili hususlardr. Dvan Lgtit-Trk daha nce de bahsettiimiz gibi Arap szlklnn etkisindedir. Bu etki zerinde ileride daha detayl karlatrmalar yapacaz. Dvan Lgtit-Trkte kelimeler 8 snfta toplanr. Kelimelerin bulunduu asl szlkten baka Trk milleti hakknda bilgilerin verildii ve Trkenin neminin
35 36

z(a)rg(u)nm(u)d Besim Atalay; Divanu Lgatit Trk Tercmesi TDK, Ankara 1941 Kagarl Mahmud; Divan Lgatit Trk; Cilt I, s25

anlatld bir nsz (mukaddime) bulunur. Bunun arkasndan szlk hazrlanrken kullanlan metotlar gsteren, baz fonoloji ve gramer unsurlarn belirterek Trk lehelerinin mukayeseli bir deerlendirmesini yapan bir giri blm gelir. Eserin sonunda ise eserin baar ile bitirildiini ilan eden, eserin yazmaya baland ve bitirildii tarihi yazan bir sonu blm bulunur. Geri bu blmler nsz, Giri ve Sonu olarak adlandrlmamtr ancak ilev olarak eserin bu kadar detayl hazrlanmas Dvan Lgtit-Trkn hazrlanma teknii asndan gnmz eserlerinden geri kalmadn aka gsterir. Kelimelerin Arapa kaidelere gre sekize blnp tasnif edildiini daha nce sylemitik37. Her blm kendi iinde tekrar ksmlara ayrlmaktadr. Blm iindeki snflandrmada yine Arapa dilbilgisi kaidelerinden yararlanlmtr. rnein menks, misl, illetli, mcerred, ziyadeli vb Arapa terimler kullanlmtr. Szlkte isimler Arap dilinde olduu gibi filn benzeri vezinlerle verilmitir. Kagarl Mahmud szlnde dilde kullanlan ve terk edilen kelimelerin tmn vermeyi istese de kullanllk asndan sadece kullanlan kelimelere yer vermitir. Dvan Lgtit-Trk bu adan Kitabul Ayndan ayrlr. Ayrca verilen kelimelerin tasnifi de Divanl Edeb38 adl Arapa szlkteki sisteme yaknl ile dikkat ekmektedir. Dvan Lgtit-Trk Arapa olduundan dolay Arap Dili ve Edebiyat iin de nemli bir eserdir ve eseri bir de bu dil ve edebiyat gelenei iinde incelemek gerekir. Dvan Lgtit-Trk, Kagarl Mahmudun kendisinin de kabul ettii gibi bata Kitabul Ayn39 adl szlk olmak zere pek ok szl rnek alarak ve istihd ve evhid gibi yntemler kullanlarak yazlmtr. Bunlardan baka szlk olarak dikkat eken bir baka nokta da baz kelimelerin ses ve yap bilgisiyle ilgili konulara temas edilmi olmasdr. Kimi kelimelerde telaffuz zellikleri ve fonoloji ile ilgili bilgiler verilir. rnein; ajmuk szc aklanrken bu kelime iki kak arasndaki j ile sylenir bilgisini verir40 Szlkteki kelimelerle ilgili yorumlara, etimolojik ve ansiklopedik bilgilere de ska rastlanr. rnein Hotanllarn ve Keneklilerin Trk dilini bozduklar iin Trk saylmayacaklarn syler41. Ay kelimesinin hem senenin on ikide birine denildiini hem de gkyzndeki ay cismine denildiini; bunun sebebinin bu mddetin ayn
37 38

Bkz. Ayn yaz; 4. Sayfa; Divann Yaps brahim el-Farabi; Divanul-Edeb; 39 Kelimelerin sralan asndan Bkz. Arapa Dini Szlk; El-Halil bin Ahmed; (MS ~715-790) 40 Prof. Dr. Ahmet Doan; Uluslararas Kagarl Mahmud Sempozyumu; Rize 2008 41 Onlar anaya hata, ataya hata derlermi.; Kagarl Mahmud; Divan Lgatit Trk, I. Cilt, s32

gemesiyle balyor olmas yznden olduunu iddia eder. Bayram kelimesinin Farsa olduunu bu yzden kkenini bilmedini syler.42 Eser yntembilim bakmndan gnmz szlklerine benzer bir kalitede hazrlanmtr. Oysa muhteva bakmndan gnmz szlklerinden ayrlr. Gnmzde yazlan bir szln en nemli zellii madde banda verilen kelimenin daha iyi anlalmasn salamaktr. Oysa Dvan Lgtit-Trkte aklamalar sadece kelimelerin aklamas deil bir milleti, bir kltr aklayan rneklerdir. Bylece madde ba szckler vesile edilerek her frsatta Trk kltr ve Trklk ile ilgili bilgiler verilmitir. Bununla yetinilmemi Trk dnyasnn bir haritas da Dvan Lgtit-Trke dhil edilmitir. Szln amac Araplara sadece Trkeyi deil Trkleri ve Trk dnyasn retmektir. Eserin hedefi Araplar olduuna gre eserin baarsn lebilmek iin ona bir de Araplarn gznden bakmak gerekir. Araplarn nezdinde Dvan Lgtit-Trk anlamak iin de Arap dil ve kltrnn, szlk ve ansiklopedi geleneinin bilinmesi gerekir. Gerek yap gerek ierik olsun, Dvan Lgtit-Trk gnmz imknlar ve teknikleri ile hazrlanm modern szlklerle yarabilecek dzeyde baarldr.

42

Yrd. Doc. Dr. lyas Karsl; Uluslararas Kagarl Mahmud Sempozyumu; Rize 2008

Kaynaka
AKN, . F. Kagarl Mahmud Maddesi. slam Ansiklopedisi (Cilt 25, s. 9). iinde Trkiye Diyanet Vakf. ATALAY, B. (1985). Divan Lgati't-Trk Tercmesi. Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi. BLGE, R. (1945). Divan Lgatit Trkn Bulunuu ve Basl. CAFEROLU, A. (1972). Kagarl Mahmud ve Divan Lgatit-Trk Dizini. Ankara: TDK Yaynlar. CAFEROLU, A. Konferanslar, lk Trk Dilcisi Kagarl Mahmut (Cilt 2). AKAN, V. (2008). Kagarl Mahmudun Soyu, Ksaca Hayat, Eserleri ve Mezar zerine Bir nceleme. Uluslaras Kagarl Mahmud Sempozyumu. Rize niversitesi. DANKOFF, R. (2005). Divanu Lgatit Trk evirisi. stanbul: Kabalc Yaynevi. EKER, S. (2008). Uluslararas Kagarl Mahmud Sempozyumu. Rize: Rize niversitesi. GENBOYACI, M. (Kasm 2008). Kagarl Mahmud zel Blm: Ali Emir Efendi ve Divan LugatitTrk. Trk Dili Dergisi , 548-549. GLSEVN, G. (2008). Uluslararas Kagarl Mahmud Sempozyumu. Rize: Rize niversitesi. GLSN, A. Divan Lgatit Trkte Kadn ve Onun Dnyas. KAALN, M. (Kasm 2008). Divan Lugatit Trk zerine Birka Sz. Trk Dili Dil ve Edebiyat Dergisi, , 528. Kagar, M. Dvn Lgati't-Trk. KPRL, F. (1933, Nisan 24). Divan Lgat it Trk. Cumhuriyet Gazetesi . TOGAN, Z. V. (1932). Dvn LugttTrk'n Telif Senesi Hakknda. Atsz Mecmua , 5. LKTAIR, M. . (1946). Byk Trk Dilcisi Kagarl Mahmut,. stanbul: Cumhuriyet Matbaas.