T.C.

DOKUZ EYLL NVERSTES MHENDSLK FAKLTES JEOLOJ MHENDSL BLM

VOLKANKLASTK KAYALAR
Oluumu, Genel zellikleri ve Snflamas

Prof.Dr. Cahit HELVACI Ara.Gr. Fuat ERKL

Nisan-2001 ZMR

NDEKLER
NSZ BLM. 1 VOLKANK FASYES
GR FASYES KAVRAMI FASYESN BELRLENMES VE ANALZ Geometri Litoloji Tortullama Yaplar (Sedimentary Structures) Paleo-akntlar ve tortul hareket izleri Fosiller

1 1
1 1 2 2 3 6 7 7

BLM. 2 MAGMANIN FZKSEL ZELLKLER BLM. 3 PROKLASTK KIRINTILAR

GENEL BLEENLER VTRK PARALAR VE PROJENK KRSTALLER Cam Paralar (Glass Shards) Vesikllenme ile Oluan Cam Paralar Pmeks Pirojenik Mineraller Minerallerin ve Krntlarn yzey Dokular

8 8 12 12
12 15 15 15 17 19 19

BLM. 4 PROKLASTK KELLER

PROKLASTK DKNT (FALL) KELLER PROKLASTK AKMA (FLOW) KELLER Bileim Doku Tane derecelenmesi Kristal ve litik ayrmlamas Piroklastik akntlarn oluum ekilleri GNMBRTLER Pskrme serisi ve Stun kmesi gnimbritlerin Kaynamas ve Sklamas PROKLASTK TRBULANS (SURGE) KELLER i

21 21
21 21 24 25 26 26 26 30 30 31 32

(1)Phreatomagmatic (su/magma giriimi) ve phreatic (buhar etkisi) pskrmeler ile oluan trbulans kelleri 32 (2) Akntlarla ilikili trbulans kelleri 33 (3)Dknt kelleri ile ilikili trbulans kelleri: 33

BLM. 5 VOLKANKLASTK KAYALARIN SINIFLAMASI

GR PROKLASTK KAYALARIN SINIFLAMASI VOLKANKLASTK KAYALARIN LTOLOJK OLARAK TANIMLANMASI Dokusal Bileimsel OTOBRELEM VOLKANKLASTK KAYALARIN ADLANMASI

35 35
35 36 37 38 38 38

BLM. 6 EPKLASTK KAYALAR

AINMA TAINMA SUALTI GRANLER YIIN AKMASI (TRBDT AKINTILARI) Dk Younluklu Trbidit Akntlar Yksek Younluklu Trbidit Akntlar Volkaniklastik Trbiditler LAHAR Yaylm ve Kalnlk Laharlarn Taban Dokana Tane Boyu Dalm Vesikller Derecelenme Doku Laharlarn Dier Kaba Taneli kellerle Karlatrlmas Kken

40 40
40 40 40 40 42 42 43 44 44 45 45 46 46 47 47

BLM. 7 LAVLAR VE LAVLARDAN TREYEN VOLKANKLASTK KAYALAR

GR Yastk Lavlar Yastk Lav Breleri (Pillow Breccia) Hyaloklastitler nce Taneli Hyaloklastitler Otobre Peperit SUALTI BAZALTK LAV AKINTILARI

50 50
50 51 53 54 56 56 56 57

SUALTI SLSK LAV AKINTILARI, DOMLAR VE VOLKANZMA LE BRLKTE GELEN NTRZYONLAR 58 ii

KARASAL SLSK LAV AKINTILARI VE DOMLAR KARASAL BAZALTK LAV AKINTILARI

58 61

BLM. 8 TRKYEDEK GEN VOLKANZMA

DOU ANADOLUDA KUVATERNER VOLKANZMASI VE JEOLOJS GR NEMRUT SPHAN TENDREK ARI DAI DOU ANADOLU VOLKANLARININ GELM - ZET

62 62
62 62 63 68 71 75 80

EK- I VOLKANKLASTK KAYALARIN TANE BOYU VE DOKUSAL

SINIFLAMALARI, OLASI KKENLER VE BELRGN ZELLKLER 82

EK- II VOLKANK TERMLERN KISA TANIMLAMALARI

KAYNAKA

87 90

iii

BLM. 1 VOLKANK FASYES GR Volkanik sahalar, dier yzey koullarnda oluan kayalara gre kaya tipi olarak daha byk eitlilik gstermektedir. 1960'l yllara kadar volkanoloji zerine yaplan almalarda esas olarak kayalarn mineralojik ve jeokimyasal zellikleri ile magma kkeninin belirlenmesine arlk verilmitir. Daha sonraki yllarda ise kaya tiplerinin ve oluum biimleri zerine yaplan almalar artmtr. Volkanik blgelerdeki patlamal volkanizma sonucu oluan ve lavlarn da dahil olduu volkanik kaya tipleri genel olarak drt blme ayrlr: (1) lav akntlar, (2) piroklastikler, (3) otoklastik (autoclastic) keller, (4) tekrardan ilenmi ve kelmi volkanik tortullar veya epiklastikler. Lavlar, magmann kimyasal ve fiziksel zelliklerine bal olarak deiik morfoloji, geometri, hareketlilik, i yap ve akma davran gsterirler. Eski almalarda krntl volkanik kayalarn, zellikle piroklastiklerin, sadece patlamal bir volkanizma sonucu olutuu dnlrken, son almalarda daha farkl kkene sahip olabilecekleri anlalmtr. rnein, otoklastik kayalar patlamaya bal olarak olumamakta, su dokananda ani soumayla paralanma veya lavn akmas srasnda breleme sonucu gelimektedir. Volkanik sahalardaki dier nemli oluumlar da ok byk miktarlardaki epiklastik veya tortul kkenli volkanik kayalardr. Tm krntl volkanik kayalar oluum ekillerine (veya kkenlerine) baklmakszn "volkaniklastik kayalar" olarak adlandrlrlar. Volkaniklastik kayalar lavlardan ok daha yaygn ve hacim olarak daha fazla olmalar nedeniyle paleo-ortam ok daha fazla temsil eden zelliklere sahiptir. Volkanik kayalarn ok fazla eitlilik gstermeleri nedeniyle, bunlarn stratigrafik zellikleri ve deiik kaya tiplerinin ortaya konulabilmesi iin byk lde sedimentolojiden faydalanlmaktadr. Fasiyeslerin oluumu, tortullama ve volkanizma birliktelii byk lde iki faktrden etkilenmektedir: (1) kelim ortamna ok hzl bir ekilde volkanojenik malzeme getiren aktif bir volkanizma, (2) akma sonucu ortaya kan yanal deiimler. Birok aratrc pskrme srasnda byk hacimli piroklastik ve hidroklastik ynlarn dier epiklastik tortullara gre ok daha hzl yerletiini kabul etmektedir (Kuenzi ve di. 1979; Vessel ve Davies, 1981; Balance, 1988; Houghton ve Landis, 1989). FASYES KAVRAMI Farkl kaya tipleri el rnei veya ince kesitte dokusal ve mineralojik farkllklaryla ayrt edilmektedir. Arazide yzlekte gzlenen kayalarn fiziksel grnmleri ile de ayrm yaplabilir. Kayalarda gzlenen normal ve apraz tabakalanma, tane derecelenmesi, dzeylerin ardalanmas (interbedding) gibi zellikler olutuklar ortam (toporafya, iklim koullar, egemen kimyasal koullar) ve stratigrafik gemileri (tanma/kelme, malzeme birikim miktar) hakknda bilgi verebilirler. "Fasiyes", yzlekte belirgin kaya topluluklar ve ayrt edilebilen seviyeler iin kullanlmaktadr. Fasiyes terimi genelde sedimentolojiyle ilgili bir terim olmasna karn volkanik kaya topluluklar iin de uygulanabilmektedir. Bir fasiyese ait kayalarn dier fasiyeslerden farkl ayrt edici zelliklere sahip olmas gerekir. Bu farkllklar bileim, doku, tortul yaplar veya fosil varl olabilir.
1

Bir fasiyes her lekte tanmlanabilir. Blgesel lekte grup, formasyon veya yeler, dier grup, formasyon ve yelerden litolojik zellikleri farkl olmas nedeniyle bir fasiyes olarak kabul edilmektedir. Daha yerel olarak bir yzlek leinde temelde uniform, tek tabaka dzeyinde ve her ikisinin olduu birka tabaka aralnda fasiyes tayin edilebilir. Stratigrafik toplulukta fasiyeslerin ayrt edilmesi iin kabul edilen detay derecesi, byk lde almann amacna, elde edilen bilgiye ve kayalarn anlalma dzeyine baldr. Kayalar farkl fasiyese sahip olsalar bile ayn kelme veya pskrme olaynn bir paras olabilirler. rnein bir ignimbrit, ierisinde birka fasiyes ierebilir. FASYESN BELRLENMES VE ANALZ Bir fasiyesin kkensel zellikleri her zaman ok belirgin olmayabilir. Bu nedenle fasiyes tayininin ilk aamasnda kkensel fasiyes adlamasndan (rn. gnimbrit, aglomera ve tf) mmkn olduunca kanlmaldr (Wright, 1978). "Riyolitik, hamur destekli bre fasiyesi" gibi bir tanmlama balangta tercih edilmelidir. Fasiyesin belirlenmesi ve analizi iin gereken birka yaklam Selley (1978) tarafndan nerilmektedir. Selley (1978) almasnda fasiyesin ayrt edilmesi iin kullanlan be zellik yledir: Geometri Litoloji Tortullama yaplar (sedimentary structures) Paleo-akntlar ve tortul hareket izleri Fosiller Geometri Geometri, bir fasiyesin ve buna bal tabakalarn boyutlu eklini (kalnlk dahil) ifade etmektedir. Bir fasiyesin korunan geometrisi drt ekilde kontrol edilmektedir: (1) kelim ncesi var olan yzey rliyefi, (2) kelen malzemenin hacmi ve toporafya ile ilikisi, (3) tanma ve kelme araclarnn (agent) fiziksel zellikleri, (4) kelim sonras anma ve (5) sonradan gelien deformasyon. Yzey rlyefi, anma ve kelme arasndaki denge ile kontrol edilmektedir. Yksek ve alak kesimler arasndaki ykselti fark arttka yksek olan ksmlar daha fazla anmaya eilimlidir. Anma vadi, kanyon, srt ve plato eklindeki morfolojiyi oluturmaktadr. Anmann etkisinin az olduu yerlerde kelimin sonucu olarak toporafik ykseltiler azalr ve gelen malzeme ile doldurulur. Bunun dnda kelimle e zamanl gelien tektonik hareketlerden rliyef etkilenmektedir. Yksek rliyef oluturarak yerleen viskoz lavlar da toporafyay etkilemektedir. kelen malzemenin hacmi ve toporafya ile ilikisinde, malzeme hacmi keldii toporafik rliyefe gre karlatrldnda az miktarda ise bu malzeme tmyle toporafik knt alan ierisinde kalacaktr (ekil. 1). Bunun tersi durumda, toporafik ukurlarn hacminden fazla bir malzeme gelimi varsa ukur alanlar tmyle dolacak ve byk kalnlk farklar yaratacaktr (rn. yn akmalar "debris flow" ve piroklastik akma). Tanma ve kelme araclarnda ise, dikkate alnmas gereken esas konu yerleen malzemenin hareket biimidir. rnein, toporafya izin verdii srece dk viskoziteli bir malzeme hareketi, ince dzeyler eklinde geni alanlara yaylmna imkan vermektedir. Yksek viskoziteli bir malzeme ise daha az bir yaylm gstermekle birlikte daha yksek rliyefli bir toporafyay oluturacaktr.
2

ekil 1. Vadi, kanyon gibi toporafik ukurluklar ile pskrme veya kelme srasndaki bu ukurluklara yerleen malzemenin hacmi arasndaki muhtemel iliki. (a) kk hacimli "debris flow" yn aknts kelleri toporafik ukurluun altnda kaln ve dzensiz bir istif oluturmaktadr. (b) yn aknts "debris flow" kellerinin hacmi vadi tarafndan snrlanamayacak kadar byktr. keller ok deiik kalnlklara sahiptir.

kelim sonras anmada, volkanik sahalarn byk bir ounluunda gravite, su, buz ve rzgar gibi etkilere maruz kalan, nispeten yksek eimli yamalar bulunmaktadr. Bu nedenle volkanizma aktifken yerleen birok fasiyes (lavlar, piroklastik akma veya dknt"fall" kelleri), ilksel geometrilerini hzl gelien epiklastik prosesler bozarak tekrardan kelen volkaniklastik dzeyleri olutururlar (ekil 2). Deformasyonun bir fasiyesin geometrisi zerindeki etkisi nemlidir. Bu deformasyon ar gerilmeden basit blok faylanmasna kadar deiebilir. Daha sonraki aamalarda kayac zayflatan hidrotermal alterasyon belirgin olabilir. Litoloji Dier volkanik kkenli olmayan tortul kayalara ait tm litolojik zellikler tortulun kayna ve kkeni hakknda bilgi verebilir. rnein, belirgin fiziksel bileenler (fosil paralar, oolitler ve litik krntlar) kelme koullar iin nemli veriler olabilir. Benzer ekilde, volkanik kayalarda da ilksel volkanik fasiyese ait litolojik zellikler (cam paralar, lapilli) volkaniklerin kkeninin anlalmasnda nem tamaktadr. Bu yaplar ve bileenlere hem eski hem de gncel volkanik kayalarda yorumlanmalar asndan gerek
3

duyulmaktadr. Ancak bu yaplar eski volkanik kayalarda talama, tektonik ve metamorfizma gibi etmenler nedeniyle gncel olanlara oranla ok daha zor ayrt edilmektedir. Litoloji kayacn zellii ile kontrol edilir: Fiziksel eler Bileim Doku Fiziksel eler Volkanik kayalar deien miktarlarda lav akntlar, paral ve krntl kayalardan meydana gelmektedir. Lavlarn ierisindeki esas bileenler, kristal veya fenokristal, mikrolitler, volkanik cam (matriksi oluturan), gaz boluklar ve ksenolitler (yan kayatan gelen) dir. Krntl volkanik kayalar ise magmatik kaya paralar, yabanc litik krntlar ve kristallerden yapldr. Magmatik kaya krntlar youn lav ile pmeks ve curuf "scoria" arasnda deiir. Cams veya ksmen kristallemitir. Kaya paralar, ilksel volkanik pskrme srasnda veya pskrme sonras yzey koullarna maruz kalmas sonucu olumaktadr. lksel volkanik kayalar oluumlarnn ardndan yzey koullarnda anarak tekrardan kelirler. Genel olarak, "volkaniklastik" terimi, kkeni ne olursa olsun, bileen olarak volkanik krntlar veya paralar ieren kayalar iine almaktadr. Ancak, "piroklastik" terimi kayacn dorudan patlamal bir pskrme sonucu paralanan kayalara ait krntlar tanmlamaktadr. "Epiklastik" terimi ise, daha nceden olumu volkaniklastik kayalarn (paralanm ve/veya kelmi), anma ve ayrmann olduu normal yzey koullarnda keldiini ifade eder. Bu nedenle "epiklastik" terimi ilksel prosesler sonras olumu volkanik kayalarn yzey proseslerine maruz kalarak paralanmas ve tekrardan kelim olayn (ayrma, fiziksel abrazyon ve gravite kaymas) kapsamaktadr. Bununla birlikte epiklastik kayalar ilksel volkanik yerleime ait keller ierebilir (cam paralar ve pmeks gibi). Bu ilksel krntlar amur akmas, akarsu ve trbidit akmalar yoluyla ilk pskrme noktasndan ok uzaklara tanabilir. Bileim Bileim, bir volkanik kayacn piroklastik, lav veya volkaniklastik olup olmadna baklmakszn belirlenen jeokimyasal, mineralojik ve petrolojik zelliklerini ifade eder. Kayacn en son bileimi geirdii kimyasal ve fiziksel deiimler nedeniyle olduka karm olabilir. Bu deiimler pskrme ncesi, srasnda ve sonrasnda hem kimyasal hem de fiziksel olarak gerekleir. Fiziksel deiimler, pskrme sonrasnda kayacn mineral bileiminin ayrmlamas ile olur (rnein, cams kllerin kristallerden ve litik krntlardan ayrlmas). En son aamada gelien hidrotermal aktivite ve eski volkanik serilerdeki diyajenez, ayrma ve metamorfizma kayalarn kimyasn deitirebilir. Doku Doku terimi bir kayacn bileenlerinin fiziksel zelliklerini ifade eder. Krntl bir kayacn dokusu kaynaktan gelen zellikleri, paralanma biimi ve tanma ncesi /sonras gemii hakknda bilgi verir. Bir kayacn dokusal zellikleri tane boyu, yuvarlaklk, boylanma ve tanelerin dizilim ekli ile belirlenir.

ekil 2. Fasiyes ilikileri ve korunan kelim geometrisi zerindeki anma etkisinin ematik gsterimi. fasiyeslerin dzensiz ve kesikli olmas nedeniyle korelasyonun yaplmas ok gtr.

Tane boyu, yzlekte ilk dikkat eken zelliktir. Krntl agregatlara ait tanelerin zellikleri paralanma tipi, tanma/kelme kapasitesi ve urad fiziksel ilenme derecesinin bir yansmasdr. Bu etkiler hem piroklastik hem de epiklastik kellerde grlebilir. Piroklastik veya epiklastik kellerde krntl kellerin tane boyu kaynaa veya pskrme noktasna olan uzakl temsil etmez. Byk bloklar (metrelerce apta) piroklastik akntlar, amur akmalar veya buzullar ile onlarca kilometre uzaa tanabilir. Bu tanma ekillerinden hibiri zel bir yuvaklaklama veya ilenme izi gstermez. Ayn ekilde baca kenarnda da ince taneli kl ve piroklastik akntlar patlama ile krklanmann ok etkili olduu durumda kelebilirler. Boylanma, taneleri tayan aracnn (su, rzgar, amur ve gaz gibi) ayn hidrolik zellikteki taneleri bir araya getirme veya farkl zellikteki taneleri birbirinden ayrma derecesini gstermektedir. Tanelerin hidrolik davrann etkileyen etmenler tane younluu, arl ve eklidir. ou epiklastik veya karasal tortullarda taneler (mineral veya kaya krnts), eit younluk ve tane boyuna sahiptir. Ancak, farkl ekil, younluk ve arlktaki tanelerin oluturduu tortullar kartnda iyi gelimi tane boylanmas imkanszlar. rnein yuvarlaklam kuvars ve dzlemsel kabuk fosillerinden yapl bir plaj tortulu hidrolik olarak iyi boylanmaktadr. Piroklastikler, yeniden ilenmi veya kelmi volkaniklastikler boyutlara gre kt boylanm, ancak hidrolik olarak iyi boylanm olabilir. Piroklastik kellerin volkanik olmayan epiklastik kellere gre daha kt boyland bilinmektedir. Piroklastik kellerin ok ksa bir srede yerlemesi nedeniyle hidrolik boylanmann bu kayalar zerinde etkili olmad bilinmektedir. Tane ekli, bir tanenin boyutlu grnmn ifade eder. Tane ekli byk lde kaynakta tanenin morfolojisi, kristalleme ekli, klivaj (mineralojik veya tektonik) veya tabakalanma ile kontrol edilir.
5

Yuvarlaklama, bir tanenin tanma veya kelme srasnda ne kadar keli olduunun derecesidir. Genelde yuvarlaklama, yeniden ilenme srasndaki sabit eneji dzeyine maruz kalan tortullarda ok daha iyi gelimektedir. Ancak, piroklastik malzemede de yuvarlaklama olabilir. Dizilim ekli ise tanelerin birbirleri ile olan ilikisini ifade etmektedir. Tortullama Yaplar (Sedimentary Structures) Tortul yaplar, fasiyes analizi iin en nemli aralardan biridir. Tortul yaplar, kelim ncesinde (anma zellikleri), srasnda (su ve amur gibi yaplar oluturan akkan hareketi) ve sonrasnda (yumuak tortul deformasyonu, biyotrbasyon) olumaktadr. kelim koullarn ve tanma biimlerini dokusal zelliklerle birlikte en iyi yansttklar iin nemlidir. Taneli tortullarn (kilden daha kaba) hareketi, iz yaplar (apraz tabakalanma, kumullar, dalga yaplar) olutururlar. Ktle akmalar genelde masif ve yapsz agregatlardr. Ancak baz durumlarda, dk tortul ierii olan ve dk viskoziteli ktle akmalarnda da izli tortul yaplar geliebilir.

Dereceli tabakalanma, bir tabakadaki progresif dey tane boyu (tane derecelenmesi) veya tane younluu (younluk derecelenmesi) deiimi olarak tanmlanmaktadr. Younluk derecelenmesinde tane boyunda belirgin deiiklikler olmaz. Matriks ve byk paralar genelde ayn dorultuda derecelenmitir. Baz tabakalarda ise byk paralar derecelenmi, fakat matriks derecelenmemitir. ekil 3 bir ka tip derecelenmi tabakalar gstermektedir. Baz durumlarda (ekil 3 A,B) derecelenme belirgin bir ekilde bir akma veya malzemenin dzenli alkalanmas ile geliir. Dierlerinde ise (ekil 3 D, G ve H), derecelenmenin birden fazla farkl kelim olay veya tek bir olayda alkalanmalardaki ksa aralardan meydana geldii dnlebilir. G ve H`deki durumda (ekil 3), tabakalanma gsterilenden daha belirsiz ise (ok sk grlen bir durum) birimin farkl tabakaya blnmesi iin veriler azalacaktr. Bir ok rnekte, bir birim iindeki derecelenmi tabakalar, ayr tortullama olaylarnn ayrt edilemedii yerlerde, yanal olarak normal tabakaya dnebilir. Normal derecelenme bir tabakadaki tane boyunun veya younluun yukarya doru azalmasdr (ekil 3A). Ters derecelenme ise tane boyunun veya younluun yukarya doru artmasdr, fakat ters derecelenme tabakann tabannda yalnz dar bir aralkta grlmekte, ste doru normal derecelenmeye dnmektedir. Bu tabakalar nadiren tane boyunda tabandan tavana doru sistematik bir art gstermektedir. Simetrik derecelenme tersten normale veya normalden terse olabilir (ekil. 3 C, D). Tabakada tek derecelenme grlyorsa tekli, birden fazla ise katl derecelenme denir. Pmeks ve litik krnt ieren dknt (fall-out) kellerindeki younluk derecenmesi ekil 3 E, F`de gsterilmitir. Dknt kellerinde pmeksin varl, kelim ortamnn tayininde (rn. karasal, sualt) olduka yararldr (Fiske, 1969). nk, suda pmeks ve litik paralarn younluk farkyla ayrlmas olduka belirgin bir grnme sahiptir. Piroklastik akntlar iinde gelien olaylar eitli derecelenme ekillerini oluturur.

ekil 3. Dereceli tabakalanmann diyagram olarak rnekleri ve adlanmalar. Ok iaretleri istifteki daha ince taneye doru gidii gstermektedir. i bo daireler pmeksi, ii dolu dzensiz ekiller litik paralar, noktalar kl boyu malzemeyi gstermektedir. Aklama iin metne baknz.

Paleo-akntlar ve tortul hareket izleri Akma yn veya tortul anma yn -kumul, dalga yaplar, apraz tabakalanma ve tane dizilimlerinin olduu asimetrik yaplardan yararlanarak- tortul hareketinin veya paleoaknt ynnn tayini iin kullanlmaktadr. Geni alanlarda alnan ller, paleocorafyay belirlemek ve akma/tortul tanma yollarn etkileyen paleocorafya deiimlerini izleyebilmek asndan nemlidir. Bununla birlikte, belirgin blgesel paleo-akntlar, belirli tortul ortamlarnda geliirler (rnein, akarsu ve denizalt yelpazeleri, deltalar, ky yakn denizel kelimler) (Selley, 1978). lksel volkanik fasiyeslerde akma yn belirteleri epiklastik tortullardaki yaplara benzer ekilde tayin edilir ve deerlendirilir. Ancak, volkanik ortamlarda oluan yaplar dier sedimenter yaplardan farkldr. Epiklastik serilerin yanal hareketleri genel olarak toporafya ile kontrol edilmektedir. Bu durum piroklastik kayalar iin de geerli olmakla birlikte akma mekanizmalarnn yksek enerjili olmas nedeniyle toporafyann etkisi az olabilir. Bundan baka, akma ynleri esas olarak bacadan nsal olarak uzanr ve akma ynleri bu nedenle volkanik merkezin paleocorafik konumunun belirlenmesinde kullanlr. Fosiller Paleo-ortamsal belirte olarak fosillerden yararlanlmas temelde volkanik ve volkanik olmayan sahalarda ayndr. Ancak, nemli bir nokta fosillerin "in situ", tanm veya yeniden ilenmi olup olmadklarnn ortaya konulmasdr. Tanm ve yeniden ilenmi fosiller de ortam koullarnn belirlenmesinde faydal olabilir.
7

BLM. 2 MAGMANIN FZKSEL ZELLKLER Magma, erimi veya yar erimi kaya malzemesidir. Kimyasal olarak karmak bir yapya sahiptir ve bileim, scaklk, kristal ve uucu madde miktarlar farkllklar sunar. Bu zelliklerin tm birbirleriyle ilikili olarak pskrme biimini belirlemektedir. Magma genel olarak farkl bir jeolojik gemie sahiptir. Yerkabuunda veya st mantoda yer almakla birlikte sokulum eklinde yerleerek kristalleebilir veya volkanik kayalar oluturacak ekilde yeryzne pskrebilir. Magma yzeye ykselimi srasnda olduka nemli deiimlere maruz kalmaktadr. rnein, yzeye yakn yerleen bir sokulum soumas srasnda fenokristallerden ayrlr ve magmada ayrml kristalleme ile petrolojik ve kimyasal deiimler olur. Ancak, son almalarda bundan ok daha karmak proseslerin gelitii bilinmektedir. Magmann jeokimyasal yorumlarnda kapal ve durayl bir ortamn olduu kabul edilmesine karn "ak" sistemlerdir. Deiik magmalarn katlm bileimsel zonlanmann oluumuna neden olmaktadr. Pskren magmann bileimsel ve mineralojik zelliklerini birok etmen kontrol etmektedir. Bunlar, Ergimenin olduu kaynak kayacn doas, nceki termal-metamorfik-ergime olaylar bakmndan kaynan gemii, Kaynak kayacn ksmi ergime derecesi, Magmadaki kristalleme derecesi, Magmadan kristallerin ayrlma miktar, Yan kayatan karm miktar ve pskrme ncesi magma karma miktardr. Magmann fiziksel davrann etkileyen temel zellikler, magmann bileimi, scakl, younluu ve viskozitesidir. Farkl magma tiplerine ait volkanizma ve oluan volkan tipleri farkllklar sunar (ekil 4). Bileim, Magmann veya pskren volkanik kayalarn kimyasal bileime gre snflamas temel olarak SiO2 ieriine gre yaplabilir (Tablo. 11). Ancak, volkanik kayalarda yaplan kimyasal bileime dayal bir snflama arazi almalar iin pratik deildir. Ayrca, nemli mineralojik ve dokusal zellikler hakknda bilgi vermemektedir. Kimyasal snflama, hidrotermal veya fmarolitik aktivite, ayrma ve blgesel metamorfizmaya bal alterasyona uram kayalar iin ok snrl bilgi vermektedir. Mineral tipleri ve dalm sadece magma kimyasn yanstmakla kalmayp, volkanik kayalarn pskrme ve souma tarihesini de ortaya koymaktadr. Genel olarak, felsik mineral bileimine dayal (kuvars, K-feldispat, plajiyoklas ve feldispatoyid u bileenlerinin olduu) diyagram kullanlmaktadr (Streckeisen, 1979; ekil 5). Bu diyagram mafik ve ultramafik kayalarn snflanmasnda problem oluturmaktadr. Bu tr kayalarn ayrt edilmesi mafik mineral bileimine gre yaplmaktadr Scaklk, Gncel volkanik kayalarda birok scaklk lm yaplmtr (Hawaii toleyitik bazaltlar, MacDonald, 1972; Mt. St.Helens dasitik domu). Buna gre, kayalarn llen scaklklar bileimle ilikilidir (Tablo. 11). Bazaltik kayalarda 1000-1200 0C'lik scaklk lmleri alnrken dasitik kayalarda 800-1100 0C'lik scaklk aralna sahiptir.

ekil 4. Magmann fiziksel zelliklerine bal olarak oluan deiik volkan tipleri. Plato bazaltlar ok dk viskoziteli, dk rliyefe sahip ve geni yaylml bazaltik volkanlardr. Volkanik dom ok ani souma sonucu yksek topografik rliyef sunarlar. Kalderalarda ise yksek gaz ieriine bal olarak patlamalar ok iddetlidir ve byk kntler oluturur.

Younluk, Kayacn bileimi ile dorudan ilikilidir. Murase ve McBirney (1973) drt kaya tipi zerinde younluk lmleri yapmtr (ekil 6). buna gre kayacn asitlik derecesi arttka (mafik mineral bileimi azaldka) younluu azalmaktadr. Magmann davrannda younluk, kimyasal zelliklerini etkileyen nemli bir petrolojik deikendir. Viskozite, Magmann viskozitesi pskren lavlarn ak biimini ve hareketliliini belirlemesi asndan nemlidir. Ykselme ve basn azalmas, kristalleme, souma ve gaz k olaylar tm magmalarn viskozitesinin oluumlar boyunca deitiini gstermektedir. Magmann viskozitesini kontrol eden etmenler, basn, scaklk, uucu ierii, kimyasal bileim, kristal ve gaz boluu ieriidir.

ekil 5. QAPF diyagram kullanlarak ince taneli kristalin kayalarn modal mineral ieriine gre snflamas ve adlamas (Streckeisen, 1979). ift genin keleri, Q = kuvars, A = Alkali-feldispat, P = Plajiyoklas ve F = Feldispatoyid Tablo. 1 Magmann fiziksel davrann etkileyen temel zellikler. Bileim Snflama
Silisik veya asidik Orta Bazik Ultrabazik

Scaklk SiO2
> %63 % 52 - % 63 < %52 - > %45 < % 45

Younluk Bileim Scaklk Magma Karm ile ilikilidir.

Viskozite SiO2 ierii ve viskozite doru orantldr. Viskoziteyi kontrol eden faktrler Basn Scaklk Uucu ierii Kimyasal bileimi Kristal ierii Gaz boluu miktar

Yaplan lmlere gre asitlik arttka scaklk azalmaktadr. Gncel volkanlardan kan lavlarda llen scaklklar: Riyolit: 700-900 oC Dasit: 800-1100 oC Andezit: 950-1200 oC Bazalt: 1000-1200 oC

10

ekil 6. Atmosfer basncnda volkanik kayalarn deien scaklktaki younluk ilikisi. (Murase ve McBirney, 1973'den deitirilerek)

Yaplan deneysel almalarda, (1) sabit scaklkta basn arttka bazaltik magmann viskozitesi andezitik magmann viskozitesinden daha ok azalmaktadr. (2) Arlk olarak % 4 su ieren andezitik ergiyik ayn basn ve scaklktaki susuz olan edeerinden daha dk viskoziteye sahiptir. Hem deneysel hem de arazi almalar tm magma tiplerinin viskozitesinin souma ile birlikte (ksmen kristallemeye bal olarak) arttn gstermektedir. Ancak, farkl kayalarn souma srasnda farkl viskoziteye sahip olduklar dnldnde bileimin de viskoziteyi belirleyici bir etmen olduu sylenebilir. zellikle znm su ierii magmann viskozitesini etkileyen bir dier faktrdr. Sabit scaklkta bir magmann viskozitesi, bata silisik magmalar iin olmak zere artan su miktar ile birlikte azalr. Magmadaki suyun znrl ise azalan scaklkta ve artan basnla artmakta, dier uucu miktarnn artmas ile azalmaktadr. Silika ieriinin magma viskozitesineki etkisi byktr. Silika artyla birlikte viskozite artacaktr. Ayrca, yksek Na+ ve K+ iyonu konsantrasyonunda viskozite bir miktar dk olacaktr. Ayrca baz minr bileenlerin ters etkisi olabilir. rnein, TiO2 silika aktivitesini azaltarak viskoziteyi drr. Buna karn P2O5 miktar silikann aktivitesini arttrarak viskoziteyi arttrr (Ryerson ve Hess, 1980; Mysen ve di., 1982). Magmann hacimsel viskozitesinde gaz boluu etkisi vesikl miktar, gaz boluu boyutlar ve dalmna bal olarak deimektedir.

Younl uk (g / cm )

11

BLM. 3 PROKLASTK KIRINTILAR GENEL BLEENLER Piroklast olarak da bilinen (Schmid, 1981) piroklastik krntlar, volkanik pskrmeler ile ilikili birok yolla olumaktadr. Bunlar pskrme biimi ve tanelerin kkeninden bamsz olarak volkanik bacalardan dar atlan krntlardr. Hidroklastik krntlar, magma-su giriiminin olduu yerdeki buhar pskrmeleri, abuk souma ve ayrca su veya suya doygun tortullarn dokanak yapt lavlarn mekanik tanelenmesi sonucu oluan piroklastlarn bir eididir. Volkanik krntlar piroklastik ve hidroklastiklerden baka tortullar iinde de bulunmaktadr. Bunlar, epiklastik (daha yal volkanik kayalarn ayrmas ve tanmas), otoklastik (lavn hareketi veya domun paralanmas srasnda mekanik srtnme veya gazl patlamalar sonucu krntlanma) 'tir. Volkanik krntlarn olumasnda dier yol ise tektonizma ile paralanmadr. Fisher (1961a) tarafndan ortaya konulan volkaniklastik genel terimi, herhangi bir paralanma sreci ile olumu, herhangi bir tanma geirmi, deiik ortamlara tanm veya volkanik olmayan krntlarla belli bir oranda karm tm klastik volkanik kayalar iermektedir. Tefra (Thorarinsson, 1954), piroklastik malzeme ile e anlaml olup, byklne baklmakszn piroklastik dolgular iin kullanlmaktadr. Krntl volkanik kayalarn adlandrlmasndaki genel sorun, piroklastlarn, dier klastlarn ve zellikle epiklastik krntlarn karmalaryla ilgilidir. Bu sorunun zm iin klastlarn fiziksel grnmleri, bileimi ve yzde oranlarna dikkat edilmesi gerekmektedir. Piroklastik krntlar dorudan volkanik yollarla olumu krntlardr. Su veya rzgar gibi sonradan krntlar tayabilecek dier srelere baklmakszn piroklastik olarak kabul edilmektedir. Epiklastik volkanik krnt volkanik kayalarn ayrmas ve tanmas ile olumaktadr. Bazen (genelde deil) volkanizma ile e yaldrlar. Epiklastik volkanik krntlarn daha yal talam tflerden anmasndan tremi olmas mmkndr. Ayrca her epiklastik krnt, iindeki daha kk piroklastik krntlardan yapl olabilir. Peklememi piroklastik debrisin su veya rzgarla yeniden ilenmesi piroklastlar epiklastik krntlara dntrmez. Yeniden ilenmi piroklastik malzeme gevek malzemenin yeniden harekete gemesinden kaynaklanmaktadr. Bu sorunlarn zlmesinde cam paralar (glass shard) ve pmeks nemlidir. Genel kural olarak, epiklastik dolgular ok az miktarda cam paras ve pmeks iermektedir. Bunun nedeni, ayrmann metastabil cam kolayca kile ve zeolitlere dntrmesi ve tanma iddetinin cams krntlarn ilksel dokularn bozmasdr. Kkenlerine gre deiik piroklastik pskrme rn vardr. Bunlar, juvenil (esas), ayn kkenli (veya birbirine benzer, aksesuar) ve tesadfidir (Tablo.2). Juvenil piroklastlar dorudan pskren magmadan tremektedir ve pskrmeden nce magmada bulunan kristaller (pirojenik kristaller) veya souyan eriyikten den youn paralardan olumaktadr. Ayn kkenli (veya aksesuar) paralar, ayn volkandan nceki pskrme ile gelen paralanm volkanik kayalardr. Tesadfi (accidental) paralar subvolkanik temelden tremitir ve bu nedenle herhangi bir bileimde olabilirler. Piroklastlar ok deiik kriterlere gre adlanmakla birlikte, genel kriter tane boyudur (Tablo 3). Bunlar, kl (<2 mm), lapilli (2-64 mm), bomba veya blok (>64 mm)`tur (Fisher, 1961a; Schmid, 1981). Dier kriterler ise bileim, kken ve gzenekliliktir. Piroklastik ve epiklastik krntlara ait karmlar iin kaya adlamalar Tablo 3 `de verilmektedir.
12

Tablo 2. Piroklastik krntlarn kkene gre snflamas

PROKLASTK KIRINTILAR
Kkene Gre Snflamas; Juvenil (ilksel) Krntlar Ayn Kkenli (cognate) krntlar Tesadfi (accidential) krntlar Dorudan Magma Kkenli (Juvenil) Krntlar Piroklast Hidroklast Otoklast Dorudan Magma Kkenli Su/magma giriimi Akan lavn paralanmas, brelemesi lk volkanik aktivitede oluan ve tekrar volkanik/piroklastik malzemeyle harekete geen krntlar Subvolkanik temelden tremi, deiik bileimdeki krntlar

Bomba Blok Lapilli Kl

Pmeks (asidik curuf) Bazaltik curuf (Scoria) veya Sinder Cam Paralar (Glass Shard) Pirojenik Mineraller

Tablo 3. yi boylanm piroklastik kellerin ve piroklastlarn granlometrik snflamas. (Schmid, 1981) Klast Boyu Piroklast Blok, bomba Piroklastik kel Esas olarak peklememi: tefra Aglomera, blok veya bomba tabakalar Veya blok veya bomba tefra Lapilli dzeyi,tabakas Veya lapilli tefra Kaba kl nce kl (toz) Esas olarak peklemi: piroklastik kaya Aglomera, piroklastik bre

64mm

Lapilli
2 mm 1/16 mm

Lapillita

Kaba kl tanesi nce kl tanesi (toz tanesi)

Kaba (kl) tf nce (kl) tf (toz tf)

Volkanik kl, agregatn % 75 veya daha fazlasn oluturan juvenil, ayn kkenli veya tesadfi kkene sahip deiik oranda vitrik, kristal veya litik paralardan yapldr. Tf kln peklemi karldr. Bileen paralarnn byklne gre ince ve kaba taneli olmak zere iki alt blme ayrlmtr (Tablo 4). Daha ileri bir snflama kelme ortam (glsel tf, denizel tf, karasal tf) ve tanma ekline gre (fall-out tfler ve kl akmas tfleri) yaplmtr. Tekrardan ilenen tfler ise tayan araca gre adlandrlr (flvyal tf, rzgara balaeolien tfler). Kl boyu krntlarda olduu gibi, lapilli de juvenil, ayn kkenli veya tesadfi olabilir. Yzde 75`den fazla lapilli ieren talam dolgular, ou almac tarafndan lapilli-tf tercih edilmesiyle birlikte (Schmid, 1981), lapillita olarak adlandrlabilir. Burada lapillitf terimi, kln piroklastik karmn % 25-75`ini oluturduu talam kl - lapilli karm iin kullanlmaktadr (Tablo 4). Lapilli genelde keli veya yar yuvarlaktr. Yar yuvarlak olanlar genelde juvenil kkenlidir. Patlama ile krlm ayn kkenli veya tesadfi paralar tekrar eden pskrmeler ile yuvarlaklam olabilir ve son pskrmeden nce bacaya geri dm olabilir. Ayrca, pmeks bata olmak zere juvenil paralar yere dtkleri andaki arpma etkisi ile krlabilirler. Byyen (accretionary) lapilli, kuru pskrme bulutuna den yamurla pskrme bulutunda nemli klden topaklar eklinde olumu lapilli boyundaki
13

tanelerdir. Zrhl (armoured) lapilli (Waters ve Fisher, 1971), hidroklastik pskrme srasnda kristal, pmeks ve litik paralar gibi kat ekirdek zerine slak kln yapmas ile oluur. Bloklar volkandan veya temelinden treyen, genelde ayn kkenli veya tesadfi keli-yar yuvarlak paralardr. E yal domlarn yklmas veya bir etki altnda katlam bombalarn krlmas sonucu juvenil kkenli bloklar da geliebilir. Piroklastik bre, % 25`den az lapilli ve kl ieren peklemi blok kmesidir. Volkanik bre terimi ise baskn olarak 2 mm`den daha byk tane boyuna sahip volkanik krntlardan yapl tm volkaniklastik kayalara uygulanan genel bir terimdir (Fisher, 1958, 1960).
Tablo 4. Piroklastik-epiklastik kayalar iin adlama (Schmid, 1981)
Piroklastik Aglomera,agglutinate Piroklastik bre Lapillita (kl) tf Tfitler Epiklastik (Piroklastik-epiklastik kark) (volkanik ve/veya volkanik olmayan) Tfl konglomera, tfl bre Konglomera, bre Ortalama tane boyu (mm) 64

kaba ince

Tfl kumta Tfl siltta Tfl amurta, eyl

Kumta Siltta amurta, eyl

2 1/16 1/256

% 100

% 75

% 25 ARTAR

% 0 hacim olarak Piroklast miktar

Volkanik + volkanik olmayan epiklastlar (+az miktarda biyojenik, kimyasal tortul ve otojenik bileenler) ARTAR

Bombalar ksmen erimi durumda bacadan dar frlatlmaktadr ve havada veya yere dtkten ksa bir sre sonra katlamaktadr. Bu nedenle hemen hemen tmyle juvenil malzemeden yapldr. Erimi paralar havada iken ekillenir. Bombalar, ekillerine gre erit eklinde, i eklinde (bklm ulara sahip), kresel bombalar gibi isimler almaktadr (Wentworth ve Macdonald, 1953; Macdonald, 1972). Ekmek kabuu eklindeki bombalarn soumu kabuklar, halen plastik olan iteki gazn dar yaylmas ile krklanmtr. En yaygn olarak, orta veya silisik bileimli magmadan olumutur. Bazaltik bombalar bazen ince ve cams yzeyin gerilmesiyle oluan ince atlaklar oluturmasna karn, genelde kk yzey krklar gsterirler. Youn ve gzenekli i yapya sahip, karnbahar ekilli yzeyleri bulunan bombalar, hidroklastik oluumlarn zelliidir. Aglomera, baskn olarak bombalardan yapl kaynakl agregatlardr. Hacimsel olarak % 25`den daha az lapilli ve kl iermektedir. ekirdekli (cored bomb) bombalar, merkezdeki ayn kkenli veya tesadfi krntlar eviren lav kabuklarndan olumaktadr. Bileimleri olduka deikendir. En ok alma, curuf (scoria) konileri, maar volkanlar ve kimberlit brelerinde bulunan mantodan treyen ultramafik nodl ekirdekler zerinde yaplmtr. Baz durumlarda, kat paralara buharca zengin pskrme bulutundaki slak kl yapmaktadr. Bu paralara, ekirdekli bombalardan ayrt edebilmek iin zrhl(armoured) bombalar denilebilir. Kkenleri zrhl
14

lapillininkine benzerdir. Baz rneklerde blok boyundaki slak kl yn ekirdei yok eder ve mercek biimli ynlenmi tf ktlesinden yapl dzeyler oluturacak ekilde etki altnda dzleir. Ksmen gzeneklilik derecesine bal olarak verilen yaygn isimler bazaltik curuf (scoria), sinder (cinder) ve pmeks`tir. Tane boyuna gre snflanmamasna karn genelde lapilli veya daha byk tane boyuna sahiptirler. Pmeks beyaz veya soluk gri ile kahverengi arasnda renklere sahip, olduka gzenekli ve genelde suda yzebilen silisik-mafik bileimli cam kpdr. Gaz boluklar eperleri yar saydam camdan yapldr. Curuf ve sinder (temelde e anlaml terimler) genelde mafik bileimli olup, pmekstekinden daha az olmakla birlikte fazlaca juvenil paralar iermektedir. Suda kolaylkla batabilirler. Genelde mikrokristalin demir oksitler tarafndan opaa dnm cam olan tachylite ten yapldr.Dier bir terim ise, bombalara verilen, genelde bazik olan ve etki altnda kaynaan erimi malzemeden (agglutinate) yapl spatter dir. Birbirleriyle kaynamayan sinderden farkldr. rnein, sinder konileri byk lde gevek sinderden yapl iken, serpinti konileri esas olarak kaynam(agglutinated) bombalardan yapldr. Byk paralar piroklastik tabakalarn grnmlerini (dereceli tabakalanma gibi) yorumlamada yararldr ve kimyasal bileimle ilgili sorunlarn zmnde kullanlabilir. Ancak, baskn bileenler kl boyu vitrik, litik ve kristal paralardr. VTRK PARALAR VE PROJENK KRSTALLER Cam Paralar (Glass Shards) ou cam paras ince, krlm gaz boluu eperleri veya silisik magmann vesikllenmesi ile gelien gaz boluklarnn birleiminden olumaktadr. (1) Hidroklastik pskrmeler srasnda abuk soumadan dolay termal ok veya paralanma, (2) dom, tka veya lav akntsnn hareketiyle cams kenarlarn anmas, ve (3) yzen pmeks paralarnn dalga hareketiyle anmas gibi vesikllenmeye bal olmayan oluumlar benzer kk cam paralar oluturur, fakat gaz eperi dokusu yoktur. Pmeks ve cam paralarnn ekilleri, petrograflarn dikkatini ekmitir (rnein Pirsson, 1915): Swineford ve Frye (1946), paralarn ekilleri zerine detayl bir yayn hazrlamtr. Gnmzdeki almalar Heiken (1972, 1974) tarafndan yaplan elektron mikroskop taramas (SEM: scanning electrone microscope elektron mikroskopu) tekniklerinin kullanmn, Perlaki (1966)`nin pmeks kkeni ve yaps zerine yapt almalar, Heiken`in de yapt gibi bazaltik piroklastlarn magmatik ve hidroklastik kkenlerini karlatran Walker ve Croasdale (1972)`nin almalarn iermektedir. Ross ve Smith (1961) petrografik olarak detayl bir ekilde kaynakl tflerin cams dokularn tanmlamtr. Schmincke (1974b), peralkalik silisik kaynakl ve kaynaksz tflerin dokularnn eriyiin viskozitesi ile balantsna dikkat ekmitir. Volkanik kl paralarnn belirgin zellikleri Tablo 5`de verilmektedir. Vesikllenme ile Oluan Cam Paralar ou benzer tipteki cam paralar, paralanm gaz boluklarndan olumu silisik karmlardr (Pirsson, 1915; Ross ve di., 1928; Swineford ve Frye, 1946; Ewart, 1963; Heiken, 1972,1974; ve dierleri). Esas olarak u bileen vardr: (1) genelde gaz boluunun kesitii yerdeki kalntlarn veya bitiik gaz boluklar arasnda duvar oluturan ibkey levhalarn oluturduu Y ekilli (enine kesitte), ucu sivri veya ay eklindeki krlm gaz boluu eperleri; (2) byk dzlemi vesiklleri ayran cam

15

Tablo 5. Yaygn volkanik kllerin baz zellikleri. (Heiken, 1974`den deitirilerek) Bileim Bazaltik Andezitik Dasitik ve riyolitik

A. Magmatik pskrmeler a Klle ilikili volkanik zellikler Curuf (scoria) konileri, lav glleri, bazalt akntlar ve stratovolkanlarda kl arakatmanlar Stratovolkanlar, domlar, kaln lav akntlar, laharlar ve piroklastik akma birimleri Domlar ve lav akntlar, baz stratovolkanlar, kalderalar, kl akntlar iin olan atlak boyu bacalar; piroklastik akma dzeyleri Deiik miktardaki mikrolitler ile kuvars, sanidin, biyotit ve az miktardaki dier ferromagnezyen minerallerle birlikte bulunan byk hacimli renksiz cam yaygndr; az miktarda litik paralar da (riyolitik veya tesadfi) bulunmaktadr.

Petrografi

Btn veya krlm sideromelan(bazaltik cam) damlacklar ve tachylite (submikrokristalin bazalt); fenokristal hacmi deikendir.

Esas bileenler deiik hecimdeki vitrik, kristal ve litik tanelerdir; vitrik taneler mikrolitlerle birlikte ynlenmi renksiz cam paralar ve pmekstir; litik paralar deien dokuda ve farkl alterasyon aamas geirmi andezitler ile tesadfi magmatik ve tortul ksenolitlerden oluur; krlm plajiyoklas ve piroksen kristalleri ile opak mineraller yaygndr.

Tanelerin Morfolojisi

1. Fluidal ekilli dzensiz 1. Vitrik taneler: E taneliyass pmeks paralar, damlacklar (kreler, paradaki vesikl ovoidler yumurta ekline bal; yass ekilli, damla eklinde) pmeks, yass, yumurta 2. Krlm damlacklar; eklinde dzlemsel bazlar ilksel yzeylere vesikller iermektedir; sahip) krnt yzeyleri 3. Uzun, ince ip eklindeki dzensizdir; vesikl cam (Pele`nin salar) eperleri przszdr. 4. Poligonal, kafes dz veya konkoidal eklindeki cam ubuklar; olduka krlma yzeylerine vesikll kpk. sahip cam paralar olaslkla krlm ekiller, dk viskoziteli vesikl eperidir. lavlarda kre ve damlaya, 2. Litik paralar: genelde biraz daha yksek viskozitee taneli; kayacn li lavlarda ise dzensiz uzun krklanmas ve genelde krk damlacklara dokusuna bal yzey deiir; Tm vesiklldr. zellikleri; baz krntlar yuvarlaklamtr. 3. Kristal paralar: mineralin krklar ile denetlenen ekile sahip; ounun pskrme srasnda krlm olduu grlmektedir.

1. Vitrik taneler:nce vesikl duvarl yass veya e taneli pmeks (tane ekli vesikl ekline bal);Przsz vesikl duvarlarna sahip kavisli, Y ekilli veya dz cam paralar 2. Litik paralar genelde e taneli. Pmeks yzeyinde kaba, krlm vesikller bulunur; vesikl duvarlarndan baka przsz yzey yoktur; dz, flvyal yzeyler yoktur.

a abuk gaz knn neden olduu pskrmeler sonucu oluan rnler, (1)Eer pskrme krater glne oluyorsa veya pskrmeye yamur elik ediyorsa; fall-out tefra ve piroklastik akntlar; yksek viskoziteli lavlar veya beraberindeki lahar ile amur akntlarn oluturan byk lekli kl pskrmesi (Pliniyen).

16

(Tablo 5`in devam) Bileim

Bazaltik

Riyolitik

Bazaltik (litoral) c

B. Hidroklastik pskrmeler b Klle ilikili volkanik zellikler Petrografi Maar volkanlar: tf halkalar, tf konileri, patlama ukurlar Vitrik kl; keli sideromelan paralar, genelde fenokristal dnda kristalsiz; baz kllerin litik bileenleri, temel kayacnn bileimine baldr. Merkezi domlu tf halkas ou kl paralar e taneli veya yass renksiz camdr; riyolitik litik paralar; cam genelde mikrolitsiz veya ok az miktarda iermektedir Dz yass pmeks paralar. Konkoidal ile dzensiz arasnda krk yzeyleri; przsz vesikl eperleri Litoral koni vitrik ve vitrik-litik arasnda deien kl; sideromelan damlacklar; tachylite ve afanitik bazalt paralar 1. Kristalin bazalt, e taneli litik krntlar 2. Az vesikll sideromelan taneleri; bloklu veya hilal biimli; tane ekli vesikl ekliyle kontrol edilebilir. 3. Vesikler olmayan piramidal cam paralar.

Morfoloji

Az vesikll e taneli cam paralar. Dz, przsz krk yzeyleri veya krklarn vesiklleri kestii kesimde keli

Ykselen magmann buzul, yeralt ve yzey suyuyla birletii yerde oluan buhar patlamalarndan kaynaklanan pskrmeler. c Lavn denize akmas srasnda oluur.

duvardan kaynaklanan dz levhalar; ve (3) cam ile kaplanm dairesel veya ince uzun boluklarndan oluan, lifsi veya hcre eklinde yapya sahip kk pmeks paralardr. Birinci ve ikinci tip bileene gaz boluu duvar paralar, nc tipe ise pmeks paralar denilebilir (ekil 7). Cam paralarnn eklini etkileyen birok deiken olmasna karn Izett (1981) pmeks paralarnn <850 oC`deki nispeten yksek viskoziteli riyolitik magmalarda gelimeye eilimli iken, gaz boluu eperi ve arasndaki cam paralarnn >850 oC`de daha dk viskoziteli riyolitik magmalarda gelimeye eilimli olduunu gsteren veriler sunmutur. Orta bileimli cam paralarnn birka tanmlamas vardr. Bazlar bbrek ekilli yzeyleri bulunan dzensiz kmeler eklindedir ve kre veya yumurta eklinde vesikller iermektedir. Bazlar ise olaslkla umalar srasnda merkez ekseni etrafn- da dnmeleri nedeniyle bklmlerdir (Heiken, 1972, 1974). Hidroklastik yollarla oluan vitrik paralar genelde bloklu bir ekle ve az vesikle sahiptir. Pmeks Pmeks olduka vesikll volkanik camdan yapldr. Birok tfn vitrik kl boyu bileenleri, pmeks paralar ve lapilli ile karm gaz boluu eperinin paralarndan olumaktadr. Gaz boluu eperinin paralar ounlukla, pmekse ait krlm gaz boluu veya vesikl eperleridir.
17

Silisik pmeks, yksek porozite (% 90`a kadar), <1.0 gr/cm3 younluk ve dk geirimlilie sahip olmas nedeniyle suda yzer. Silisik pmeks iki u bileen olarak bulunur: (1) dzlemsel, yar paralel vesikll lifsi paralar, (2) kresel-yarkresel vesikll paralar. Lifsi olanlarda vesikllerin uzunluk/ap oran >20`dir. En kk vesikllerin kre olma eilimi ile birlikte, vesikllerin bklmesi ve gerilmesi vesikllenme, pskrme ve akma srasnda olur. Lifsi pmeks pskrme srasnda dk buhar basnc koullarn gerektirirken, kresel vesikll silisik pmeks daha yksek basn koullarnda olumaktadr (Ewart, 1963).

A. Sivri Ulu Cam Paralar

B. Levhams Cam Paralar

C. Pmeks Paralar.

ekil 7 A-C Yaygn cam paralarnn genel grnm ve adlamas.

Mafik (bazaltik) pmeks (veya curuf scoria), genelde kk ve kresel vesikller iermektedir. Baskn olmadklar srece, ou vesikller birbirleri iine gemeden ayr olarak durmaktadrlar. Silisik pmeksteki vesikllerden farkl olarak, bazaltik vesikller kk bir bklme ile birbirlerine balanrlar. Bu tip vesikllerin kesitikleri yerler, sivri veya yuvarlak arasnda deien ulara sahiptir. Nispeten byk vesikller birok boluun katld yerde przsz, dantel eklinde kenarlara sahiptir. Bokluk ularnn yuvarlaklamasna yzey gerilimine bal olarak svnn ekilmesi neden olmutur.
18

Mafik pmeksin deiik bir tipi ise, maksimum 98-99 poroziteye sahip (Wentworth, 1938) reticulitedir (Dana, 1890). Reticulite, vesikler olmayan gen cam ubuklar ile evrelenen birbirleri ile balantl 0.25-2.0 mm apndaki boyutlu poligonal halkalardan olumaktadr. Bu nedenle suda kolaylkla batabilir. Pirojenik Mineraller Pirojenik mineraller, soumu magmadan (cam) ayrlm veya magmada kapanlanm btn veya krlm kristaller olarak bulunan intratellurik fenokristal ve mikrolitlerden olumaktadr. abuk souyan, hatta pskrme srasnda katlaan piroklastik malzeme, kristallemeyi etkileyen proseslerin gelimesine yava souyan lavlardan daha ok imkan verir. Magmada nispeten minerallerin zgr bymesi zekilli kristallerin geliimine imkan verir. Bu durum, piroklastik malzemeyi piroklastik olmayan tortullardan ayrt etmek iin olduka faydal bir zelliktir (Ross ve di., 1928; Pettijohn ve di., 1972). Karakteristik mineraller, bipramidal kuvars, zekilli pseudo-hekzagonal biyotit kristalleri, yksek scaklk formundaki plajiyoklas, K-feldispat (sanidin) ve zekilli olivin, piroksen, amfiboldr.Patlamal pskrme srasnda basta ani dme, dar kan malzemede krlmalara neden olur. Bu nedenle, fenokristal boyunda hi krlmam zekilli kristaller ince taneli kl ierisinde olduka nadirdir. Krlm kristaller zellikle kl-akma (ash-flow) tflerine zgdr. Minerallerin ve Krntlarn yzey Dokular Pirojenik minerallerin cam paralarnn przsz yzeylerindeki kk girintiler ve sreksizlikler, volkanizmann durumunun yorumlanmasnda kullanlmaktadr. rnein, derin deniz tortullarndan alnan cam paralarnda hilale benzeyen mikron boyundaki girintiler Huang ve Watkins(1976)`in, elektron mikroskopu ile cam paralarnn analizinin eski volkanik pskrmelerin birbirlerine gre patlama miktarnn tayininde kullanlabilecei sonucuna varmasn salamtr. Kristal yzeylerini rten cam kabuk przsz olabilir veya kabarcklarn etkisi ile girintili kntl olabilir (bubble-wall texture, Fisher, 1963). Bunlar piroklastik malzemelerin nemli zelliidir. Cam ve kristal arasndaki ba yeterince gl olduu iin, piroklastik akntlarla tanma, nehir ortam, kumul ve deniz kysnn andrc etkisinde cam kabuk salam kalabilir. Cam kabuk yalnzca kimyasal bozunma ile etkili bir ekilde uzaklatrlabilir (Fisher, 1966 sy.713). Meyer (1972), yeniden ilenmemi piroklastik minerale bal camn miktarnn pskrme iddeti ile ters orantl olduunu bulmutur. Anma (abrasion) katsays (% mineral/ % cam), en iddetli pskrmeden olutuu tahmin edilen byk hacime sahip tefra dzeylerinde en fazladr. Freundt (1982) anma katsaysnn piroklastik akma kellerinde, arakatman eklindeki fall-out tefradakinden daha byk olduunu bulmutur. Mikron ve mikron altnda bykle sahip girintiler cam paralarnn yzeyinde yaygndrlar (Huang ve di., 1980). Kimyasal andrmaya bal olarak genelde kre veya ovaldir. Mekanik anma cam paralarnn yzeyindeki oyulma ile izlenir. Bu durumda vesikl duvarlarnda herhangi bir oyulma yoktur. Eer vesikl duvarlarnda da yzeydeki kadar bir oyulma gzleniyorsa, olaslkla kimyasal anma olmutur. Derin oyuklar genelde yuvarlaklam pirojenik minerallerin krlm yzey ve kenarlarnda bulunmaktadr. Yuvarlaklam bu taneler arpma ile olumu oyuklara sahip olabilir. Fakat bu oyuklarn yuvarlaklama ile ilikisi yoktur. Baz durumlarda ince, kimyasal yollarla rtlm cam
19

ieren olduka yuvarlaklam mineral taneleri, rzgar etkisi ile yuvarlaklam tanelere ok benzemektedir (Fisher, 1966d). Cams krntlardaki yzey dokular ksmen magmann viskozitesine baldr. Hawaii lavndaki cam paralarnn yzeyleri przszdr ve dom ekilli kabartlar, dairesel ukurlar ve atlam gaz boluklarna sahiptir (Heiken ve di., 1974). Daha viskoz magmadan oluan cam paralarnn yzeyindeki izler, daha ok krlm vesikl eperlerinde gelimitir. Elektron mikroskopi yntemi, kelme ekli ve ortamn belirlemek iin kum tanelerinin yzey dokular zerinde baarl bir ekilde kullanlmtr (Krinsley ve Margolis, 1969). Bu yntemle piroklastik akma, piroklastik trbulans ve dklme (fall-out) yoluyla yerlemi cam paralarn (Sheridan ve Marshall, 1983) ve bir ok rnekte Hawaiiyen, Stromboliyen ve Pliniyen kkenli piroklastlar (Heiken ve Wohletz, 1984) ayrt etmek mmkn olmutur.

20

BLM. 4 PROKLASTK KELLER Piroklastik keller, dorudan patlamal volkanik aktiviteyle magma veya kayann paralanmas sonucu oluur. Kkensel olarak oluumlar tanma ve kelme ekillerine gre gruba ayrlr: (1) dknt (fall), (2) akma (flow) ve (3) trbulans (surge). Buradaki kkensel tanmlamalar gncel volkanik sahalardaki almalara dayanr. Bu tip piroklastik kele ait ematik kesit ekil 8de verilmektedir. PROKLASTK DKNT (FALL) KELLER Dknt kelleri, patlamal olarak bacadan kan pskrme stunundaki tefra (tephra) ve gaz ykselimi sonrasnda oluur. kellerin geometrisi ve boyutlar pskrme stunu yksekliini, hzn ve atmosferik rzgarlarn ynn yanstr. Ykselen stunun yaylmasyla birlikte taneler veya krntlar graviteye bal olarak yeryzne dklrler ve bylece "pskrme stunundan treyen dknt kelleri"ni olutururlar. Daha byk krntlar patlamalarla bacadan kmakta ve "balistik krntlar veya klastlar" olarak adlandrlan paralar rzgardan etkilenmemektedir. Dier ince taneli piroklastik dknt kelleri ksmen piroklastik akntlarn st kesiminden ayrlarak oluurlar. Bu keller "kl bulutundan treyen dknt kelleri" olarak tanmlanrlar. Bu tip piroklastik dknt kelleri daha byk hacime sahip olup, pskrme stunundan ayrlan kllerden ok daha uzak mesafelere tanr. Dknt kelleri "rt tabakalanmas" olutururlar. Buna gre, yksek eimli toporafyann olduu yerler dnda yersel olarak uniform kalnla sahiptirler. Genelde piroklastik kellerin kt boylanmasna karn, dknt kelleri tanma srasnda havada ayrlmalar nedeniyle nispeten iyi boylanmtr. Bazen pskrme stununun davranndaki deiiklie bal olarak dzlemsel tabakalanma veya laminasyon gsterirler. Ancak, anma, apraz tabakalanma veya altndaki tabakalarda yk yaplar sunmazlar. Baca yaknnda baz dknt kelleri kaynakldr. Kmrlemi aa paras genelde yoktur, eer varsa bunlar genelde baca yaknndaki kellerde bulunabilir. PROKLASTK AKMA (FLOW) KELLER Bu keller, yksek tane konsantrasyonuna sahip piroklastik ktlenin yzey boyunca akmalar sonucu oluur. Oluumlar graviteyle kontrol edilmektedir ve malzeme scak olup baz durumlarda akkandr. Genel olarak vadileri ve knt alanlarn dolduran toporafya kontroll yerleim gsterirler. Piroklastiklerin i yapsna bakldnda, genelde masif ve kt boylanmaya sahip olduklar grlmektedir. Akma kellerinde kt boylanma yksek tane konsantrasyonuna bal olup trbulansla ilikili deildir. Baskn akma mekanizmas genelde laminerdir. Akma birimlerinin her biri st ste geldiinde tabakalanma eklinde grlr. Piroklastik akma kellerinde bazen akma durduktan sonra ince kl boyu malzemenin gaz etkisi ile ayrlmas sonucu fosil fmarol bacalar veya gaz k bacalar (gas segregation pipe) oluur. Ar kristal, litik ve daha byk vesikler paralarn bacalarda zenginlemesi sonucu oluan yaplar, ilksel piroklastik mass-flow kellerinin volkanik malzemenin akmas sonucu oluan epiklastik akntlardan ayrt edilmesinde en nemli verilerden birisidir. Piroklastik akntlar yksek scaklklarda yerleirler. Piroklastik akntlar ayn zamanda scakl iyi koruyan mekanizmalardr. Bu nedenle, scak piroklastik akntlar hareketleri srasnda ve yerlemelerinden ksa sre sonra yaklak olarak magmatik scaklkta
21

olabilirler. Pskrme stununda yukar kan malzemenin ykseklii, pskrme stununun yukarya hareketi srasnda karan souk hava miktar, akntnn toplam hacmi ve stun kmesi srasnda kaplanan hava miktar gibi koullar piroklastik akntlarn yerleim scakln belirler. Yksek scaklkta yerleimi gsteren veriler, piroklastik akma kellerinin epiklastik yn akmas debris flow kellerinden ayrt edilmesinde nem tarlar. Bu veriler: (a) Kmrlemi aa paras, (b) Demirin termal oksidasyonu sonucu oluan pembe renk veya manyetit (veya dier demir/manganez oksit mineralleri) mikrolitlerinin kristallemesine bal koyu renk, (c) Kaynakl tf zonu veya zonlar, (d) Termal kalnt manyetizma (thermal remanent magnetism), Hoplitt & Kellogg, 1979).
a) Dknt (fall)

b) Akma (flow)

c) Trbulans (surge)

ekil 8. Ayn toporafyay stleyen ana tip piroklastik kelin geometrik ilikileri. (Wright ve di., 1980den deitirilerek)

Piroklastik akntlarn kelleri deiiktir, tortullama rejimleri ile pskrmelerin deiik tiplerini yanstrlar. Piroklastik akma kellerini ou birden fazla akma biriminden yapldr (ekil 9). Her bir akma birimi bir piroklastik akma keli olarak kabul edilir. Gncel volkanik kellerde ana tip akma keli tanmlanmaktadr (ekil 10). Blok ve kl akmas (block and ash-flow) kelleri, Bazaltik curuf akma (scoria flow) kelleri ve Pmeks akma (pumice flow) kelleri veya ignimbritler.

22

ekil 9. Bir piroklastik akntnn yaps ve ideal srada oluan kelleri gsteren ematik diyagram.

Blok ve kl akmas kelleri e kkenli (cognate) 5 m apn geebilen litik, vesiklsz bloklar ieren kl matrikse sahip, toporafya ile kontrol edilen boylanmasz kellerdir. Bu bloklarn bazlar scak olarak yerletiklerini ortaya koyan nsal atlaklara sahiptir. Klastlar genelde ayn magma tipine sahip olup, buna bal olarak monolitolojik zellik sunarlar. Bir akma birimi kendi iinde tersine derecelenmi olabilir. ok yaygn olmamakla birlikte gaz kurtulma yaplar ve kmrlemi aa paralar bulunabilir. Bu kellerin homojen klast bileimi, scak bloklarn yerleimi ve gaz kurtulma yaplar, dier epiklastik kellerden ayrt edilmelerinde nemli saha verileridir. Bazaltik curuf (scoria flow) akma kelleri 1 m apna ulaan deiik miktarlardaki vesikler lapilli ve bazalt-andezit bileimindeki kllerden yapl boylanmasz ve toporafya ile kontrol edilen kellerdir. Baz durumlarda iri ve e kkenli vesikler olmayan litik klastlar ierebilirler. Akma birimlerinin ierisinde byk krntlarn tersine derecelenmesi yaygndr ve ince taneli taban seviyesi bazen akma biriminin tabannda bulunabilir. Gaz kurtulma bacalar ve kmrlemi aa paralar grlebilir. Kaynaklanma (welding) grlmez. Pmeks akma kelleri veya ignimbritler tipik olarak kt boylanmaldr ve deien miktarlarda kl, yuvarlaklam pmeks lapilli ve nadiren ap 1 mye ulaan bloklar ieren masif kellerdir. Akma birimlerinin iinde, litik krntlar normal derecelenme gsterirken byk pmeks paralar tersine derecelenmi olabilir. Ancak, genelde derecelenmemi akma birimleri yaygndr. nce taneli taban seviyeleri akma birimlerinin tabannda yer alrlar.

23

ekil 10. tip piroklastik akma kelinin idealize kesitleri (a) blok ve kl akntlar, (b) bazaltik curuf (scoria) akntlar ve (c) pmeks akntlar (pumice flow) veya ignimbritler (Cas ve Wright, 1987).

Piroklastik akntlar farkl tektonik, volkanik konum ve ok farkl hacimlerde olumaktadr. Genelde, kk (ve orta) hacimli akntlar riyolitten bazalt bileimine kadar uzanr. Ancak byk hacimli akntlar ounlukla riyolitten- dasite kadar olan bileimlerdir. Piroklastik akma keltilerinin ierdii piroklastik krntlarn farkl tipte olmas, akntlarn nasl gelitii ile ilgilidir. Baskn olarak pmeksten yapl kk hacimli akntlarn bulunmasna karn, dom oluumuyla balantl dom kmesi veya patlamalaryla retilmi kk hacimli akntlar, genellikle domlarn zayf gzenekli rnlerini ierirler. Ortatan-byehacimli akntlar genellikle abuk vesikl oluturan magmadan kaynaklanan ve yksek vesikl ieren malzemelerden yapldr. Piroklastik akntlarn toporafya ile ilikisinde ise piroklastik akntlar tamamen st yamatan akarlar ve kaynaktan uzakta ilk kalnlaabilecei vadilerin alt kesimlerinde korunabilirler (Gorshkov, 1959; Taylor, 1958). Dz toporafyaya sahip arazilerde, kk hacimli piroklastik akntlar vadilerde snrlanabilir. Volkann st yamalarnda, piroklastik akntlar volkann merkezlerinden aaya doru akar, vadinin iki tarafnda veya kvrml kanaln st kenarlarnda akma hareketi nedeniyle sert ve yksek su izleri ile byk kaya paralar brakr. Piroklastik akntlar da yamalar tesinde laharlar gibi yelpazemsi loblarda yaylr. Bileim Piroklastik ve trblansl akma kelleri, akntlarn kkleri ve magma bileimine bal olarak, kristal, cam krntlar, pmeks ve olduka deiken oranlarda litik paralardan yapldr. Baz kellerde, kristallerin nemli miktar ve litik bileimleri ksenolitler olabilir. Lav akmalar, dom kmesi veya patlamann kesilmesinden treyen akma kelleri; ksmen vesikll, ksmen vesiklsz veya tamamen vesikler litik krntlarn karmn ierirler. Kl akmas tflerinin tanmnda, kl boyu aralklar (2 mm) bileenleri %50'den
24

fazladr. Bu, pmeks lapilli veya litik lapillinin deien miktarlarn biir arada tutacak hamuru oluturmaktadr. En yaygn kl boyu taneler olan cam paralarna genellikle az miktarda pmeks krntlar elik eder. Kl veya lapilli boyundaki pmeks paralar ya kresel ya da birka milimetre ile mikrometre arasnda apta, uzun, yar paralel dzlemsel vesikllerle karakterize edilir. Yass pmeksin, vesikllerin uzad yer olan bacadan vesikl ieren magmann hzl ekilde ykselmesiyle gelitii dnlmektedir. Kristaller kl boyuna yakn dier bir bileendir. Lavlardaki fenokristallerle karlatrldnda, ignimbrittekiler genellikle krlmtr. Pmeks lapilli veya bloklar iindeki kristallerin genelde krlmam olmas, krlmann pskrme veya tanma srasnda olduunu gstermektedir. Bklm mika lavlar, ''budine'' olmu feldispat tabletleri ve kristaldeki az ayrml krklarn camla doldurulmu olduu dnlrse, krlma sklama srasnda da devam etmi olabilir. Kristal basknl, igmimbritlerde yaklak % 0-50 arasndadr. Ve ayn bileimdeki edeeri lav akntsndaki miktardan daha fazla olabilir. Kristaller genellikle matrikste, pmeks, lapilli bombadakinden daha fazla miktardadr. Bu durum, tanma srasnda kristalin cam paralarna gre matrikste tercihli younlamann gl delilidir (Hay, 1959; Walker, 1972; Sparks ve Walker, 1977). ou byk hacimli piroklastik akma kellerinin kalkalkalin dasit-riyolit olmas nedeniyle, yaygn fenokristaller kuvars, sanidin, plajiyoklas ve az miktarda amfibol, piroksen, fonolit peralkalik riyolitlerde, anortoklas iki feldispatn yerini alr. Litik krntlar, orta (dan bye) hacimli ve baz kk hacimli pmeksli piroklastik akntlarda nadiren % 5'i aar. Likit krntlar iin esas kaynak vardr: (1) yava souyan ve kristalleen magmada hazne eperlerinde oluan kabuk (Schnincke,1973), (2) baca duvarlarndan gelen kayalar ve (3) piroklastik akntlarn olduu hat zerinden toplanan kaya krntlar. lk iki kaynaktan, blgesel stratigrafi yeterince iyi biliniyorsa magma hazinesinin derinlii hakknda bilgi edinilebilir. ou orta ve byk hacimli ignimbritler felsik, kalkalkalin ve alkalin bileimli magmalarn pskrmesi ile olumutur. Ayrca, ilk magma odasndaki zonlanma sonras pskrmeye bal dey bileimsel zonlanma gsterirler. Piroklastik akma kellerindeki, derecelenmi tabana ait zonlar, byk krntlarn dzensiz dizilimleri kaba (inceye) taneli dzeylerin ardalanmas, uzun veya levhams tanelerin kabaca ynlenmesi ve renk-bileim deiimleriyle ortaya karlmaktadr. Dereceli tabakalanma dahil birok zellik, yksek younluktaki laminar akntlar ile yerleime ait delil olmaktadr. Tek akma birimindeki derecelenme normal, ters, simetrik veya tekrarlanmal olabilir. Pmeks krntlar ters derecelenmeli, litik krntlar byk younluk farkllklar nedeniyle normal derecelenmeli olabilir. Doku Piroklastik akma kellerinin dokusal analizinde, kristallerin, kaya krntlarnn ve pmeksin birbirlerine gre miktarlarn bilmek nemlidir (Walker, 1971; Sparks, 1976). nk tane boyu dalm, boylanma ve bu malzemenin dier parametreleri, akma srasndaki pskrme stunundaki boylanmasndan farkl olabilir. rnein, litik krntlar magmatik stoping, magma odas duvarlarnn paralanmas veya baca iindeki tka veya domun paralanmasndan treyebilir. Ayrca akma srasnda yerden toplanm olabilirler. Kristal krntlarnn tane boyu dalm, magmadaki ilksel fenokristal boyu ve patlayan pskrme esnasndaki krlmann bir fonksiyonudur. Bundan baka, farkl mineral tipleri, farkl tane boyu aralna sahiptir (rn: Feldispat ile Manyetit). Pmeks dk mekaniksel dayanklla sahiptir ve bunun iin kelde ince taneli fraksiyonda pmeks tozunun basknlnn nedeni, pskrme ve akma srasnda tane boyunun azalmas olabilir (Walker, 1972a).
25

Tane derecelenmesi Piroklastik akma kellerinde her zaman olmamakla birlikte, tane boyu dey derecelenmesi olduka deikendir. Piroklastik akma kellerinin ince taneli taban seviyesi dnda, byk tane boyunun dey derecelenmesi yaygndr. rnein, pmeks taneleri genellikle ters derecelenmelidir (Kuno, 1941; Self,1972, 1976; Sparks ve di. , 1973, Sparks,1976; Wilson ve Head, 1981). Ancak normal derecelenmeli de olabilirler.Ayrca, zellikle taban dzeyinde dnml (inverse) derecelenebilirler. En byk pmeks tane boyu, akntnn st kesiminde alt kesiminden kat daha fazla olabilir. Baz durumlarda pmeks tanelerinin ar younlamas aknt biriminin st kesiminde bulunur. Fakat tabana yakn kesimlerde de gzlenmilerdir (Crowe ve di. , 1978). Karasal kellerde, pmeks ve litiklerin en byk tane boyu mesafeyle birlikte azalr. Tane derecelenmelerinin grld trbulans kellerinin oluumunda iki ileyi vardr. Birincisi ok iddetli olan trbulansl piroklastik akma ve ikincisi ise laminer akmadr. Burada yksek tane younluundan dk tane younluuna doru geni aralkta piroklastik akma tipleri olumaktadr. Bu da karmak tane akmasndan fluidize, laminer akmaya ve daha trbulansl akmaya doru bir prosesi gerektirmektedir. Trbulans ile oluan kellerde tane boyu azalmas srasnda srtnmenin az olduu laminer akma geliimiyle akma ve trbulans kelleri arasndaki farkllklar da azalr. Piroklastik akntlarda fluidizasyon byk tanelerin tanabilmesi iin gereklidir. Trbulansl akmalarda byk miktarlarda ince taneli malzemenin uzaklamas doaldr ve bu durum fluidizasyonun azalmasna neden olmaktadr. Bununla birlikte ince taneli malzemenin uzaklamas sadece trbulans deil piroklastik akma prosesleri srasnda da geliir (ekil 11). Piroklastik akma ile gelien ince tane uzaklamas prosesinde akma dzeninde bir deiiklik olmaz. Kristal ve litik ayrmlamas Piroklastik akma kellerinde ince taneli vitrik krntlarn azalmas, kristal litik krntlarn zenginlemesine neden olan tanelerin segregasyonu ve ykanmas; akma srasnda, bacada ve pskrme konisinde olur. Dk hza sahip taneler, atmosferde ykseklere tanp akntya kaplmazlar. Dierleri ise aknt hareket ederken akntnn st kesimlerinden kaarlar. Bu gelimeler (sistematik olarak ignimbritten alnan) pmeksten daha dk kristal/cam oranna sahip ince taneli ''Fallout tephra'' nn farkl tiplerinin oluumuna sebep olur (Sparks ve Walker, 1977). Piroklastik akntlarn oluum ekilleri Piroklastik akntlar farkl bir ka mekanizma ile oluurlar (ekil 12). Bunlar gncel volkanlarda yaplan gzlemlere gre esas olarak iki ana gruba ayrlrlar. (1) lav-dom veya lav-aknt kmesi, (2) pskrme stunu kmesidir. Lav-dom veya lav-aknts kmesi yksek eimli andezitik volkan konilerinde olmakla birlikte silisik domlarn pskrmesi srasnda da olur. Paralanan lavlarn akntlar duraysz ve aktif olarak byyen lav-domunun veya lav akntsnn yksek yamalardan akmas ile oluur. kme sadece graviteye veya patlamaya bal olabilir (ekil 12a ve b) ve graviteyle kmeye bal olarak domda basn azalmas ayn zamanda patlamal bir kmeye neden olabilir. Patlamalar byyen domun yeralt suyu ile birletii yerde daha iddetli olup bu tr bir pskrme phreatomagmatic olarak kabul edilir. Ayn anda bir ok prosesin gelitii dnldnde oluan kellerin birbirlerinden ayrlmas zorlar.

26

ekil 11. Piroklastiklerde iyi boylanma ve ince tanelerin azalmasn salayan yedi prosesi gstermektedir.

27

BLOK VE KL AKMASI KELLER

VOLKANKLASTK YIIN (DEBRS) AKMASI

GNMBRT, PMEKS AKMA KELLER, ASH-FLOW TUFF BAZALTK CURUF SCORIA AKINTISI KELLER

ekil 12. Piroklastik akntlar oluturan mekanizmalar. Koyu renkli taramal alanlar yksek tane konsantrasyonunu gstermektedir. Kl bulutu dier kelleri olutururlar. ekil 12nin sa tarafnda domun oluturabilecei piroklastik malzeme ve keller belirtilmektedir (Cas & Wright, 1982den deitirilerek). (ekil 12in devam) 28

GNMBRT, PMEKS AKMA KELLER, ASH-FLOW TUFF BAZALTK CURUF SCORIA AKINTISI KELLER

29

Pskrme stunu kmesinde, klce baskn dey pskrme stununun etkin younluu atmosferdekinden byk olduunda graviteye bal kme ve piroklastik akntlar oluur. Bu mekanizmaya bal olarak oluan tm piroklastik akma kellerinin hacmi kktr. Bu kellerin ounun ksmi stun kmesi olaylar ile ilikili olduu dnlmektedir. Gzlemler bu tip kk kmelerin iki ekilde olduunu ortaya koymaktadr: birincisi, birka yz metre ykseklie kan youn piroklastik paralarn tekrar kmesi (ekil 12d), ikincisi devaml gaz k sonucu oluan kesintisiz dey stunda ar youn ksmlarn kmesi (ekil 12e) ile olur. Ekvatorda gelien stun kmesinde ise stunun kyla birlikte kt e zamanl olarak kt grlmektedir (ekil 12f). Blok ve kl akntlarnn pskrme stununun kmesi ile olutuu dnlmektedir. (ekil 12g). Pmeks ieren piroklastik akntlara ait keller (ignimbritler) ok byk hacime sahip olmasna karn (>1000 km3) gncel olanlar kk hacimlidir. Yeni gzlemler stun kmesinin ignimbritlerin oluumundaki tek mekanizma olduunu ortaya koymaktadr. Kk hacimli pmeks akntlar ise bir ok durumda kesikli stun kmesi ile oluur. Wilson (1976) ve Sparks ve di. (1978) ignimbritlerin oluumu iin pskrme stunun devaml olarak gravite ile kmesine dayal teorik bir model ortaya koymulardr (ekil 12h). GNMBRTLER gnimbritler en byk hacime sahip volkanik rnlerdir. Baz ignimbritlerin binlerce km2 lik alan kaplad ve 1000 km3den fazla hacime sahip olduu bilinmektedir. Sparks ve di. (1973)e gre yaplan tanmlamada ignimbrit, hacim ve kaynama derecesine baklmakszn pmeksli piroklastik akntlardan olumu kayalardr ve pmeks akma kelleri terimi ile e anlamldr. gnimbritler tm volkano-tektonik ortamlarda bulunan yaygn piroklastik kayalardr. Geni bir oluum ortamna sahip olup okyanus adas, ada yaylar, mikoktasal yaylar, kta kenar yaylar ve kta ii tektonik ortamlarnda bulunabilir. Riyolit, dasit ve andezit en yaygn kaya bileimleridir. En byk hacime sahip olanlar riyolitik ignimbritler olup bazlar bileimsel olarak zonlanmlardr. gnimbritler alkalin bileimde de olabilir ve tm jeolojik formasyonlarda grlebilirler. gnimbritlerin byk bir ksm kaln kaldera ii ignimbritler olarak oluurken daha dk hacimdekiler kaldera dna doru akan dzeyler eklinde bulunurlar. Pmeks akntlarnn veya ignimbritlerin bazen toporafik engelleri aarak ok uzun mesafe hareket ettii grlmektedir. Pskrme serisi ve Stun kmesi gnimbritlerin stratigrafik ilikileri ve oluum ekillerine hakkndaki yorumsal almalar kk -ve orta- byklkte hacime sahip (1 km3den kk) ignimbritler zerinde yaplmtr. Birok yatakta gzlenen aktivite sras: a) Pmeks dknt kellerini oluturan pliniyen faz, b) gnimbriti ve piroklastik trbulans kellerini oluturan piroklastik akma faz ve c) Lav oluturan pskrme faz. Bu serinin magma odasnn derin ve daha az gaz ieriine sahip kesimini temsil ettii dnlmektedir. Sonu olarak pliniyen pskrmesi stun eklinde kmakta ve stunun kmesi ile piroklastik akntlar olumaktadr. Baz ignimbrit serileri ok daha karmak stratigrafi sunarlar. gnimbrit akma birimleri pliniyen dknt kelleri ile ardalanmal olabilir. Bu tr karmak pskrme serilerinin oluumu ve pskrme eklindeki deiiklikler; gaz ieriindeki art, ayrca faylanma ve yerdeitirme ile bacann ani kapanmas sonucu olur. Suyun katlm ile ok daha karmak pskrme serileri geliir.
30

Bundan baka, tm ignimbrit oluturan pskrmelerde erken pliniyen faz yani pmeks dknt kelleri bulunmaz. Bu durum yukarda tanmlanan kk -ve orta- byklkte hacime sahip ignimbiriti oluturan mekanizmadan farkl bir mekanizma olduunu gstermektedir. Byk hacimli ignimbritlerin kkeni ile ilgili problem geldikleri kaynak hakkndadr ve kkeni iin stun kmesi fikri arlk kazanmtr. Tanmlanan byk hacimli ignimbrit istiflerinin ou dolayl ve dorudan kalderalarla ilikilidir. Birok aratrc ignimbritlerin kaldera kmesi ile ayn zamanda oluan dairesel krklardan ktklarna inanmaktadr. gnimbritlerin Kaynamas ve Sklamas Yksek scaklklarda oluan ignimbritlerin en nemli zellikleri plastik deformasyona urayabilmeleri ve cam paralarnn birbirleri ile kaynamasdr. Scak piroklastik akma kellerinin sklamasn detayl olarak inceleyen Sheridan ve Ragan (1977) mekanik ve kaynamal olmak zere iki tip sklama olduunu belirtmektedir. Mekanik sklama tane eklinde belirgin deiim olmadan tek bir yk sonucu olumaktadr. Uzun, ubuksu tanelerin yataya dnme eilimi dnda dier taneler birbirlerine gre konumunu korumaktadr. Mekanik sklamann kelim srasndaki oluan dokuya etkisi ok azdr. Ancak, belirgin bir biimde poroziteyi azaltr. Kaynama ve sklama cams krntlarn viskoz deformasyonu sonucu oluur (Riehle, 1973). Dk scaklklarda tamamyla deforme olmam krntlardan yapl kl dkntlerinden cam bir matriks iinde nceki krntlarn hayalet snrlar bulunan vitroklastik dokuya ve nispeten homojen kat bir camdan yapl obsidiyen grnml kayaca bir gei vardr. Vitroklastik dokuyu ortaya koyan esas kontrol ergimenin balad scakln uygulanma sresidir. Yaklak 550 oCnin altnda cam paralar ihmal edilebilir bi deformasyona urarlar. Gzenekli pmekslerdeki kaynamada olduu gibi (youn, siyah, fiamme yapsna sahip), krntlarn tamamen kaynamas ile siyah cam oluabilir (ekil 13). Stunsal eklemlenme orta-yksek dereceli tflerde yaygndr.

ekil 13. Kaynam ignimbritlerde pmeksin oluturduu fiamme yaps (koyu renkli merceksi bant).

31

ekil 14. Basit bir souma biriminde kaynama zonlarnn ideal dey ve yanal gsterimi (Smith, 1960dan deitirilerek).

Fisher ve Schmincke (1984) piroklastik akma birimlerine ait akma ve souma birimlerini tanmlamlardr. Buna gre akma birimi tek bir piroklastik kelimi veya tabakay ifade etmektedir. Tek bir akma biriminin kalnl birka cmden bir ka mye kadar deiebilir ve piroklastik malzemenin gelimi saniye ve saatler ierisinde biri dierini izler. ou akma birimi birbiri zerinde istiflendiinde tek bir souma birimi eklinde sourlar. Bir souma birimi farkl souma rejimlerinden oluan ve younluk-kaynama derecesine gre ayrlan nispeten sistematik kaya zonlarndan olumaktadr (ekil 14). Alt dzeylerin souk temel kaya karsnda abuk soumas ve st kesimin ise atmosfer ile ilikisi nedeniyle kaynamamlardr. En youn kaynamann olduu souma biriminin alt kesimleri, yani maksimum yerleme scaklnn en uzun sre kald kesimdir. PROKLASTK TRBULANS (SURGE) KELLER Piroklastik keller trbulans hareketi ile yzey boyunca yaygn, alkantl ve dk tane younluklu gaz-tane bulutu ile tanr. Piroklastik trbulanslar farkl bir ok yolla oluabilirler. Volkanik temel trbulans kelleri bunlardan sadece birini oluturur ve phreatomagmatic pskrmeler sonucu oluur. Piroklastik trbulans kellerinin durumda keldii bilinmektedir. Bunlar, (1) phreatomagmatic ve phreatic pskrmeler, (2) piroklastik akmalar ve (3) piroklastik dkntler (fall). (1)Phreatomagmatic (su/magma giriimi) ve phreatic (buhar etkisi) pskrmeler ile oluan trbulans kelleri Bu pskrmeler patlamann olduu yerden itibaren veya phreatomagmatic/ phreatic pskrme stunundan tm ynlere doru dairesel yaylml alak kl bulutu olan temel trbulansn (base surge) oluturur. magma ve suyun giriiminden kaynaklanan temel trbulans (base surge) bir ok durumda souk ve slaktr. Taal 1965 pskrmesi srasnda aalarda herhangi bir kmrleme grlmemitir. Cisimlerin zerine kln yapt blgede, kl buhardan ok su ile karmtr. Buna gre trbulansta scaklk 100 o Cnin altnda olmaldr. Ancak baz phreatomagmatic pskrmeler scak piroklastik trbulans kelleri oluturmutur. Temel trbulans (base surge) maar, tf halkas, tf konisi gibi adlandrlan kk volkanik kraterlerin oluumu ile ilikilidir. Bunlar bazaltik curuf konileri oluturan bazaltik magmann yeralt, yzey suyu veya deniz suyu giriiminin olmad bazaltik volkanizmalarda yaygndr. Temel trbulansnn (base surge) olduu byk volkanlar bilinmektedir. Temel trbulans kelleri, kaldera gl olan andezitik ve dier stratovolkanlarda yaygn rnlerdir.
32

(2) Akntlarla ilikili trbulans kelleri nce, tabakal pmeks ve kl kelleri deiik tipteki piroklastik akma kelleri ile birlikte bulunmaktadr. Akma biriminin tabannda yer alyorsa bunlar taban trbulans (ground surge), st kesiminde oluuyorsa kl bulutu trbulans (ash-cloud surge) olarak adlandrlrlar. Bu tip trbulanslar, temel trbulansna gre farkl oluum mekanizmasna sahiptirler. Temel trbulans kelleri ile karlatrldnda scak ve kuru kabul edilebilirler. Taban trbulans kelleri youn, akma gvdesinin nnden giden yksek konsantrasyonlu piroklastik akntlar olarak dnlebilir. Oluabildikleri bir ka yol vardr: (a) dk konsantrasyon patlamasndan, (b) hareket eden piroklastik akntnn ba ksmndan ayrlma ile ve (c) dey pskrme stununun kenarndan daha erken ve daha kk gelien kmeler. Kl bulutu trbulans (ash-cloud surge) gaz ve kl bulutunda oluan dk younluklu akmadr. Ykselen kl bulutu, taban oluturacak hareketli piroklastik akntnn zerinden ayrlan malzemeden olumaktadr. Ancak, bulut eklinde ykselen kln byk bir ksm daha sonra kl dknts (ash-fall) olarak kelirler. Baz durumlarda trbulansl kl bulutu hareket eden piroklastik akntdan ayrlr ve bamsz olarak ilerler. (3)Dknt kelleri ile ilikili trbulans kelleri: Magmatik olarak pskrm dknt (air-fall) kelleri ile ilikili trbulans kelleri piroklastik aknt olmadan dorudan pskrme stununun kmesi ile oluurlar. Bu tr trbulanslar da taban trbulans olarak adlandrlr. Yukardaki aklamalara gre piroklastik trbulans kelleri tipe ayrlabilir: Temel trbulans (base-surge), Taban trbulans (ground surge) ve Kl bulutu trbulans (ash-cloud surge) kelleridir. Temel trbulans vesikll ve vesiklsz litik krntlar, kl, kristal ve az miktarda yabanc litik paralardan yapl piroklastik krntlarn oluturduu tabakal, laminal ve bazen de masif kelleri meydana getirir. Baz litik krntlar bacaya yakn kesimlerde bomba izleri olutururlar. Phreatic buhar pskrmesi sonucu oluan krntlarn tm bir nceki patlamann paralar (aksesuar litik) veya ok az temele ait paralardan olumaktadr. Sumagma giriimine bal ok fazla paralanma sonucu genelde krntlar 10 cmden kktr. Kraterden uzaklatka aniden incelmelerine karn kraterlerin evresinde kaln keller (> 100 m) olutururlar. Stratovolkanlara ait ardalanmal kellerde genelde incedir. Dzgn tabakalanma ve kumul yaplar yaygn olabilir. Baca yaknnda dzgn tabakalanm trbulans kellerini kl dknts kellerinden ayrt etmek zor olabilir. Ayrca bymeli (accretionary) lapilli yaygn olarak grlebilir. Taban trbulans (ground surge) 1 mden daha ince tabakal kelleri oluturur ve tipik olarak piroklastik akma biriminin tabannda grlr. Pskrme stunundaki bileenlere bal olarak deiik oranlarda kl, vesikll paralar, kristal ve litik krntlardan yapldr. Birlikte bulunduklar piroklastik akma kellerine gre daha youn bileenlerce zengindir. Karbonlam aa paras ve gaz tahliye bacalar bulunabilir. Kl bulutu trbulans (ash-cloud surge) kelleri piroklastik akma birimlerinin zerinde 1 mden daha ince tabakalardan yapl kellerdir. Tabakalar tek ynde olup ezilme ve
33

kabarma yaplar gsterirler ve ince ayrlm mercekler eklinde bulunabilirler. Tane boyu ve bileenlerin oranlar komu piroklastik akntnn tipine baldr. Kl bulutu trbulans kelleri kk gaz tahliye bacalar ierebilirler.

34

BLM. 5 VOLKANKLASTK KAYALARIN SINIFLAMASI GR Gncel volkanlar zerinde yaplan almalarn, volkaniklastik kayalarn kkensel olarak adlanmasnda; paralanma, tanma ve kelim mekanizmalarnn anlalmasnda zellikle piroklastik kayalar iin faydal olduu grlmtr. Bununla birlikte eski volkanik sahalarda az yzlek bulunmas, dokanak ilikilerinin net olmamas, ayrma, alterasyon, metamorfizma ve deformasyon nedeniyle dorudan kkensel bir adlama yapmak uygun olmayabilir. Yeni ve eski volkanik sahalar iin ilk aamada kkensel olmayan, litolojik ve fasiyes zelliklerine bal bir adlama yaplmas uygundur. Bu veriler nda dikkatli bir ekilde kkensel zellikleri deerlendirilir. Tm volkaniklastik kayalarn Cas ve Wright (1987)ye ait kkensel bir snflamas Tablo 6da verilmektedir. Bu snflamaya gre yzey koullar ile yeniden ilenen piroklastik krntlar -gravite etkisi ile yama boyunca dkldklerinde bile- epiklastik olarak kabul edilmektedir. Ayrca Cas ve Wright (1987)in volkaniklastik kayalarn oluum ekillerine gre snflamas Tablo 7de sunulmaktadr. Ancak, Gillespie ve Styles (1997) tarafndan kabul edilen snflamada volkaniklastik kayalar, (a) dorudan volkanik aktivite ile oluan piroklastik keller, (b) volkanik aktivite sonucu oluan ve sedimenter proseslerle tekrardan ilenen piroklastikler ve (c) dorudan yzey prosesleri ile oluan epiklastik keller olmak zere gruba ayrlmtr.
Tablo 6. Volkaniklastik kayalarn oluum sralarna gre snflanmas (Cas ve Wright, 1987den deitirilerek)

VOLKANKLASTK KAYALAR
BRNCL VOLKANKLASTK OLUUMLAR PROKLASTK KELLER Blok ve kl akma kelleri (block and ash flow deposit) Curuf akma kelleri (scoria flow deposit) Pmeks akma kelleri veya ignimbiritler Akma (flow) (pumice flow deposit or ignimbrite) gnimbiritler ignimbrit brei gnimbrit aknts gnimbrit kl dknts Dknt (fall) Trbulans (surge) Pmeks dknt kelleri (pumice fall deposit) Curuf dknt kelleri (scoria fall deposit) Kl dknt kelleri (ash fall deposit) Temel trbulans kelleri (Base surge deposit) Taban trbulans kelleri (Ground surge deposit) Kl bulutu trbulans kelleri (Ash-cloud surge deposit) OTOKLASTK Otobre (Autobreccia) Hyaloklastitler (Hyaloclastites) KNCL YZEY OLUUMLARI EPKLASTK Lahar Yn akmalar (debris flow) amur akmalar (mud flow) Trbiditler Volkanik ve volkanik olmayan krntlar ieren denizel, glsel ve flvyal volkanik Konglomera, bre, kumta, siltta

35

Tablo 7. Volkaniklastik kayalarn oluum ekillerine snflanmas (Cas ve Wright, 1987den deitirilerek) Magmatik Patlamalar Phreatic veya Buhar Patlamalar Phreatomagmatic Patlamalar (Su / Magma Giriimi) Piroklastik Pskrmeler lksel (Birincil) Volkanik Oluumlar Otoklastik Oluumlar

Quench veya chill-shatter paralanmas Akma Paralanmas (otobreleme)

Epiklastik Paralanma

kincil Yzey Oluumlar

Snflamada tm piroklastik kayalar patlamal bir volkanizmadan olumaktadr. Otoklastikler souma veya akma paralanmas ile olumaktadr. Tekrardan ilenmi veya kelmi piroklastik kayalar epiklastik olarak kabul edilmektedir.

PROKLASTK KAYALARIN SINIFLAMASI zerinde halen youn bir almann olduu piroklastik kayalarn adlanmas ve snflanmas ve adlanmas halen en kark ve tartmaya en ak konudur. Pskren magmalarn fiziksel zelliklerindeki byk deiim akntlarn farkl oluum koullar ve tanmayla artan farkllklar ile sklama-souma yaplar ve dokularndaki farkllklar, akntlar ve kelimini ifade eden geni bir adlama grubunu sonulamaktadr. Ayrca, ayrm her zaman kaya tipi, akma ve pskrme birimleri arasnda yaplmaktadr. Piroklastik kayalarn adlamas gzlendikleri volkana gre adlandklar gibi krntl konsantrasyonuna bal akma ve yerleme mekanizmasna gre de yaplmaktadr. Burada esas olarak, (1) laminar akma ile hareket eden ve yksek konsantrasyonlu yar akkan olarak tanmlanan piroklastik akntlar, (2) trbulansl akan dk konsantrasyonlu piroklastik trbulans akntlar vardr ve karakteristik tortul yaplar sunarlar. Birok durumda akma ve trbulans kelleri ayn malzeme akntsndan tremitir. Ancak, gravite akmas ve hareketli ktlenin akma hznn yava olmas nedeniyle birbirlerinden ayrlrlar. Piroklastik trbulans kelleri, trbulans kellerinin herhangi bir tipi iin genel ad olup istifteki yer ve kkenlerine gre verilmitir. Wright ve di. (1980)e gre proklastik kayalar (1) kkensel, (2) litolojik olmak zere iki grupta snflanrlar. Kkensel snflama, kelin kkeni hakknda yorum yapmak ve daha sonra volkann ve volkanik sahann mekanizmasn, pskrme eklini ve gemiini tanmlamak iin kullanlmaktadr. Piroklastik kayalarda kkensel yorumlama gen Kuvaterner volkanik sahalarnda dikkatle yaplabilir. Ancak genelde kkeni ifade eden bir adlandrma yaplmadan nce kellerin tm fasiyes zelliklerinin deerlendirilmesi gerekmektedir. Litolojik snflama ise daha ok tane boyu ve krnt bileenleri gibi kelin esas zelliklerini ortaya koymaktadr. Bununla birlikte litolojik zelliklerin her kel iin ayr bir prosesi ifade etmesi nedeniyle kken hakknda baz sonulara imkan verir. Litolojik snflamada esas olarak; kellerin yaylm ve tane boyu snrlar, kellerin tane bileenleri ve kaynama ve kaynama derecesinin tayini yaplr.
36

Talam volkaniklastik kayalarn tm litolojik zellikleri deerlendirilmeden kkensel terminoloji kullanlmasndan kanlmaldr. rnein, devitrifye olmu cams bir lav e taneli mozaik veya sferulitik doku sunmaktadr. Metamorfizma ve ayrmadan sonra oluan granler dokunun krntl bir kayatan ayrlmas ok zor olabilir. Bir kayacn litolojik zellikleri; el rnei zellikleri (dokusal ve bileimsel) yzlekteki zellikleri (yerleimle e yal tortul yaplar ve dokular) dokanak ilikileri (ani, devaml veya derecelenmeli) geometrisi ( boyutlu ekli ve kalnl) birlikte bulunduu fasiyes ve paleocorafik yerleimine gre belirlenmektedir. Harhangi bir kkensel tanmlama yapmadan nce Fisher (1961)in nermi olduu kkensel olmayan snflama yaplmas uygun olacaktr (Tablo 8).
Tablo 8. Volkaniklastik kayalarn kkensel olmayan snflamas (Fisher, 1961). Volkanik Bre (Volcanic breccia) Tane destekli (close framework) Matriks destekli (open framework) Krntl matriks amur boyutlu matriks Volkanik Konglomera (volcanic conglomerate) Tane destekli (close framework) Matriks destekli (open framework) Krntl matriks amur boyutlu matriks

2 mm
Volkanik Kumta (volcanic sandstone)

0.0625 mm
Volkanik amurta (volcanic mudstone) Volkanik siltta Volkanik kilta

VOLKANKLASTK KAYALARIN LTOLOJK OLARAK TANIMLANMASI Volkaniklastik kayalarn dokusal ve litolojik zelliklerinden birka tek bana bir kelim veya paralanma eklini ifade etmektedir. rnein, aglomera terimi birok kez volkanik bre olarak kullanlr. Fakat volkanik breleri oluturan yirmiden fazla proses vardr. Aglomera terimi ise sadece volkan bacasndan patlama ile gelen ekmek kabuu eklinde atlaklar ieren volkanik bombalarn bulunduu piroklastik kayalardr. Litolojik zelliklere gre yaplan kkensel snflamalar ekte verilmektedir. Volkaniklastik kayalarn litolojik snflamas dokusal ve bileimsel zelliklerine gre aada anlatlmaktadr:

37

Dokusal Magmatik doku ve krntl doku: sokulum veya yzey porfiritik kayalar zekilli veya yar zekilli kristallerden olumutur. Buna karn krntl kayalarda klastik veya vitroklastik doku grlmektedir. Klastik dokuda krlm, paralanm kristaller ve yaygn litik krntlar grlmektedir. Kaynama: Kayalarn piroklastik kkeni olduunu gstermesi asndan nem tar. Kaynam kayalar (eutaxitic doku, mercek ekilli pmeks foliasyonu gsteren), kaynaksz olanlara gre daha ok korunma ansna sahiptir. Kaynama sadece piroklastik kkeni deil ayn zamanda kaynakl kl dknt (ash fall) kelleri sayesinde bacaya olan uzakln tahmin edilmesini salar. Tane Boyu: bir kayacn el rneinde veya yzlekteki en belirgin zelliidir. Ancak, tane boyu belli bir kkeni ifade etmemektedir. En nemlisi, tanelerin ok iri olmas kaynaa ok yakn olarak kelmi olmasn gerektirmez. rnein, ignimbrit kaba litik konsantrasyon zonlarn kilometrelerce tayabilir. Ayrca, amur akntlar ok ar byklkteki bloklar onlarca kilometre teye tayabilirler. Boylanma: dier zellikleri ile birlikte deerlendirildiinde nemlidir. Bir ok volkaniklastik kel kkenlerine baklmakszn iyi veya kt boylanm olabilir. ekil: tane boyu patlamayla pskren krntlar iin ayrt edici olabilir. Cam paralar (glass shard) patlamal bir volkanizmann verileridir. Ayrca, yuvarlak veya ekmek ekilli bombalar, dzensiz dkntlar patlamal akkan (bazaltik) magmadan treyen patlamal bir volkanizmann tipik rnleridir. Dzlemi ve uzam pmeks paralar fiamme, ince kesitte plastik olarak deforme olmu cam paralar kaynamann verisidir. Yuvarlaklk: tanelerin yuvarlakl dikkatli bir ekilde yorumlanmaldr. Kelilik tek bana kaynaa olan mesafeyi veya ilksel volkanik paralanmay ifade etmez. rnein, bymeli (accretionary) lapilli kresel ve ok iyi yuvarlaklamtr. Fakat ok belirgin bir ekilde piroklastik kkene sahiptir. Pmeks krntlar ise ignimbrit iinde tanrken yuvarlaklarlar. Tane dalm: bir kayacn tane destekli veya matriks destekli olmas kkenin belirlenmesi iin gerekli bir nemli bir veri deildir. Ancak tanma koullarn yanstmas asndan yararldr. Bileimsel Hacimsel olarak silisik piroklastiklerin ounun piroklastik, bazaltik olanlarn ise lav halinde kmas dnda kayalarn kimyasal bileimlerinin kken belirlemedeki katks azdr. Buna karn klastik agregatn bileimsel homojenlii yeniden ilenme derecesini gstermesi asndan nemli bir veridir. Homojenlik en iyi litik krntlarla ve biraz da kristallemi cams paralarla deerlendirilebilir. Bununla birlikte kristal, cams paralarn ve litik krntlarn ayn kaynaktan gelmeleri nedeniyle bileimsel olarak homojen olabilirler. Cam paralar, pmeks ve bazaltik curufun bulunmas kesin olarak piroklastik pskrmeyi iaret etmektedir. Kristal ve/veya litik ierii ile bileimsel homojenlik azaldnda tane eitliliine ve daha deiik kkene (epiklastik kken de dahil olmak zere) sahip olmalar ihtimali artmaktadr. OTOBRELEM VOLKANKLASTK KAYALARIN ADLANMASI Otobrelemi ve ani soumayla olumu volkaniklastikler herhangi bir kategoriye uymamaktadr. Birok almac keli volkanik krntlarn patlamal yani piroklastik kkene sahip olduunu dnmektedir. Ancak, sualt zellikle derin sualt kellerinde bu ymlar ani souma ve/veya otobreleme sonucudur. Ani souma ile paralanma kaba, ince veya keli krntlar oluturur ve bu tr brelere hyaloklastit ad verilmektedir. Bu
38

tr kayalar tanmlanmasnda (zellikle eski volkanik sahalarda) ilk yaklam litolojik tanmlama olmaldr. Tane boyuna gre volkanik bre veya volkanik kumta olarak adlandrlmaldr. Ani souma ile olutuu belirlendikten sonra hyaloklatit bre veya hyaloklastit kumta gibi kkensel bir adlama yaplabilir. Magmann peklememi tortullara sokulduu yerde oluan fluidize hyaloklastit ve tortul karm ise peperit veya peperitik hyaloklastit olarak adlandrlr. Otobreler iin de ayn terminoloji geerlidir. ncelikle kkensel olmayan volkanik bre terimi kullanlmaldr. Gvenilir bir ekilde dier brelerden ayrt edildikten sonra kkeni ifade eden otobre terimi kullanlabilir. Laminer coherent lav akntlarnn ve intrzyonlarn ksa ve detayl bir ekilde tanmlamas aadaki zelliklerine gre yaplabilir (McPhie ve di., 1993): ALTERASYON (1) DOKU (2) LTOFASYES TERM (3) BLEM (4)

rnein; serisitik, kuvars porfiri ieren iri taneli, akma bantl riyolit. Veya ; vesikler, az olivin ieren ince taneli, stunsal atlakl bazalt. Bileim, riyolit, andezit, dasit, bazalt v.b. Litofasiyes; masif, akma bantl, stunsal-dairesel- prizmatik atlakl v.b. Doku; porfiritik, ince taneli, cams, vesikler, vesiklsz v.b. Alterasyon; mineral bileimi (klorit, serisit, silika, pirit, karbonat, hematit v.b.) Dissemine, nodler, yersel v.b. Yukardakine benzer bir adlama volkaniklastik kayalar iin de yaplabilir: ALTERASYON (1) LTOFASYES TERM (2) BLEENLER (3) TANE BOYU (4)

rnein; kloritik-piritik, ok kaln tabakalanmal, volkanik litik bre Veya ; ince ardalanmal cam parasnca zengin amurta ve kristalce zengin kumta Tane boyu; amur/amurta, kum/kumta, konglomera veya bre. Bileenleri; kristal/kristalce zengin, litik/litike zengin v.b. (bkz. sf. 13) Litofasiyes; tabakalanma (masif, laminal,ok ince,ince, kaln,ok kaln tabakalanmal v.b.) derecelenme (normal, ters, simetrik v.b.) doku (tane destekli veya matriks destekli, kt/orta/iyi boylanmal v.b.) eklemlenme (bloklu, prizmatik, stunsal ve levhams) Alterasyon; mineral bileimi (klorit, serisit, silika, pirit, karbonat, hematit v.b.) Dissemine, nodler, yersel v.b. Lav/intrzif iin bileim, volkaniklastik kayalar iin ise tane boyu sabit olmak zere tanmlarken en az iki zellie gre tanmlamas yaplmaldr.
RNEK OLARAK Lav ve intrzifler iin, Volkaniklastikler iin, Bloklu atlaklanmal riyolit, masif bazalt Kristalce zengin kumta; pmeks taneli bre nce taneli dasit (?) Laminal amurta; kt boylanmal masif bre Serisit-silika riyolit (?), klorit-epidot andezit Piritli kumta; kloritik bre

(2) + (1) (3) + (1) (4) + (1)

39

BLM. 6 EPKLASTK KAYALAR Volkanik pskrmeler, zellikle byk volkanlarn oluum tarihesi iinde, ok ksa bir zaman aralnda olur. Esas etki temele gre yksek bir engebe oluturarak daha sonra anma proseslerine maruz kalmas ile ortaya kar. Yksek rliyef oluturan piroklastik rnlerin daha sonra anma, tanma ve tekrardan kelme gibi normal epiklastik yzey proseslerine uramas doaldr. Epiklastik proseslerde hem karasal hem de denizel ortamda litosferin zerinde oluan krntl tortullarn uram olduu ayrma, anma, tanma ve kelme olaylar incelenmektedir. AINMA Volkanizmann pozitif toporafya rliyefi bir volkann aktif olduu sre ierisinde sahada erozyonun ok az veya hi etkili olmadn gstermektedir. Bir volkanizmann aktif olma sresi olduka deikendir. Bazaltik konilerde birka hafta ve ay arasnda, stratovolkanlar ile riyolitik volkanik merkezlerde ise bir milyon yl veya daha fazla olabilir. Bazaltik konilerin oluumu sresince pskrme devam etmektedir ve arada ok ksa bir durgunluk olur veya hi kesiklik olmaz. Ancak, stratovolkanlarda pskrmeler arasnda uzun bir sre kesiklik olur. Bu durgunluk boyunca normal yzey prosesleri ok aktif bir ekilde iler. Bu tip volkanizmada yzey proseslerinin gelitii sre pskrme sresinin ok zerindedir. Bu tip sahalarda volkanizma aktif iken erozyonun etkili bir proses olmad anlamna gelmez. Volkanik aktivite srasnda gelen malzeme ok byk miktarda olduu iin anma da byk oranlarda olacaktr. Bununla birlikte volkanik aktivitenin durmas ile yksek rliyefe sahip toporafyada anma jeolojik olarak ksa bir srede ilemeye balar. TAINMA Hem volkanik hem de volkanik olmayan sahalarda tortul tanmas tanelerin bamsz olarak hareket ettikleri tane akmas veya tortul paketindeki tanelerin ayn anda hareket ettii ktle akmas olmak zere iki temel yolla hareket eder. Tanelerin bamsz olduu tortul hareketinde taneler zerine gelen kuvvete gre tek bana hareket ederler. Ktle hareketinde ise tanelerin byk lde birlikte hareket etmesi nedeniyle tanelerin birbiri ile etkileimi ve arpma ok fazladr. Tane ve ktle hareketi olarak iki gruba ayrld gibi kendi ilerinde de gruplara ayrlabilir (Tablo. 9). SUALTI GRANLER YIIN AKMASI (TRBDT AKINTILARI) Trbidit akntlar asl yk halinde bulunan tanelerin arasndaki akkan trbulansnn byk lde yukar hareketi ile desteklenen tane akmasdr. Asl yk eklinde hareket edemeyecek kadaryoun olan taneler akntnn tabannda srklenme ile (taban yk, srama) tanrlar. Asl yk halindeki tortul etrafn saran akkandan daha youndur ve akma gravite ile devam etmektedir. Trbidit akntlaryla oluan tortullara trbiditler denir. Tane boyu ve konsantrasyonu trbidit akntlarnn davrann ve kelttikleri tortullarn zelliklerini byk lde etkiler ve yksek younluk/dk younluklu trbidit akntlar gibi farkl iki tr akntnn olumasna neden olur. Dk Younluklu Trbidit Akntlar Bu akntlar akkan trbulans ile desteklenen kil-orta kum boyu tanelerin baskn olduu nispeten dk konsantrasyonlu akntlardr. Tanmlanan dk younluklu trbidit akntlar yava hareket etmekte (10-50 cm/sn) ve kalnl birka metreden 800 mye kadar deiir. kelme akntnn yavalamas ile olur. Kaba ve youn taneler asl ykten ayrlarak masif ve zayf derecelenmeli dzeyleri oluturacak ekilde kelirler. Daha sonra
40

Tablo 9. Tortul tanma proseslerinin snflamas Epiklastik 1. Ara maddeden bamsz tortul tanmas Tane Hareketi (a) tane serbest dmesi (b) tane srklenmesi Ktle Hareketi (c) Kaya dmesi (d) Kaymalar (e) (f) Tane akmas 2. Buzullarla tortul tanmas Tane Hareketi (a) Buz kaymas (b) Buzullar Ktle hareketi (c) Buzullar (d) srklenme 3. Suyla tortul tanmas Tane Hareketi (a) Srama (b) Asl yk (c) zelti olarak Ktle akmas (d) akarsu sel akmas, (e) sualt granler yn akmas (rnein, trbidit akntlar) (f) amur akmalar, debris flows (g) dme (h) toprak srklenmesi 4. Hava ile tortul tanmas Tane Hareketi (a) Srama (b) Asl yk Ktle hareketi (c) Hava ile hareket eden kaya En Yakn Volkanik Elenii

Kl dknts (air-fall)

nuees ardente, blok ve kl akmas (block and ash flows)

Laharlar

Trbulans kelleri Pskrme stunlar Pmeks, blok ve kl akmalar

kalan ince taneler srklenme ve asl yk etkisi ile apraz katmanlanmal ve laminal dzeyleri olutururlar (ekil. 15). Tm tortullama birimleri akma hznn azalmasna bal kelim proseslerinin dereceli deiimini gsterir (Bouma serisi). Tek bir seri birka santimetre ile birka desimetre arasnda deiir. Trbidit akntlarnn ardalanmas ok hzl geliebilir ve bu nedenle kesitin st kesiminde ince taneli amur seviyesinin olmad bir seri oluabilir. Birimin uzak kesimlerinde kelim birimlerinde alt, masif, kaba taneli dzey bulunmayabilir ve ince taneli st kesimler baskndr. Dk younluklu trbidit akntlar denize akan akarsular yoluyla veya sualt debris akntlarndan oluabilir. Totullarn s sulardan derin su ortamna tanp tekrardan keldiini ifade etmesi asndan nemlidir.

41

ekil 15. Trbiditler. (A) Bouma blmleri sunan (a-e aras) dk younluklu (klasik) trbidit, (B) yksek younluk (S1-3) ve dk younluk (Tt-e) aamalarndan oluan keller sunan kumlu yksek younluklu trbidit akntlar. Lowe (1982) ve Stow (1986)dan deitirilerek.

Yksek Younluklu Trbidit Akntlar Yksek younluklu trbidit akntlar daha byk tane konsantrasyonuna sahiptir ve dk younluklu trbidit akntlarndan daha kaba krntlar tayabilir. Yksek younluklu trbidit akntlarnn geniliinin ve uzunluunun onlarca kilometre, kalnlnn yzlerce metre olabilecei hesaplanmtr. Yksek younluklu trbidit akntlarnda tane desteklenme ve kelim prosesleri dk younluklu trbidit akntlarndakinden ok daha karmaktr ve byk lde tane boyu ve konsantrasyonuna baldr. Kumlu yksek younluklu trbidit akntlarnda az miktarda aklck olup kum boyu taneler baskndr. Taneler esas olarak trbulans ve engellerde yerleimle desteklenir. akll yksek younluklu trbidit akntlar kil ve kaba kum ile birlikte %15e kadar aklck boyu tane tayabilir. Kumlu yksek younluklu trbidit akntlaryla kelim ilerlemeli olarak tabandan ste doru akma dzensizliini yanstan yaplar ierecek ekilde olur (ekil. 15). Srklenme yaplar, aknt ve kelen tortul arasndaki etkileim ile olur. Volkaniklastik Trbiditler Volkaniklastik trbidit akntlar, daha nceden s su, delta ortamlarnda geici olarak yerleen deiik boylardaki peklememi ilksel volkaniklastik ve volkanojenik sedimenter kellerin tekrardan kelmesine neden olur. Bu durumda volkaniklastik trbiditler peklememi tortulun deprem, hzl yklenme ve gzenekteki akkan basncnn artmas ile balatlan hareketi sonucu oluur. Ayrca volkaniklastik trbiditler pskrmeyle ayn zamanda gelien sualt patlamalar, ky izgisinin ilerlemesi olaylar ile tanan piroklastik akntlarn, volkanik akmalarnn ve laharlarn yerleimi srasnda da oluur. Baz durumlarda, bu tip pskrme ile e yal keller ince tabakal, yukarya doru incelen volkaniklastik trbidit akntlar ile rtlr.

42

Volkaniklastik trbidit akntlarndan oluan keller volkanik olmayan eleniklerine ait birok dokusal ve yapsal zellikler gsterirler. Esas farkllklar pmeksce zengin akntlarn katld durumlarda olur. Dk younluklu pmeks krntlar kristal paralar gibi vesikler olmayan ince taneler ile birlikte kelmekte ve bu da kelde zayf boylanmay sonulamaktadr. Megatrbidit terimi bazen byk hacime sahip volkaniklastik trbidit akntlar iin kullanlmaktadr. Volkaniklastik megatrbidit tortul birimleri 100 m kalnla ular, ayrca kaba ve youn tane bileenlerine sahiptir. Trbiditler, sualt ortam ve dalga tabannn altndaki kelimi yanstmaktadr ve eski volkanik serilerin yorumlanmas asndan ok nemli veri salamaktadr. Ancak, glsel ve denizel yerleimlerin birbirinden ayrt edilmesi mmkn deildir ve tek bana suyun derinliinin belirlenmesinde kullanlamaz. Volkaniklastik trbiditlere ait bileenler bileim ve kaynak volkanik sahann zellikleri hakknda bilgi verir. Pskrme ile e yal volkaniklastik trbiditlerdeki klast ekilleri ok belirgin bir biimde ilksel paralanma proseslerini yanstmaktadr. Pskrme sonras kellerde ise tane ekli karasal ve s su ortamnda geici yerleimi srasndaki tanma ve ilenme tarihesini gstermektedir. LAHAR Lahar terimi, hem debris-su karmnn akmasn ve bu ekilde oluan kelleri ifade eder. Jeolojik literatrde volkanik "debris" aknts (akan volkanik "debris" ynnn suyla karmas) ile ayn anlamdadr. Laharlarn ou olduka fazla hacime sahip stratovolkanlarla birlikte bulunmaktadr. Stratovolkanlarn ou andezitik dasitik bileimlidir. Kk boyutlardaki laharlar, deiik kimyasal bileimli birok "phreatomagmatic" (gaz ve su knn olduu magmatik patlama) pskrme ile oluur. Gncel, Holosen veya Pleyistosen laharlarnn ounun yaylm snrldr ve volkanlar evreleyen dzlk alanlarda, alvyon nlerinde veya vadi ilerinde oluurlar. Ancak jeolojik almalarda ok byk volkanik yaplarn olmad yerlerde byk lahar yaylmlar grlmektedr. Laharlar birka milyon ylda binlerce kilometre kare alan kaplayabilirler. Birok lahar oluumu volkanik pskrme ile birlikte balar. Dierleri de volkanik olmayan yn akmalar eklinde oluur. Yn akntlar zerinde yaplacak almalar laharlarn akkan zelliklerinin anlalmasna yardmc olmaktadr. Yn akmas slak betona benzer ekilde plastik bir malzeme gibi davranr. Laharlar yksek hacim younluuna sahiptir ve kellerin dokusal ve yapsal zelliklerini byk lde etkileyen gerilim parametreleri sunarlar. Beverage ve Culbertson (1964), % 40-80 arlkta kat ierikli ar konsantre akarsular; ve % 80 arlkta veya daha fazla (hacim olarak yaklak % 60) kat ierikli amur akntlarn incelemilerdir. kelim mekanizmas ve akma davranlarna bakldnda, amur akntlar sel eklinde akan ar konsantre akarsulardan farkldr. Ancak davran tayin eden konsantrasyonlar ayn zamanda tane boyu ve dalmna da baldr. Ar konsantre olanlar dahil olmak zere akarsu akntlarnda, kk ve byk krntlar alkantl bir ortamda su ile tanmaktadr. Hz dtnde kk paralar su dnda kalacaktr. Baka bir deyile, amur akntlar, laminar hareketle akan su ve kat karmlardan olumaktadr. Hz azaldka, tm aknt birdenbire kesilir ve su szlme veya buharlama ile tanelerin arasndan ayrlr. Eimli yamalarda hz, tm ktleyi hareketli tutacak kadar fazla olabilir. Ancak yama eilimi azaldnda i makaslama gerilimi, kritik yenilme geriliminin altna der ve bylece ktle, akntnn tabannda
43

yksek makaslama gerilimini yenecek kadar kaln olduunda hareketsiz kalr. Bu durumda, akntnn alt kesimi laminar dzende akmaya devam edecektir ve zerindeki kat dolguyu tayacaktr. Eim azaldnda, aknt duruncaya ve kelme tamamlanncaya kadar hzlar azalr ve aknt seviyesi der (Johnson, 1970). amur akntlarnn teorik ve pratik ifadesi iin kullanl olan kavram, iki fazda olutuklarnn dikkate alnmasdr: (1) < 2 mm. krntlar ile suyun karmndan oluan devaml faz (matriks veya akc faz), (2) > 2 mm. krntlardan oluan kark faz (Fisher, 1971). Bylece, tane boyunda kilden bloa kadar bir devamllk olsada tek krntnn davran ve zelliklerine bakmakszn yksek konsantrasyon karmlarnn viskozite, younluk, dayanm vb. zelliklerini dikkate almak mmkndr: Devaml faz, byk paralar tayan br svdr. Bundan baka, devaml fazn kark fazdan ayr deerlendirilmesi, farkl amur akma kellerini karlatrmak ve karakterize etmek iin deiik yazarlar tarafndan kullanlan tane boyu snrlamasn standart hale getirmek iin yararl olabilir. Yaylm ve Kalnlk Laharlar nceden olumu vadileri izlerler ve ayn kaynak sahadan treyen lav akntlar, deiik kkenli piroklastik akntlar alvyonlarda ara dzey eklinde olabilir. Eimli yamalarda ve vadilerin ana kollarnda ince keller brakabi1irler. Laharlar vadi tabanlarnda kalnlar ve birleen yelpazeler olutururlar, veya piroklastik akma kellerine biraz benzer ekilde dk kotlu, az eimli yerlerde ayr ayr ynlar olutururlar. Vadi tabannda laharlarn hareketi genellikle akntnn tepesinde veya dalga kenarlarnda olur. Vadiden aa aklar srasnda, vadinin daralmas bir an iin tabandan onlarca metre ykseklikte bir amur akntsnn vadi kenarlarn ykamasna neden olur. Bu kesimde laharlar "yksek su" izleri (Veneer) brakmaya meyillidir. Vadi tabanndan 150 m.'yi akn ykseklikte "yksek su" (Veneer) izleri Crandell (1971) tarafndan belirtilmitir. Lahar yzeyleri geni alanlar boyunca dz olmaya eilimlidir. Ancak ayrntda, alt kesimlerde sklama farkllnn neden olduu sanlan kntler ve yersel kabarklklar iermektedir. Biim, ekil ve boyutlar, akntlarn viskoz zelliklerine ve katl ynlarn saysna baldr. Laharlarn Taban Dokana Laharlar ve dier amur akntlarnn ok kaln olmas ve byk bloklar tamasna karn, ok eimli yamalar olmadka aktklar yzeyi genelde andrmazlar. Curry (1966)'ya gre, 35-41o eimli yamalarda, moloz ile bloklu debris aknts birleiktir, ancak hzn dk olduu 7-10 eimli yamalarda, byk bloklarn baskn olmasna karn aknt, otlara ok az zarar vermitir. 1941'de Califonia Wrightwoodda debris akntlar az eimli yamalarda am yapraklar rts zerinde yaylmtr (Sharp ve Nobles, 1953). Crandell (1957, 1971), 7.5ye kadar eimli yamalarda, debris akma kellerinin ince kum tabakalarn, yumuak topra ve volkanik klleri uyumlu olarak stlediini belirtmitir. Laharlar, dzensiz kanallar boyunca akntda trbulansn olduu yerlerde veya yksek eimli yamalarda bulunan gevek malzemeyi iine alabilir. Puget Sound sahasnn gneyindeki baz Pleyistosen laharlar, aktklar yzeyden belirgin miktarda malzeme toplamadan 60-80 km. mesafe kat etmilerdir (Crandell, 1963). Laharlarn bileenleri kkenlerine bal olarak laharlar monolitolojik veya heterolitolojik olabilir. Monolitolojik olanlar muhtemelen dorudan pskrme srasnda olumaktadr. Krater duvarlarnn kmesi veya fazla eimli volkanik yamalardan yamurla ykanarak akmas
44

heterolitolojik tiplere neden olmaktadr. Scak ve kuru piroklastik akntlardan kaynaklanan pmekse zengin kellere benzeyen (Mullineaux ve Crandell, 1962) pmekse zengin laharlar Bond ve Sparks (1976), Wright (1978) tarafndan tanmlanmtr. Birbirlerinden ancak manyetizmaya bal termal analiz ile ayrt edilebi1irler (Aramaki ve Akimoto, 1957). Laharlar karakteristik olarak, litik krntlar ve kl boyu minerallerin bulunduu youn, keli, yar keli ve andezit dasit bileimli kayalar iermektedir. Birok lahar kelleri, ncelikle scak piroklastik aknt eklinde davrandklarn ve tanma boyunca souduklar hakknda bir veri olan kmrlemi odun iermektedir (Crandell ve Waldron, 1956; Crandell, 1971). Odun kmr ieren bir lahardaki paralarn analizi kuzeye doru belirgin bir ynlenme gstermektedir. Bu durum, kelim srasnda kellerin bir ksmnn Curie noktasndan yukarda scakln olduunu iaret eder (Mullineaux ve Crandell, 1962). Tane Boyu Dalm Laharlarla tanan taneler kil blok boyu arasndadr. Ancak tane boyu yzdesi tek bir kel iinde veya keller arasnda byk lde deimektedir. Birok istisna olmasyla birlikte, genelde laharlar piroklastik akma kellerinden daha kt ve kaba boylanmaldr. rnein 1902 Mt. Pele pskrmesinden treyen blok-ve-kl akntlar, volkann yksek eimli yamalarndan gelen gevek kllerden oluan laharlardan daha kaba tanelidir. Birok yazar tarafndan belirtilen tane boyu parametreleri, laharlarn ve volkanik olmayan debris akntlarnn kaba taneli ve kt boylanmal olduunu, ayrca geni tane boyu aralna sahip olduklarn gstermektedir. Fakat rnekleme yntemleri, laboratuvar teknikleri ve yazarlar tarafndan alnan toplam rnek saysndaki farkllklar nedeniyle veriler dorudan karlatrlamamaktadr. Ayrca lahar kelleri baskn kaba taneli krntlar iermeye eilimli olduklar iin, ince taneli laharlarn veya kaba taneli matriksin granlometrik olarak analiz edilmesi daha uygundur. Yzlekte, lahar kellerinin granlometrik analizde belirlenen tane boyuna gre daha kaba taneli olduu grlmektedir. Genelde 1 m.'den daha byk apl bloklarn varl, laharlarn en karakteristik zelliklerinden biridir (Crandell ve Waldron, 1956; Crandell, 1971; Curtis, 1954; Schmincke, 1967). Sharp ve Nobles (1953) tarafndan 1941 Wrightwood debris aknts zerinde yaplan alma, bloklarn tane boyunda yanal olarak deiim olduunu gstermitir. nce bileenlerin (matriks) benzer deiim gstermemesiyle birlikte, byk taneler kaynaktan uzaklatka sayca ve boyca azalmaktadr. Vesikller Vesikl olarak adlandrdmz hava boluklar laharlarda, taban trbulans ve dier hidroklastik kellerde bulunmaktadr. Vesikller volkanik olmayan debris akntlarnda da vardr. nce taneli kellerde hava boluklar kresel olmaya eilimlidir, Halbuki kaba taneli kellerde dzensiz biimdedir ve nemsiz miktarda bulunabi1ir. Vesikl aplar milimetreden santimetreye kadar deiir. Byk krntlara veya geirimsiz krntl zonlara bitiik olarak sk veya dank olabilirler. Laharlardaki vesikllerin, laharn yerleiminden sonra suyun uzaklamas sonucu olutuu fikrinden ok, kapanlanan hava kabarcklar (Crandell ve Waldron, 1956; Crandell, 1971) olduklar dnlmektedir. Hava kabarc kkenine ilikin iyi veri, kresel boluklarn bulunmasdr. "Phreatomagmatic" pskrmeyle olumu tflerdekine benzer ekilde, buhar
45

boluklar baz scak laharlarda da oluabilir. Ancak hemen hemen tm dzensiz biimdedir ve kellerin amurlu ksmlarnda nadiren kresel ekilli boluklar bulunmutur. Derecelenme Birok lahar kelinde -dzenli akma faznda bir kural olmamasna karn- kaba taneli kark fazda, belli belirsiz derecelenme grlr. Lahar taban zerindeki bir kelim biriminde genelde byk paralarn dzensiz fakat biraz daha youn dizilimi vardr. Bu yzeyler ters derecelenmelidir. Lahardaki byk paralar nadiren kelim yzeyi boyunca uzanrlar. Bununla birlikte, kelin st kesimlerine doru ilerlemeli olarak kaba tane arttnda ters derecelenme dk younluklu pmeks baskn olmadka ok nadirdir. Bir ka santimetre kalnlktaki nispeten ince taneli tabana ait dzey, piroklastik akntlarda olduu gibi laharlarn ve ayn ekilde volkanik olmayan debris akntlarnn da en yaygn zelliidir. Derecelenmenin oluumunun anlalmasnda hareket eden debris akntlarnda yaplan gzlemlerden ve laboratuar deneylerinden yararlanlmtr. Akan debris yzeyindeki bloklarn hareketi ska belirtilmektedir. Ancak byk paralarn akntnn zerinde yzmesi, iinde dnmesi, yavaa sramas veya yzeye hareket etmesi byk lde svnn plastisitesi ve younluuna gre byk paralarn hareket hzna baldr. Baz aratrclar trbulansla asl kaldklarn ifade etmitir. Ancak Johnson (1970), debris akntlarnn laminar dzende hareket ettiklerini, bundan dolay byk bloklarn ancak matriksin yksek mukavemeti ve yksek younluunun (yzdrme kuvveti) birlikte etkisiyle asl kalabileceklerini gstermitir. Johnson'un sonucu ksmen kaolen-su karm kulland labaratuvar deneylerine ve ksmen de sahada hareketli debris akntlar zerinde yaplan gzlemlere dayanmaktadr. Kaolen-su karmndan ama, kil ierii 7.10 arlktan fazla olduu durumda laminer akmay salamaktr. Saha gzlemleri esas olarak, dzgn akma yzeyinin laminer akntnn belirteci olduunu gstermitir. Debrisin yava hareket ettiini gsteren veriler ise keller iindeki odun paralar, byk krlgan eyl bloklardr. Ancak en belirgin zellii yapboz oyunu gibi biraraya gelecek kadar az krlm ve yer deitirmi bloklarn yzeylerinin ayrmam olmasdr. Derecelenmedeki (yokluu, zayf veya kuvvetli gelitii, ters veya normal) farkllklarn, sv ve katnn greceli younluuyla ilikili olduu grlmektedir. Katlarda dk konsantrasyon normal derecelenmeye yol amaktadr. nk hzn deimesiyle svnn viskozitesi ve younluunun byk youn taneleri desteklemesi daha zor olmaktadr. Younluk ve viskozite deerlerinin fazla olduu yerlerde, zellikle tanelerin younluu nispeten az ise olaslkla normal derecelenme geliecektir. Farkl akntlarda ok geni bir konsantrasyon aral olabilir. Beverage ve Culbertson (1964)a gre farkl tipler arasnda tm derecelenmelerin olmas beklenebilir. Doku Laharlarn ve tabiiki ou debris akntlarna ait dokularn izotrop olduu kabul edilmektedir. Ancak baz laharlarda kelin orta kesimlerinde az youn disk ekilli akllar, kmrlememi ince dallar ve aa gvdeleri, tabana yar paralel dizilmitir (Schmincke, 1967b). Debris akntlarnda krntl doku geliimi, hareket ve kelim mekanizmasna baldr. almalara gre debris akntlarndaki matriks dayanmnn, yenilme noktasnn altnda makaslama gerilmesi olduu yerde bir engel oluacaktr (Johnson, 1970). Bu engel yenilme noktasnn zerinde makaslama gerilmesinin olduu yerde laminar akma ile hareket edecektir. Laminar akmann kesilmesiyle akntnn tabannda yaylan engel akmay durdurur. Bylece tabana yakn kesimde doku debris akntsndaki tane ynlenmelerini koruyacaktr.
46

Laharlarn Dier Kaba Taneli kellerle Karlatrlmas Laharlara benzer zelliklere sahip dier kaba taneli kelleri ayrt etmek, eer kaynak volkanik ve til, tillit, sel kelleri ile piroklastik akma kellerini ieriyorlarsa, olduka zordur, Bu tr kellerin ayrt edici tek zellii yoktur. Ancak bir ka zelliin birarada deerlendirilmesi ayrt etmeye yardm edebilir (Tablo 10). Laharlar, volkaniklastik flvyal kellerden ar derecede byk blok iermesi ve kil boyu tanelerin fazlaca bulunmas ile ayrt edilebilir. Ayrca laharlarn ok kt boylanmas, kendi iinde tabakalanmasz olmas, fazla kalnl, anmam taban dokana ve kmrlememi odun paralar iermesi en nemli zellikleridir. Tillitler de byk bloklar iermekte ve kt boylanmaldr; ancak, kmrlemi odun iermemekte ve izilmi, kazlm bir temel zerinde oturmaktadr. Kaba taneli kellerde zeri izikli krntlarn varl buzul kkeni iin bir veri olabilir. Ancak gemite birok kez ifade edildii gibi bu izikler laharlarda da olabilir. Altlayan dzeydeki oyuklar baz laharlarn altnda grlmesine karn, genelde buzul kellerinde bulunmaktadr. Kaynamam piroklastik akma kellerinde yaygn pmeks bulunmas, laharlardan ayrt edici olabilir. Ancak scak piroklastik akntlarn akarsuyla karmasndan oluan laharlar tanmlamak zor olabilir. Magnetizmaya bal dank ynlenmeye sahip krntlar ieren, kaba taneli kt boylanmal keller olaslkla lahardr. Tercihli ynlenmeye sahip krntlar ieren kellerin piroklastk akntlar olduu dnlebilir. (Aramaki ve Akimoto, 1957; Crandell, 1971; Crandell ve Mullineaux, 1973; Hoplitt ve Kellogg,1979). Scak piroklastik akntlarn st kesimleri scak gazlarn etkisiyle soluk krmz renkli oksidasyona urayabilir. Suyla karm ve scak debris tayan scak piroklastik akntlardan treyen baz laharlarn detayl haritas yaplmadan nce kkenlerinin tayini yanl olur. Sualt yn akmalar srasnda laharlar ve trbidit akntlar zaman ierisinde birlikte veya farkl zamanlarda geliebilir ve farkl mekanizmalar ile yn akmasnn tr belirlenir (ekil 16a, b). Bunlar tane ii akkan trbulans, tane-tane arpmas ve svlama etkisi ile kontrol edilir. Kken Macdonald (1972), laharlarn oluabilecei 12 deiik yol belirlemitir. Bunlar byk grupta toplamtr: Laharlar, pskrmenin dorudan veya yakn sonucudur: gle, buzula veya buza akan volkanik rnler, pskrmelerden sonra veya srasndaki sanak ya. Laharlar, dolayl olarak pskrmeyle ilikilidir veya pskrmeden ksa bir sre sonra oluur: Altere kayacn veya gevek debrisin veya gllerin hzl boalmasna neden olan volkan yaylm veya depremle laharn zincirleme oluumu.

Laharlar hibir ekilde volkanik aktiviteyle ayn zamanda olumamtr: sanak ya veya erimi suyun gevek "tephra"y harekete geirmesi; duraysz yamalarn kmesi (zellikle diyajenetik ve hidrotermal olarak altere olmu kilce zengin ve suyla slanm kayalar); ar yklemeye bal olarak engellerin yklmas; kaynaktaki buzun zlmesi srasnda

47

donmu zeminin aniden kmesi; aktif ayrma ve anmaya yamaca sahip volkanlardan oluan laharlar.

uram yksek eimli

Laharlarn belkide en yaygn tipi, pskrmenin durmas aamasnda, yamadaki byk miktarda gevek piroklastik dknt veya akntnn sanak yamurla slanmas sonucu oluur. Bir ok almac yaptklar haritalarda, pskrme merkezinden uzaklatka, nuee ardente kellerinin (volkann yamalarnda) laharlarla yanal olarak ortalandn belirlemitir. Baz laharlardaki su, volkann geirimli ksmlarndaki ve kraterdeki kar ile buzdan gelmektedir. Yamur, tmyle pskrme ile ilikili olmayabilir. Dier su kaynaklar volkann yamacndaki erimi su veya buz, veya krater glleridir. Depremler pskrme esnasnda veya sonrasnda laharlar harekete geirebilir.
Tablo 10. Kaba Taneli kellerin Laharlarla Karlatrlmas LAHARLAR Byk krntlar (>2mm) Boylanma Byk bloklar tonlarca arlkta olabilir. Zayf, baskn kil boyu malzeme ierebilir. Tillit (su ile ilenmi olanlar hari) Byk bloklar tonlarca arlkta olabilir. Zayf. Bol miktarda kil boyu malzeme ierebilir. Kaynaksz ignimbrit Ar derecede byk bloklar yoktur. Zayf. Kil boyu malzeme yok veya azdr. Genelde yoktur. Fakat varsa, normal veya ters. Genelde ok kaln ve belli belirsiz tabakalanmaldr. Piroklastik. Yaygn ekmek kabuu bombalar ierebilir. Flvyal keller Ar derecede byk bloklar nadirdir. Zayftan iyiye. Kil boyu malzeme seyrektir. Genelde normal

Derecelenme

Genelde ters normal olabilir veya hi olmayabilir. Genelde ok kaln ve belli belirsiz tabakalanmaldr. Genelde % 100 volkanik. Piroklastk veya epiklastiklerle kark malzeme olabilir. Ekmek kabuu eklinde bomba ierebilir. Genelde yar keliden keliye Kmrlememi Kmrlemi Baz laharlarda yaygn Hafif ondleli yzeylerde, vadilerde Genelde anmasz

Genelde yoktur

Tabakalanma ve kalnlk Bileim

ok kaln, tabakalanma zayf veya yoktur. Birok kaynaktan gelen karmlarla genelde heterolitolojiktir. Pltonik, metamorfik sedimanter krntlar genelde piroklastiklerden daha baskndr. Genelde yar keli yar yuvarlak yzeyleri izgili veya arpma izli olabilir. Kmrlememi Aktif volkanlarn evresi dnda bulunmaz. Ova ve vadilerde tm yzeyleri rtebilirler. Eimli yamalarda morenler. Anmal, genelde izilmi ana kaya zerinde bulunur.

nce. Kanallarda tabakalanma yuvarlak akllar Aktif volkanizmann olduu sahalar dnda genelde % 100 epiklastiktir.

Byk krntlarn yuvarlakl Karbonlu malzeme Pmeks Yaylm

Genelde yar keli

Genelde yar yuvarlak veya yuvarlak. Varsa kmrlememi Aktif volkanlarn bulunmad arazide yoktur. Vadilerde snrldr.

Kmrlemi Yaygn Vadilerin aa kesimlerinde ve dz yzeylerde. Genelde anmasz

Alt yzeyler

Anmal

48

ekil 16. (a) Sualt yn akmalarndaki farkl tane destekleme mekanizmalar ve ilikili akma tipleri (Middleton ve Southard, 1978den deitirilerek), (b) Sualt yn akmalarnn oluum ekilleri, ilerlemesi ve kellerin genel zellikleri (R.G Walker, 1978den deitirilerek). Yuvarlak iindeki numaralar (a)da gsterilen esas tane destek mekanizmasna karlk gelmektedir.

49

BLM. 7 LAVLAR VE LAVLARDAN TREYEN VOLKANKLASTK KAYALAR GR Pskrme ncesinde magma, s kesimlere yerleimi ile birlikte skmaya veya susuz fazlarn kristallemesine bal olarak uucu miktarnca doygun olabilir. Magmann uucu ierii az ise veya magmadan uucu elemanlarn uzaklaabildi bir sistem varsa efzif (patlamal olmayan) bir volkanizma olur ve lav akmalar ile domlar oluturur. Magmadan uucu malzemenin uzaklat bir ka yol vardr: (1) Kk apl patlamal pskrmeler ile magmatik gazn dar atlmas, (2) Baz durumlarda s yerleimli hidrotermal sistemlerin elik ettii dzenli gaz k ve krkl, geirimli yan kaya boyunca gazn younlamas, (3) Akma srasnda veya pskrme ncesinde gaz boluu (vesikl) oluumu, (4) Bacada magma yerleimi, pasif ykselimi ve gaz k. iddetli fakat ksa sreli volkanik aktivite (1) ile geirimli baca duvarlar boyunca gaz k (2) ok yaygn olup karasal ntr ve silisik lav klar buna elik etmektedir (Newhall ve Melson, 1983; Taylor ve di., 1983; Eichelberger ve di., 1986; Heiken ve Wohletz, 1985). Yksek viskoziteli silisik lav akntlar, domlar ve dk viskoziteli bazaltik lavlarn dokular ile H2O ierii zerine yaplan almalar gazn ok hzl bir ekilde fakat patlamal olmayan vesikll lav akntsyla dar atldn gstermektedir (3). Son yol ise esas olarak dk viskoziteli magmalarda (ounlukla bazaltik) gelimekte ve genelde sakin lav pskrmeleri ile akkan magmann sprey eklinde k grlmektedir. Magmann fiziksel zellikleri (bileim, scaklk, viskozite, uucu malzeme ve fenokristal ierii) lavlarn ve volkanizma ile birlikte bulunan intrzyonlarn fasiyes geometrisini ile i yapsn dorudan belirlemektedir. Bir ok durumda hem lavlar hem de volkanizma ile birlikte bulunan intrzyonlar deiik miktarda dzenli laminar akntlar veya otoklastik yani yerinde (in-situ) fazla tanmadan paralanm bre fasiyesi sunarlar. Laminar dzenli fasiyes katlam lav veya magmadan yapldr ve ince taneli porfiritik, cams kriptokristalin veya afanitik hamura sahiptir. Patlamal volkanizma haricinde otoklastik proseslerle oluan otobreleme ve ani souma paralanmas -yerleim ve bileime bal olmakszn- byk hacime sahip paralanm lavlar oluturur. Ayn oluum ekli slak tortullarn iine yerleen intrzyonlarn da brelenmesine neden olur. Otoklastik fasiyes, lavlarda otobre ve/veya hyaloklastit, volkanizma ile birlikte bulunan intrzyonlarda ise intrzif otobre, intrzif hyaloklastit veya peperit olarak grlr. Peperit, magmann veya laminar lav akntsnn slak tortullar ile karm sonucu geliir. Volkanizma ile birlikte bulunan intrzyonlar ve intrzif kompleksler sualt tortul havzalarndaki magmatizmann nemli rnleridir. Tm bileime sahip magmalar volkanizma ile birlikte bulunan intrzyon olarak yerleebilirler. Bu kayalar vesikll, vesiklsz, ksmen pmeks ierikli, afanitik, kriptokristalin ve ksmen cams hamur ierisinde, kaba porfiritik veya afanitik (ince taneli) olarak bulunabilir. Denizel volkanik patlamalarn doas; magmann fiziksel zellikleri, pskrme miktar, baca geometrisi ve magmatik paralanma gibi faktrlere bal olarak gelien (1) pskrmenin olduu su derinlii (basn), (2) gaz ierii ve viskozite ile ilikili magmann bileimi ve (3) lav ve su giriimi dinamii tarafndan kontrol edilmektedir. Gnmzde
50

denizel piroklastik kayalar farkl ekilde olumaktadr: (1) okyanus ortas srtlarda, (2) okyanus levha ii volkanlar evresinde, (3) dalma-batma zonunun zerinde veya yay gerisi havzalar. Gaza bal paralanma derinlii olarak bilinen (volatile fragmentation depth) derinlik, esas olarak znm gazn tipine, miktarna ve bununla birlikte magma bileimine baldr. Genelde 500 m`den daha s bir ortamdr. Aktif olarak oluan denizalt volkanlar su yzeyine yaklatka, piroklastik pskrmeler arlk kazanr. Bu aamada, volkaniklastik apronlarn oluumunu, volkann yamalarndan aa ve evreleyen tortul havzalara doru inen gevek, duraysz volkanik debrisin tanmas izler. nc olarak, denize dklen lav ve piroklastik akntlar byk hacimli volkanik debrise katlrlar. Bunlara daha sonra artan miktarda anan epiklastik volkanik malzeme eklenir. Derin su ortamnda pskrme gzlenmemitir. Gaza bal paralanma seviyesi altnda oluan volkaniklastiklere ait tm veriler, klastiklerin incelenmesi, ykselmi okyanusal kabuk zerindeki almalar, Glomar Challenger ile yaplan temel sondajlar ve sualt almalar ile elde edilmitir.Derin denizde olumu volkaniklasik kayalarn greceli yzdeleri, yastk lavlara ve geni yaylml lavlara oranla azdr. Fakat katlamam klastik kayalarn lavlardan daha dk karot verimine sahip olmas nedeniyle, gen okyanus taban zerine yaplan sondajlarda belirlenenden daha fazladr. Yastk Lavlar Gncel okyanus ortasnda yaplan gzlemler denizalt ortam ve bazaltik yastk lav yerleimi arasnda dorudan iliki olduunu gstermektedir. Kabaca eliptik, yastk lavlarn iki boyuttaki grnmleri olan yastk ekilleri gerekte birbirlerine bal tp ve lav loblar benzeri yaplardr. Yastk lavlar souyan kabuun gerildii ve atlad yerlerden karak yaylrlar. Yastk lavlarn sadece ok az bir kesimi dier loblardan bamsz ve tek banadr. Yastk lav yaylm mekanizmasnn lav viskozitesinden etkilendii dnlmektedir. Nispeten dk viskoziteli lavda, yastk lavlar genelde krlmadan gerilme ile yaylrlar ve krlmam yzeylere sahiptirler. Daha yksek viskoziteli lavlarda dk viskoziteli olanlarn aksine krlma, paralanma ve ptrl yzeyler sunarlar. Souma atlaklar boyunca su giriimi ayn anda i kesimlerin de soumasna neden olur. Loba devaml olarak erimi lav beslenmesi katl kabuk oluumuna neden olmaktadr (ekil 17). Yastk lavlar halat yaps, kvrm ve atlak gibi deiik yzey yaplarna sahiptirler. Dokuda dairesel ve nsal yaplar, yastk lavlarn i yapsnda belirgin olarak grlmektedir. Baz yastk lav akntlarnda loblar ok iyi paketlenmi ve baz loblar dier loblarn arasn doldurarak boluklarn yerini almtr. Yap ve ekildeki bu tip bir asimetri genleme ynn iaret eden gvenilir verilerden biridir. Paketlenmenin daha gevek olduu durumlarda, yastk lavlarn boluklar dier tortullardan ve cams eperden yapl hyaloklastit ile doldurulur. Yastk lav apnda yukar doru dzenli bir azalma ise yerleim srasnda lav knn azaldn gstermektedir (Dimroth ve di., 1978; Staudigel ve Schmincke, 1984).

51

ekil 17. yastk lav loblarnn yzeylerinin yapsal zellikleri ve yastk lav byme modeli. Katl kabuk bir ok kez akkan lavn gelmesi ile yastk lavn u kesiminde geliir. ki farkl yastk lav lobu simetrik boyuna yaylma atla sayesinde tek bir lobdan ayrlmakta ve her bir lob enine yaylma atlaklar boyunca ilerlemektedir. Ak ve kapal oklar srasyla yaylma ve akma ynlerini gstermektedir (Yamagishi, 1985den deitirilerek).

Yastk lavlar bazaltik bileimli lavlarn sualt ortamda yerletiini gsteren en nemli veridir. Bununla birlikte, yerleme ekli pskrme ekli ile ayn olmak zorunda deildir. rnein, bazaltik phoehoe lav akntlar genelde kaynaktan onlarca kilometre uzaa, sahil izgisine kadar ularlar. Sulu bir ortama giren karasal lav akntlar ilerleyerek hyaloklastit ve uzun yastk ekilli loblar geni yaylml lav deltalar n oluturmaktadr. Yastk lavlar ayn zamanda iinde olutuklar suyun derinlii hakknda da greceli olarak bilgi vermektedir. rnein, yastk lavlarda vesikllerin bykl ve miktar yerleim derinliinin yorumlanmasnda kullanlabilir. S sularda nispeten homojen bir kimyaya sahip yastk lav serilerinde daha byk ve daha fazla miktarda vesikln olmas beklenmektedir. Eski denizalt volkanik serilerinde yaplan almalar intrzyonlarn suya doygun hyaloklastit veya tortullarn iine yerlemesi ile de yastk lav loblar oluturabileceini gstermitir (ekil 18). ntrzif kayalar bazalttan asit bileime kadar geni bir kimyasal bileime sahiptirler. Yastk lav eklindeki intrzyonlarn ekstrzif olanlarndan ayrlmas iin yastk lav arasndaki ve tabanndaki tortullarn yapsal zellikleri hakknda detayl inceleme yapmak gerekmektedir. Peperit yastk eklindeki intrzyonlarn st kesimlerinde bazen oluur, ancak lavlarn tabannda olumaz. Ayrca, intrzyonun kenarlarndaki tortullarda tabakalanma bozulmu veya paralanmtr. Farkl olarak, yastk lav akntsnn stndeki tortullar su stunundan kelmeleri veya akntlarla ykanmasna bal olarak genelde tabakalanmtr.

52

ekil 18. Islak ve peklememi tortullar ierisine sokulan yastk lav ekilli bazaltik andezit silinin st (A), taban (B) ve u (C) kesimini gsteren detay kesit. Josoji Formation, Miyoseni Japonya. Kano (1991)den deitirilerek.

Yastk Lav Breleri (Pillow Breccia) Derin denizlerdeki en yaygn krntl volkanik kayalar, lapilli-blok boyu malzemeden yapl deiik tipteki kaba brelerdir. Bre bileenlerinin u noktas, birbirlerine dokunan yastk lav paralar ieren krlm yastk lavlardr. Paralar arasndaki eklemler ya souma srasnda gelimi (ekil 19), ya da paralanma ortam scaklna kadar souduktan sonra olmutur. Bu breler az matriksli veya matriksiz monolitolojik karakterdedirler. Bunlar yerinde olumu (in-situ) brelerdir. rnein, tp lavlar (tube lavas) yamacn dik olduu yerlerde durayszlar ve yastk volkanlarn bymesi srasnda kerler. Kkenleri, yava akan viskoz lavn paralanmas ile oluan otoklastik karasal lav akntlarna benzemektedir. Bazaltik bileimli ksmen brelemi tabakal lav akntlar, Troodos ofiyolitlerindeki (Kbrs) gibi baz derin deniz istiflerinde grlr. Bununla birlikte sondaj karotlarndaki ve daha eski lav istiflerindeki otobrelemi lavlar tanmlayan kriterler henz gelitirilmemitir. Mekanik unrimming olay, su altnda pskren lavda grlen zel bir paralanma mekanizmas olduu uzun zamandr bilinmektedir. Bu ekilde oluumu kayalar Rittman (1958) tarafndan hyaloklastit hyaloclastite olarak adlandrlmtr. Tp veya tabakal lav akntlarnn gevrek cams kabuu arasndaki mekanik dayanm farkll, zellikle bir ok kez ardalanmal gelien ve bu nedenle katl lav kabuu oluan tplerin yaylm srasnda ufalanmalar sonular. Bu tip cams lav kabuunun eik yzeylere sahip paralar, zellikle yastk lavlarn iyi paketlenmedii st kesimlerde olduka yaygndr. Yastk lav volkanlar ile ilikili en yaygn kaba brelerin ok az veya hi matriksi yoktur. Ancak bazlar zayf bir yuvarlanma gsteren birden fazla klast eitine sahip (heterolitolojik) olabilir. Dilim ekilli yastk lav paralar ve ince taneli-cams kavisli kenarlar bu brelerin zelliidir. Ancak boylanma ve tabakalanma yaplar geni bir dalm sunar. ou 5-20 m kalnlnda dzlemsel birimler oluturur. Birbirlerine uyan

53

paralara sahip ksmen krlm yastk lavlar, yastk lavlar ile yastk lav breleri arasnda gei birimidir. Yastk lav paralarndan oluan breler iki grupta toplanabilirler. Birincisi, yastk lav oluturan volkanlarn eimli yamalar ve daha byk denizalt dalarnda oluanlar, ikincisi ise okyanus ortas srtlarda yaygn olarak bulunan denizalt faylarnn km blou zerine dolmu talus brelerdir (ekil 19). Sondaj karotlarnda yastk lav oluturan volkanlarn yamac boyunca olumu brelerden ayrt edilmeleri olduka zordur. Baz yastk lav paralar ieren breler (pillow-fragment breccia), krntlarda ters derecelenme, lapilli-tf matriks varl ve zayf yuvarlaklama ile ayrt edilen debris flow eklinde yerlemilerdir. Baz birimler yanal veya dey olarak ierisine daha byk yastk paralar dalm kl-lapilli boyu krntlar ieren kt boylanm tf brelere derecelenirler. Denizalt dalarnn yamacndaki bu alanlar, bu tip brelerle temsil edilirler. Dier bir tip bre ise dzensiz yastk lavlar, lav paralar ve birka milimetre veya desimetre apndaki kk yastk lavlardan yapldr. Bu breler tf matriks ve krlm yastk lav paralar ierebilirler. Kresel, elips ve damla ekline sahip olmas ve yastk lav istifinin st kesiminde baskn olarak grlmesi, daha byk yastk lavlardan szmay (Moore, 1975) veya denizalt lav fkrmas (Carlisle, 1963; Schmincke ve di., 1983) gibi oluumlar ortaya koymaktadr. Hyaloklastitler Hyaloklastitler souma ile lavlarn (ve intzyonlarn) paralanmas ve patlamal olmayan bir volkanizma ile olumu klastik paralardr. Bazalttan riyolite kadar geni bir bileim aralna sahip magmalardan oluabilir. Paralanma termal gerilime tepki olarak lavlarn veya intrzyonlarn kenarlarnda oluan ani souma ile geliir. Ani souma paralanmas (quench fragmentation) karadan suya akan lavlarda, buzulaltnda yaylan lavlarda ve peklememi, slak tortullara sokulan magma zerinde etkilidir. Ani souma paralanmas ncelikle sokulan dayklarn st kesimlerinde, lav ve intrzyonlarn ise kenarlarnda olur. Paralanm krntlarn boyutlar birka milimetreden birka desimetreye kadar deiebilir. Breler yerinde paralanmay ifade eden yap-boz oyununa benzer dokuya sahiptir. Tekrardan ilenmi hyaloklastitler iin tabakalanma gstermesi, akntnn deiik kesimlerindeki brelerin karmas ve yap-boz oyununa benzer dokularn yokluu belli bal verilerdir (McPhie ve di., 1993). In-situ hyaloklastitlerde taneler lavn devaml hareketi ile biraz fazla yer deitirebilir. Yap-boz dokular, klastlarn dnmesi ve birbirlerinden ayrlmas ile deiir. Tane akmas ile hyaloklastitlerin tekrardan ilenmesi tabakal bir rnek terkardan kelmi hyaloklastit brelerini oluturur. Tabakalar derecelenmeli (normal veya ters) veya derecelenmesiz olabilir. Yap-boz oyunu dokusunun kaybolmasna karn tekrardan kelmi hyaloklastitlerdeki klastlar ani souma dokularn korurlar. Karmak derecelenme ilikileri tekrardan kelmi hyaloklastitlerde, in-situ hyaloklastitler ve lav/dayklar arasnda grlebilir (ekil 20). Hyaloklastitler, lavn su ortamna yerletiini ve/veya magma sokulumunun slak tortullara sokulduunu gstermesi asndan nemli belirtelerdir. Bununla birlikte, hyaloklastitler harhangi bir su derinliinde, tatl suda veya denizde kelebilirler. S su hyaloklastitlerine tekrardan kelmi veya ilksel piroklastik kayalar elik edebilir. Derin su hyaloklastitleri ise tipik olarak masif veya yastk lavlarla, s yerleimli intrzyonlarla birlikte bulunurlar. evredeki sedimenter fasiyesin zellikleri eski hyaloklastit serisinin yerleiminin anlalmasnda kritik bir rol oynar.
54

ekil 19. Denizalt da yamalarnn ve yastk lav brelerinin diyagram gsterimi. Dik yamalar ular krlm yastk lavlardan ve tabanda ise yastk lav paralarndan yapldr. (Fornari ve di., 1979`dan deitirilerek)

ekil 20. In-situ ve tekrardan kelmi hyaloklastit ve besleyen (feeder) dayk. (A)Besleyen dayktan kan lav paralanmadan ok ksa bir mesafe kat eder. (B) byyen hyaloklastit istifine besleyen dayk sokulmaktadr. Duraysz in-situ hyaloklastit yama aa tekrardan kelir. Yamagishi (1987)den deitirilerek. 55

In-situ hyaloklastit, tekrardan kelmi hyaloklastit ve lavlar nemli miktarda kalnlk ve hacime sahiptirler. Bazaltik hyaloklastit eski ve yeni denizalt serilerinde esas bileendir ve yersel olarak okyanusal kabuk zerinde onlarca metre kalnla ular. Su veya buzul altna yerleen silisik lav istifleri genelde az, nadiren baskn oranda hyaloklastit ierir. nce Taneli Hyaloklastitler Hyaloklastit terimi son birka yldr ounlukla sideromelan paralarnn ince taneli kelleri iin kullanlmtr. zellii, eik yzeyli veya bloklu, vesiklsz sideromelan paralar olmasdr. Bunlar paralanm cams veya nceden olumu yastk lav paralar ile birlikte bulunabilirler ve tmyle veya baskn olarak camdan yapl birka metre kalnlnda keller oluturabilirler. Cam paralarnn esas olarak byyen yastk lavlarn yaylm veya lavn sourken bzlmesi srasnda, yastk lavlarn cams kabuunun paralanmas ile olutuu grlmektedir (Schmincke ve di., 1978; Schmincke, 1983). Baz yazarlar bu cam paralarnn su altna dalan lav veya lav krelerinin krlmas ve tanelenmesi ile olutuunu nermektedir (Fuller, 1931; Carlisle, 1963; Dick ve di., 1978). Otobre Otobreleme akan lavn patlamal olmayan bir volkanizma ile paralanmasdr. Bu oluum genelde lav akntlarnn yzeyini (alt, st ve kenarlar) etkilemektedir ve sert bloklar ile levha eklinde yaplar oluturmaktadr. Bloklar birlikte kaynaabilir ve devam eden akntnn hareketi ile birbirlerinden ayrlabilirler. Bu prosesler daha sonra i ksm laminar akntlardan yapl d otobrelemi bir lav akntsn meydana getirir. Brelemi yzeyler baz durumlarda laminar (coherent) lav akntlarnn iine doru ilerler ve dzensiz otobrelemi lav cepleri eklinde korunurlar. Otobreleme, karasal lav akntlarnda yaygndr. Ayn zamanda bazalt ve riyolit bileim aralna sahip denizel lavlarda da tanmlanmtr. Sualtna yerleen volkanizmada souma paralanmas (yani hyaloklastit oluumlar) akma ve otobrelemeye elik etmektedir. Ayrca, intrzyonlar da ksmen otobrelemi olabilir. Otobreler blok, dilim ve dzensiz ekilli lav klastlarndan yapldr. Akma bantlar veya pmeks paralar silisik otobrelerin tipik bileenleridir. Krntlar, monolitolojik, tane destekli, matrikse fakir , kt boylanmal, yap-boz oyunundakine benzer (jig-saw fit yaps) lav brelerine ve laminar (coherent) lav akntlarna derecelenme gsterir. Laminar (coherent) lav fasiyesindeki akma bantlar otoklastik fasiyese kadar devam edebilir. Otobre ve hyaloklastit arasndaki dokusal farkllklar zor ayrt edilmektedir. Otobre tipik olarak ok az miktarda ince taneli krntlar ierirken hyaloklastitlerde bloklarn eperleri camsdr ve ani souma atlaklar iermektedir. Peperit Peperit, laminar (coherent) lav akntlar veya magmann peklememi slak tortullar ile karm sonucu oluan bir kayatr. Peperitler, intrzyonlar ile slak tortullarn dokananda ve peklememi tortullar srkleyen lav akntlarnn taban boyunca yer alr. Peperit oluumuna katlan magma bazalt ve riyolit bileim aralnda, ince taneli veya ok iri taneli porfiritik olabilir. Peperitlerin oluturan tortullar da ok deiik tane boyu, bileim ve dokusal zelliklere sahip olabilir. Gzenek suyu varl ve tortulun peklememi doas, magma ve tortul dokananda peperitlerin oluumuna neden olan en nemli etmenlerdir. Ar derecede snm gzenek akkan tortul tanelerin dokanaktan uzaklaarak evredeki tortullarn da fluidizasyonuna neden olur. Gzenek akkan buhara dntnde ise yaylma patlamal olur. Her iki proses de tortullarn dokanaa yakn kesimlerinde
56

dzensizlik gstermesine neden olur. Tortul tabakalar genelde tahrip olmu, krlm ve kvrmlanmtr. Peperit oluumunun mekanizmalar ayrca d basn (external confining pressure) ile de kontrol edilmektedir. Lav akntsnn taban boyunca d basn akntnn kalnl ve sualt yerleimler iin su stunu kalnlna baldr. Siller iin d basn tortul kalnlna bal olup sualt ortamda ise su stunu kalnl da etkilemektedir. Peperit, zellikle sualt ortamlarnda kark tortul-volkanik serilerin esas bileenidir. Burada ykselen magma ok kaln peklememi tortulla karlar ve genelde peperitli kenarlara sahip sill veya dzensiz dayklar oluturur. Peperitle birlikte bulunan intrzyonlar temel olarak tortullama veya volkanizma ile e yaldr ve kat yan kayaca yerleen intrzyonlardan ayrt edilmelidir. Peperitlerin tannmas iyi bir litofasiyes almas, doku ve tane ekillerinin detayl incelenmesine baldr. Peperitler, laminar akmal lav fasiyesi ve s yerleimli intrzyonlar ile birlikte bulunur, tane veya ara madde destekli olabilir. Kumta veya daha ince taneli bir tortul kayaca bir intrzyon yerletiinde kolaylkla ayrt edilmesine karn ok bileenli ince taneli bir volkaniklastik seriye sokulum olduunda ayrt etmek olduka glemektedir. Peperitin tortul bileenleri genelde masif olmakla birlikte tabakalanma gsterenleri olduka kvrmldr. Ayrca, yaknndaki deforme olmam tortul serilerle keskin bir dokana veya derecelenmesi olabilir. Lav veya magmadan treyen klastlar fluidal, kvrml veya blok eklinde olabilir ve cams kenar yzeyleri ile ani soumaya bal quench olmu atlaklar ierebilir. Peperitic bre ise tabakalanmasz, derecelenmesiz ve genelde kt boylanmaldr. Magma, su ve slak tortul giriimine elik eden prosesler, ani soumaya bal quenching, otobreleme, buhar patlamalardr ve bu proseslerin tm birlikte geliebilir. Detayl yorumlamann mmkn olmad bu gibi durumlarda hidroklastik terimi daha kullanldr. Bu terim klastik kellerin patlamal/pskrmeli intrzif ve ekstrzif yerleimler srasnda magma-su girii ile gelitiini ifade etmektedir. SUALTI BAZALTK LAV AKINTILARI Sualt bazaltik lav akmalarndan en detayl incelenenler yastk lavlardr. Ancak, gncel okyanusal ortamda da masif dzlemsel akmalar, ince sheet akmalar, blok lavlar, karasal pahoehoe ya benzer yzey yaplar gsteren deiik morfolojide bazaltik lav akmalar gelimektedir. Karasal bazaltik lav akmalar ile denizel olanlar benzer yapsal zellikler sunarlar. Sualt bazaltik lav serileri byk miktarlarda, gravite kmesi veya soumaya bal paralanma (quenching) yoluyla, lavlardan tremi krntlar ierirler. Yastk lavlarn arasndaki boluklar kabuk kesimlerinin paralanmasna bal olarak genelde ince taneli ve cams hyaloklastit ile doldurulur. Hem gen hem de eski denizalt bazaltik serilerdeki baz keller, karasal lav fskiyesi ile oluan krntlara benzer (bomba ve serpinti kelleri) bklm, fluidal krntlar ierebilirler. Bu tr yaplar greceli olarak daha s bir ortamda olutuklarn veya derinde ok ksa aralklarla ok iddetli olarak pskrdklerini gstermektedir.

57

SUALTI SLSK LAV AKINTILARI, DOMLAR VE VOLKANZMA LE BRLKTE GELEN NTRZYONLAR Sualt ortamlarda magmalar lav akntlar veya domlar eklinde yzeye kabilir veya sill, dayk ve kriptodom gibi intrzif yerleim gsterebilirler. Sualt volkanik yerleimlerde su veya slak tortul ile ani soumaya bal paralanmann oluturduu hyaloklastitlerin geliimi de nemlidir. Laminar (coherent) lav, peperit, hyaloklastit ve yeniden ilenmi hyaloklastit kellerinin yaylm ve dokanak ilikileri yerleim biiminin belirlenmesinde esas olarak deerlendirilen verilerdir. Taban dokanaklar karasal ve sualt ortamda benzer zellikler gsterdikleri iin st dokanak ilikileri daha detayl incelenmelidir. Sualt silisik lav akmalar ve lav domlar benzer dokusal zellikler sunarlar. Ancak, domlar tipik olarak dayklarn kalntlarn ierirler ve yanal olarak yaygn deildirler (ekil 21). Lav akntlar ve lav domlar porfiritik veya ince taneli (afanitik) dokuya sahip olup masif veya akma bantldr. Lav akntlar iindeki akma bantlar genellikle alt ve st dokanaklar boyunca verev olarak uzanrlar. Lav domlarnn masif ekirdei in-situ hyaloklastitler ile rtlebilir. ok merkezli dom komplekslerinde deiik bileimli lav ve hyaloklastit ardalanmas veya derecelenmesi karakteristiktir. In-situ hyaloklastitlerin yn akmas eklindeki kelleri akma kenarlarnda ve domun yama ve st kesimleri boyunca tabakal yeniden ilenmi hyaloklastit kellerini oluturur. Bir ok durumda slak tortullarla dom veya lavlarn dokanak yapt yerde karmak lav-tortul breleri (peperit) olumaktadr. Bu durum lav akntlarnn tabannda, domlarn alt ve kenar kesimlerinde, ayrca lav akntlarnn kazarak ilerledii yerde dokanak boyunca yaygndr. Tortullardaki ilksel tabakalanma lavla kart yerde scak gzenek akkannn hareketinin yaylmasna bal olarak paralanmtr. zellikle silisik bileimli lav akntlar ve domlar, volkanik ve tortul serilerle e yal geometri ve fasiyesi etkileyen bir toporafya oluturur. Genelde silisik lav akntlar ve domlar kaynaktan ok kstl bir mesafeye yaylrlar (lav akntlar iin bir ka km, domlar iin bir ka yz metre mesafe) ve bu nedenle bacaya olan yaknln belirlenmesi asndan nem tamaktadr. Eski volkanik serilerde silisik lav ve domlarn sualtnda yerletiini tayin edebilmek iin laminar lav akmas, in-situ hyaloklastit ve tekrardan ilenmi hyaloklastit serisinin gzlenmesi en belirgin veridir. Bir ok durumda birlikte bulunduklar tortul fasiyeslerin zellikleri ortamn tayini iin en nemli zelliklerdir. KARASAL SLSK LAV AKINTILARI VE DOMLAR Karasal silisik lavlar genelde kaln (birka on metre ile yz metreden fazla kalnlkta), dar yaylml (bir ka kilometre) ve kk hacimli (bir ka kilometre kp) lavlar ve domlar eklinde bulunurlar. Viskozite, souma miktar ve pskrme hacmi silisik lav akntlarnn eklini ve boyutlarn belirleyen esas faktrlerdir. Lav akntlar iindeki akma bantlar, gerilmi vesikller, kvrm eksenleri ve ynlenmi fenokristaller gibi bir ok yapsal ve dokusal zellik yksek viskoziteyi yanstmakta, akma ile ilikili i yapsal zellikler souma atlaklar ile rtlmektedir. Karasal silisik lav akntlar ve domlarn enine kesitlerine bakldnda dz veya dze yakn st yzeylere, ancak ok eimli kenarlara ve akma nne sahip olduklar grlmektedir (ekil. 22). Dom ve lav akntlarnn st kesimleri yksek eimli akma foliasyonlar ve rampa yaplar sunarlar. Tabana yakn kesimlerde ise foliasyonlar dk eimlidir.

58

LAV DOMU

ekil 21. Denizel lav akntlar (stte) ve domlar (altta) ile ilikili olarak gelien volkanik fasiyeslerin dalm ve zellikleri. Her bir fasiyes diyagramnda (1), (2) ve (3) ortada yer alan kesitlerin getii noktalar gstermektedir. Her kesitteki keller kkensel olarak ayn fasiyese ait olmalarna karn farkl dokusal zellikler ve i yapya sahiptirler.

59

ekil 22. (A) Karasal silisik lav akntsnn ematik kesiti. Sol taraf vesikllenme, devitrifikasyon ve akma paralanmasndan kaynaklanan dokusal deiimleri gstermektedir. Sa taraf ise akma foliasyonlarnn ynelimi ve akma kenarndaki brelere ait belirsiz tabakalanmay gstermektedir. (B) Ada gsterilen kesit izi boyunca akntnn dey kesiti. Belli bal dokusal zonlanmay gstermektedir. Fink ve Manley (1987) ile Duffield ve Dalrymple (1990)dan deitirilerek.

Akma foliasyonundaki deiimin yansra, karasal silisik lavlar ve domlarn vesikl boyu ve miktar, devitrifikasyon-kristalleme-hidrasyon etkileri gibi zellikler deiik dokularn oluumuna neden olur (ekil. 22). Bu dokularn geliimi pskrme ncesi koullardaki deiiklikleri (uucu ve fenokristal miktar), pskrme srasndaki prosesleri ve yerleimden sonraki deiimleri (kristalleme, devitrifikasyon, hidrasyon ve eklemli atlak geliimi) yanstr. Laminar ve otoklastik fasiyes dalm silisik lav akntlarnda byk lde lavn akma zellikleri ile kontrol edilmektedir. Riyolitik lavlarn akma zellikleri gerilme oranna, scaklk ve uucu ieriine baldr. Buna gre, lavn scak olan i kesimi krlmaktan ok deforme olmakta, sert deforme olamayan alt ve st kesimlerin arasnda kvrmlanmaktadr. Vesikl ierii ve miktarndaki deiim riyolitik lavlarda byk farkllklar gstermektedir. Baz kesimlerde riyolitlerin stratigrafisi pskrme ncesi ve sonrasnda da olduu gibi magma kaynandaki uucu ieriini de yanstmaktadr (zellikle kristalleme, uucu eksolsyonu, uucu dalm ve vesikl bymesi). Akma srasnda gerilmeyle birlikte scaklk art, silisik lavlarn daha vesikll olmasn salayan dier bir proses olabilir. Ayrca, farkl dokusal tipler farkl younluk ve akma zelliklerine bal olarak oluur. rnein, iri vesikll pmeks obsidyenden daha dk viskoziteye ve younlua sahiptir. Devitrifikasyon ve hidrasyon sonucu silisik lavlar ve domlar dokusal heterojenlik kazanr. zellikle d kesimleri olmak zere lav akntlarnn byk bir ksm ani soumaya maruz kalrlar. Lavlarn i kesimlerinin daha yava soumas sferlitik, granofirik ve
60

mikropoikilitik kristalize riyolitin evresinde sferlitik obsidiyen zonu veya zonlarnn oluumunu sonular. Yksek scaklk devitrifikasyonu ise akma tamamlanmadan nce geliir. Yukarda gncel silisik lav ve domlarn doku ve yapsal zellikleri zetlenmektedir. Ancak, eski otobreler ve yzey yaplarnn korunmasnn zor olmas ve camn ise ince taneli kuvars, feldispat, zeolit ve fillosilikatlar tarafndan ornatlmas olasdr. Sonu olarak, eski silisik lavlar genelde laminer, az vesikll veya vesiklsz, sferlitik, mikropoikilitik ve granofirik dokuya sahiptirler. KARASAL BAZALTK LAV AKINTILARI Karasal bazaltik lavlar genelde aa ve phoehoe olmak zere iki akma ekli gsterirler. ki farkl akma tipine ait yzey ve dokusal zelliklerindeki farkllklar, lavn viskozitesi ve hacimsel pskrme oranna (pskren hacim / pskrme sresi oran) baldr. Aa formasyonu yksek hacimsel akma oran ve nispeten yksek viskoziteye karlk gelmektedir. Aa lav akntlar clinker olarak bilinen curuf eklindeki lav ile rtl masif bir i yapya sahiptir (ekil 23). Ortalama olarak, aa lav akntlar phoehoe lav akntlarndan daha kalndr ve akma srasnda iri vesikller deforme olmutur. Phoehoe lavlar dk hacimsel akma oranna ve lav tplerinde akma srasnda s kaybnn az olmas nedeniyle nispeten dk viskoziteye sahiptir. Phoehoe lavlar kaynaktan uzaklatka soumaya bal olarak aa lavlarna dnebilir. Phoehoe tipi lavlarda yumuak, yuvarlak yzeyler ve halat eklinde yaplar ayrt edici zellikleridir. Tek bir akma birimi ok ince olabilir. Genelde cams bir kabua sahiptirler ve daha nceden gazla dolmu vesikller ierirler. Bazlar ise youn ve vesiklce fakirdir. Soumann yavalamas nedeniyle phoehoe lavlar tneller boyunca ok uzak mesafelere kadar akabilirler. Silisik lavlarla karlatrldnda, karasal bazaltik lavlar daha dk viskozitelidir ve geni yaylml (bir ka on kilometre uzunluunda), ince seviyeler (bir ka on metreden daha ince) olutururlar.

ekil 23. ki tip karasal bazaltik lav akntsnn boyuna kesitleri. (Lockwood ve Lipman, 1980)

61

BLM. 8 TRKYEDEK GEN VOLKANZMA DOU ANADOLUDA KUVATERNER VOLKANZMASI VE JEOLOJS (Ylmaz ve di. 1998) GR Bitlis-Zagros sturu boyunca arpma ile sonulanan Arap Platformu ile Avrasya arasndaki kuzey-gney ynl yaklama hareketi bugn halen devam etmektedir. Bunun sonucu olarak ktasal kabuk ksalp kalnlam ve Trk-ran yaylas yksek plato oluturacak ekilde ykselmitir. Plato zerindeki volkanik aktivite Neojende balam, ge Miyosen-Pliyosende iddetini artrm ve tarihsel zamanlara kadar devam etmitir. Geni yaylm sunan ve Trk-ran yaylas zerinde nemli topografik ykseltiler oluturan volkanik merkezler Kuvaternerde gelimitir. Kuvaterner yal byk volkanik merkezler arasnda Ar Da, Tendrek, Sphan ve Nemrut yer almaktadr. Byk Ar ve Kk Ardan oluan Ar Da bileik bir stratovolkandr. Anadolunun ykseklii bu volkan sayesinde 5000 m zerine ulamaktadr. Tendrek ift tepeli bir kalkan volkandr ve yaygn olarak pahoehoe ve aa lav akntlar eklinde ok miktarda bazaltik rn vermitir. Tendrek volkan kt gelimi bir yarm kalderadr. Sphan volkan bir stratovolkan olup silisik bir dom tarafndan kapatlmtr. Bu volkan 4000 myi aan ykseklii ile Anadoluda ikinci byk toporafik ykseltidir. Volkan evresinde kk apl domlar ve yan konilerin oluturduu bir kme bulunmaktadr. K-G dorultusunda yer alan volkan grubunun bir yesi de Nemrut volkandr. Bu volkan iyi gelimi bir kaldera kntsne ve kaldera glne sahiptir. eitli volkanik aktiviteler son bir iki milyon yl ierisinde gelimitir. Kuvaterner yal volkanik merkezler her ne kadar zamansal ve konumsal olarak yakn bir topluluk olutursa da bazaltan riyolite kadar deien bileimdeki lavlarn geni yaylm yer almaktadr. Bu volkanlar deiik bileimsel gidilere sahiptir. Ar Da farkl olarak subalkalin, Sphan ve Nemrut dk dereceli subalkalin ve Tendrek yksek derecede kalkalkalin niteliklidir. zotop oranlar ile birlikte ana ve iz element ierikleri magmalarn heterojen bir manto kaynandan olutuunu gstermektedir. Dou Anadolu, yardan fazlasnn 1.5 kmlik ykseklie sahip olduu yksek toporafyal bir blgedir ve Trk-ran yaylasna ait bir platodur. Dou Anadolu platosu zerindeki gen volkanlar ok yksek tepeleri oluturmaktadr. Ar Da gibi baz volkanik merkezler dnya bilim adamlarnca tannmakla birlikte volkanik merkezlerin jeolojik zellikleri detayl verilerin olmamas nedeniyle az bilinmektedir. nceki almalar, genel zellikleri ile volkanlar tanmlayc jeolojik veriler salamaktadr. Ancak bu almalar genel olarak jeokimyasal zellikler yardmyla magma kkeninin belirlenmesi zerinde younlamtr. Detayl jeolojik haritalama, volkanik stratigrafi, volkanik olaylarn zeti ve volkanik merkezlerin yerlerinin belirlenmesi zerine yaplan almalar ok az saydadr (zpeker, 1973; Gner ve arolu, 1987). Gen yapsal elemanlarn dalm ve volkanik merkezler ekil. 24de gsterilmektedir. ekil.1 de gsterildii gibi volkanik aktivite tarihsel zamanlara dein aralksz srmtr ve olaslkla volkanizmada ge Miyosen-Pliyosen (6-3 milyon yl) en aktif dnemdir (Innocenti ve di.,1976, 1980; Ylmaz ve di., 1987, Pearce ve di., 1990). Volkanizma Kuvaterner de az miktardaki merkezlerle snrl olarak gzlenir ve genellikle K-G ksalma deformasyonu altnda olumu K-G tansiyonal almay izlemitir.
62

ekil 24. Dou Anadoludaki ana volkanik merkezler ve ana faylar. Gneydeki bindirme fay Bitlis-Zagros stur zonu boyunca uzanan ana bindirme faydr. NAF ve EAF srasyla Kuzey Anadolu ve Dou Anadolu transform faylardr. Kk resim ise alma alann gstermektedir (Ylmaz ve di., 1998den deitirilerek).

Bu blmde Dou Anadoluda Kuvaternerde aktif olan Nemrut, Sphan, Tendrek ve Ar Da volkanik merkezlerinin jeolojik zellikleri ve volkanizma tipleri ile volkanik olaylarn zeti sunulmaktadr. NEMRUT Geni bir kaldera knts ve kaldera gl sunan Nemrut, Dou Anadolunun grlmeye deer volkanizmalarndan biridir. Nemrut da, Van gl dousunda bulunan ksmen yat volkan guruplarnn iinde en geniidir. Bunlar arasnda Nemrut, Kirkor, Mazik byk volkanlardr. Bu volkanlar K-G ynnde tahminen 50 kmye erimektedir.Volkanlarn bu dizilimi D-B gidili nehir yataklarna bir engel oluturmutur ve Van Glnn gelimesinde nemli bir rol oynamtr (Gner, 1984 ve blmdeki dier kaynaklar). Nemrut volkanik merkezi, Van Glnn bat kenar yaknnda yer almaktadr. Tatvan kasabasndan 10 km uzaktadr (ekil. 25a). Volkan, platodan (1700 metre) yaklak 2935 metreye ykselmektedir ve geni bir elips ekline sahiptir. Elipsin uzun ekseni K/KBG/GD ynnde uzanmaktadr ve yaklak 27 km uzunluktadr.Ksa eksen yaklak 18 km dir. Volkan yaklak 486 km2 bir alan igal etmektedir. Volkanik merkez yaklak 337.5 km3lk volkanik malzemeden yapldr (ekil. 25a).

63

Nemrut Gl

VAN GL ekil 25a. (a) Nemrut volkanik merkezinin jeoloji haritas. 1- Yama molozu, 2- Alvyon, 3- trakiandezit, 4bazalt, 5- piroklastik kayalar, 6- bazalt, 7- trakit, 8- trakitik obsidyen, 9- pmeks dknt ve akma kelleri, 10- hyalotrakit, 11- lahar breleri, 12- trakit, 13- bazalt, 14- vesikler bazalt ve curufu, 15- trakit, 16obsidyen, 17- bazalt, 18- bazaltik curuf konisi, 19- trakit, 20- lahar breleri ve akma breleri, 21- trakit, 22aglomera, 23- obsidyen, 24- trakitik tf, 25- obsidyen, 26- pirkolastik dknt ve akma kelleri, 27- pmeks tf, 28- trakit, 29- ounlukla metamorfik olan ayrlmam temel kayalar, 30- alma atlaklar, 31- normal fay, 32- fay, atm bilinmiyor, 33- pskrme merkezi, 34- krater, 35- lav shrink, 36- yelpaze kelleri, 37lav akma yn, 38- teras kelleri, 39- kaldera duvar, 40- kk dom (Ylmaz ve di. 1998).

64

ekil 25b. Nemrut volkanik merkezinin genelletirilmi stratigrafik kesiti, tablonun sa tarafndaki stun (a) volkanitler tarafndan rtlen alan, (b) kan volkanik malzeme hacminin yaklak miktarn gstermektedir (Ylmaz ve di. 1998den Trkeletirilerek).

Nemrut byk bir kaldera k olayna maruz kalm olup ok kkenli (polygenetic) bir stratovolkan zellii sunmaktadr. Kaldera duvar yaklak 688 metre yksekliktedir. knt alannn ap tahminen 8.3 7 km olarak llmektedir. Kaldera iinde bir byk kaldera gl ve drt adet kk gl bulunmaktadr (ekil 25a). Bu drt glck mevsimsel iken kaldera gl sreklidir. Srekli bulunan gl 4.9 2.1 km alannda yerleerek kalderann batsn igal etmektedir. Gl tatl su ile dolu olup su derinlii ortalama 100 metredir (en derin kesim 155 metre) (zpeker 1973). Bir takm belirgin olmayan scak buhar klar ve gaz boluklar bulunmaktadr. Az miktarda gaz k kaldera tabannda aktiftir. Scak su k olan yerlerde gaz kabarcklar rneklenmitir ve Nagao ve di (1989) tarafndan bulunan oranlara benzer ekilde 3He/4He oran 1.06 olarak bulunmutur. Juvenil gaz k gnmzde halen devam etmektedir ve toplam He gaznn % 95'i mantodan tremitir.
65

ekil. 25ada gsterilen Nemrut'un detayl jeolojik haritas ve ekil 25bde gsterilen stratigrafik kesit, hava fotoraflar ve arazi almalar yardmyla hazrlanmtr. Nemrut Dann jeolojik haritas ve aada verilen zeti, Nemrut volkanik merkezinin geliimi srasndaki baz nemli volkanik olaylar gstermektedir. Koni ncesi faz Bu blgedeki volkanlarn yaklak K-G ynl gidii, volkanik aktivitenin bacadan 5-10 km uzaktaki atlaklardan pskrmesiyle (fissure eruption) baladn ortaya koymaktadr. Balangta volkanik aktivite patlamal olarak balamtr ve baskn olarak trakit bileimli (28den 26ya) kaln (50 metre) bir piroklastik dizi oluturan "Pliniyen" pskrmesi gereklemitir (burada ve daha sonraki parantezlerdeki numaralar litoloji numaralar olup jeolojik haritalarda ve genelletirilmi stratigrafik kesitlerde aklanmtr). lk piroklastik rnler yaklak volkanik merkez evresinde ok geni (500 km2) bir dzl rtmtr (27, 26). Piroklastik tabakalar, pskrme ile oluan toz bulutundan (pskrme stunu) dkldn gsteren iyi boylanm pmeks krntlarndan yapldr ve bu keller kaln (30 metre) piroklastik akma kelleri ile ardalanmaldr. Daha sonra Bitlis Masifinin temelini oluturan metamorfik temel kayalar ve ayn zamanda glsel fasiyesin Miyosen ktasal kellerini stleyen ignimbirit platosu olumutur. nce ve kaba piroklastik tabakalarn belirgin dzeyleri beyaz, sar ve soluk kahve renktedir. Her bir patlamal faz birbirinden farkl genellikle 1 metreden kaln tabakalar oluturmutur. Volkanik dizideki piroklastik kayalar ve ilk olumu lavlarn greceli miktarlar gneyden kuzeye lldnde volkanizmann kuzeye doru g ettii anlalmaktadr. nk lav/piroklastik ardalanmas zerinde ksmen yaylm sunan lav tabakalar kuzeye doru daha baskndr. Yn akntsna bal olarak oluan keller taban zerinde 15 dereceden fazla olmayan hafif bir eimle volkanik merkezden uzaa yaylm belirgin tabakalar ile ayrt edilmektedir. Eimlenmi tabakalar kvrmszdr ve ilksel yksekliklerini korumaktadrlar. Bu durum, pskrmenin volkanik merkezin gelitii noktada snrl kaldn gstermektedir. Bu gr ayn zamanda benzer dnemde olumu riyolit ve trakit, curuf konilerinin bir ksmnn yay eklinde yaylm sunmas nedeniyle desteklenmektedir. Bu volkanik rnler tanjansiyel ve radyal atlaklar boyunca yerlemilerdir (27den 24e). Kaynakl ve kaynaksz tf tabakalar, trakitik lavlar ve piroklastik kayalar zerinde yaklak 250 km2lik bir alan rtmektedir. Piroklastik akntlar (24) volkann dousundan ve az miktarda da batsndan aa doru akmtr. Koni oluum faz Koni oluumu faznda volkanik aktivite, siyah trakit ve yksek akcl olan bazaltik lav akmalar (23den 20ye) oluturmutur. Bunlar kaldera duvarn oluturan seri iinde nete gzlenmektedir. Koniyi oluturan pskrme piroklastik akntlarla ardalanmal ince lav tabakalarn (>5m) keltmitir. Volkanik aktivitenin bu blmnde akc lav balca gney ynde ve 40 kmden daha uzak mesafelere yaylmtr. Lav akmas Bitlis boaz ynnde ilerlemitir. Vadi boyunca akan bazaltik lavlar genellikle 200 metreden geni ve 5 ile 30 metre yksekliindedir. Bazalt pskrmesinden sonra trakit ve riyolit klar meydana gelmitir. Koyu renkli piroklastik kayalar trakit ve riyolit pskrk ile birlikte kelmitir (18-16). Kirkor domu gneyde ksmen bu olayla ayn dnemli olumaya balamtr (19dan 17ye). Volkanik aktivite, bazalt ve trakit lavlar ile piroklastiklerinin pskrmesini izleyerek (17 ve 16) iddetini arttrmtr. Be byk patlamal fazn ayrtland yerdeki kaldera duvar serisindeki tefra dizisinde piroklastik trbulans,
66

dknt ve akma ls ayrt edilmitir. Anma yzeyi (marked erosional surface) ile ifade edildii gibi trakit (15), bazaltik lavlar ve ignimbriti kapsayan piroklastik akmalar (16) volkanik aktivitenin olmad dnemi takiben pskrmtr ve volkanizma rnleri merkezden nsal olarak dalmtr. Her pskrme faznn sonunda ince ve soluk yeil akma foliasyonu sunan hyalotrakit lav tabakas, yer yer akma izleri ieren obsidiyen akntlar ile ardalanmaldr. Sonu olarak geni bir volkanik koni gelimitir. zpeker (1973), bu fazda olumu olan tabakalarn ortalama 40o eimli olduunu kabul ederek volkanik koninin kaldera kmesinden nce 4400 metreye eritiini ileri srmtr. Climatic faz Volkan konisinin tepesi durgun bir dnem ve ksmen dirilen domlama sonras kmtr. Tahminen 24.4 km3 hacimli bir malzemenin volkan ierisine gt kabul edilmitir. Kaldera sonras faz kme sonrasnda kalderann kenarnda kaln, viskoz trakitik ve riyolitik lav ile piroklastik akma (12den 8e) rnlerinin ortaya kt bir pskrme meydana gelmitir. Pmeks bloklar ve ince klden oluan felsik bileimli piroklastik akma rnleri (9), iddetli buhar pskrmesine uygun olarak kalderann d yamacndan aaya hareket ederek kaldera duvarnn dousundaki aa doru ilerlemitir. Pskrmenin bu blmdeki olaylar yksek kaldera merkezinde u an mevcut olarak bulunan 10 dan fazla dom ve tf konilerini oluturan piroklastik olaylarn geni bir blm ile karekterize edilir. Bu aktivitenin sonucu olarak tekrarlanan piroklastik akntlar, masif akma band sunan iri cams siyah obsidyen eliinde ignimbirit (9) havuzunun olutuu kaldera tabannda toplanmtr (10dan 8e). Nadir olarak kaldera tabannda cams obsidyenden pmeks akntsna doru gei gzlenmitir. Bu blm esnasnda youn perlitik hyalotrakit akmalar meydana gelmitir. Bununla beraber Gltepe (10) olarak bilinen merkeze yerlemi tali koni olumutur. Gltepe'nin yaklak 1.5 km kuzeyinde yerlemi dier bir tali koni daha sonra olumutur. Bu olay bir grup sinder konisi, patlamal kraterlerin bir dizisi ve domlar (7) takip etmitir. Bunlar K-G dorultusu boyunca uzanan alma atlaklarna yerlemitir. Daha sonraki dnemde volkann kuzey kanadnda bazaltik - trakitik lavlar ve ardalanmal olarak piroklastik pskrklerden oluan sinder konileri ile domlardan yapl karmak bir alan haline gelmitir. Bu pskrmeler silisik piroklastik malzemenin yerlemesi ile temsil edilir. Ge faz Daha sonraki dnemde volkanik aktivite byk oranda kaldera iinde ve kaldera duvarndan kuzeye doru gelimi kuzey-gney dorultudaki krklar boyunca atlak pskrmesi ile snrlanmtr. Kaldera tabannda yarklar boyunca kan yirmi adet tali koni ve dom belirlenmitir. Bu konilerden trakit lav ve montisellit ierikli olivin bazalt lavlar pskrmtr. Kk konilerin apu 10 ile 100 metre arasnda deimektedir. Tansiyonel krklar kaldera dnda sonradan devam eden volkanik aktivite (5-3) nedeniyle muhtemelen kuzeye doru yaylmtr. Volkann en gen rnn sunan trakitik/bazaltik lav Nemrut kuzeyinde yerlemi olan yarklar doldurmaktadr (3). Nemrut, 1441 ylnda (Oswalt, 1912) meydana gelen patlamal pskrmesiyle Anadolu'nun tarihsel olarak kaydedilmi tek volkandr. Bu pskrme esnasnda blge halk tarafndan kanta (bloodstone) olarak bilinen koyu renkli krmz lekeli trakitik lavlar olumutur. O gnden beri volkan kaldera tabanndan yaylan kk gaz klar dnda aktivitesini yitirmitir. Deiik blgelerden alnm kaya rnekleri zerinde izotopik ya tayini yaplm ve 2.5 milyon yldan tarihsel zamanlara kadar deien srelerde yalar bulunmutur.
67

SPHAN Sphan volkan 26 24 km geniliinde birleik bir stratovolkan olup Anadoluda 4158 metreye varan ykseklii ile ikinci byk ykseltiyi sunmaktadr. Volkan tepesi srekli buzullarla kapldr. Volkanik merkez yzeyde yaklak 491 km2 lik bir alan rtmektedir ve tahminen 590 km3 volkanik malzemeden yapldr. Van gl kuzeyine yerlemi olan (ekil. 24) Sphan volkan blgedeki byk yerleim yeri arasnda yeralmaktadr. Bunlar douda Erci, batda Ahlat ve kuzeyde Malazgirtdir. Volkanik merkez KKD-GGB ve BKB-DGD ynl iki byk fay zonunun kesitii noktada bulunmaktadr. Volkan tepesinde yaklak 250 m yksekliinde ve tahminen 2.5 2 km geniliinde bir dom bulunmaktadr. Bu volkanik dom, riyolitik ve dasitik lav ynlarndan oluup baca zerinde bulunmaktadr. Bu dom 6 5 kmlik, balca kaya heyelanlarndan (volcanic debris) ve lav ynlarndan oluan (10) kayalk bir arazi ile evrelenmitir. Volkann yamalarnda ok derin olmayan vadiler, dalar keserek byk buzullara ramen volkanik serinin ayrntlarn gstermektedir. Sphan volkannn genelletirilmi stratigrafik kesiti, arazi verileri ve hava fotoraflar yardmyla oluturulmutur. Aada sralanan volkanik fazlarla olumu olan volkann geliimini gsteren jeolojik harita ve volkanik stratigrafi ekil. 26a ve bde sunulmaktadr. Koni ncesi faz lk volkanik aktivite, araziyi batan baa kesen byk alma fay zonlar boyunca gelimitir. Pliniyen-subpliniyen pskrmeler felsik piroklastik dknt ve akma kellerini (19) oluturmutur. Sphan pmeksi bu fazda 300 km2lik bir alan rterek Pliyosen-Pleyistosen yal gen glsel sedimentlerle (21) ardalanmal olan alt Miyosen denizel kiretalar zerine kelmitir. Pliyosen-Pleyistosen yal gen glsel sedimentler volkanik aktivite baladnda tm blgenin s bir glle kapl olduunu gstermektedir. Koni oluum faz Volkanik koniyi oluturan ilk pskrmeler bazaltik ve andezitik lavlarn kaln (100 metre) tabakalar ile ardalanmal olan piroklastik dknt ve akma kellerini (18) oluturmutur. lk volkanik keller volkanik merkezden 20o ile 30o arasnda deien hafif bir eimle nsal olarak uzaklamtr. Bundan sonra merkez kraterden hiyalodasit ve andezitik lavlar akm ve gneybat yamacn takip etmilerdir (16, 17). Bu rnleri srasyla bat yamac boyunca hareket etmi olan latit ve dasitik lavlar izlemitir. Volkan, patlamal aktivite boyunca eitli zamanlarda piroklastik akma ve dknt kelleri, amur akmalar ve lahar brelerinden (lav akmalaryla ardalanmal olarak) oluan piroklastik malzemeler karmtr. Dasitik ve andezitik lav/piroklast ardalanmas 20 km den daha geni bir alan rten 500 metre kalnlktaki volkanik diziyi oluturmutur (18den 14e). Andezit ve akc hipersten bazaltlarn (13) byk bir blm (>250 metre) daha sonra akmlardr (13). Andezit ve hipersten bazaltlar ana kraterden tm ynlerde akm ve volkan evresinde geni bir alan rtmtr. Bu evrede lavlar kuzeydouda bulunan alanda 300 km2den daha geni bir alan kaplamtr. Bu fazn sonunda volkan zerinde merkez dom (11, 12) olumaya balamtr. Domun geliiminin eitli blmlerinde tahminen 250 metre ykseklikte ve 2 km genilikte dasit ve riyolit lavlar olumutur. Dom geliiminin son blmlerinde baca zerinde yksek silika lavlar ylmtr ve ana krater lav stunun sokulumu ile tkanmtr.

68

69

ekil 26a. Sphan volkanik merkezinin jeoloji haritas, 1- Alvyon, 2- Moren, 3- Dasitik curuf konisi ve piroklastik kayalar, 4- Pmeks ve kl dknt kelleri, 5- Bazalt, 6- Riyolit domlar, 7- Volkanik bre, 8- Riyolit domlar ve beraberindeki lav akntlar, 9- Riyolit domlar ve beraberindeki lav akntlar, 10- Dasit ve riyolit lavlar ve beraberindeki piroklastik kayalar, 11Hyaloandezit lav, 12- Andezitik kk koniler ve beraberindeki lav-piroklastik kayalar, 13- Hipersten bazalt, 14Curuf konileri ve piroklastik akntlar, 15- Latit ve dasit lavlar, 16- Obsidyen akntlar, 17- Hyalodasit, 18- Pmeks tf, 19- Pmeks kl dknti ve akma kelleri ile glsel kellerin ardalanmas, 20- Lav moreni ve aglomera, 21- Killi kireta, kilta ve konglomera (Pliyosen), 22- Kireta (alt Miyosen), 23- Ayrtlanmam temel (baskn olarak metamorfik), 24- Curuf konisi, 25- Krater, 26- Maar, 27Volkanik dom, 28- Tka (plug), 29Kesin ve yorumlanm fay, 30- Buzul, 31- Teras, 32- Bataklk, 33- Akma yn (Ylmaz ve di. 1998).

ekil 26b. Sphan volkanik merkezinin genelletirilmi stratigrafik kesiti (Ylmaz ve di. 1998den Trkeletirilerek).

Yama pskrme faz Yan pskrmeler dom geliimi srasnda balamtr. Bu dnemde magma yeryzne deiik yollardan km ve volkan kenarlarndan pskrmtr. Dou kenarndaki atlaklardan patlamal pskrmeler meydana gelmitir. Bu olayda piroklastik malzemelerin pskrmesinden sonra yksek silisik dasit ve riyolit lavlar kmtr. Piroklastik malzemeler kk konilerle hemen hemen birlemi konumdadr (12, 11, 9). Volkan kenarnda 200 metreden kaln kl ve pmeks dkntleri kelmitir. Piroklastik dknt tabakalarnn eimindeki belirgin deiim merkez kraterin yaklak 150 metre yksekliinde olduunu nermektedir. Batdaki yamata sinder konilerinin oluturduu
70

karmak bir alan meydana gelmitir (10) ve bu alan 10-100 m apnda dasit ve andezit karmaasndan yapldr. Domlar ve koniler ayn zamanda kuzeydou ynl alma krklar boyunca gelimitir. Pskren yksek viskoziteli lavlar baca kenarnda katlamlardr. Daha sonra kuzey ve gney yamalarnda kk apl koniler, domlar ve akmalar gelimitir. Yamalardaki pskrmelerin daha ge aamalarnda ana bacann kuzeybat tarafnda tali koniler olumutur (5). Lav akntlar vadiler zerinden hareket ederek kuzeybat ynnde uzun mesafeler katetmitir. Bu lavlar 200 km2 den daha geni bir alan rtmektedir. Sphan merkezinden yaklak 25-30 km uzakta lavlar Malazgirt havzas ve Adilcevaz havzas gen sedimentlerini rtmtr (Gner ve arolu, 1987). Volkann gney kanadnda gelimi olan Aygrgl Maarnn (ekil. 26a) yama pskrmesinin ge blmlerinde phreatic pskrmelerle olutuu kabul edilmitir. Aygrgl maar dz tabanl, dk rliyefli patlamal kraterdir. Bunlar tabaka kenarlarnn altnda ok keli krntlar sunmaktadr. Maarn yapsal blmlerini oluturan piroklastik keller dz tabakalanmaldr ve inceden kabaya deien taneli tefra iermektedir. Maar yaklak 1.5 km apndadr. Kenarlar yaklak 50 m ykseklikte ve denizden ykseklii 2000 metreye erimektedir. Krater su ile dolu olup dairesel bir gl oluturmaktadr. Deiik pskrme fazlarnda olumu kaya rneklerinden yaplan radyometrik ya tayinleri volkann 2.0 - 0.1 milyon yl nce muhtemelen Kuvaterner ve Pleyistosende olumu olduunu gstermektedir (Tablo. 11). TENDREK Tendrek volkan dk rlyefli, 3500 metre ykseklikte ve yaklak 650 km2 alan rten bir volkanik merkezdir. Yaklak 300 km3 volkanik malzemeden olumutur. Volkan, aldran ve Doubeyazt kasabalar arasnda, ran snr yaknnda ve Ar Dandan 50 km gneyde yeralmaktadr (ekil 27a). Tendrein tamam sa dorultu atml olan Balk Gl fay zonunda gelimi polijenik bir kalkan volkandr. Fay, 30 km yi aan uzunluu ile randan Diyadin alanna uzanmaktadr. Tendrek volkanik merkezi eliptik bir ekile sahiptir (30 20 km). Elipsin uzun ekseni kuzey-gney ynnde uzanmakta ve alma krklarna paralel durumdadr. Bu tansiyonal krklar Balk Gl fay zonu ile birlikte olumutur. Tendrek volkanik merkezi tepesinde iyi gelimi iki volkanik koniye sahiptir. Batda yeralan tepe doudakine gre daha geni ve uzundur. Geni olan tepe yaklak 1km apnda ve 250 metre yksekliinde, daha kk olan ise yaklak 800 metre apnda ve 100 metre yksekliktedir. Batda yeralan tepe daha kk olmakla birlikte morfolojik olarak ok ilgin zelliklere sahiptir. Bat krateri dar ve huni ekilli bir akla sahiptir. Kraterin bat srtnda uzun ve silindirik ekilli trakitik bir ine (spine) uzanmaktadr. Dou krateri dz olup bir krater glyle doludur. Buzulla rtl olan doruu iki koni ile evrelenmektedir ve ksmen paralanmtr. Gney yars yardairesel, konsantrik faylar ve krklarn (29) varlndan dolay daha iyi gelimitir. Bu durum kuzey yarsnda yoktur (ekil. 27a). Tendrek volkan aada zetlenen esas pskrme fazlar sonucunda olumutur.
71

Koni ncesi faz Volkanik aktivite alma faylar ile ilikili atlak pskrmesi eklinde balamtr. Bu yanlzca derin vadiler boyunca yzlek veren piroklastik dknt ve akma kellerinin oluumu dahilinde trakitik svnn kn sonulamtr. Piroklastik kayalar temelde volkanik olmayan kayalar zerine oturmutur. Bunlar engr ve Ylmaz (1981)n tanmlad Dou Anadolu ym kompleksi litolojisindedirler (5). Kuzeyde Eosen filileri yaylm sunarken (7) gneyde daha ok metamorfik kayalar yer almaktadr (1den 4e). Her patlamal pskrmeyi viskoz trakitik lavlar izlemitir. Koni ncesi volkanik aktivite ayrca kuzey-gney ynl atlaklar boyunca uzanan kk domlar oluturmutur (14). Bunlarn etrafnda sinder ve serpinti konilerinden yapl bir malzeme olumutur (14). Volkanik aktivitenin bu blmnden sonra kuzey-gney ynelimli atlaklardan yksek akkanla sahip bazaltik lavlar (12den 14e) pskrmtr. Bu dnemde lavlar kuzeye ve gneye yaylarak geni bir blgeyi (>1000km2) kaplamtr. Bu havzalarn gen alvyal ve flvyal kelleri bazalt lavlarnn altnda bulunmaktadr. Koni oluum faz Volkanik aktivite daha sonra doudaki kraterden akan trakitik lavlarn (14den 16ya) pskrmesi ile balayarak koninin bugn bulunduu yerde devam etmitir. Bu blmde lavlar koniden nsal yaylmlardr. Bu olay hafif eimli tabakalar eklinde (18) geni yaylml birok bazaltik lav akmalar izlemitir. Kaln ve viskoz trakitik lav ve beraberinde bulunan piroklastik kayalarn tabaka serileri, doudaki kraterden kan bazaltik lavlarn pskrmesini izlemitir (15den 17ye). Bu dnemin sonunda ardalanmal olarak trakit ve bazaltlar akmtr. Dar kan trakitik lavlar volkanik merkezden 20o ile 40o arasnda deien a ile uzaklamtr. Dou kraterinden daha sonraki evrede, doudaki dere ve vadileri takip ederek aaya inen akkan bazalt lavlar pskrmtr (13). Son evrede ise yeni bir trakitik pskrme balamtr. Viskoz trakitik lav knn azalmas srasnda bacaya yeni lavlar enjekte olmu ve krateri kapatacak ekilde katlamtr. Daha sonra volkan sakin bir dneme girmitir. Batdaki krater ise volkanik aktivitenin daha ge dnemlerinde yeniden etkin olmas ile olumutur. Climatic faz Volkanik aktivitenin en youn olduu dnem bat kraterinden kan akkan bazaltik lav akntlarna (20) (>250m kalnlkta) karlk gelmektedir. Volkann bugnde gzlenen kalkan profili bu olaylarla gelimitir. Lav nehri dz alana daha nce olumu vadileri izleyerek akmtr. Bazaltlar Tendrek evresinde geni bir alan (>500km2) rtmektedir. Bu olayn rn olan lavlar iyi korunmu aa ve pahoehoe lav yzeyleri sunmaktadr. Pahoehoe lavlar, yakn bir zamanda baz lav tplerinin kefedildii yerde Malazgirt ovasnn kuzey ksm boyunca akmtr. Yer yer blokludur ve lav paralarndan yapldr. Byk hacimdeki bazalt kndan sonra viskoz trakitik lav pskrmeleri gelimitir (16). Bu fazda dou krateri iine ince bir magma tkac sokulmu ve baca tkanmtr. Sonuta doruktaki pskrme azalmtr. Muhtemelen koni iindeki i basncn ilerleyen artndan dolay zirve evresinde bir takm ibkey faylar gelimitir. Faylar merkez bacadan tremi olan daha gen volkanik kayalar kesmektedir. Yarm dairesel olan alan muhtemelen ayr zamanlardaki kmelere bal olarak olumu konsantrik faylarla snrlandrlmtr. Belli belirsiz gney kaldera duvar iinde doruktaki en son pskrme ile

72

ekil 27a. Tendrek volkanik merkezinin jeoloji haritas. 1- Kuvarsit, 2- Mika ist, 3- Mermer, 4- Permiyen rekristalize kireta, 5- Ofiyolitik karmak (st Kretase), 6- Paleosen kireta, 7- Eosen kireta, 8- Eosen fili, 9- Alt Miyosen kumta, konglomera ve kireta, 10- Alada volkanik merkezinin volkanik kayalar, 11- Doubeyazt ovas alvyonu, 12- Bazalt, 13- Trakit, 14- Trakibazalt, 15- Obsidyen, 16- (a) Trakitik lav, (b) beraberindeki akma breleri ve aglomera, 17- Trakitik lav ve piroklastik kayalar, 18- (a) Bazalt lav ve (b) beraberindeki curuf kelleri, 19- aldran ovas alvyonu, 20- Bazalt, 21- Pmeks dknt ve akma kelleri, 22- Kl dknts kelleri, 23- Trakit, 24- Yelpaze kelleri (volkanik ve volkanik olmayan), 25Volkanik koni, 26- Krater, 27- Gaz k, 28- dorultu atml fay, 29- dairesel fay, 30- Gerilme atla, 31Akma yn (Ylmaz ve di. 1998den deitirilerek).

73

ekil 27b. Tendrek volkanik merkezinin genelletirilmi stratigrafik kesiti (Ylmaz ve di. 1998den Trkeletirilerek)

yerlemi merkeze yakn bir baca ieren dik kenarl bir koni bulunmaktadr. Insal atlak ve krklar muhtemelen ibkey faylarla ayn zamanl olarak olumutur. Bunlar nsal, srt eklinde, ince (<1m) ve kk dayklar oluturan yeni magma ile doldurulmutur. Bat kraterinin yksek olan kuzey yz krater alanna muhtemelen magmann iddetli sokulmasndan dolay kabartlar sunmaktadr. Bu olay, 400 metreden geni ve 250 metreden derin paralanm bir krater oluturan bat ykseltisinin tepesinin pskrme ve heyelanla yok olduu bu dnemde gelimi olabilir. Bat krateri gnmzde krntl malzeme ile doludur. Dou krateri ise 90 metre apnda basit oval bir ukura dnmtr.

74

Yama pskrme faz Bu pskrme faaliyeti srasnda, magma yzeye kmak iin ok deiik yollar bulmu ve birok atlak pskrmesi gerekletirmitir. Bu dnemde volkann dou srtlarna yakn kesimde kuzey-gney ynl atlaklar gelimitir. atlaklar boyunca ilk olarak trakitik lavlar pskrm ve evresinde katlamtr. Bunlar geni ve kk domlar, koniler ve ksa lav ineleri oluturmutur (18). atlak pskrmesi daha sonra k alanndan 5-10 km uzaa akan ve viskoz trakitik lavlarla ardalanmal olan geni hacimli akkan bazalt lav akntlarn meydana getirmitir (18). lk olarak byk hacimde pahoehoe lavlar akmtr. Bunlar bir takm geni (>3m) lav tpleri sunmaktadr. Paralanm lavlar kvrml bir akma gidii sunmaktadr. Lav sokulumlarnn kmesi aldran ovasndaki kalkan benzeri lav alanlarn beslemitir. Devam eden pskrmeler kk konilerden gneye doru kaln aa lav akmalar meydana getirmitir. Bunlar pskrme merkezinden en az 10 km uzaa akmtr. Lav akmalar genellikle 200-250 metre genilik ve 2-4 metre ykseklikte olup yaklak 10-30 m genilikteki merkez bacadan beslenmitir. atlaklardan oluan yama pskrmesinin son dnemlerinde trakitik lav ve tefra meydana gelmitir (21). Bu viskoz trakitik magmann k sinder ve serpinti konileri oluturmutur (21). Volkanik merkezin kuzeydou kesine yakn olan kk koni gruplar arasndaki byk koni Balk Gl fay zonuna yerlemitir (21). Bu koni 200 metre yksekliinde olup taban ap yaklak 700 metredir. Ge faz Olaslkla sakin bir dnemi volkanik merkezin kuzeydou ve gneydou kelerinde yerlemi olan geni (1 km) yan konilerden kan iki byk bazalt pskrmesi takip etmitir (18). Bu blmn lavlar kuzeye doru akarak Doubeyazt ovasndaki Ar volkannn lavlar ile birlemitir. Volkann yavalayan dneminde dorukta ok az miktarda pskrmeler meydana gelmitir. Bat kraterine yaknda kk domlar gelimi ve baca iine byk bir ine (23) yerlemitir. Tendrek volkannn ya 2500 yl olarak saptanan (Ercan ve di., 1990) gneydou konisinde gelien bazaltik lav k sonrasnda volkanizma durmutur. Bununla birlikte dou kraterinde buzla kapl alanlarda kk buhar klar bulunmaktadr. aldran ovasnn kuzey ksmnda gaz klar gzlenmektedir. Nagao ve di. (1989) tarafndan llen 3He/4He oranlar 5.3-5.6 10-6 olarak bulunmutur. eitli volkanik kayalardan yaplan izotopik tayinlerle 0.7 milyon yldan tarihsel alara kadar deien yalar elde edilmitir (Tablo. 11). ARI DAI Ar Da Anadolunun en tannm volkandr. Bu da, volkann zerinde bir yere yerlemi olan Nuhun gemisi ile kutsal kitaplarda yer almaktadr. Ar Da Trkiye, ran ve Ermenistan ortak snrna yakn bir yerde bulunmaktadr. 1518 km2 geniliinde kaplad alan ile blgenin en byk volkan olup kuzeybat-gneydou ynnde uzanan uzun ekseni 45 km den daha fazladr. Ksa eksen yaklak 30 km uzunluktadr. Volkan blgede tahminen 1100 km2 alan zerindeki 1150 km3 volkanik malzemeden olumutur. Bu miktar dier volkanik merkezin rnlerine neredeyse eittir. Ar Da deniz seviyesinden 5130 metre, platodan itibaren 3000 metre yksekliktedir. Dan zirvesi net olarak yanlzca yaz aylarnda grlebilmektedir.

75

Ar Da karmak bir sol atml genileme alan olan bir havzada gelimitir (Dewey ve Di., 1986). Volkan havza iinde sol ynl dorultu atml fay sistemlerinin iki enechelon fay paras arasnda yaratlm bir tansiyon zonu boyunca gelimitir. Doubeyazt-Grbulat ve Idr faylar byk iki faydr (ekil 24 ve 28a). Bu volkan, Doubeyazt havzasndan Idr havzasna yaylan dz arazide topografik bir engel oluturmaktadr. ki havzann Miyosen-Pliyosen devrinde Arnn geliiminden nce devam eden tek bir yapsal deformasyona ait olduu bilinmektedir (Gner ve arolu, 1987). Ar Da polijenik, birleik bir stratovolkan olup iyi gelimi iki koniye sahiptir. Byk Ar olarak bilinen bat konisi, Kk Ar olarak bilinen dou konisinden daha yksek ve daha genitir. Volkanik merkezin yukarsnda gelien ilk koni dik kenarldr ve 2 kmyi aan bir ykseklii vardr. Tabanndaki genilik 24 km kadardr. Dier ikinci baca 3896 metre yksekliinde ve yaklak 15 km apndadr. ki koni birbirinden 13 km uzaklkta yer almaktadr. ki koni arasnda tansiyonel bir fayn yzey ifadesi olarak kuzey-gney ynl geni bir krk vardr. ki krater volkanik rnlerinin sunduu jeolojik veriler nda hemen hemen e zamanl olumulardr ve iki volkan gelierek bugnk birleik volkan oluturmulardr. Koni oluum faz Dnemin balangcnda andezit ve dasit bileimli piroklastik akmalar ve lav tabakalar Byk Arnn bugnk mevkii yaknndaki byk bir bacadan kuzeye ve gneye hafif dereceli olarak (10dan 20ye) akmtr. Lavlarn konumlar volkann alak bir koni profili ile olumaya baladn gstermektedir. Orta bileimli malzemenin kndan sonra kuzey-gney ynl atlaklar boyunca olumaya balam merkez bacadan nsal olarak bazaltik lav akmalar yaylmtr (23). Volkanik aktivite Byk Arnn ekirdeini oluturmaya ynelik bir biimde yerlemitir. Lavlar kuzey ve gney yamalarndan aa akarak volkanik merkezden 15 kmden daha uzaa yaylmtr (20den 17ye). Muhtemelen uzun bir aradan sonra yeni bir patlamal pskrme balamtr. Bu dnemde Byk Arnn merkezinden andezitik ve dasitik piroklastik akma ve dknt km ve bunlar eitli zamanlardaki kaln lav akntlar (150 metre) takip etmitir (16-15). Climatic faz Volkanik aktivitenin ilerleyen dnemlerinde olaslkla iki kraterden ardalanmal olarak andezitik ve bazaltik lavlar kmtr (14, 11, 9). Lav miktarnn artmasnn sonucu olarak volkanik yn ncesinde Byk Arnn bugnk krateri bymeye balamtr. Lavlar balangta krater kenarnn zerine akmtr ve koniden uzaa nsal olarak yaylmtr. Lavlar daha sonra kraterde gelimi krklar boyunca pskrmtr. Muhtemelen Kk Ar bu olayla ayn yata gelimeye balamtr. Pskrmenin olduu iki merkezin rnleri arakatmanl ve arakatkl olarak gelimitir. Merkez bacadan volkanik pskrmeler bu dnemin sonunda azalmaya balamtr ve yama boyunca pskrmeler artmtr.

76

Tablo 11. Dou Anadolu volkanlarna ait volkanik aktivitenin ana fazlarn gsteren zet tablo (Ylmaz ve di. 1998den Trkeletirerek). Sphan Van Gl kuzeyi. ran snrna yakn. Trkiye-ran-Ermenistan ortak snrna yakn. Tendrek Ar

Volkan

Nemrut

Yerleim

Van Gl dousu.

Tip ve zellik

yi gelimi bir stratovolkan, kaldera knts ve geni bir kaldera gl.

Birleik bir stratovolkan ve tepesinde bir dom.

Ana Fazlar
K-G fay zonu boyunca pliniyen pskrmesi.

Polijenik, iki tepeli bir kalkan volkan ve paralanm yarm kaldera.

5000m yi aan ykseklii ile Dou Anadoluda en byk ykselti. Byk Ar ve Kk Ardan oluan bileik stratovolkan. ek-kopar havzas iinde iddetli pliniyen pskrmesi.

Koni ncesi faz

K-G ynl krklardan iddetli pliniyen atlak pskrmesi.

Koni oluum

Balca trakitik ve riyolitik lavlarla piroklastik ardalanmas sunan patlamal pskrmeler.

Ana koniden yaylan ve trakitin elik ettii bazalt lav akmalar.

77 Koni tepesine byk bir dom yerlemitir. Radyal ve konsantrik krklarda gelien yama pskrmeleri bir grup curuf konisi ve asidik dom oluturmutur. Gney yamacnda geni bir maar olumutur. Son olarak bir bazalt k 10000 yl olarak yalandrlmtr.

K-G ve KB-GD dorultulu faylardan pliniyen ve subpliniyen atlak pskrmesi. Merkez bacadan nsal olarak andezit-dasit lav akmalar ile birlikte bulunan ve piroklastik tabakalarla ardalanmal bazalt lavlar yaylmtr. Yarm ve zayf gelimi bir kaldera olumu ve tali bir koni gelimitir. kincil bir koni oluarak yksek hacimde bazalt lavlar karmtr.

Byk Ardan iddetli patlamal pskrme ile stratovolkan olumutur ve bu piroklastik kellerle ardalanmal andezit-dasit-latit lavlar ierir. yi gelimi olan Byk ve Kk Ar konileri birlemitir. Koniler evresinde balca KG dorultulu tansiyonel atlaklar boyunca bir grup kk koni gelimitir.

Climatic Faz

6x8 km geniliinde byk bir kaldera knts olumutur.

Son Dnem

Kaldera iinde gelien krklar boyunca atlak pskrmeleri olmu ve bir grup curuf konileri ve domlar gelimitir.

Son Aktivite ve Bugnk Son patlamann 1450 ylnda olduu Durum bilinmektedir. Kalderada scak ve souk su klar ile buhar ve gaz klar gzlenmektedir.

Kaldera ve kanatlarda buhar ve gaz klar gzlenmektedir. Son olarak 2500 yl nce bazalt lavlar kmtr.

10000 yl aan yata lavlar belirlenmitir. Scak ve souk su klar kanatlarda gzlenmektedir.

ekil 28a. Ar Da volkanik merkezinin jeoloji haritas. 1- Alvyon ve alvyal yelpaze, 2- Moren, 3Tendrek volkan lavlar, 4- Hyaloandezit, 5- Hyaloandezit, 6- Andezit, 7- Hipersten bazalt, 8- Bazalt, 9Bazalt, 10- Moren ve buzul kelleri yelpazesi, 11- Hyalobazalt, 12- Hipersten bazalt, 13- Hipersten andezit, 14- Hipersten andezit, 15- Hipersten andezit, 16- Hipersten andezit, 17- Bazalt, 18- Bazalt, 19- Hyalobazalt, 20-Bazalt, 21- M: Moren, FGY: Akarsu ve buzul yelpazeleri, 22- Doubeyazt ovasnn alvyonu, 23Bazalt, 24- Andezit, 25- Andezit ve beraberindeki piroklastik kayalar, 26- Zonda volkanik topluluu, 27Idr-Aralk knts arasal kelleri, 28- Ayrtlanmam temel kayalar, 29- Gerilme atlaklar, 30Kaldera duvar, 31- Pskrme merkezi, 32- Krater, 33- Akma yn, 34- Yama molozu, 35- Alvyal koni, 36- Kalc buz apka, 37- Buzul kelleri, 38- Bataklk, 39- Dorultu atml fay, 40- Fay ve yorumsal fay (Ylmaz ve di. 1998). 78

ekil 28b. Ar Da volkanik merkezinin genelletirilmi stratigrafik kesiti (Ylmaz ve di. 1998den Trkeletirilerek).

Yama pskrme faz Byk Ar ve KkAr arasnda yer alan ikincil krk ve atlaklar ile birlikte kuzeygney dorultulu byk bir fay gelimitir (ekil. 28a). Bu fay iki volkanik merkezi birbirinden ayrm ve kalan magmann yzeye ulamasn salamtr. Ksmen ayn yal birok yama pskrmesi bu sistem iinde gelimitir (8, 6, 5, 4). Sonu olarak ana koni evresinde ve byk bir fay boyunca ok sayda dom ve kk koni gelimitir. Yama pskrmesinin dier byk sonucu amur akmasdr. Volkanik merkezin kuzey ve gney yamalarndan aa ve amur akmalar yaylmtr (10, 20, 21). Hummocky debrisavalanche (scak olarak yerleen yn kelleri) kellerinden oluan tepe Byk Arnn kuzeyinde 150 km2 den daha geni bir alan rtmektedir. Bu akntlar volkanik kl ve kk kaya paralarnn karmndan olumaktadr.

79

Yama pskrmesi evresinin banda Byk Ar evresinde bat kanad boyunca bir grup curuf konisi ve dom olumutur. Bunlar birbiri zerinde gelimi dasit ve riyolit lavlarndan meydana gelmitir. Yksek silika ieren lavlar domlarn zerinde yer almaktadr. Kk Ar kraterinin bat kenar boyunca ok belirgin 10-100 metre geniliinde kk koniler olumutur. Bu koniler balca bazaltik rnler vermitir (7-8). Merkez krater evresinde kk koni ve domlarn geliiminden sonra dk toporafik yksekliklerde geni kk koniler olumaya balamtr. rnein Doubeyazt ovasnn gneyinde 250 metre apnda bir koni gelimitir. Bu tali konideki pskrmelerden sonra yaklak 40 metre geniliinde bir krater olumutur. Lav ncelikle kraterin evresine tamtr. Daha sonra bir patlama ile bir krater aznn gneyindeki dik yamac yrtarak at nal eklindeki krateri olumutur. Kraterdeki bu yarktan Doubeyazt ovasna doru yksek hacimde bazalt ve andezit lavlar akmtr. Lavlar havzann kuzey srt boyunca ilerlemi ve ovaya ulatklarnda pahoehoe ve aa lavlar olarak batya nsal olarak yaylmtr. lerleyen lavlar 2-3 metre kalnlkta olup gneye doru akan Sarsu rmann gen alvyonlar zerine yerlemitir. Lav yataklar, akmalar boyunca lav odalar iyi korunmutur. Lav odalarndan biri birka yz metre uzunluunda ve 5 metre kalnlnda olup Doubeyazt ovasnn yaknlarnda doal bir ant olarak grlmektedir. Ar lavlarndan alnan farkl rnekler ile yaplm ya tayinleri 1.5 milyon yl ile 20.000 yllar arasnda ya vermektedir (Tablo. 11). Volkan zellikle Kuvaternerde gelimitir. Doubeyazt ovasnda Tendrek lavlar Ar lavlar zerine yerlemitir (3). Bu durum Ar volkannn durgun bir dneme girdiinde Tendrek volkannn hala aktif olduunu gsterir. DOU ANADOLU VOLKANLARININ GELM - ZET Dou Anadoludaki drt byk volkann balca zellikleri Tablo 11de liste halinde verilmektedir. Bu volkanlar ksmen ortak ve farkl zelliklere sahiptirler ve Dou Anadoludaki byk alma faylar boyunca gelien atlak pskrmeleri ile olumaya balamlardr. Faylar kuzey-gney ynnde devam eden skma rejimi altnda olumu dorultu atml fay sisteminin bir parasdr. Daha sonraki fazlarda volkanik aktivite iki fay sisteminin kesitii noktalarda devam etmitir. Volkanizmann iddetinin artmasyla volkanlar koni ve kraterler meydana getirmilerdir. Bu fazn sonuna doru merkez baca tkanmtr. Bu tkanma yama pskrmesinin balamasn salamtr. Sonu olarak volkann yamalar boyunca dairesel ve nsal krklar zerinde yerlemi olan bir takm koni, dom ve kraterler olumutur. Volkanik aktivite bu olaydan sonra dereceli olarak azalmtr. Volkanlar genellikle Kuvaterner sresince olumutur. eitli aratrmaclar tarafndan rastgele toplanm kaya rnekleri zerinde yaplan ya tayinleri genellikle 1 ve 0.1 milyon yl arasnda deien sonular vermitir. Volkanlarn hibiri bugn aktif durumda deildir. Bununla birlikte Nemrut ve Tendrek srasyla 560 ve 2500 yl nce faaliyetlerde bulunmulardr. Bu drt volkandan elde edilen izotopik ya verileri Tablo. 12de listelenmitir. nceki almaclarn rastgele topladklar rneklerden yapm olduklar ya tayinleri nedeniyle ana volkanik fazlar ve yalar arasnda eletirme yapmak zordur.

80

Tablo 12. Dou Anadolu volkanlarndan belirlenen ya tayinleri (Ylmaz ve di. 1998).

Fazlar

Nemrut

Sphan

Tendrek

Ar Da
Bazalt: 1.51 0.19, Bazalt: 1.5 (4), Andezit: 1.5 (4), Bazalt: 1.09 0.12 (1), Riyolit: 1.0(4)

Bilinen en eski ya Tf Pliyosen (6), Tf Pliyosen (6), ve koni ncesi faz Bitlis geitinden Andezit: 2.00 0.1 (2) Trakibazalt: 2.5 (5), Mujaerit: 2.00 0.1 (2) Bitlis geitinden bazalt: 0.790,

Koni Oluturan Faz Trakit: 0.567

Andezit: 0.80, Andezit: 0.70 0.14 (2)

Trakibazalt: 0.70 0.16 (5), Trakit: 0.70 (5), Bazalt: 0.56 0.16 (5)

Bazalt: 0.68 0.24 (1), Andezit: 0.5 (4)

Climatic Faz

Riyolit: 0.50.01,(2) Riyolit: 0.49 0.01 (2) Trakit: 0.384, 0.33, Kirkor domundan trakit: 0.31, Obsidyen: 0.30 (5), Trakit: (0.2) (4), Bazalt: 0.1 (4), Trakibazalt: 0.1 (4) Trakit: 0.1 (4), Bazalt: 1.180.23(4), Trakibazalt: 0.10 0.05(3), Bazalt: 0.08 0.02 (3), Riyolit: 0.02 0.01 (3),

Riyolit: 0.5 1 (2)

Andezit: 0.490 (5), Andezit: 0.450 (5) Trakit: 0.30 (5), Trakibazalt: 0.4 0.02 (3), Trakibazalt: 0.1 (4), Trakiandezit: 0.07 < (5), Bazalt: < 0.03 (5) Bazalt: 0.30 0.33 (1), Andezit: 0.1 (4), Andezit: 0.270 (5), Andezit: 0.02 0.03 (3), Andezit: < 0.049 (5)

Yama Pskrme Faz

Riyolit: 0.49 0.1 (2), Riyolit: 0.40 0.1 Trakit: 0.36 0.15 (4), Riyolit: 0.3 (4), Bazalt: 0.4 0.14 (1), Andezit: 0.28 (5), Trakit: 0.23 0.19 (4), Trakit: 0.2 (4)

Bilinen en yeni ya Riyolit: < 0.01 (3), Riyolit: < 0.03 (5), Milattan sonra 1441 (Oswalt, 1912) Fumarol +

Andezit: 0.10 0.02 (3)

Trakiandezit: 0.013 0.002 (3)

Andezit: < 0.10 (3), Andezit: < 0.02 (3)

Veri Kayna: 1: Sanver, 1968; 2: Innocenti ve di.1976; 3: Nagao ve di. 1989; 4: Pearce ve di. 1990; 5: Ercan ve di. 1990; 6: Notsu ve di. 1995; 7: Stratigrafik veri. Ya tayini yntemi K-Ar toplam kaya ya tayinidir. Not: Parantez iindeki rakamlar aadaki referanslar gstermektedir.

81

EK- I
VOLKANKLASTK KAYALARIN TANE BOYU VE DOKUSAL SINIFLAMALARI OLASI KKENLER VE BELRGN ZELLKLER
Tane boyu-Doku snflamas 1 Kken Epiklastik yeniden ilenme (flvyal, ky izgisi) Epiklastik yn akmas (mass flow) redeposition (sualt) gnimbritlerdeki pmeks ve bazaltik curuf (scoria) konsantrasyon zonlar ve bazaltik curuf akmalar Temel zellikleri Heterojen tane bileimi; ekme (traction) yaplar; tortul serilerle birlikte Heterojen tane bileimi; dzensizden dereceli-tabakalanm fasiyese doru; dier yn akmalar ile birlikte Homojen bileimli, Tane destekli (taneler pmeks veya bazaltik curuf); tabakal veya merceksi yapda, az miktarda ince taneler, magma porfiritik ise kristalce zengin, dier ayrt edilebilir ignimbrit fasiyesleri ardalanmal; genelde akma birimlerinin stnde kalnlk < 2 m Homojen bileimli, magma porfiritik ise kristalce zengin matriks; masif veya nadiren tabakalanmal; kalnlk- birka metreden > 10 mye; volkanik bre ile ardalanmal (ignimbritin taban dzeyi litike zengin) 1 ve 2 ye benzer Korunma Potansiyeli ok iyi ok iyi Tannma derecesi ok iyi ok iyi

A. KonglomeraTane destekli (yuvarlaklam klastlar baskn)

Kaynakl ignimbritlerde iyi

Orta

gnimbritler (ince tane az)

Dk

Zayf

5 B. Konglomera-

Hamur destekli
(yuvarlaklam klastlar baskn)

Epiklastik yeniden ilenme ve yn akmas (taneli matrikse sahip) Kohesif, akll amur akmalar ve laharlar

ok iyi

ok iyi

Kaynaksz ignimbrit (ezilmemi pmeks) ve bazaltik curuf scoria akma kelleri

Dokusal olarak akll amurtalar; klastlar homojen veya heterojen; i yaps masif; birka on metre kalnlkta; scak yerleime ait verilerin eksiklii (scak bloklar, scakla bal renk alterasyonu, termal kalnt magmetizasyon), gaz tahliye yaplarnn yokluu Bileimsel olarak homojen (brein bulunduu dzeylerde yer alan litik malzemenin bileimi ve ieriine bal); masif; birka on metre kalnlkta; gaz tahliye yaplar ve tane destekli yap sunan anak yaplar ve yuvarlaklam (accretionary) lapilli ierebilir. 4 veya 17ye doru dereceli geiler gsterebilir.

yi

Zayf

Genelde ok zayf

Zayf

82

C. Bre
Tane destekli (keli klastlar)

Epiklastik tekrardan kelim ve yn kmesi ( gravite etkisi ve kaldera kenar kmesi ile oluan breleri iermektedir)

Aa lavlar

10

Blok lavlar ve otobrelemi lavlar Lav domu/aknt n bre talus kelleri agglutinates

11 12

13

Aglomera

14

quench-fragmented lavlar, kriptodomlar, s yerleimli sokulumlar (hyaloklastitler)

Bileimsel olarak homojenheterojen; tekrar ilenenlerde dzensiz-dereceli tabakalanma sunan fasiyes; yn akmas ile oluanlarda masif-geliigzel tabakalanmal (yama molozu, lar); yersel yelpaze ekilli, daha byk lekli kmelerin olduu durumda daha yaygn; yzlerce metre kalnlkta; epiklastik fasiyesle birlikte olanlarda ekme yaplar Bileimsel olarak homojen (bazaltik); ok dzensiz rg biimli morfoloji; vesikl ierii deiken; yabanc klastlar temelden tremi; kenarlar breik ve i yaps masif; genelde 10 m den daha az kalnlkta Klastlarn keli bloklar olmas dnda 9daki gibidir; orta silisik bileimli; kalnlk 100 m veya daha fazla 10daki gibi; yama molozu kellerinde dank tabakalanma; dome lavlar ile beraber Homojen bileimli (bazaltik, nadiren peralkalin); yuvarlak, fluidal klast ekilleri; baca civarnda dairesel geometri; onlarca metre kalnlkta; ardalanmal masif lavlar (klastojenik lavlar) Tek ayrt edici zellii bombalar veya scak ekmek kabuu veya tekrardan tanmam eklemli bloklarn varl Bileimsel olarak homojen, ok keli-kymk eklinde klastlar; kaba bloklar ve ince taneli cams agregatlar eklinde; porfiritik ise kristalce zengin olabilir. Yap-boz oyunu eklinde taneler (trbulans ile karm sonucu tanelerin yer deitirmediini gsterir); paralanmam lava (masif, yastk ekilli veya eklemli) dereceli olarak geer veya ardalanmaldr. Eski kayalarda ileri derece altere olabilir. Deiik tane ekli ve cinsi, taneler altere, hidrotermal yolla altere olmu kilden oluan matriks, bym accretionary lapilli olabilir; trbulans (surge) kelleri ile birlikte bulunabilir.

Orta

Orta

rg biimli st kesim iin zayf

Orta

yi

yi

yi Orta

yi ok iyi

Zayf

ok zor

yi

ok iyi

yi

ok iyi

15

Hidrotermal patlama breleri

Zayf

Zayf

83

16

(DEVAMI) C. Bre
Tane destekli (keli klastlar)

Hidrolik krklanma ile oluan breler

17

Pmeks dknt (fall) kelleri (pliniyen, subpliniyen, ultrapliniyen)

18 19

Bazaltik curuf (scoria) dknt kelleri Litik konsantrasyon zonlar ve ignimbritlerin taban seviyesi

Bileimsel olarak homojen, ksmen heterojen; klastlar deien oranlarda altere, keli-ine ekilli krntlar; az tanmann olduu yerlerde taneler yap-boz oyunundaki gibi; cm ve m leinde enine kesen zonlarla snrlanmtr. homojen klast bileimi (deiik oranda aksesuar litik); pmeks klast ve matriksinde tipik kristal ekilleri; masif veya belirsiz tabakalanmal; apraz tabakalanma yoktur. Kalnlk 25 mye ulaabilir fakat genelde < 10 m; cam ve killerin bozulmas nedeniyle ayrma ve alterasyona duyarl; Tektonik deformasyona ve tabaka incelmesine kar duyarl; baca evresinde yersel yaylml olmak zere kaynakl ve eutaxitic doku 16daki gibi fakat ayrma ve alterasyona kar daha hassas Homojen-heterojen litik klast bileimi; matrik destekli ve litike fakir bree doru derecelenmeli; dier ignimbrit fasiyesi kayalar ile ardalanmal; kalnlk genelde < 1 m. 19 gibi fakat keller daha kaln ve klastlar daha kabadr; kalnlk 20 m veya daha fazla (?); st dokana keskin ve matriks destekli coignimbrit bre ve dier ignimbrit fasiyesine derecelenmeli 4 gibi fakat pmeks klastlar keli Heterojen tane bileimi; tane ekli keli ve yuvarlak arasnda deiir; matrik byk oranda ince kaya tozu iermekte; belirgin cam veya pmeks paralar iermesi olas deil; masif ve kaln tabakalanmal; izilmi akllar ve bloklar, flviyal-buzul fasiyesi; deiken kalnlkta 22 gibi fakat daha ince taneli ve matriks daha kaba taneli; glsel veya denizel fasiyesle birlikte bulunur; tanetalar arpma izleri gsterebilir; tekrardan ilenmi olabilir.

ok iyi

ok iyi

Pskrme ile oluan kaynakl ignimbritlerle rtlmedike zayf, kaynaklandnda mkemmel

Zayf; Genel durumu ile tannr; kaynakl keller iin iyi.

ok zayf Litik konsantrasyon zonlar iin iyi

ok zayf Korunduunda iyi

20

co-ignimbrit breleri (lagbreccia ve taban breleri)

Kaynakl ignimbrit ile rtlmse iyi

Korunduunda iyi

21 22

D. Bre
Matriks destekli (keli klastlar)

Az ince tane ieren ignimbrit Buzul til ve morenleri (diyamiktitler)

Zayf Orta

Zayf Orta-iyi

23

Buzul taneta kelleri (glacial dropstone)

yi

ok iyi (genel zellikleri ile piroklastik bomba izlerinden ayrt edilebilen yaplar)

84

(DEVAMI)

24

D. Bre
Matriks destekli (keli klastlar) 25 26

Taneli matrikse sahip epiklastik tekrardan ilenme ve/veya yn akma kelleri Kohesif debris akma kelleri ve laharlar gnimbrit ve dier piroklastik akma kelleri (blok ve kl akmalar, bazaltik curuf akmalar)

5teki gibidir fakat taneler keliyar yuvarlaklam

ok iyi

Orta

6 gibi fakat klastlar keli- yar yuvarlaklam arasnda Homojen klast bileimi (fakat deien miktarda aksesuar ve tesadfi litik paralar) kristal ekilleri matrikste ve pmeks tanelerinde ayn; masif kelim birimleri; kalnlk deiken, < 5 mden yzlerce metreye kadar); daha youn klast akma kelleri birka on metre kalnla kadar; scak halde yerleme verileri; kaynakl ignimbritlerde eutaxitic dokunun geliimi ve stunsal atlaklanma; gaz tahliye bacalar ve ukurlar; dier ignimbrit fasiyesleri, dknt ve akma kelleri ile birlikte 18 ve 20 gibi fakat matriks destekli, metre boyunda gaz tahliye bacalar Bileim olarak homojen-heterojen; deien miktarda vesikle sahip juvenil taneler; dme ve arpma izleri; masif, tabakal ve apraz tabakal i yap; birka taban trbulans paketinin kalnl (tf halkas) onlarca metre kalnlkta olabilir Bileimsel olarak homojenheterojen mikrobreler (komu piroklastik akntlara ve litik ieriine bal; tabakal, apraz tabakalanmal tabaka altnda ve zerinde piroklastik akma fasiyesi; kalnlk genelde < 2 m Bir rnek bileimde pmeks klastlar; matrik tortullar tabakal; glsel (veya denizel) yerleim; baz klastlarda dairesel atlaklar; baz klastlarn kenarlarnda soumu cams yzeyler; klastlar birka metre apta Yaygn traction yaplar, apraz tabakalanmalar ya yksek al ya da kama ekilli apraz tabakalanmas; iz fosiller Ktle akmas fasiyesi zellikleri, btn veya iz fosiller

ok iyi Kaynakl ignimbritler iin mkemmel, aksi takdirde zayf

Orta Kaynakl ignimbritle r iin mkemmel, aksi takdirde zayf

27

28

co-ignimbrite breler ve kaynaa yakn proksimal ignimbritler Baca kenar taban trbulans kelleri (base-surge)

Kaynakl ignimbritle rtlmse iyi Zayf

Korunduunda iyi Korunduunda iyi

29

Taban veya kl bulutu trbulans (surge) kelleri

Kaynakl ignimbrit fasiyesi ile rtldnde veya arasnda iyi Kaln kaldera gl serilerinde orta

Tektonik olarak deforme olmu birimler dnda iyi Deforme olmam birimlerde ok iyi

30

Byk pmeks yataklar

31

E. Kumtalar
(kum boyu at, taneler baskn) 32

Epiklastik yeniden ilenme

ok iyi

ok iyi

Epiklastik yn akmas-tekrar kelimi

ok iyi

ok iyi

85

33

(DEVAMI) E. Kumtalar
(kum boyu at, taneler baskn) 34

Ayrm ve/veya devitrifiye lav ve dayklar

nce taneli ignimbrit

35

Kl dkntleri (airfall ash) ve tfler

Genelde taneli doku; kristalize ise fenokristal dalm; kaln, masif zellie sahip; kalnt akma bantlar; sferulitik; feldispat ve kuvarstan oluan nsal lifsigranofirik matriks Kaba taneli doku; kaln ve masif; ince kesitte nadir cam paras; ilksel olarak kaynakl ise eutaxitic cam dokusu olabilir; dier ignimbrit fasiyeslerine (litik konsantrasyon zonlar, gaz tahliye yaplar) derecelenmeli Homojen bileimli; nadiren cam paralar korunur; belirsiz laminalanma; kalnlk genelde < 1m; bymeli (accretionary) lapilli

ok iyi

Baz durumlarda lav olarak tannmalar zordur Kkeninin tayini zor olabilir

Kaynamadka zayf

Kaynakl ignimbrit, glsel ve derin denizel serilerde iyi

36 37 38 39

F. amurtalar
amur boyu tane baskn

Temel trbulans (base surge) kelleri Taban ve kl bulutu trbulans kelleri Epiklastik nce taneli ignimbrit

Daha ince taneli, kl dkntleri ve lapilli ile yakn birliktelik 29 gibi fakat daha ince taneli 31 ve 32de olduu gibi 34de olduu gibi

zayf Bkz.29 ok iyi Kaynamadka zayf

Orta; sualt klleri iin tekrardan kelip kelmediinin ayrt edilmesi sorunu Korunduunda iyi Bkz.29 ok iyi Tannmas zor olabilir

40 41

Kl dkntleri (airfall ash) ve tfler Trbulans kelleri

Bkz. 35 36 ve 37de olduu gibi

Bkz. 35

Bkz. 35 Bkz. 36 ve 37

86

EK- II
VOLKANK TERMLERN KISA TANIMLAMALARI Szlk anlam
Aa Accessory Accidental Active volcano Agglutinate Ash Ash-fall Ash flow Avalanche Block Bomb Caldera Central vent Central volcano Cinder cone Composite volcano Compound volcano Conduit Crater Debris avalanche Debris flow Dome Dormant volcano Ejecta Eruption Aksesuar Tesadfi Aktif volkan Kl Kl dknts Kl akmas blok Bomba Kaldera Merkez baca Tek merkezli volkan Sinder konisi Kompozit volkan Birleik volkan Krater Yn akmas Dom Uyuyan volkan Pskrme

Aklama
Yzeyi kaba ve keli paralara ayrlan lav akntsn tanmlamak iin kullanlan Hawaii dilinde bir kelime. Kayacn snflamasn etkilemeyecek derecede az bulunan mineral Volkanik olmayan veya pskren volkan ile ilikili olmayan krntlardan yapl piroklastik kayalar veya kaya paralar Pskren volkan. Ayn zamanda gnmzde pskrmeyen fakat tarihi dnemlerde pskrm ve gelecekte de pskrme ihtimali olan volkan Plastik pskrme rnlerinin bir araya gelerek birikip katlamas sonucu meydana gelen ymlardan yapl piroklastik kaya Pskrme bacasndan kan pudra eklindeki ince taneler. Pskrme bulutundan kan ve hava yoluyla tanarak dklen volkanik kl. Bu ekilde oluan tabakalar genelde iyi boylanmal ve tabakalanmaldr. Volkan krndan veya kraterden iddetli bir ekilde karak kaya paralar (baskn olarak kl boyu) ve gazn trbulansl karm. Gravite etkisi ile kayan ve den byk malzeme ktlesi veya malzeme karm. eriklerine gre kar, buz, toprak veya kaya olarak snflandrlrlar. Bu malzemelerin karm debris avalanchedr. Pskrme ile dar kan keli kat iri kaya paras Pskrme srasnda dar atlan erimi veya yar erimi kaya paras. Plastik zelliklerinden dolay uma veya arpma srasnda ekil deitirirler. Havza eklindeki volkanik knt alan; ispanyolca cauldrondan gelen bir terim. Tanmda en az 1 mil apndadr. Yeryznde silindirik veya boru ekilli volkanik boyunun yzlek vermi ksm Ktle ve lav akntlarnn bir merkezden karak yayld ve hemen hemen simetrik ekildeki volkana verilen ad. Tmyle gevek krntl malzemeden (piroklastik) yapl volkan konisi Hem lav hem de piroklastik pskrmelerle oluan yksek yama eimli volkanik koni. ki veya daha fazla bacadan oluan veya evresinde volkanik domla birlikte bulunan volkan. Volkanda magmann kmasn salayan blm (karlatrnz vent, plug ve pipe) Volkanik bacadaki kme veya patlama ile olumu dik yamal dairesel knt alan. Boylanmasz kaya ktleleri ve dier malzemenin akmas veya ani kaymas. Gravite kuvveti etkisi ile suya doygun kaya ynnn yama aa akmas (ayn zamanda lahar ve amur akmas olarak da tanmlanr). st ine ekilli, yuvarlak veya dz, kenarlar yksek eimli olan ve volkanik bacadan kan viskoz lav ktlesi. Tam anlamyla uyuyan volkan. Aktif olmayan ancak tekrar pskrme ihtimali bulunan volkanlar tanmlamak iin kullanlan terim. Lav, bomba ve piroklastik malzeme dahil olmak zere volkandan dar atlan tm malzeme. Kat, sv ve gaz ierikli malzemelerin volkanik aktivite ile atmosfere kmas ve yeryzne yerlemesi prosesi. Pskrme terimi ok sakin akmalar ile piroklastiklerin ok iddetli dar atlmasn iine alr. 87

Eruption cloud Eruptive vent Extinct volcano Extrusion Flank eruption Fumarole Hot spot Hot-spot volcanoes Hyaloclastite Ignimbrite

Pskrme bulutu Pskrme bacas Snm volkan Pskrme Kanat pskrmesi Fmarol (gaz tahliye bacalar) Scak nokta Scak nokta volkanlar Hyaloklastit gnimbrit

Intrusion Juvenile Lahar Lapilli Lava Lava dome Lava flow Lava fountain Lava lake (pond) Lava shields Lava tube Maar Magma chamber Monogenetic Mud flow Nuees ardentes Pahoehoe Phreatic explosion Phreatomagmatic Pillow lava Pipe

Sokulma, sokulum lksel Lahar Lapilli Lav Lav domu Lav aknts Lav emesi Lav gl Lav kalkan Lav tneli Maar Magma odas Tek kkenli amur akmas Yastk lav Baca

Bir kraterden veya bacadan ykselen gaz stunu, kl ve daha kaba kaya paralar topluluu. Volkanik malzemenin dar kt aklk. Gnmzde pskrmeyen ve gelecekte ok uzun bir sre pskrmeyecek olan volkan Magmatik malzemenin yer yzne kmas. Ayrca bu prosesle oluan yaplar (lav aknts, volkanik dom v.b.) Volkann kenarnda olan pskrme. Buhar, hidrojen slfit ve dier gazlarn kt baca veya aklk. Birok uyuyan volkann kraterleri aktif fumaroller iermektedir. 100-200 km uzanan ve en az birka on milyon yldr aktif olan volkanik merkez. Scak noktalarn oluumu ada yaylar ve okyanus ortas srtlar oluumu ile ilikili deildir. Mantodaki daimi s kayna ile ilikili volkanlar. Su, buz veya suya doygun tortula sokulan lav veya magmann akmas ile oluan keller ve kk keli paralara ayrlma olay. Kl akntlarnn ve Nuee Ardentenin geni alanlara yaylm ve kelmesi ile oluan kaya. Bu terim genelde kaynakl olanlara uygulanmakla birlikte son zamanlarda kaynaksz olanlara da uygulanmaktadr. nceden oluan kayaca magmann yerlemesi olay. Terim ayn zamanda evreleyen kaya iine yerlemi magmatik kaya ktlesine de karlk gelmektedir. Dorudan yzeye ulaan magmadan treyen piroklastik malzeme. Gravite etkisi ile volkann yamalarndan akan suya doygun volkanik ktlenin sel eklinde akmas olay. Kk talar anlamnda. Yuvarlak ve keli, 1/10 ve 2,5 inch arasnda tane boyuna sahip. Kat veya eriyik halinde pskrm. Volkanik pskrme ile yzeye ulaan magma. Terim yaygn olarak, krater veya atlak boyunca akan sv kayalara uygulanr. Ayn zamanda soumu ve kat kayalara da uygulanr. Dom ekilli istif oluturan lav ktlesi. Baca veya atlaktan yzeye lavn kmas. Ritmik fskiye eklinde lavn pskrmesi Genelde bazaltik erimi lavn oluturduu volkanik krater veya kntdeki gl. Bazaltik lavdan yapl kalkan volkan. Lav akntsnn yzeyi souyup katlam iken ieride halen akkan olan lavn akmas ile oluan boluk. Dk rliyefli arazide patlama ile oluan volkanik krater. Genelde hemen hemen daireseldir. Ska gl veya bataklk ierir. Volkan besleyen gazca zengin akkan magma ieren yer. Tek bir pskrme ile oluan volkan Hareket srasnda yksek derecede fluidize suya doygun kil-amur ierikli malzemenin akmas. Patlama kuvveti ile hareket eden ve frtna hznda volkan yamalarndan inen gaz ierikli snm ktleye verilen Franszca bir tanmdr. Przsz ve halat ekilli lav iin Hawaii dilinde verilen bir addr. Suyun ve scak volkanik kayalarn iddetli buhar ve paralanm kayalar pskrtecek ekilde bir araya gelmesi ile oluan patlamal volkanik pskrmedir. Magmann dorudan su ile giriimi yoktur. Yzey ve yeralt suyu ile magmann giriim yapmas sonucu oluan patlamal volkanik pskrme. Sualtnda birbirleri zerine paketlenmi uval ekilli lav ktleleri Volkann altnda yerkabuu boyunca magmaya uzanan dey ak stun. Genelde volkanik bre ve eski kayalarn krntlar ile doludur.

88

Plinian eruption Plug Plug dome Pumice Pyroclastic Pyroclastic flow Scoria Seamount Shield volcano Solfatara Spatter cone Stratovolcano Strombolian eruption Surge Tephra Tephrochronology Tuff Tuff cone Tuff ring Vent Vesicle Viscosity Volcanic arc Volcanic complex Volcanic neck Vulcanian

Tka Tka domu Pmeks Piroklastik Piroklastik akma Bazaltik curuf Kalkan volkan Serpinti konisi Stratovolkan Trbulans Tefra Tefrakronoloji Tf Tf konisi Tf halkas Baca Vesikl Viskozite Volkanik yay Volkanik karmak Volkanik ine veya boyun -

Krntl magma ve magmatik gazlarn trbulansla yksek hzda bacadan karak yayld patlamal pskrme. ok byk hacime sahip tefra ve yksek pskrme stunlar karakteristiktir. Volkan bacasn dolduran katlam lav. Koniyi evreleyen malzemeye oranla anmaya daha dayankldr ve ilksel yap andktan sonra sivri bir tepe eklinde kalabilir. Kratere gelen lavn ok viskoz olmas sonucu akamayarak soumas ile oluturduu yksek eimli, yuvarlaklam tepe. Ak renkli kpks volkanik kaya. Genelde dasit-riyolit bileimli. Pskren lavdaki gazn yaylmas sonucu oluur. Volkanik patlama ile kan krntl (klastik) kayalara ait. Yksek hzda hareket edebilen (saatte 50-100 mil) boylanmasz piroklastik malzeme (volkanik krntlar, kristaller, kl, pmeks ve cam paralar) ve scak gaz karmnn yanal olarak akmas. Genelde ok vesikll ve dzensiz ekilli bomba boyu (> 64 mm) piroklast. Genelde pmeksten daha ar, koyu renkli ve kristalindir. Denizalt volkan Dzlemi dom eklinde, az yama eimine sahip volkan. Hemen hemen tmyle lav akntlarndan yapldr. Karakterisitik olarak slfrl gazlarn kt bir eit fumarol. Genelde atlak veya baca zerinde oluan alak fakat yksek eimli koni. Genelde bazaltik malzemeden yapldr. Lav akntlar ve piroklastik malzemeden yapl volkan. Merkezi kraterden kan akkan bazalt lavn fkrmas ile karakterize edilen bir tr volkanik pskrme. Volkanik pskrme ve krater oluumuna katlan dey pskrme stununun tabanndan, yksek hzda younluk akmas olarak darya dairesel olarak hareket eden halka ekilli gaz ve toz bulutu. Krater veya volkanik bacadan pskren ve havadan tanarak kelen tm tip ve boyuttaki malzeme. Tefrann rneklenmesi, hazrlanmas, petrografik tayini ve yaklak ya tayini. Piroklastik malzemeden yapl kaya. Bazaltik magma ve su giriimiyle oluan bir tr volkanik koni. Tf halkasndan daha kk olup daha dik yamalara sahiptir. Gl, sahil blgesi, bataklk ve yksek oranda yeralt su seviyesine sahip blgelere yerlemi volkanik baca evresinde oluan geni yaylml ve iyi tabakalanm hyaloklastit debris birikimi Volkanik malzemenin yeryzne kt noktadaki ak alan. Katlama srasnda volkanik kayata oluan gaz boluu. Akkann akmaya kar olan diren ls. Volkanik ve pltonik kayalarn olutuu, ayrca dalma-batma zonu zerinde genelde erisel gidili olan volkanlar kua. Karmak volkanik oluumlarn bulunduu volkanik baca topluluu. Volkanik konide, erozyona piroklastik kayalar ve lavlardan daha dayanml masif kaya stunu Yeni gelen viskoz lava ait genelde blok boyundaki krntlarn patlamalarla kt bir tr pskrmedir.

89

KAYNAKA
Aramaki, S., Akimoto, S., 1957. Temperature estimation of pyroclastic deposits by natural remanent magnetism, Amer.J.Sci. 255, 619-627. Beverage, J., P., Culbertson, J.K., 1964. Hyperconcentrations of suspended sediments. J. Hydraulics Div. Amer. Soc. Civ. Eng. Proc. 90, no. HY6, 117-128. Bond, A., Sparks, R.S.J., 1976. The Minoan eruption of Santorini, Greece. J. Geol. Soc. London, 132, 1-16. Carlisle, D., 1963, Pillow breccias and their aquagene tuffs. Quadra Island, British Columbia. J. Geol. 71, 4871. Cas, R. A. F. ve Wright, J. V., 1987. Volcanic successions: modern and ancient, Chapman & Hall, UK. Crandell, D. R., 1957. Some features of mudflow deposits (Abst.), Geol. Soc. Amer. Bull. 68, pt. 2, 1821. Crandell, D. R., ve Mullineaux, 1973. Pine creek volcanic assemblage at Mount St. Helens, Washington. U.S. Geol.Survey. Bull. 1383-A, A1-A23. Crandell, D. R., ve Waldron, H.,H.,1956. A recent volcanic mudflow of exceptional dimensions from Mount Rainier, Washington. Amer. J.Sci. 254, 349-362. Crandell, D. R., 1963. Surficial geology and geomorphology of the Lake Tapps quadrangle, Washington. U.S. Geol.Survey. Prof. Paper, 388-A, A1-A84. Crandell, D. R., 1971. Postglacial lahars from Mount Rainier volcano, Washington. U.S. Geol.Survey. Prof.Paper, 667, 1-75. Crowe, B.M., Linn, G.W., Heiken, G. and Bevier, M.L., 1978. Stratigraphy of Bandelier Tuff in the Pajarito Plateau; Applications to waste management. Los Alamo Sci. Lab., New Mexico, Informal Rpt., LA7225, 1-57. Curry, R., 1966. Observation of alpine mudflows in the Ten-mile Range, central Colorado. Geol. Soc. Amer. Bull. 77, 771-776. Curtis, G.H., 1954. Mode of origin of pyroclastic debris in the Mehrten Formation of the Sierra Nevada. Univ. Calif. Publ. Geol. Sci. 29. 453-502. Dana, J.D., 1890, Characteristics of volcanoes. Dodd, Mead and Co., New York, 1-399. Dewey, J.F., Hempton, M.R., Kidd, W.S.F., arolu, F., engr, A.M.C., 1986. Shortening of continental lithosphere: the neo-tectonics of Eastern Anatoliaa young collision zone. in: Coward, M.P., Riea, A.C. (Eds.), Collision Tectonics. Geol. Soc. London, Spec. Publ. 19, pp. 3-36. Dick, H.J.B., Honnorez, J. ve Kirst, P.W., 1978. Origin of the abyssal basaltic sand, sandstone, ve gravel from DSDP Hole 396B, Leg 46. In Dimitriev, L., Heirtzler, J., et al., eds., Init. Rpts. Deep Sea Drilling Proj. 46, 331-339. Ercan, T., Fujitani, T., Matsuda, J.-I., Notsu, K., Tokel, S., Ui, T., 1990. Dou ve Gneydou Anadolu Neojen-Kuvatemer volkaniklerine ilikin yeni jeokimyasal, radyometrik ve izotopik verilerin yorumu. MTA Dergisi 110, 143-164. Ewart, A., 1963. Petrology and petrogenesis of the Quaternary pumice ash in the Taupo area, New Zealand, J. Petrol. 4, 392-431. Fisher, R.V., 1958. Definition of volcanic breccia. Geol. Soc. Amer. Bull. 69, 1071-1073. Fisher, R.V., 1960. Criteria for recognition of laharic breccias, southern Cascade mountains, Washington, Geol. Soc. Amer. Bull. 71, 127-132. Fisher, R. V., 1961. Proposed classification of volcaniclastic sediments and rocks. Geol. Soc. Amer. Bull. 72, 1409-1414. Fisher, R. V., 1963. Bubble wall texture and its significance. J. Sed. Petrol. 33, 224-227. Fisher, R. V., 1966. Textural comparison of John Day volcanic siltstone with loess and volcanic ash. J. Sed. Petrol. 36, 706-718. Fisher, R. V., 1971. Features of coarse grained, high concentration fluids and their deposits. J. Sed. Petrol. 41, 916-927. Fisher, R.V. and Schmincke, H.U., 1984. Pyroclastic Rocks: Springer-Verlag, New York, 409 p. Fiske, R., S., 1969. Recognition and significance of pumice in marine pyroclastic rocks. Geol. Soc. Amer. Bull. 80, 1-8. Fornari, D.J., Malahoff, A. and Heezen, B.C., 1979, Visual observations of the volcanic micromorphology of Tortuga, Lorraine and Tutu seamounts; and petrology and chemistry of ridge and seamount features in and around the Panama basin. Mar. Geol. 31, 1-30. Freundt, A., 1982. Statigraphie des Brohltaltrass und seine Entstehung aus pyroklastischen Strmen des Laacher See Vulkans. Ruhr Univ. Bochum, Unpubl. Dipl. Thesis, 1-319. Fuller, E., 1931. The aqueous chilling of basaltic lava on the Columbia River Plateau. Amer. J. Sci. 21, 281300. 90

Gillespie, M.R., ve Styles, M.T., 1997. Classification of igneous rocks. British Geol. Survey Research Report RR 97-2, Nottingham, UK, 1-63. Gorshkov, G.S., 1959. Gigantic eruption of the volcano Bezymianny. Bull. Volcanol. 20, 77-109. Gner, Y., 1984. Nemrut Yanardann jeolojisi, jeomorfolojisi ve volkanizmanin evrimi. Jeomorfoloji Dergisi 12, 23-65. Gner, Y., arolu, F., 1987. Dou Anadolu'da Kuvatemer volkanizmas ve jeotermal enerji asndan nemi. Trkiye 7. Petrol Kongresi Bildiriler Kitab, pp. 371-383. Hay, R.L. 1959. Formation of the crystal-rich glowing avalanche deposits of St. Vincent, B. W. I. J. Geol. 67, 540-562. Heiken, G.H., 1972. Morphology and petrography of volcanic ashes. Geol. Soc. Amer. Bull. 83, 1961-1988. Heiken, G.H., 1974. An atlas of volcanic ash. Smithsonian Contr. Earth Sciences, 12, 1-101. Heiken, G., McKay, D.S. ve Brown, R.W., 1974. Lunar deposits of possible pyroclastic origin. Geochim. Cosmochim. Acta 38, 1703-1718. Heiken, G., ve Wohletz, K.H., 1984. Volcanic ash. Univ. Calif. Press, Berkeley. Hoplitt, R.P. ve Kellogg, K.S., 1979. Emplacement temperatures of unsorted and unstratified deposits of volcanic debris as determined by paleomagnetic techniques. Geol. Soc. Amer. Bull. Part I, 90, 633-642. Houghton, B.F. ve Wilson, 1989. A vesicularity index for pyroclastic deposits. Bull. Volcanol., 451-462. Huang T.C., Warner, J.R. ve Wilson, L., 1980. Micropitson volcanic glass shards: Laboratory simulation and possible origin. J. Volcanol. Geotherm. Res. 8, 59-68. Huang, T.C. ve Watkins, M.D., 1976. Volcanic dust in deep-sea sediments: relationship of microfeatures to explosivity estimates. Science 193, 576-579. Innocenti, F., Mazzuoli, R., Pasquare, G., Radicati di Brozolo, F., Villari, L., 1976. Evolution of volcanism in the area of interaction between the Arabian, Anatolian and Iranian plates (Lake Van, Eastem Turkey). J. Volcanol. Geotherrn. Res. l, 103-112. Izett, G.A., 1981. Volcanic ash beds: recorders of Upper Cenozoic silicic pyroclastic volcanism in western United States. J. Geophys. Res.86, 10200-10222. Johnson, A.M., 1970. Physical processes in geology. Freeman Cooper and Co., San Francisco, 1-577. Krinsley, D. ve Margolis, S. V., 1969. A study of quartz sand grain surface textures with scanning electron microscope. Trans. New York Acad. Sci., Series II 31, 457-477. Kuenzi, W.D., Horst, O.H. ve McGehee, R.V., 1979. Effect of volcanic activity on fluvial deltaic sedimentation on a modern arc-trench gap, southwestern Guatemala. Geol. Soc. Amer. Bull. Pt.1, 90, 827-838. Kuno, H., 1941. Characteristics of deposits formed by pumice flows and those by ejected pumice Bull. Earthq. Res. Inst. Univ. Tokyo 19, 144-8. Lambert, R.S.J., Holland, J.G., Owen, P.P., 1974. Chemical Petrology of a suite of calc-alkaline lavas from Mt. Ararat, Turkey. J. Geol. 82, 419-438. Lowe, D.R, 1982. Sediment gravity flows: II. Depositional models with special reference to the deposits of high density turbidity currents. J. Sediment. Petrol., 52, 279-297. Stow, D.A.W., 1986. Deep clastic seas. In reading HG (ed) Sedimentary Environments and Facies. 2nd ed, Blackwell Scientific Publications, Oxford, 399-444. Macdonald, G.A., 1972. Volcanoes. Prentice-Hall, Inc., Englewood Cliffs, NJ., 1-510. McPhie, J., Doyle, M. ve Allen, R., 1993. Volcanic textures: a guide to the interpretation of textures in volcanic rocks. CODES Key Centre, Tasmania, Australia. Meyer, J.D., 1972. Glass crust on intratelluric phenocrysts in volcanic rocks as a measure of eruption violence, Bull. Volcanol., 35, 358-368. Middleton, G.V., 1967. Experiments on turbidy currents, III.Can.J.Earth Sci., 4, 475-505. Middleton and Southard, 1978, Mechanics of Sediment Transport, SEPM Short Course, No: 3. Moore, J.G., 1975. Mechanism of formation of pillows. Amer.Scientist, 63, 269-277. Mullineaux, D.R. ve Crandell, D.R., 1962. Recent lahars from Mount St.Helens, Washington. Geol. Soc. Amer. Bull. 73, 855-869. Murai, I., 1960. On the mudflows of the 1926 eruption of Tokachidake, central Hokkaido, Japan. Tokyo Univ. Earthq. Res. Inst. Bull. 38, 55-70. Murase, T. ve McBirney, A.R., 1973. Properties of some common igneous rocks and their melts at high temperature. Geol.Soc.Amer.Bull. 84, 3563-3592. Mysen, B.O., Virgo, D., Seiferd, F., 1982. The structure of silicate melts: Implications for chemical and physical properties of natural magma. Rev. Geophys. Space Phys., 20, 353-383. Nagao, K., Matsuda, J.L, Kita, I., Ercan, T., 1989. Noble gas and carbon isotopic composition in Quaternary volcanic area in Turkey. Jeomorfoloji Dergisi 17, 101-110. Notsu, K., Pujitani, T., Ui, T., Matsuda, J., Ercan, T., 1995. Geochemical features of collision-related volcanic rocks in central and eastern Anatolia. J. Volcanol. Geotherm. Res. 64, 171-192. 91

Oswalt, F., 1912. Armenian. Handbuch der regionalen Geologie. H. 10. Heidelberg. zpeker, I., 1973. Nemrut Yanardann petrojenezi. T Maden Fak. Ofset Bask Atlyesi, Y-No. 3.14, p. 70. Pearce, J.A., Bender, J.F., De Long, S.E., Kidd, W.S.F., Low, P.J., Gner, Y., arolu, P., Ylmaz, Y., Moorbath, S., Mitcheli, J.J., 1990. Genesis of collision volcanism in eastern Anatolia Turkey. J. Volcanol, Geotherm. Res. 44, 189-229. Perlaki, E., 1966. Pumice and Scoria: their nature, criteria, structure and genesis. Acta. Geol. Hung. 10, 1329. Pettijohn, F.J., Potter, P.E. ve Siever, R., 1972. Sand and sandstone. Springer-Verlag Berlin, Heidelberg, New York, 1-618. Pirsson, L.V., 1915. The microscopical characters of volcanic tuffs-a study for students. Amer. J. Sci. 40, 181-211. Riehle, J.R., 1973. Calculated compaction profiles of rhyolitic ash-flow tuffs. Geol. Soc. Amer. Bull. 84, 2193-2216. Rittman, A., 1958. Il meccanismo di formazione delle lave a pillows e dei cosidetti tufi palagonitici. Atti Acc. Gioenia. 4, 310-317. Ross, C.S., Miser, H.D. ve Stephenson, L.W., 1928. Water-laid volcanic rocks of early upper Cretaceous age in the southwestern Oklahoma, and northeastern Texas. U.S. Geol. Survey Prof. Paper 154-F, 175-202. Ross C.S. ve Smith, R.L., 1961. Ash-flow tuffs: their origin, geologic relations and identification. U.S. Geol. Survey Prof. Paper, 366, 1-77. Ryerson, F. J. ve Hess, P.C., 1980. The role of P2O5 in silicate melts. Geochim. Cosmochim. Acta, 44, 611624. Sanver, M., 1968. A palaeomagnetic study of Quaternary volcanic rocks from Turkey. Phys. Earth Planet, inter. l, 403-421. Schmincke, H.-U., 1967. Graded lahars in the type section of the Ellensburg Formation, south-central Washington, J.Sed. Petrol. 37, 438-448. Schmid, R., 1981. Descriptive nomenclature and classification of pyroclastic deposits and fragments: recommendations of the IUGS Subcommision on the Systematics of Igneous rocks, Geology, 9, 41-3. Schmincke, H.-U., 1974, volcanological aspects of peralkaline silicic welded ash-flow tuffs. Bull. Volcanol., 38, 594-636. Schmincke, H.-U. Robinson, P.T., Ohnmacht, W., and Flower, M.F.J., 1978. Basaltic hyaloclastites from DSDP Hole 396B, Leg 46. In Dimitriev, L., Heirtzler, J., et al., eds., Init. Rpts. Deep Sea Drilling Proj. 46, 341-355. Schmincke, H.-U., Rauthenschlein, M., Robinson, P.T. ve Mehegan, J.M., 1983. The Troodos Extrusive Series of Cyprus: a comparison with oceanic crust. Geology 11, 410-412. Schmincke, H.-U., 1983. Rhyolitic and basaltic ashes from Galapagos Mounds Area, Leg 70. In Cann et al., eds., Init. Rpts. Deep Sea Drilling Proj. 69, 451-457. Schmincke, H.-U., 1973. Magmatic evolution of tectonic regime in Canary, Madeira and Azores Island Groups, Geol.Soc. Amer.Bull. 84, 633-648. Self, S., 1972. The Lajes ignimbrite. Ilha Terceira, Azores. Comunicoes Servs. Geol.Port. LV, 165-180. Self, S., 1976. The recent volcanology of Terceira, Azores, J.Geol. Soc. London, 132, 645-666. Selley, R.C.,1978. Ancient sedimentary environments.2nd Ed., Cornell Univ. Press, New York, 1-287. Sharp, R.P. ve Nobles, L.H., 1953. Mudflows of 1941 at Wrightwood, southern California. Geol. Soc. Amer. Bull. 64, 547-560. Sheridan, M.F. ve Marshall, J.R., 1983. Interpretation of pyroclast surface features using SEM images. J.Geotherm. Res. 16, 153-159. Sheridan M.F. ve Ragan, D.M., 1977. Compaction of ash-flow tuffs. In Chilingarian, G.V. and Wolf,K.H., eds., Compaction of coarse-grained sediments, II; Developments in Sedimentology 18B. Elsevier Amsterdam, 677-713. Smith, R.L., 1960, Zones and Zonal variations in welded ash flows. U.S. Geol. Survey Prof. Paper, 354-f, 149-159. Sparks R.S.J.,1976. Grain size variations in ignimbrites and implications for the transport of pyroclastic flows. Sedimentology, 23, 147-188. Sparks R.S.J., Self, S. ve Walker, G.P.L., 1973. Products of ignimbrite eruption. Geology 1, 115-118. Sparks, R.S.J., Wilson, L. ve Hulme, G., 1978. Theoretical modeling of the generation, movement and emplacement of pyroclastic flows by column collapse. J.Geophys.Res. 83, 1727-1739. Sparks R.S.J. ve Walker, G.P.L., 1977. The significance of vitric-enriched air-fall ashes associated with crystal-enriched ignimbrites. J.volcanol.Geotherm. Res. 2, 329-341. Stow, D. A., 1986. Deep clastic seas. In reading HG (ed) Sedimentary Environments and Facies. 2nd ed, Blackwell Scientific Publications, Oxford: 399-444. 92

Streckeisen, A., 1979. Classification and nomenclature of volcanic rocks, lamprophyres, carbonatites and melilitic rocks: recommendations and suggestions of the IUGS Subcommision on the systematics of Igneous Rocks, Geology, 7, 331-335. Swineford, A. ve Frye, J.C., 1946. Petrographic comparison of Pliocene and Pleistocene volcanic ash of western Kansas, Kans. Geol. Survey Bull. 64, Pt. 1, 1-32. engr, A.M.C., Ylmaz, Y., 1981. Tethyan evolution of Turkey: a plate tectonic approach. Tectonophysics 75, 181-241. Taylor, G.A., 1958. The 1951 eruption of Mount Lamington, Papua. Austr. Bur. Min.Resour. Geol. Geophys. Bull. 38, 1-117. Thorarinsson, S., 1954. The eruption of Hekla 1947-48, part. 2, Ch. 3. The tephra fall from Hekla on March, 1947. Soc.Sci. Islandica, Reykjavik, 1-68. Vessel, R.K., ve Davies, D.K., 1981; Nonmarine sedimentation in an active fore arc basin. Soc. Econ. Paleont. Mineral. Publ. 31, 31-45. Voight, B., Glicken, H., Janda, R.J. ve Douglass, P.M., 1981. Catastrophic rockslide avalanche of May 18. In Lipman, P.W., and Mullineaux, D.R., eds., The 1980 eruptions of Mount St. Helens. U.S. Geol. Survey Prof. Paper 1250, 347-377. Waldron, H., H., 1967. Debris flow and erosion control problems caused by the ash eruptions of Irazu Volcamo, Costa Rica, U.S. Geol. Survey Bull. 1241-I, 1-35. Walker G.P.L. ve Croasdale, R., 1972. Characteristics of some basaltic pyroclastics. Bull. Volcanol. 35, 303317. Walker, G.P.L., 1971. Grain size characteristics of pyroclastic deposits. J. Geol. 79, 696-714. Walker, G.P.L., 1972. Crystal concentrations in ignimbrites. Contr. Mineral. Petrol. 36, 135-146. Walker, R.G., 1978. Deep-water sandstone facies and ancient submarine fans; models for exploration for stratigraphic traps. Am. Assoc. Petrol. Geol. Bull. 62, 932-966. Waters, A.C. ve Fisher, R.V., 1971. Base surges and their deposits: Capelinos and Taal volcanoes. J. Geophys. Res. 76, 5596-5614. Wentworth, C.K., 1938. Ash formations of the island of Hawaii. 3rd. Sp. Rpt., Hawaiian Volcano Observatory, Honolulu, Hawaii, 1-183. Wentworth, C.K. ve Macdonald, G.A., 1953. Structures and forms of basaltic rocks in Hawaii, U.S. Geol. Survey. Bull. 994, 1-98. Wilson, L., 1976. Explosive volcanic eruptions- III. Plinian Eruption Columns. Geophys. J. Roy. Astron. Soc. 45, 543-556. Wilson, L., ve Head, J. W., 1981. Ascent and eruption of basaltic magma on earth and moon. J. Geophys. Res. 86, 2971-3001. Wright, J.V., 1978. Remanent magnetism of poorly sorted deposits from Minoan eruption of Santorini, Bull. Volcanol. 41, 1-5. Wright, J.V., Self, S., Fisher, R.V., 1980. Towards a facies model for ignimbrite-forming eruptions, In Self and Sparks, R.S.J., eds., tephra studies. D. Reidel. Publ. Co., Dordrecht, Holland, 433-439. Yamagishi, H., 1987. Studies on the Neogene subaqueous lavas and hyaloclastites in soutwest Hokkaido. Rep. Geol. Surv. Hokkaido 59: 55-117. Ylmaz, Y., arolu, P., Gner, Y., 1987. Initiation of the neo-magmatism in East Anatolia. Tectonophysics 134, 177-199. Ylmaz, Y., Gner, Y., arolu, P., 1998. Geology of the Quaternary volcanic centres of the eastern Anatolia, J.volcanol.Geotherm. Res. 85, 173-210.

93