HERMANN HESSENN BOZKIRKURDU ROMANI VE OUZ ATAYIN TUTUNAMAYANLAR ROMANINDA KMLK SORUNU

H. Mustafa DNMEZ

T.C. Eskiehir Osmangazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits

Karlatrmal Edebiyat Anabilim Dal Karlatrmal Edebiyat Bilim Dal

YKSEK LSANS TEZ

Eskiehir 2010

T.C. ESKEHR OSMANGAZ NVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTS MDRLNE H. Mustafa Dnmez tarafndan hazrlanan Hermann Hessenin Bozkrkurdu Roman ve Ouz Atayn Tutunamayanlar Romannda Kimlik Sorunu balkl bu alma 06 Nisan 2010 tarihinde Eskiehir Sosyal Bilimler Enstits Lisansst Eitim ve retim Ynetmeliinin ilgili maddesi uyarnca yaplan savunma snav sonucunda baarl bulunarak, Jrimiz tarafndan Karlatrmal Edebiyat Dalnda Yksek Lisans tezi olarak kabul edilmitir.

Bakan Prof.Dr. Kadriye ZTRK

ye Yrd.Do.Dr. Mehmet SEMERC (Danman) ye Yrd.Do.Dr. Fesun KOMAK

ONAY / / 2010 (Prof.Dr. Mnevver YILANCI) Enstit Mdr

ii

ZET HERMANN HESSENN BOZKIRKURDU ROMANI VE OUZ ATAYIN TUTUNAMAYANLAR ROMANINDA KMLK SORUNU

DNMEZ, H. Mustafa Yksek Lisans 2010 Karlatrmal Edebiyat Anabilim Dal

Danman: Yrd.Do.Dr. Mehmet SEMERC Bu almada ama, Hermann Hessenin Bozkrkurdu ve Ouz Atayn Tutunamayanlar romanlarnda kimlik sorunu olgusunu karlatrmal edebiyat bilimi verileri kullanarak karlatrmaktr. Yazarlarn sz konusu eserlerde kimlik sorununu ele allar arasndaki ortak, benzer ve farkl yanlarn belirlenmesi hedeflenmektedir. Karlatrmal edebiyat biliminin farkl disiplinlerle ok yakn ilikisi olmasnn yan sra, karlatrmada temel alnan kimlik sorunu kavramnn ok boyutlu olmas, incelenen eserlerin psikoloji ve sosyoloji gibi ikincil kaynaklarn verilerinden de faydalanarak karlatrlmasn zorunlu klmtr. Bu balamda, almada karlatrmal edebiyat bilimi inceleme yaklamlarndan oulcu inceleme ynteminden yararlanlmtr. Bu almann sonucunda, kimlik sorunu olgusunun her iki eserde de arlkl olarak ele alnm olduu tespit edilmitir. Ayrca aralarndaki zaman ve corafya farkna ramen, her iki eserde de kimlik sorunu yaayan bireylerin olduka benzer srelerden getikleri grlmtr.

iii

ABSTRACT IDENTITY PROBLEM IN STEPPENWOLF BY HERMANN HESSE AND TUTUNAMAYANLAR BY OUZ ATAY

DNMEZ, H. Mustafa Master of Arts 2010 Comparative Literature Department

Thesis Advisor: Mehmet SEMERC, Assist.Prof. The aim of this study is to analyze the concept of identity problem in Hermann Hesses Steppenwolf and Ouz Atays Tutunamayanlar in the respects of comparative approach. The study also aims to determine the common, similar and different characteristics in the novels examined in terms of the way they deal with identity problem.

Since comparative literature is a field closely related to various disciplines and identity problem is a multi-dimensional concept, the comparative study of the two novels required the use of secondary sources such as psychology and sociology. Therefore the study mainly employed eclectic method among comparative literature approaches. The findings of this research revealed that the concept of identity problem is a core issue in the two novels examined. It was also determined that the individuals experiencing identity problem in the two novels go through quite similar experiences although they were produced in different eras and countries.

iv

NDEKLER ZET ...ii ABSTRACT ... iii NDEKLER... iv NSZ ...........vi 1. BLM: GR..................................................................................................... 1 2. BLM: YAZARLARIN YAAM YKLER VE YAZIN ANLAYILARI.......................................................................................................... 4 2.1. HERMANN HESSE ......................................................................................... 4 2.2. OUZ ATAY ................................................................................................... 7 2.3. HERMANN HESSE VE OUZ ATAYIN YAAMLARINDAK LGN BENZERLKLER...................................................................................................... 12 3. BLM: BOZKIRKURDU VE TUTUNAMAYANLAR ROMANLARININ ZET VE DEERLENDRMELER ................................. 15 3.1. BOZKIRKURDU ROMANINA DAR ...................................................... 15 3.2. TUTUNAMAYANLAR ROMANINA DAR............................................ 18 4. BLM: SOSYAL PSKOLOJ, FELSEFE VE SOSYOLOJNN BAKI AISINDAN KMLK SORUNU .......................................................................... 22 4.1. KMLK OLGUSUNA GENEL BR BAKI ................................................ 22 4.2. KMLK ARAYII ......................................................................................... 27 4.3. KMLKLEME (BREYLEME) ................................................................ 30 4.3.1. Yabanclama ........................................................................................ 33 5. BLM: BOZKIRKURDU VE TUTUNAMAYANLAR ROMANLARINDAK KMLK SORUNUNUN KARILATIRILMASI ...... 34 5.1. BOZKIRKURDU VE TUTUNAMAYANLAR ROMANLARINDA KMLK SORUNUNUN BR PARASI OLARAK YABANCILAMA OLGUSU ................................................................................................................... 35

5.2. BOZKIRKURDU VE TUTUNAMAYANLAR ROMANLARINDA KMLK ARAYII .................................................................................................... 43 5.2.1. Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar Romanlarnda Kimlikleme Aralar ...................................................................................................................... 44 5.2.1.1. Yolculuk................................................................................ 45 5.2.1.2. Bozkrkurdunun Kitap ve Selimin Metinleri................ 57 5.2.1.3. Hermine/Pablo ve Selim/Olric .............................................. 66 5.2.2. Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar Romanlarnda Kimlikleme Sreleri ..................................................................................................................... 78 5.3. BOZKIRKURDU VE TUTUNAMAYANLAR ROMANLARININ YAPISAL KURGUSAL ZELLKLER VE KMLK SORUNU LKS .......... 81 5.3.1. Anlatm As ve Tarz.......................................................................... 82 5.3.2. Semboller ve Motifler ........................................................................... 85 5.3.3. Dil.......................................................................................................... 89 6. BLM: SONU ................................................................................................ 91 KAYNAKA ............................................................................................................ 96

vi

NSZ Edebiyat insan iindir ve dolaysyla da insan anlatmas beklenir. Bir arada yaayan kalabalklar bydke, bireyin yalnzl ve iinde yaad topluma, evresine ynelik hissettii yabanclama duygusu derinlemitir. Modern an dnen, sorgulayan ve bunun sonucunda evresine yabanclaan bireyi yalnz kalm ve bylelikle kendi benliine ynelmitir. Bunun sonucu olarak birey insann Ben kimim? sorusuyla vcut bulan bir kimlik sorunuyla kar karya kalmas, son yzyln ana gereklerinden biridir. nsan anlatmas beklenen edebiyat da duruma kaytsz kalmam ve bu gerei temel motiflerinden biri olarak ele almtr. Bugn lmsz kabul edilen hibir eser yoktur ki insan anlatmasn. Bu karlatrmal almada, bireysel kimlik sorunu balamnda insanlk durumunu olduka baarl bir ekilde ortaya koyduklarna inanlan Hermann Hessenin Bozkrkurdu ile Ouz Atayn Tutunamayanlar adl romanlarnda, kimlik sorununun ele aln biimleri arasndaki ortaklk, benzerlik ve farkllklar asndan aratrlmasnn, karlatrmal edebiyat almalar asndan anlaml olaca dnlmektedir. Yksek Lisans eitimim boyunca ve bu almann ortaya konmas srecinde sergiledii youn emek, sabr ve rehberliinden dolay deerli hocam ve tez danmanm Yrd.Do.Dr. Mehmet Semerciye teekkr bor bilirim. Yksek lisans eitimimdeki emeklerinden dolay bata Karlatrmal Edebiyat Blm Bakan Prof.Dr. Ali Gltekin olmak zere tm hocalarma; youn alma dnemlerimde bir an olsun anlayn ve desteini esirgemeyen sevgili eim Asumana ve ktlarm boyayarak bu srece renk katan biricik olum Kemal Karaya teekkr etmek istiyorum.

1. BLM: GR Nobel dll Alman yazar Hermann Hesse birey insan zerine yazd eserlerle geni kitleleri etkilemi ve gncelliini bugn de koruyan bir isimdir. Tm dnyada okunan Alman klasiklerinden biri olan ve modern bireyin kar karya olduu kimlik sorununa odaklanan, Hessenin Bozkrkurdu adl roman birok lkede geni yank uyandrmtr. Bireyin kimlik sorununu ele alan bir baka alma da, yazld dnemden bugne zerinde tartlagelen, anlatt konunun yan sra Trk romanna getirdii anlatm teknikleriyle de son dnem Trk edebiyatnda hakl bir yere sahip olan, Ouz Atayn Tutunamayanlar adl romandr. almada, neredeyse bir asrdr tm dnyada okurlarn elinden

dremedii, Hermann Hessenin Bozkrkurdu roman ve Ouz Atayn Tutunamayanlar romanna eilme nedeni de bu eserlerin resmettii insanlk durumudur. Yaymlanma tarihleri arasnda neredeyse yarm asra yakn bir sre olmasna ve farkl iki kltrn rnleri olmalarna ramen her iki romann da ayn evrensel nitelikteki olguya odaklandklarna inanyoruz: kimlik sorunu. Her iki eserin de merkezinde kendini, hayat ve toplum iinde konumlandrma ve tanmlama sava veren bireylerin olduu dnlmekte, kahramanlarn yaadklar fiziksel ve ruhsal yolculuun onlar gtrd yerler ve her birinin kendi kimlik aray servenleri sonundaki kazanmlarnn ortaklklar, benzerlikler ve farkllklar asndan kyaslanmasnn umulmaktadr. Bu almann amac, ada Alman edebiyatnn her zaman gncelliini koruyan ismi Hermann Hessenin 1927de yaymlanan Bozkrkurdu (Alm. Der Steppenwolf) adl roman ile Trk Edebiyatnn nemli isimlerinden Ouz Atayn 1971-1972de yaymlanan Tutunamayanlar adl romannn, kahramanlarn bireysel kimlik sorunu ekseninde karlatrlmasdr. Bu amala Karlatrmal Edebiyat Bilimi inceleme yntemlerinden yararlanlacaktr. Karlatrmal Edebiyat Bilimi asndan anlaml olaca

te yandan unutulmamaldr ki karlatrmal edebiyat aratrmalarnda neyin karlatrlacann zenle seilmesi ve net olarak ortaya konulmas bir zorunluluktur. almann amac etkilenme avcl yapmak ya da otobiyografik izleri srmek deil, inceleme konusu yazarlarn sz konusu eserlerinde ortak konuyu nasl ilediklerini belirlemektir. Bu almada, gerekli grlen yerlerde ikincil kaynaklar olarak ifade edilen sosyal psikoloji, felsefe ve sosyoloji gibi dier disiplinlerin verilerinden, bazen de Jungun psikanalitik deerlendirmelerinden faydalanlmas sebebiyle almann yntem olarak oulcu inceleme yntemi benimsenmitir. Bununla birlikte alma, Hermann Hessenin Bozkrkurdu ve Ouz Atayn Tutunamayanlar adl romanlarndaki kimlik sorununun incelenmesi ile snrlandrlmtr. Bu alma toplam alt blmden olumaktadr. almann amacnn ve ynteminin tantld ilk blm olan Giri blmnn ardndan, ikinci blmde incelenen eserlerin anlalmasna katkda bulunmak amacyla, Hermann Hesse ve Ouz Atayn yaamlar ve yazn anlaylar ile aralarndaki ilgin benzerlikler ksaca zetlenecektir. Daha sonra, tezin nc blmnde Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlarnn zetleri verilecek ve haklarnda eitli yazar ve eletirmenler tarafndan yaplan deerlendirmelere deinilecektir. Kimlik olgusuna ilikin teorilerle bir tanklk salamak ve bylece kavramla ilgili bir ereve izmek amacyla, almann drdnc blmnde, kimlik kavram, kimlik aray, kimlikleme (bireyleme) ve yabanclama alt balklaryla, sosyal psikoloji-felsefe-sosyoloji bak asndan kimlik sorunu irdelenecektir. Bu blmde ama, almann temelini oluturan bir karlatrma yapmak deil bu karlatrmann yaplaca ekseni oluturmaktr. almann beinci blmnde, Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlar, kimlik sorunu ekseninde, yabanclama olgusu, kimlikleme aralar, kimlikleme sreleri ve yapsal kurgusal zellikler ve kimlik sorunu ilikisi alt

balklarnda karlatrlarak, sz konusu eserler arasndaki olas benzerlik, ortaklk ve farkllklar saptanmaya allacaktr. Altnc ve son blm olan Sonu blmnde ise eserler arasnda alma konusu balamnda saptanan benzerlik, ortaklk ve farkllklara deinilerek, yaplan karlatrma ile ilgili genel bir deerlendirmeye yer verilecektir.

2. BLM: YAZARLARIN YAAM YKLER VE YAZIN ANLAYILARI

yi bir hayat hikyesi yazmak, bir hayat yaamak kadar zordur (Atay, 1975: 44)

Bu blmde, Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlarnn yazarlar olan Hermann Hesse ve Ouz Atayn yaam yklerine ve yazn anlaylarna deinilecektir. Ama elbette yazarlarn karlatrlmas olmayp, sadece alma konusu eserlerin yazarlarn daha yakndan tanyarak, almayla amalanan karlatrmann daha iyi anlalmasna katkda bulunmaktr.

2.1. HERMANN HESSE Hermann Hesse 1877de Almanyada dnyaya gelmitir. Koyu dindar bir aile ortamnda yetimitir. 1891de Evangelical Theological Seminarye katldktan bir yl sonra isyankr yan ar bast iin okuldan kamtr. Daha bu yllardan itibaren btn toplumsal dayatmalara kar eletirel bir yaklam sergilemi ve bu toplumsal normlar yerine kendi deerleriyle kendini gerekletirme sava vermitir. Sorunlu bir dnem geiren ve zerinde dini bask kurmaya alan anne babasyla pek ok konuda anlamazla den yazar, intihar giriiminde bulunmu, sonra da bir enstitye yatrlmtr. Jungun rencisi Langn tedavi ettii Hessenin, ruhbilime ve Junga duyduu ilginin bu durum sonrasnda artarak i dnyasnn zenginlemesine neden olduu dnlebilir. 1892nin sonunda eitimine devam etmek zere Cannstatttaki Gymnasiuma bavurmutur. Eitim sistemindeki ar kat kurallar ve misyoner babasnn dinsel basklar Hesseyi ok rahatsz etmi, bu yzden kendi yolunu bulmak iin uzun sre mcadele etmek zorunda kalan Hesse, bir kitapda almaya balamtr. gn sren ksa kitaplk macerasnn ardndan, 1894 yaznda yaklak bir yl alaca bir fabrikada i bulmu ama iin mekanik yaps nedeniyle bunalp eski iine geri dnmtr. Doyum bilmez bir okuyucu olan Hesse, burada filoloji, teoloji ve hukuk zerine bol bol okuyarak bu

konularda neredeyse uzmanlamaya balamtr. Goethe, Lessing, Schiller gibi yazarlarla ilgilenmi ve Yunan mitolojisi zerinde almtr (bkz. Ziolkowski, 1991: 10). 1896da Madonna isimli ilk iiri yaymlanmtr. Hesse, Alman romantikleri Clemens Brentano, Joseph Freiherr von Eichendorff, Friedrich Holderlin ve Novalisten ilham almtr. 1898de iirlerini bir araya getirdii Romantik arklar isimli kitabn yaymlayan Hesse, bir yl sonra da Gece Yarsndan Bir Saat Sonray karmtr. 1899un sonbaharnda Baselde antik kitaplar satan bir kitapevinde almaya balamtr. Gzlerindeki rahatszlk yznden askerlik grevinden muaf tutulan Hessenin, bitmek bilmeyen ve hayat boyunca da yakasn brakmayacak olan ba arlar o dnem balamtr. 1901de grmeyi ok istedii talyaya giden Hessenin iirleri ve yazlar gazetelerde yaymlanm ve byk ilgi grmtr. Sonunda yaymc Samuel Fischern Peter Camenzind isimli kitabn okumas, Hessenin yazarlk kariyeri iin dnm noktas olmutur. 1904de Maria Bernoullile evlenen Hessenin ikinci roman arklar Arasnda, 1906da kitap raflarndaki yerini alm ve onu 1910daki Gertrude takip etmitir. Kitap beklenen ilgiyi grememi, Hesse yazyla bann dertte olduunu aklayp bunu baarszlk olarak nitelendirmitir. Hermann Hesse Budizmle yakndan ilgilenmitir. Hindistana olan ilgisi Schopenhauerun eserleriyle daha da canlanan Hesse, Sri Lanka ve Endonezyaya gitmitir. ki lkenin yazar zerindeki ruhsal ve dini etkileri eserlerine de yansmtr. 1914te Rosshalde isimli roman yaymlanmtr (bkz. http://www.biyografi.info/kisi/hermann-hesse). Birinci Dnya Sava baladnda svirede olan Hesse, Alman

Hkmetine savamak iin gnll olduunu bildirmi, ancak bavurusu salk sorunlar nedeniyle kabul edilmemitir. Hesse yine de bo durmam ve sava tutsaklarna yardm amacyla Bern'deki Alman eliliinde almaya balamtr. Bu iki tutum aslnda birbiriyle elimektedir. (Zengin, 2002: 216) nk bir yanda lkesi iin de savama yanls Hesse, dier yanda savan sonularn ve toplumsal ykm sezen Hesse sz konusudur. Fakat bundan sonra Hesse, sava kart olarak konumunun gerektirdii abay gstermitir. Savan ykc etkilerini bizzat bilen

Hesse, o gnlerde sava rtkanl yapan meslektalarna kar 3 Kasm 1914de sava kart bir makalede sevginin nefretten, anlayn fkeden daha yce, barn savatan daha soylu nitelik tadn (Zeller, 1977: 96; Akt. Zengin, 2002: 216) savunmutur. Hessenin yazs, toplumun byk bir kesimi, Alman basn ve sava yanls aydn kesimi tarafndan ho karlanmam ve vatan haini olarak damgalanmtr. 1916 ylnda babasnn kayb, olunun hastal ve einde ortaya kan izofreni Hesseyi ok zorlamtr. Psikoterapi grmeye balayan yazar, yeni roman Demian 1919da atekes ilan edilmesinden hemen sonra sadece haftada Emil Sinclair ad altnda yaymlamtr. Ayn yl einden boanan Hesse, tek bana kk bir iftlik evine yerlemitir. Yazma faaliyetlerinin dnda resim de yapmaya balayan Hesse, 1920de Klingsorun Son Yazn yaymladktan sonra Hint ve Budist felsefeye duyduu sevgiyi anlatan Siddhartha yaymlanmtr (bkz. http://tr.wikipedia.org/wiki/Hermann_Hesse). 1923te svire vatandalna geen Hesse, 1924te svireli Ruth Wengerle evlenmitir. Kaplcada Bir Konuk: Kurgast (1925), Nuremberg Yolculuu (1927) ve Bozkrkurdu (1927) romanlarndan sonra Hessenin biyografisi, arkada Hugo Ball tarafndan yazlmtr. Wengerdan ayrldktan sonra Ninon Dolbin isimli Yahudi bir kadnla evlenen Hessenin yazlar, Nazi oluumunun karsnda olduu iin Alman basn tarafndan yaymlanmamtr. 1931de Narziss ve Goldmund isimli romann yaymlayan yazar, 1932de Boncuk Oyununu karmtr. 1933te Nazi kart dncelerinden dolay srgne gnderilen Hesseyi Bertolt Brecht ve Thomas Mann yalnz brakmamtr. Savaa kar olan tutumu ve hmanist tavr nedeniyle, bu yllarda Almanlar tarafndan hep dlanan Hesse, Boncuk Oyunu isimli romanyla 1946da Nobel dlnn sahibi olmutur. Hesse 9 Austos 1962de lmtr (bkz. http://www.biyografi.info/kisi/hermann-hesse). Hessenin hemen hemen tm eserlerinde daima toplumsal dayatmalara kar koyan bir bakaldra, bir tr bireysel protestoya rastlamak olasdr. Bir yazarn gncelliini yitirmeden deiik zamanlarda, deiik yerlerde, deiik gruplar

tarafndan bu derece okunmasnn, Nobel Edebiyat dl alabilmesinin tek nedeni protesto gc olamaz elbette. Belki de bu baarnn nedeni Btn eserlerinde, hatta ilk roman Peter Camenzindden en son anlatlarna kadar, yzylmzn baka hibir edebi eserinin ulaamad bir younluk ve farkllkla bireyleme srecini, ben nasl kendim olurum sorusunun yantn (Bozdemir, 1998: 171) anlatmasdr. Bireyin tm dogmalardan, reetelerden veya cemaatlerden bamsz olmasn savunan Hesse, hibir kesimin ncs, klavuzu olmamtr. Sadece bireyi yaam konusunda ancak zgrce kendisinin karar verebilecei bir yerlere doru gtrmek istemitir (Atan, 2004: 68-70). Hesse, Edebiyat politikadan ayr olmaldr (Ayta, 1995: 129) demi, ancak bu siyaset yapmadan grlerini ifade etmesine engel olmamtr. Eserlerinde sk sk felsefe, psikoloji, edebiyat ve psikanaliz yntemlerinden esintilere rastlanan Hesse, hemen her eserinde, kiinin zbenliini bulmaya almasn, kendi yaamn kurmasn ilemitir. Hesse'nin tm kahramanlar kimlik oluturma savam ve bilincin arl altnda ac eken karakterler (http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=ktp&haberno=2158) olarak karmza kar. Grld gibi, Hermann Hessenin eserlerine ana konu olarak damgasn vuran olgu, dnen, dnd iin anlayan ve anlad iin de ac eken insann bireysel kimlik sorunudur.

2.2. OUZ ATAY Ouz Atay, 12 Ekim 1934de Kastamonuda domutur. 1939da ailesiyle birlikte Ankara'ya gelen Ouz Atay, 1951de Ankara Maarif Kolejini bitirmitir. Ar ceza yargc ve CHP milletvekillerinden olan babasnn basksyla, .T.. naat Fakltesine girerek mhendis olan Atay, kendisi adna seilen bu meslekten nefret [etmi], tpk hayran olduu Dostoyevski gibi mezun olunca bu ii brakacan (Ylmazelik, 2007: 9) dnm, ama 1957'de yksek mhendis olmutur.

Askerliini 1957 ile 1959 arasnda, Cevat apan ile ayn birlikte yapan Ouz Atay, sonradan aralarna Vsat Benerin de katlmyla askerlik hizmetini edebiyat sohbetleri ile beraber yrtmtr. Burada Pazar Postas adl derginin etrafnda toplanmlar ve Atay bu srada Beckettin Godotu Beklerken adl oyununu evirmitir (bkz. apan, 1997; Akt. Baysal, 2002: 3). Askerlik dn 1959-1962 yllar arasnda Denizcilik Bankas stanbul ehir letmeleri Mdrlnde grev alm, bir yandan da yayn hayatna stanbulda devam eden Pazar Postas iin almay da srdrmtr. Bu mdrlkteki grevinden istifa ettikten sonra stanbul Devlet Mimarlk Harita Kadastro Blm lme Krssnde retim grevlisi olmutur. Ayn yllarda Atay bir arkadayla birlikte kk bir inaat irketi kurmutur. niversitedeki titizliini irketine de tayan Atay, parasn alamayacan anlad ileri bile tamamlam ama ticaret hayatnn kendine gre olmadn anlayarak irketten ayrlmtr. Daha sonra da btn vaktini niversitedeki bilimsel almalara ve edebiyata ayrmtr. 1975te doent olan ve topografya ve yol inaat derslerini okutan Atayn ilk kitaplar, edebiyat dnda mesleki yaynlar olmutur. 1970te Toporafya kitabn yaymlanm ama Yol naat dersiyle ilgili notlar kitaplaamayp, Yol Notlar balyla Akademi tarafndan oaltlarak renciye ulamas salanmtr. lk evliliini 1961de Fatma Fikriye Grbz ile yapan Atayn bu evlilikten bir kz olmutur. Atay ikinci evliliini 1974 ylnda Pakize Kutlu ile yapmtr. Atayn hastal da bu yllarda ortaya kmtr (bkz. Baysal, 2002: 4) 1976 ylnda beyin tmr tehisiyle gittii ngilterede tedavisinin imknsz olduu ortaya km ve 13 Aralk 1977de stanbulda vefat etmitir. Atayn son gecesi ilgintir:
Bir dostlarnn evindedirler. Atay bir ara banyoya girer, uzunca bir sre kmaz, ierdekiler seslenirler. Atay, sevinmeyin daha lmedim karln verir. Sonra yine sessizlik, yine bir merak banyoya koarlar. Bu defa lmtr. Yani son szleridir, sevinmeyin daha lmedim (Tankuter, 1984: 15).

Ouz Atayn Tehlikeli Oyunlar romannda kahraman iin syledii bu ocuk lrken de aka yapacak (Atay, 1985: 348) szleri ironik bir ekilde kendisi iin de geerli olmutur. Ouz Atayn edebiyatla olan ilgisi klasiklerle balamakla birlikte daha sonra zellikle Franz Kafka, James Joyce, Pierre Laclos, George Eliot, Joseph Conrad, Henry James, Gnter Grass, Vladimir Nabokov ve Marcel Proust gibi ada yazarlara kaymtr. Trk edebiyatndan Sabahattin Ali, Yusuf Atlgan ve Ahmet Hamdi Tanpnar severek okumutur. iirde ise en sevdii air Oktay Rfat olmutur. Halit Refiin kendisini Kemal Tahirle tantrmasyla Atay yeni bir dneme girmitir: Tahirden ok etkilenen Atay sk sk onun evinde Trkiyenin toplumsal yapsyla ilgili tartmalara katlmtr. Ouz Atay 1958-1959 yllarnda Pazar Postas dergisinde bilimden edebiyata, sanattan dile, felsefeden psikolojiye kadar geni bir alanda yazlar yazmtr. Atay edebiyatn yan sra yaad lkenin gndemi ile de yakndan ilgili olmutur. 27 Mays sonras srete Olaylar adnda bir dergi karmay tasarlamsa da bu projesini hayata geirme frsat olmamtr. 1969-1972 yllar arsnda Meydan-Larousse Lgat ve Ansiklopedisinde son okuyucu olarak grev almtr. Ouz Atayn edebiyat alanndaki ilk eseri 1970 ylnda TRT Roman dlne layk grlen ve Sinan Yaynevi tarafndan iki cilt halinde baslan Tutunamayanlar adl roman olmutur. Bylesine saygn bir dlle onurlandrlmasna ramen, roman ilk yllarnda yeterince ilgi grmemitir. Atayn ikinci roman Tehlikeli Oyunlar 1973te yaymlanmtr (bkz. Baysal: 2002: 5). Ouz Atayn Yeni Dergi ve Soyutta kan hikyeleri 1975 ylnda Korkuyu Beklerken ismi altnda kitaplatrlmtr. Gm bu hikyelerin aslnda edebiyatmzda ayrks bir yeri (Gm, 2003: 86) olmasna ramen hep Tutunamayanlarn glgesinde kaldn syler. Adamnn Roman yaymlanmtr. Romanc ve hikyeci kiiliinin yan sra Atay tiyatro alannda da eser vermitir. Atayn salnda sahnelenemeyen Oyunlarla Yaayanlar adl oyun, 1979/1980 dneminde Devlet Tiyatrosu oyun programna alnarak Trk tiyatro Yine 1975 ylnda Bir Bilim

10

tarihinde baarl bir yer edinmi ve daha sonra 1985 ylnda ise kitap olarak yaymlanmtr. Atayn 1970den 1977ye kadar tuttuu gnl, 26 Ocak 1984 tarihinde balayarak yedi gn sre ile Milliyet Gazetesinde yaymlanm ve 1985te kitap haline getirilerek yaymlanmtr. Atay mrnn son yllarnda Eylembilim isimli romanna balamsa da, ilerleyen hastal yznden tamamlayamamtr. Yarm kalm romannn bir blm nce bulunamam, fakat daha sonra Eylembilim bu eksik haliyle 1992de Gnlkn sonunda yer almtr. lerleyen yllarda metnin kayp ksmna ulalm ve Eylembilim 1998de kitaplatrlmtr (bkz. Baysal, 2002: 6). Atay, almaktan ve yaamaktan pes etmeyen biri (apan, 1984: 13) olmutur hep. Hastalnn bir aresi olmadn anlamasna ramen almalarndan kopmayan Atay, tasarlarn ne kadar aba gsterse de hayata geirememenin strabn Gnlkte u szlerle dile getirmitir:
im kark-dncelerle deil-bulank. Yalnz, vaktim ve kafa gcm olursa Eylembilim ve Gelecei Elinden Alnan Adam adl hikyelerimi bitirmek istiyorum. kisinin de ana hatlarn bu deftere yazmtm, ama yazacak kuvveti ve dnme abasn kendimde bulamyorum (Atay, 1995: 278).

Olduka gen saylabilecek bir yata yaamn yitiren Ouz Atay Trkiyenin Ruhu adn vermeyi dnd bir roman lemesi zerinde almaktayd. nsan-Devlet-Toplum balkl blmler halinde tasarlad bu dizide Ouz Atay, Trk toplumunun kolektif bilinaltn tarihsel bir evrim sreci iinde yanstmay, birey-devlet, birey-toplum ilikilerini konu edinmeyi (Ecevit, 1989: 2) hedeflemitir. Gnlnde Dncem ge geliti, biraz ge baladm, biraz da erken brakmak zorunda kalyorum. Geleceini kaybetmek yaanan zaman da bolatryor (Atay, 1995: 280) diyen Ouz Atay, Trkiyenin Ruhu adn verdii projesini hayata geirememitir. Mhendislik alanndaki akademik kariyerinin yan sra Ouz Atayn edebiyat alannda da yaptlarnn olmas onun ok boyutlu kiiliinin en iyi gstergesidir. lk roman hem akademik dnyada hem de edebiyat evrelerinde aknlkla karlanmtr. Bu durumu kendisiyle yaplan bir syleide yle anlatmtr:

11

Yazdm ilk kitabn ad Topografyadr. Sonra Tutunamayanlar romann yazdm. Edebiyatlar vitrinde ilk kitabm grdkleri zaman ok glyorlar; akademideki baz hocalar da roman yazdm duyunca acma duygularn (buna biraz istihza da karyor) gizleyemiyorlar (http://tehlikelioyunlar.blogcu.com/OGUZ+ATAY).

Atay, ok ynl biri olarak bilimden edebiyata, sanattan dile, felsefeden psikolojiye kadar geni bir yelpazede ilgi alanna sahiptir. Eserlerindeki kahramanlarn bilinleri de toplumun tarihinden kaynaklanan karmaasn yanstan bir hercmer iindedir (Keyder, 1984: 9). Atay eserlerinde birey insann iinde, derinlerde bir yerlerde yaad bu kimlik karmaasn yanstmak istemitir. Bizlerin ancak yenilerde tartmaya balanan kimlik sorunsal/duygusu o yllarda oktandr Atayn yazsnn debisini oluturmutur (Balacan, 2003: 24). Bu amaca uygun olarak Atayn eserlerinde olay ve dekor arka planda kalrken asl klandrlan, kiilerin dnce sreleridir. Atayn romannn ok katmanl yapsnda topluma ynelik eletirinin younluuna karn, ana sorunsal bireye yneliktir, ontolojiktir (Ecevit, 1989: 10-11). Romanclnda, kurgu teknikleri ve biim asndan James Joyce, Marcel Proust ve Franz Kafka gibi modernist yazarlardan ok etkilendii (Baysal, 2002: 10) grlr. Eserlerinde d dnyay olduu gibi aktarmak yerine, anlatt kiilerin i dnyalarna ynelir. Metinleri, geleneksel ltlerle deerlendirilmesi olanaksz ve kaygan bir zemin zerinde ykselirler. eitli disiplinlerin, ontolojik katmanlarn e zamanl bir birliktelik iinde var olduu, konusal ierik ynndan ok, zgr bir kompozisyon gcne dayal metinlerdir. lk okunduunda dank grnen ayrntlarn, yaptlarnn btnnde titizlikle seilmi birer malzeme olduklar ve ustaca rldkleri grlr (bkz. Akbal, 1977; Akt. Aydodu, 2003: 30). Atayn slubuna ekil veren belli bal etkenler ilk bakta yle sralanabilir:
dil devrimi ile dorukta yaanan eski dil-yeni dil, dilde milliyetilik tartmalar, ikinci dnya savann bireyin zihninde at kapanmaz yaralar ve bunun sonucunda bireyin, yaamn anlamszl-samal dncesine yaklamas, 1950li yllarda yaanan ok partili rejime geiin sanclar, sasol ideolojilerin ksr ekimesi, ihtilaller ve nihayet bu toz duman ortamda keli dnmekten kendini alamayan ve bunun iin derin dnemeyen arm aydnn psikolojisi (Oru, 2006: 4).

12

Bylesine karmak bir art alan zerinde ykselen Atayn anlats, geleneksel roman kalplar ve dilinin dna karak syleyeceklerini yeni, allmadk ve sarsc bir ekilde sylemeyi semitir. Atayn yol at bu sarsnt hl srerken, kendisi aramzda olmasa da, eserleri yine yeniden kefedilmeyi beklemekte ve okuruyla bir iletiim kurmann zlemiyle Atayn hikye satcs tm itenliiyle sormaktadr: Ben buradaym sevgili okuyucum, sen neredesin acaba? (Atay, 1988: 182).

2.3. HERMANN HESSE VE OUZ ATAYIN YAAMLARINDAK LGN BENZERLKLER ncelikle hatrlatmak gerekir ki, bu almann asl amac Hermann Hesse ve Ouz Atayn yaam yklerinin karlatrlmas deildir. Bununla birlikte, iki yazar arasnda benzer olan ve deinildii takdirde almann daha iyi anlalmasn salayacana inanlan birka noktadan ksaca bahsetmenin uygun olacana inanlmaktadr. ki yazar arasnda gze arpan en ilgin husus, hem Atayn hem de Hessenin sahip olduklar engin ve geni bir yelpazeyi kapsayan bilgi birikimlerini eserlerine ustalkla ilemeleridir. Hem Hessenin hem de Atayn kaleminden kan satrlar okurken, bu satrlarn altnda yatan engin bir bilgi birikimini derinden hisseder. Yukarda bahsedilen, bu yazarlara yneltilen belli bir fikre tutunmamak sulamasnn doruluunu ksmen kabul edilse bile, bunun en azndan, dnyada olduka sk grlen bilgi sahibi olmadan fikir sahibi olmak kadar ar bir su olamaz. Hesse ve Atay arasnda dier ilgin bir benzerlik ise her iki yazarn da bazen tarafsz olmakla, bazen de dier taraftan olmakla sulanmalardr. rnein Hesse devaml olarak ana ve ann sorunlarna yabanc olmakla sulanmtr (Zengin, 2002: 213). kinci Dnya Sava'nda hem Naziler hem de antifaistler tarafndan sert ekilde eletirilmitir. kinci Dnya Sava srasnda Hessenin kitaplar Almanyada istenmeyen kitaplar, kendisi de vatan haini olarak deerlendirilmi fakat savatan

13

sonra yine Almanyada ok geni bir okuyucu kitlesi tarafndan yeniden kefedilmitir (bkz. http://tr.wikipedia.org/wiki/Hermann_Hesse). Hesse ile benzer bir biimde, Ataya yneltilen eletiriler arasnda, romanlaryla byk ve yaygn skntlar veya ezilen insanlar anlatmad iin kendisini kyasya eletirmek (Elbeyli, 1987: 85) gerektii, angaje aydn yerine, krlm ve titrek aydn savunduu ve daha da nemlisi hibir ide ve ilkeye tutunmak istemeyen (Kk, 2000: 120-121) bir birey ortaya koyduu veya Kemalizmin delisi (Grbilek, 1995: 31-32) olduu yer almaktadr. Bir baka ilgin nokta ise hem Hessenin hem de Atayn sonu gelmez bireysel araylardr. Bunun nedeni, farkl zamanlarda farkl corafyalarda yaam olmalarna ramen, her iki yazarn da benzer koullardan beslenmi olabileceidir. nk hem Atayn hem de Hessenin yaayp yazd dnemler, kendi toplumlarnda birey zerinde zorlayc bir deiimin yaand yllardr. Bu dnemlerde, ou ey gibi bireyin kimliinin de yeniden tanmlanmas arayn, doal olarak genelde sanatlar, zelde ise Atay ve Hesse gibi kendi alarnn nc isimleri benzer ekilde duyumsam olabilirler. Hesse ve Atay arasndaki bir dier benzerlik ise phesiz en ok tanndklar eserleri Bozkrkurdu ve Tutunamayanlarn okurlar tarafndan tam olarak anlalamadklar gereidir. Hessenin kendisi okuyucularn, kendilerini birebir Bozkrkurdu ile zdelemelerinin tehlikesine kar uyarr. Hesse sanlann aksine, aydnlarn umutsuzluk iinde olmak zorunda olmadn ya da orta snf dlamadn savunur (bkz. Flaxman, 1954: 357). Hatta Serrano, Hessenin esas anlamnn arptldn, onun bir eit Bohem, hippi, uyuturucu kltrnn havarisi, pasif bir serseri (1997: 10) olarak gsterildiini syler. Benzer bir ekilde, yaygn kannn aksine Atayn anlatt tutunamayan birey toplumdan asla kopuk olmayan (Canpolat, 2003: 36) bir kiidir. Orhan Pamuk da benzer bir ekilde, okurun Ataya kar tavrn anlamak kavram asndan yle deerlendirir:
ki trl Ouz Atay okuru vardr: 1. Ah canm Selim! duyarllna ilgi duyan kltr ve melodram dkn okur. 2. Bat dnya bat! sinizmini seven

14

alayc okur. Ben ikinci takmdanm ve birincilerin Ouz Ataydan pek bir ey anladklarn sanmyorum (2006: 190).

zetlemek gerekirse, geni bir alana yaylm engin bilgi birikimlerini eserlerine bir nak gibi ilemeleri, politik kesimler yerine birey olarak insana odaklanmalar ve maalesef eserlerinin eksik veya yanl anlalmas, Hermann Hesse ve Ouz Atay ayn izgiye yaklatran zellikleridir.

15

3. BLM: BOZKIRKURDU VE TUTUNAMAYANLAR ROMANLARININ ZET VE DEERLENDRMELER Bu blmde Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlarnn zetleri verilecek ve haklarnda eitli yazar ve eletirmenler tarafndan yaplan deerlendirmelere deinilecektir. 3.1. BOZKIRKURDU ROMANINA DAR Romann Harry Haller adnda orta yalarnn sonlarndaki ana kahraman, ad hi sylenmeyen orta byklkte bir kasabada bir oda kiralar ve orada yaamaya balar. Umutsuzluk ve melankoli ierisinde Harry kendisinin bir Bozkrkurdu olduunu ve kendisinin bir trl anlam veremedii ve hibir zevk almad bir dnyada yapayalnz gezen bir babo olduunu dnmektedir. Bozkrkurdu roman, Harrynin acsn ve kayglarn, insanln beyhudeliinde yer alan umutsuzluu ve yurtsuzluk duygusunu yenmeye almasn anlatr. Harry orta snfn, retken, organize olmu ve gayretli iyimserliinden tiksinir. Buna ramen, cazibesinden de kendini alkoyamaz. Bir yandan karakterinin kurt yarsnn dier yandan insan yarsnn basks arasnda skp kalan Harry, geleneksel bir yaam biimini ne reddedebilmekte ne de kendini byle bir yaamn kollarna brakabilmektedir. Kafasnda sk sk intihar etmeyi tasarlar. Bir gece ehrin eski kesimlerinde mutsuzca gezinirken, Harry bir kapnn zerinde Sihirli Tiyatro Herkes Giremez. Yalnzca Kaklar in! yazl bir tabela grr. Harry kapy aamaz ama bir adam ona Sihirli Tiyatroya dair, Bozkrkurdu zerine Bir nceleme adnda bir kitapk verir. Bu kitapkta tam da Harrynin kendisini hissettii gibi bir Bozkrkurdunun eksiksiz bir tasviri verilmektedir. ok gemeden Harry, kendisini bir an nce ldrmesi gerektiine daha da ikna olur. Davetli olarak gittii bir profesrn evinde, Harry, evinde asl duran nl Alman air ve yazar Goethenin bir tablosu sebebiyle eski meslektan olduka ar

16

bir biimde rencide eder. Artk insanlktan iyiden iyiye uzaklatn hisseden Harry, o akam intihar etmeye karar verir. Harry o akam bir meyhanede Hermine adnda byleyici bir kadnla tanr. Hermine, Harryye duyarl ve efkatli bir ekilde yaklar ve ona yardmc olmaya balar. Kendisinin yalnzlk emberini krmasna duyduu kran duygusuyla Harry, Herminenin tm isteklerini yerine getirmeye raz olur. Hermine Harryye sonunda onu kendisine k edeceini ve ondan kendisini ldrmesini isteyeceini syler. Hermine, Harryye dans etmesini retir, ona Maria isminde bir sevgili bulur ve onu Pablo adnda gizemli ve gzel bir caz mzisyeni ile tantrr. Hermine ve arkadalar sayesinde Harry, kendini zevk dolu bir yaama kaptrr. Daha nceleri yok sayd yaamn tensel ynlerini takdir etmeye balar. Ne var ki, ald tm bu zevke ramen, Harrynin bir paras bu dnm reddetmektedir. Harrynin endieleri gittii Maskeli Baloda dorua kar. Balonun sonuna doru Pablo, Harry ve Hermineyi Sihirli Tiyatrosuna davet eder. Pablo Harryye tiyatronun amacnn kiiliin paralanmas olduunu syler; bu sadece mizah ile ulalabilecek bir amatr. Bu mizah okuluna girer girmez, Harry kendisinin insan garip gsteren bir aynadan yansyan grntsn grnce kahkahalara boulur. Daha sonra bir takm garip kaplarn sraland bir koridorda ilerler ve bu kaplardan bazlarndan ieri girer. Bu kaplardan her biri yeni, gerekst bir dnyaya almaktadr. Harry insanolu ile makinelerin kanl bir savan ortasnda olduu bir dnyadan, o ana kadar hayatnda arzulam olduu tm kadnlarn emrine amade olduu baka bir dnyaya koturur. Roman, Bozkrkurdunun tinselliinin derinliklerine gtrdke okuyucu gereklikten uzaklar. Harry en son kendini Hermine ve Pablonun sevimekten yorgun dm bir halde rlplak uzanmakta olduu bir odada bulur. Hermineye verdii onu ldrme szn tutma zamann geldiine inanan Harry, byl bir ekilde birdenbire cebinde beliren bir ba Hermineye saplayarak onu ldrr. O anda Mozart ortaya karak Harryye yle bir aklama yapar: yaam daima mkemmel olmayan koullarla dolup taar ve Harrynin bu durumda yapmas

17

gereken ey hayatn bylesi ynlerini mizah ile karlamaktr. Geri Harry bu sefer baarsz olmutur, ama tiyatrodan ayrlrken iinde bir gn her eyi yoluna koyacana dair derin bir inan vardr. Bozkrkurdu roman bu ak sonla biter; kim bilir belki bir gn gelecek benin paralaryla oynanan bu satran oyununu daha iyi (Hesse, 1997: 236) oynayacaktr Harry. Dnyann en ok okuduu Alman klasii (Ayta, 1995: 109) olan Bozkrkurdunun yazar Hermann Hesse, eserini 50li yalarnda kendi hayatnn da derin bir kriz annda yazmtr. 1923 ylnda hem ikinci evlilii sona eren hem de ar bir romatizma rahatszl geiren Hesse, bu tarihlerde yazd bir mektupta Bozkrkurdunu yazd sralarda hep iebak ve zeletiriyi (Zeller, 1971: 101; Akt. Selen, 1998: 30) deneyimlediini ifade eder. Aslnda Hesse kendi yaamndaki birok ayrnty Bozkrkurduna yanstmtr (bkz. Freedman, 1997). rnein Hessenin bu dnemdeki derin yalnzlna Bozkrkurdunda grlr: Yalnzlk bamszlktr, yalnzl arzulam ve uzun yllar iinde onu ele geirmitim. Souktu bu yalnzlk, oras yle, ama sessizdi, yldzlarn iinde dolanp durduu uzay gibi harikulade sessiz ve byk (Hesse, 1997: 40). Alntlanan bu metin aslnda bir bakma Bozkrkurdu romannda satr aralarnda irdelenen konu balklarna dair ipularn da barndrmaktadr. Yabanclama, ben olgusunun blnmesi, bireysel kimlik aray, anlamlandrma abas, kimliin ortaya konuu gibi olgular Bozkrkurdunda da ak bir ekilde ilenmektedir. Dolaysyla, almann temel amac otobiyografik unsurlarn aratrlmas olmamakla birlikte, bu roman iin yazarn geirdii kimlik krizinin, sanat katna yceltilmi eklidir (Bozdemir, 1998: 184) demek hatal olmayacaktr. te yandan, bireysel kimlik sorunu, belli bir toplumsal erevede ele alnr. Baka bir deyile romanda toplum-birey ilikisi, bunun kimlik arayna etkisi ve romann yazld an sorunlar ve zellikleriyle deerlendirilmektedir.

18

Bozkrkurdu romanna dair dier bir nokta da, eserin yanl anlalmas sorunudur. Hessenin kendisi de bu durumdan rahatsz olmu ve frsat bulduka, bir hastal ve krizi anlatmasna ramen Bozkrkurdunun hikyesi insan lme ve ke deil tam tersine kurtulua gtren bir anlatdr (Hesse, 1989: 228) gibi aklamalar yapmtr.

3.2. TUTUNAMAYANLAR ROMANINA DAR Ouz Atay, ilk roman olan Tutunamayanlar ile 1970 TRT-Roman yarmasnda baar dl alr. Fakat roman bir trl hak ettii ilgiyi grmez. rnein Adalet Aaolu, o yllar yle anlatr: Basndan bana, oyun yazar anmdan tr sorulduunda, yln en beendiim kitab olarak Tutunamayanlar adn vermitim. Bu seimimde neredeyse yalnz kaldm iin, ayn derecede akndm (Aaolu, 2007: 177). Bazen de yanl anlamalar yaanr Atay ile dnemin edebiyat evresi arasnda. Atay romann lginizi umarak yazl bir notla Yusuf Atlgana gnderir. Kitaba hayran kalan Atlgan, bylesine mthi bir eserin yazarnn, kendisinin iltifatna ihtiyac olmadn dnr. Yllar sonra Atayn bu konudaki sitemini bir arkadandan duyan Atlgan daha nceki davran iin piman olur. Atay, ondan bir cmlecik bile olsa bir yorum, belki bir iltifat bekler, ama tek grdnn kaytszlk olduunu syler (bkz. afak, 2007: 10). Ald dle ramen nceleri hibir yaynevi, ad duyulmam bu mhendisin olduka kaln grnen baslr. lgin bir tesadfle, emseddin Saminin ilk denemesinden yz yl sonra yaymlanan Tutunamayanlar, bir asr deviren Trk roman iin gerek bir krlma noktas (nci, 2003: 31) olmutur. Hem konu hem de anlat ekli bir r aan Tutunamayanlar daha ok kahramanlarn i dnyalarna younlar. Yaklak 750 sayfaya yaylm drt blm ve 21 alt blmden oluan; izlenimler, armlar, ayrntlar ve ruhsal zmlemelerle dolup taan romanda geleneksel anlamda hemen bu karmak romann basmaya yanamasa da, daha sonra Tutunamayanlar Sinan Yaynevi tarafndan iki cilt olarak 1971 ve 1972 yllarnda

19

hemen hibir olay yok denebilir. Bu adan zetlenmesi olduka zor olsa da romann konusu aksiyon kurgusu anlamnda ksaca yle zetlenebilir: Turgut zben adndaki gen bir mhendis, yakn arkada Selim Ikn intihar ettiini gazeteden renir. Bu intiharn sebebini aratrmak iin Selimin arkadalar ile grmeler yapar. Yapt aratrmalar onu, Selimin hayatnn glgede kalan ynlerini ve Selimi intihara gtren nedenleri anlamaya yaklatrr. Gerekte farknda olmadan kendi kiiliini ve kimliini arayan Turgutun, aratrmas ilerledike iine dt aknl ve bunalm sergilenir roman boyunca. Romann balangcnda yer alan Sonun Balangc balkl n szden anladmz kadaryla Turgut zben adl gen bir mhendisle, bir tren yolculuunda tantn rendiimiz gazeteci, iki yl yurt dnda kaldktan sonra tekrar lkesine dndnde ekmecesinde bir mektup ve para para alnm notlardan oluan kabark bir dosya bulur. Mektup ve dosyay gnderen Turgut zbendir ve gazetecinin, yazlmasnda birok insann pay olan bir eser (Atay, 2000: 17) dedii dosyay yaymlamakla ilgileneceini dnmektedir. Romanda anlatlanlarn gerekliine vurgu yapan bu blmn hemen ardndan da Yaymcnn nsz balkl ikinci yaz gelir ve kitabn szde yaymcs birazdan anlatlacaklarn gerek dl konusunda okuyucuyu uyarr. Bu iki nszden sonra Turgut zbenin hikyesi balar. Romanda ikinci yk, Turgut zbenin yksdr. kinci yk, Turgutun arkadann intihar nedenini anlamaya alrken bir kiilik deimesi ile sonulanan ruhsal geliimini sergiler. nc yk, yani aslnda Selim Ikn yks, Turgutun geliiminin iinde anlatlr. Selimin intihar sebebini aratran Turgut giderek Selim ile zdeleir. Bu blmde Selim, ocukluu, okul yllar ve genlik dnemi, niversite yllar iinde resmedilir. Kiilii soruturulur ve intihar sebepleri ortaya konmaya allr. Bu ksm Selimin hikyesine odaklanr, onun dier insanlardan farkl olarak hayata tutunamayna. Sonu olarak, Selimin yks, Turgutun yksnn iine yerletirilmitir; bu da okuyucunun karsnda iki bakahramann olmas demektir.

20

Selim, iinde yaad toplumla ve toplum dzeniyle organik bir ba kuramayan, dier insanlarn deerlerine srt eviren, toplum d olarak nitelendirilebilecek bir kahramandr. Dier yandan yaamn kitaplarla doldurmu ve her ne kadar uyum salayamasa da dier insanlar iin kafa yoran aydn bir kiiliktir. Turgut iin Selimin hikyesini renmek bir bakma yapboz bir bulmacay tamamlamak gibidir. Nitekim Turgut karlat her yeni insandan farkl bir paray renir. Fakat eline geen bu paralar, Selimin yksne dair bir btn tamamlamaya hizmet etmekten ok, Turgutun kendi kiiliini tanmasn salar. ncelikle Selimin arkadalarndan Metin ve Esatla grr. Balangta karanlkta olan Selimin karakteri bu grmeler sonucunda aydnlanmaya balamtr. Metin ve Esatn arkasndan Sleyman Kargy bulur. Sleyman, Selimin yazd alt yz msralk iiri Turguta verir. Bu iirden ve Sleyman Kargnn izlenimlerinden Selimin duygusal ve karamsar biri olduu anlalmaktadr. Daha sonra Turgut, Selimin sevgilisi, Gnseli ile tanr. Gnselinin anlattklaryla birlikte Selimin tutunamayan insan kimlii aydnlanmaya devam eder. Derken Gnseli Turguta Selimin gnln gnderir ve karanlkta kalm noktalar, bu gnlk ve Selimin son gnlerinde yazd Trk Tutunamayanlar Ansiklopedisinde anlatlan kiiler araclyla aydnlanr. Turgut, Selimin hayat zerine younlatrd dnceler sonucunda kendi benliini tanmaya balar. O da tutunamayanlardan biridir. Hayatn sradan alkanlklarn ynettiini fark eder. Turgut da tpk Selim gibi bir tutunamayandr. Turgutun hayatn, orta snf deerleri arasnda skp kalm tm yaamn gelenekler, alkanlklar ynetmitir. Kafasnda Selime dair sorulara cevaplar arayan Turgut, aslnda kendinin kim olduuna dair bir araya srklenir. Kars ve ocuklarndan, evinden ayrlan Turgut Selimin lmnn izinden derin bir i yolculua kar. Daha sonra da her eyini geride brakarak bir trene biner ve gzden kaybolur. Trk romannn zamansz domu ocuu (ztrk, 1995: 8) olarak tanmlanabilen Tutunamayanlar yaymland zaman, hem ierik hem de biim

21

olarak karmakl eitli tartmalar da beraberinde getirir. Baz evreler roman gerekli gereksiz ayrntlaryla (Seyda, 1972: 248) btnlkten uzak bir bilgi yn olarak deerlendirirken; bazlar da tam tersine, Tutunamayanlarn Trkiyede gelenei olmayan bir roman tarznn olduka baarl bir rn ve rastgele deil yapsal bir btn meydana getirecek biimde rlm (Belge, 1998: 203) olduunu savunur. te yandan Moran, Atayn ilk yaptnda beliren, romancln bu yeniliki yzn vurgulad deerlendirmesinde Tutunamayanlarn anlatm teknii bakmndan, Trk romannda gereken ilgiyi grmemi bir aratrma (Moran, 1989: 11) olduunu sylemitir. Tm bu farkl yorumlar bir yana, yazlmasndan bu yana yaklak krk yl gemi, bu srede poplerlii gnden gne katlanarak artm ve Tutunamayanlar son dnem Trk Edebiyatnda nemli bir yer edinmitir.

22

4. BLM: SOSYAL PSKOLOJ, FELSEFE VE SOSYOLOJNN BAKI AISINDAN KMLK SORUNU Roman tr sz konusu olduunda, yaplacak almalar iin, ou zaman disiplinler aras dirsek temas kanlmazdr. Roman, edebiyatn kendisine dorudan kaynaklk etmenin yan sra tarih, sosyoloji, psikoloji, edebiyat sosyolojisi, karlatrmal edebiyat, yntembilim ve dilbilim gibi alanlarda da kullanlan ve her zaman kullanma ak bir edebiyat trdr. alma konusu eserlerin zetlerine deinirken belirtildii gibi, her iki eserde de dramatik aksiyon anlamnda fazla bir olay sz konusu deildir. Toplam sayfa saylar birlikte yaklak bin sayfa olsa da, her iki roman da d dnya gereklii balamnda bir olay rgs yerine, ana kahramanlarn isel dnyalarn anlatmaya alr. Ana kahramanlarn bireysel isel dnyalar zerinden anlatlan bu maceralar, aslnda evrensel anlamda bireyin kimliini sorun edinmektedir. Karlatrmal edebiyat bilimi verileri zerinde ekillenen almann bu aamasnda, Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlarnn, kimlik sorunu ekseninde oulcu inceleme yntemiyle karlatrlmasnn teorik temele oturtulmas asndan, kimlik sorunu olgusunun sosyal psikoloji, felsefe ve sosyoloji gibi ikincil kaynaklarn bak asndan ortaya konulmasnn uygun olaca dnlmektedir.

4.1. KMLK OLGUSUNA GENEL BR BAKI Kimlik meselesi, tpk bu alma iin seilen eserlerde olduu gibi, birok sanat ve edebiyat rnnde gnmz bireyinin en nemli sorunlarndan biri olarak yer bulmaktadr. Hzla byyen kapitalist dnya pazarnn krkledii bilimsel ve teknolojik icatlar ve yenilikler, sanayideki ilerlemeler, nfus hareketleri ulus devletin ve kitlesel hareketlerin oluumuyla birlikte ortaya kan sosyo-ekonomik deiimlerin muhtelif bir birlii olarak tanmlanan modernlemenin (bkz. Sarup,

23

1995: 156-157) ba dndrc hznda kaybolan insan, elbette kendini yeniden tanmlama ihtiyac duymu ve gnmze doru gelindike insann Ben kimim? sorusuyla dillendirilen kendini bulma abas daha da iddetlenmitir. Yaplmas amalanan, temelde bir psikoloji almas olmad iin ve almann snrlarnn dalmamas amacyla, bu almada bireyin dierlerinden farkllam ve esiz kimlik anlay balamnda, aslnda tek balarna bile tanmlar sorunlu olan, yine de ou zaman birbirlerinin yerine kullanlabilen zben, kendi, benlik, ve kiilik kelimeleri ile kimlik olgusu kastedilmektedir. Yakn zamana dek, kimlie dair sosyal psikolojik teoriler, bireylemi bir zben/kendi/benlik/kiilik (ng: self) kavramna odaklanmlardr yani bireyin dierlerinden farkllam olan esiz kimlik anlayna. Kltr-odakl perspektifler ise zbenin sosyal boyutlarna ve bireylerin kendilerini ne lde dierleri ve sosyal gruplarla olan ilikileri asndan tanmladklarna dair yeni yaklamlar getirmitir (bkz. Brewer ve Gardner, 1996: 83). Bal olma ve ait olmann kendi ve dierleri arasnda sadece bir yakn iliki veya ittifak halinde olmayp ayn zamanda kendi olgusunun yorumlanmasnda temel farkllklar ngrd dncesi bu yeni perspektifin merkezinde yer almaktadr (bkz. a.g.e.: 83). Bireyin kendine dair alglamalar ayn birey iinde hem bireylemi hem de kiiler aras bir olgu olarak ve farkl zamanlarda ve farkl balamlarda kullanlmak zere ayn anda var olabilmektedir. Baz teorilere gre de, geniletilmi bir zben olgusuna ulamak temel bir insan gdsdr (bkz. a.g.e.: 83). Baka bir deyile, bireyler, kendilerini dierleriyle ve daha byk kolektiflerle ilikileri asndan tanmlamaya abalarlar ve kendilerine dair alglamalarnn byk bir ksmn bu tr sosyal kimliklerden karrlar. Yukarda bahsi geen dierleriyle ilikiler balamnda, ait olma hissi olarak adlandrabileceimiz bu ihtiya insann tabiatnda var olan kaltsal bir zelliktir (bkz. a.g.e.: 84). Bu zellik kolektif benlii ortaya karr. Kolektif zben, nemli referans gruplarn karakteristik ve normlarnn iselletirilmelerini ifade eder

24

ve o grup kimlii ile tutarl/uyumlu olan zbene dair alglamalardan oluur. Grup dzleminde, sosyal kimlik teorisinde tanmlanan sosyal kimlik anlayna karlk gelen kolektif zben bulunur (bkz. a.g.e.: 84). Grld gibi sosyal psikoloji verilerine gre benlik asla tek bana deildir, insann sosyal yan, yani dier bireylerle ortak iletiimi, bireyin kendisine has benliini tanmlamasnda rol oynamaktadr. Sosyal psikoloji anlamnda kimlik sadece birey insann farkllamasndan, kimliklemesinden/bireylemesinden domaz. Ait olma hissi insanolunun doasnda yer alan kaltsal bir niteliktir. Bu dnceye paralel olarak Bozkurt Gven, en sade tanm ile kimlii, kiilerin, gruplarn toplum veya topluluklarn kimsiniz, kimlerdensiniz? sorusuna verdikleri yant (Gven, 1997: 1) olarak tanmlamaktadr. Dolaysyla bireyin bu soruya tatmin edici bir cevap veremedii, aidiyet hissinin kt yerde, kimlik sorunu balamaktadr: birey artk kendini, bir topluluun paras olarak hissedemediinde, aidiyet duygusunu kaybettiinde; yani bireysel kimlik, sosyal ayan kaybedince yklmaktadr. Gnmzde Freuddan sonraki kullanlan geliimi anlamyla srecinde, kimlik Eriksonla kavramnn, birlikte psikanalizin kt

ortaya

dnlmektedir. Eriksonun kulland kimlik kavramnn ekirdeinde, bir yandan bireyin isel dinamii, bir yandan da dhil olduu topluluun kolektif isel birikimi ve normlar yatmaktadr (bkz. Erikson, 1995: 124; Akt. Bozdemir, 1998: 4). Dolaysyla kimlik olgusu, sosyal psikoloji asndan iki ynl bir iliki iinde olmak durumundadr. Hem bireyin kendi iindeki kendi/zben algsna dair hem de bireyin kendisini iinde yaad toplumun dinamikleri asndan grne ilikin deerlendirmeleri kapsayan bir ilikidir bu. Felsefe alannda ise rnein Schopenhauer da kiinin salt bakalarnn gznde ne olduuna karlk, kendi iinde ve kendi iin ne olduunun doru deerlendirilmesi mutluluumuza epey katkda bulunacaktr (1991: 86) derken, her ne kadar ulardan birini ne karsa da, sonuta yine bireyin kim olduu sorusunun iki ulu bir cevab olduuna iaret etmektedir. Schopenhauerin kulland

25

bakalar sz bizi kimlik aray kavramn anlamaya ve anlatmaya alrken, meseleyi sosyolojik adan da ele almaya ynlendirmektedir. Sosyolojik anlamda kimlik konusu, ne Weber ne de Durkheim tarafndan ncelik verilen konularda yer alm ve yakn zamana dek sadece felsefi bir nesne olarak deerlendirilmi olsa da, bugn kimlik herkesin dilinde olan ve zerine en ok kafa yorulan mevzulardan biri haline gelmitir (bkz. Bauman, 2004: 16-17). Sosyolojik adan bir deerlendirme yapldnda, bireyin kimliinin bir ucu kiinin kendi bilin ve benliinde, dier bir ucu ise toplumda kk salm durumdadr. Thomas Luckmann Modern Toplumlarda Kiisel Kimlik balkl makalesinde, insann kaderi bedensel ve toplumsal varlyla ilikilidir ve bilinci sayesinde kendini gerekletirir (1972; Akt. Bozdemir, 1998: 8) demektedir. Bozkurt Gven ise ksaca kiilik yaps ad verilen bu olgularn toplumsal/kltrel yap ile yakndan ilikili (Gven, 1997: 301) olduunu belirtir. Bu da demek oluyor ki, sosyal bir varlk olarak insanolu, bir toplumun iine doar ve orada geliip byyerek varln srdrr. Berger, birey kendisini, genel bir dnyada bulunmakla, dier insanlar tarafndan tanmlanm olduu gibi hviyetlendirir (1973; Akt. Birkk, 2000: 247) der. Bu balamda, kiinin kendini ve dnyay alglamasnda yalnzca doutan getirdii zellikler deil, iinde yaad toplumca aktarlan ve tpk bir kabn iine konan svy ekillendirmesi gibi onu ekillendiren tarihsel, kltrel ve dilsel birikimi etkin bir rol oynar. Bireyin iine doduu sosyal yap ve dnya gr, bireyin ebeveyninden balayarak arkada, e veya i gibi daha karmak olanlar da dhil olmak zere etrafyla kurduu ilikilerin seyrini belirler. te yandan toplum, bireylerden olutuuna gre sonuta bu etkileimin ift ynl olduu doru bir karm olsa da almada bireysel kimlik sorunu balamnda birey-toplum ilikisi ele alnrken, meselenin daha ok birey asndan etkilerine vurgu yaplacaktr.

26

Deerler, normlar, inanlar gibi kltrn btn manevi unsurlarn renme ve onlara uyma, maddi unsurlarn tanma ve yaam koullarna uyarlanma ilemi sosyalleme olarak tanmlanmaktadr. Baka bir deyile sosyalleme d dnyann bireyin iine ilemesidir (Canatan, 2008: 64); ferdin toplumda sosyal bir varlk olmas ve dolaysyla kimlik edinmesi (Birkk, 1994: 41) olarak da ele alnabilir. Kiisel kimlik, birey ve insanlar arasndaki bu dinamik ve evrensel srete geliir. Dier insanlarla yaanan etkileim, kiisel kimliin geliiminin bir boyutunu da toplumsalla dayandrr. Doumdan itibaren birey belirli bir topluluun insanlaryla etkileim halindedir ve bir sre iinde toplumsal kurumlarca onaylanm tutumlara maruz kalr. Toplumun sosyal yaps, dnya gr ve dili, sosyalleme srecini ve dolaysyla da kiisel kimliin geliimini belirleyen toplumsal gerekliin, hem toplumdan topluma hem de belli bir toplumun kendi iinde tarihsel bir seyir iinde farkllk arz edebilen yap talardr. Bu noktadan sonra kltrel kimlik, etnik kimlik, ulusal kimlik ya da kolektif kimlik gibi sorunlu kavramlar ortaya kar. Sorunludurlar, nk snrlarn belli belirsizletii, toplumlarn birbirine kaynat ve yaygn ifadeyle kreselleen dnyamzda kimlii, zellikle de kolektif bir ulusal kimlii, tarif etmek giderek zorlar. Bozdemire gre toplumsal kimliin, fark gzetmeksizin tm insanlar iine alan kresel bir toplumda, insanlarn dinleri, uluslar, devletleri ve snflaryla pek de zde olamayaca, dolaysyla kimlik olma niteliinin pheli olaca (1998: 12) ortadadr. Olduka geerli grnen bu dnceden hareketle, sz konusu sorunlu kavramlardaki sorunun, doas gerei bir ucu kolektife dayanan bireysel kimlik algnn da etkilemesinin kanlmaz olduu sylenebilir. Baka bir deyile, kimliin dier boyutlarndaki bir sorun, kiinin onu bireysel anlamda alglay ekline de sramakta ve bireyi bir tr bireysel kimlik kriziyle yz yze brakmaktadr. nsann en kayda deer rn olan sanatn tm dallarnda, zellikle de edebiyat alannda sklkla yer bulmaktadr kimlik sorunlar. Postmodern balamda birey-kimlik olgusu sreleri dinamik bir ekilde yaanmaktadr. Bu dinamik sre,

27

modern bireyin, kimlii/kim olduu konusunda kendinden bir trl emin olamamasn ve sreklilik arz eden bir sorun olarak kimlik arayn dourmaktadr.

4.2. KMLK ARAYII Kimlik aray, bir insann kiilik zelliklerinin farkna varmas, bu zelliklerin gereklemesini engelleyen her trl olumsuz artlarla mcadeleye girimesi olarak tanmlanabilir (http://minikkelebek.wordpress.com/2008/04/04/ ergenlik-caginda-kimlik-arayisi-ve-bagimsizlik-cabalari/) . Kimlik aray olgusunun izlerinin en bariz ekilde srlebildii alan edebiyat olsa gerek. Edebiyat rnleri, kimliin temel paralarndan olan dil olgusu yardmyla retildii iin bireysel ya da kolektif kimlikle ilgili herhangi bir gelimenin bu rnlerde gzlenebilmesi gayet doaldr. Ayta, rnein yazar-sanat kimliinin aratrlmasnn, karlatrlmasnn post-modern edebiyatn yaygn konularndan biri olduunu syler (bkz. Ayta, 1997; Akt. Bozdemir, 1998: 28). Post-modern kltr teorisine gre artk zne olgusu zlm ve kimliin tanm da sorunlu hale gelmitir. Artk edebi eserlerde yalnzca bireyin kimliini oluturduu varsaylan evreyle etkileimi deil, bireyin i dnyas da gzler nne serilmektedir (bkz. Bozdemir, 1998: 30). Sosyal sistem ve geleneklerin bireye dayatt kiisel kimlik anlaynn yan sra, bireyin bunlara tepkisi ve kendi kimliini retme srecinde yaad znel kimlik arayn artk hem yazarlar hem de okuyucular ifa etmektedir. Bireyin kimlik oluturma abas, kendisine ilikin alglarndan ve zihinsel ve sosyal tecrbelerle ekillenmi sosyal varlndan kaynaklanr. Bu varln doasnda tm yaam boyunca benliini sorgulamak yatar:
Benlik sorunu, bireyin kendini tanmlama biimleri iinde kendi yasad durum karmaasnn ifadesidir. Kii hem bedensel hem de bilisel geliimi iinde gsterdii deiimin benzerini kendisini ve evresini tanmlarken de yaar. Birey yaad gereklii tanmlarken ya da bu gereklii tanmlamak

28

zorunda kalrken, kendi znelliine dnerek benliini sorgular. (Baoku, 2006: 1).

Bireysel anlamda kimlik sorununu ve arayn tanmlamak bile aslnda gnlk hayatta kolaylkla, ylesine kullanrken yapldndan ok daha karmaktr. Benlik neredeyse usuz bucaksz bir kavram olduu iin ayn anda birden ok anlamda kullanlmaktadr. Bu balamda Jung, modern insann benlii ve kiilii hakknda yorum yapmann olanakszlna deinir (bkz.1999; Akt. Alak, 2009: 13). Bununla birlikte, Junga gre benin yaps son derece karmak olsa da yaamn amac benlii tanmaktr (bkz. 1997; Akt. Alak, 2009: 13). Gertrud Nunner-Winkler insanolunun bu kimliini aray servenine geni bir adan bakarak, modernleme srecinde kimliini oluturmann, kiinin zmek zorunda olduu bir sorun olduunu syleyerek, bu sreci safhaya ayrmaktadr:
(a) Geleneksel toplumlarda kimliin olumas da, srdrlmesi de toplumca tespit edilip, aktarlyordu(b) Endstrilemeyle birlikte, bireyin kimliini nasl, hangi kriterlere gre oluturaca, kendisine brakld, ancak yaam boyunca srdrmesi gereken bireysel bir kimlik, bir anlamda yine toplumca gvence altna alnd (c) kinci modernleme atayla, bireyin srdrmesi gereken kimlik de, kendi sorumluluuna brakld (1988; Akt. Bozdemir, 1998: 17).

Grld gibi toplumlarn yukarda bahsi geen kimlik edinim sreci benzer bir seyir sergilemektedir: bireysel zgrln ve seeneklerin saysnn giderek artmas insann kendi i dnyasna ilikin ihtiyalarna daha fazla eilme olana tanmaktadr. Bazen, bireye tannan kimlikleme imkn asndan farkl tarihsel art alanlara sahip iki lke arasnda yllar ya da yzyllar bile olsa bu durum yine de geerli olabilir. Yukarda bahsi geen deerlendirme balamnda, bireyin kimliini belirlemede, arln toplumsal boyuttan bireyin kendisine ynelmesi srecinin Avrupa iin, kklerini Aydnlanma dneminden alan ve endstrileme yllarnda dorua kan bir zaman dilimine rastlad varsayldnda, ayn srecin Trkiye iin ancak egemenliin kaytsz artsz halka verilmesini ngren Cumhuriyetin kuruluu olduunu ne srmek yanl olmayacaktr. Bu her ne kadar neredeyse bir asrlk farka iaret etse de, Avrupa insannn yzyllar iinde yudum yudum

29

sindirdiini, Trk insan birka on yla sdrmak durumunda kalm olsa da, tecrbe edilen kimlik edinim sreci ve birey asndan dourduu sorunlarn yaan benzer ekilde seyretmi gzkmektedir. Bu adan bakldnda Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlarndaki ana kahramanlarn getikleri sreler benzemektedir. Demiralp bu duruma yle bir aklama getirir:
[Tutunamayanlarda] nice ruhu sarsan bir drama sz konusudur aslnda. Birok ada, toplumda grlen bir drama. Bu adan bakldnda Selim Ikn hem zamann bir kahraman hem de evrensel ya da tarihar bir kii olarak betimlendii ne srlebilir (2005: 128).

Selim Ik iin yaplan bu yorum, romanda onun kadar yceltilmeyen Turgut iin de, hatta Bozkrkurdunda Harry iin de geerlidir. Bu durumun sebebi, her iki romann iinde yazldklar yer ve zaman diliminde, kimliini arayan birey insann benzer sosyal koullardan gemi olmasna balanabilir. Bu iki eserin yollar, zaman st bir ada kesiiyor gibi gzkmektedir:
yle alar vardr ki, btn bir kuan insanlar iki a, iki ayr yaam slubu arasnda skp kalr, her trl doallk, her trl gelenek ve grenek, her trl korunmuluk ve susuzluk kp gider elden. Kukusuz herkes ayn lde ayrmna varmaz bunun. Nietzsche gibi biri bugnk sefaleti bir kuaktan ok daha fazla sre nce yaamak zorunda kald, onun tek bana, hi anlalamadan, yaadn bugn binlerce insan yaamakta (Hesse, 1997: 25).

Bozkrkurdunun yazld yllar, politik ve ekonomik karmaann tm Almanyaya hkim olduu iki sava aras dnemdir. Bu dnem ulusal kimliin nemli bir sorun olduu bir zaman dilimidir; dolaysyla kltrel ve sosyal deerlere, ilerlemeye, herhangi bir bireysel ya da ulusal kimlik hissine olan inancn yitirilmesi de romann odanda yer almtr (Stewart, 1993: 80). Hessenin, kendi zamannn bireyi iin gzlemledii, gelenee ballk ve ilerici olduu savnda olan Amerikanclk, milliyetilik ve sosyalizm gibi, [] politik kutuplar (Bozdemir, 1998: 305) ve ikilemleri Ben kimim? sorusunun cevabn bulmay olduka zorlatrmtr. Bozkrkurdu romannda aka haykrlan bu sorun, Tutunamayanlar roman boyunca da kendisini hissettirir. Tutunamayan bireyin, kim olduu sorusuna tatmin edici bir cevap verebilmesinin nndeki en byk engel olan bu ikilem, Dou-Bat arasna skp kalm olan bireyin hikyesidir. Arapa dua eden insann Latince kemiklerini (Atay, 2000: 128) ezberlemeye alan bir

30

milletin, aralarnda sadece yarm asr olduu halde iki kuan okumaya yazmaya bile farkl alfabelerle balad bir dnemin bireyleri iin bu hikye phesiz ok daha etin yaanacaktr:
Okulda ilk rendiim gereklerden biri de babamn- sonra peder oldu- beni yanllkla mektep yerine okula gnderdii oldu. nmze alfabe adnda anlalmaz bir kitap koydular. Babam ona da elifba dedi. Okulla babam uzlatrmaya imkn yoktu(a.g.e.: 76).

Aslnda almann bu noktada, karlatrmal edebiyat almalarnda tipolojik yaklama da gz krpt sylenebilir. nk tipolojik izgi, birbirinden bamsz hatta farkl zamanlarda benzer koullarn benzer rnler verebileceini savunur (bkz. Ayta, 2003: 103). Hem Bozkrkurdunun hem de Tutunamayanlarn yazld yllar, her iki romann da ait olduu toplumlarda deiimin, deiimle birlikte birey insann da baz eyleri yeniden tanmlamas gereksinimin derinden hissedildii dnemlerdir. te yandan asl konu olan, deiim srelerinde yeniden tanmlanmas gereken eylerin banda birey olarak insann kendi kimlii gelmektedir. alma konusu olan eserlerde bireylerin i dnyalar, zlemleri ve idealleri verilerek kahramanlar zmlenmekte ve bireysel kimlik sorunu irdelenmektedir. Kimliin bireye zg bir nitelik olduu ve kimliin oluabilmesi iin birey olmann zorunluluundan hareketle, bu aamada kimlikleme/bireyleme kavramna da deinmek gerekmektedir.

4.3. KMLKLEME (BREYLEME) Bireyleme, Trk Dil Kurumu szlnde bamsz kiilie varan gelime sreci ve btnn paralarndan birisinin gelierek belirgin ve bamsz bir duruma gelmesi olarak tanmlanmaktadr (http://www.tdk.gov.tr/TR/Genel/SozBul.aspx? F6E10F8892433CFFAAF6AA849816B2EF4376734BED947CDE&Kelime=bireyle me). Junga gre bireyleme (kimlikleme) bir birey olmak anlamna gelmesinin yan sra, bireysellik en derin, en sakl esiz biriciklii muhafaza ettii iin bir

31

insann kendisi olmas anlamna da gelir; bu durumda bireylemeyi benlie kavuma ya da kendini-gerekletirme olarak tanmlayabiliriz (1966: 173). te yandan bireyleme konusunda bavurulan kaynaklarn ou ncelikle kelimenin uyandrd bir yanl anlalmaya deinir. rnein psikoloji szlnde bireysel psikoloji gnmzde artrd anlamn aksine, kiinin iinde geliimini tamamlad sosyal koullara, son derece nem veren, psikolojik bir teori ve metoddur (Asanger ve Gerd, 1992: 310; Akt. Bozdemir, 1998: 14) eklinde bir aklamayla tanmlanmaktadr. Zaten Jungun kendisi de bireyleme ve bireyselleme farknn tam anlalmadndan yaknarak, bireysellemenin insan tekilliine, bir anlamda yalnzlna vurgu yapan bir kelime iken, bireylemenin insann kolektif yanyla, bir anlamda sosyal anlamda daha iyi bir insan olmasyla ilgilendiini belirtir (bkz. 1966: 173-174). Grld gibi ngilizce karlklar srasyla individuation ve

individualisation olan bireyleme ve bireyselleme kelimelerinin kartrlmas yaygn bir durumdur. te yandan individuation kelimesine karlk olarak kimlikleme kelimesi de nerilmektedir (bkz. Arkona, 1993). almada bu noktadan itibaren ayn anlama gelen terimler olan kimlikleme bireyleme ikilisinden kimliklemeyi tercih etmenin hem bir yanl anlalmann nne geecei hem de alma balnda yer alan kimlik ibaresiyle daha uyumlu olaca dnlmektedir. Daha nceki blmlerde hep bireysel ve toplumsal ayaklara oturtulan kimlik olgusunun, modern toplumlarda daha ziyade benlik ksmna odaklanlmasnn sebebi, gnmzde hemen her bireyin bu sreci, yani kimliklemeyi bir n koulmuasna yaamasdr. Getan, insanlk tarihine zetleyici ve sosyolojik bir adan bakt deerlendirmesinde yle der:
nsann toplumsal tarihi, onun doal dnyas ile olan birliinden syrlarak, kendisini evreleyen doa ve dier insanlardan ayr bir varlk olmasn fark etmesiyle balamtr. Bu fark edi tarihin ilk dnemlerinde belirsiz bir biimde yaanm, birey uzun sre iinden km olduu doal ve toplumsal dnyaya skca bal kalmtr. Ayr bir varlk olduunu ksmen fark etmekle

32

birlikte, kendini d dnyasnn bir paras olarak yaamtr. Bireyin asal balarndan giderek kurtulmu olmasn, tanmlayan bireyleme sreci gnmzde doruk noktasna ulamtr (1980: 120).

Sosyolojik ve sosyal psikolojik analizlerle ele alnma ihtiyac duyan bireysel kimliin oluabilmesi iin n koul, kendine ve evreye kar mesafe kazanmaktr. Bu aama ve sonrasnda yaanan sreci Grses, Junga dayandrarak yle zetler:
Jungun en nemli kavramlarndan biri olan bireyleme, genellikle psikolojik bir yolculua benzetilir. Bu yolculuk zahmetli ve yol ise tehlikelerle dolu olabilir. [] Jungun, bireyin kiiliinin bilin ve bilind blmlerini birletirme giriimi olarak deerlendirdii bireyleme sreci ayrlma-aama-dnme eklinde formle edilen aama arketipinin bir tr gerekleme biimidir. Buna gre ego balarda kendilik (bilin ve bilind eleri birletiren nokta) ile birleiktir. Sonra ondan uzaklar ve uzun bir seyrin ardndan kendilik ile tekrar birleir. Kendilik ve egonun tekrar birletii bu nc dnem, ounlukla bir atlm ve aama an olarak sembolize edilir (2007: 83-84).

Aslnda kimlikleme, henz ilk filizlerini verirken bile, belli bir gerilimi de beraberinde getirmektedir; bu, kimlikleme ile toplumsal normlar iselletirme sreleri arasnda bir gerilimdir. Hatta zele gre Freudcu ruh zmleme kuram da kiinin doumundan balayarak bu kimlikleme, kendi kendi gerekletirme ve toplumsallama sreleri arasndaki gerilimlerin incelenmesine dayanmaktadr (2000: 66). Birey bir yandan kendi kimliini var klan biricikliine odaklanp farkllarken, bir yandan da kendisini kabul edilebilir veya normlara uygun klmak iin onu aynlatrmaya alan toplumsal olanla atmaktadr. Bu balamda, kimlikleme srecinin dourduu, birey insan asndan dier bir nemli sonu da giderek artan yalnzlktr (bkz. Getan, 1980: 121). Dolaysyla birey ve toplum olmak zere iki zt kutba oturttuumuz kimlik olgusu zellikle de modern insan asndan bir sorundur. nk kimlikleme ayn zamanda farkllamak anlamna da geldii iin, kimlikleme srecinde bireyin ilk adm olarak topluma kar edindii mesafe, ne yazk ki yabanclama anlamna da gelmektedir.

33

4.3.1. Yabanclama Yabanclama kavram sosyolojik, psikolojik ve felsefi boyutlar olan bir kavramdr. Baz sosyologlara gre yabanclama kelimesi ou zaman bir olumsuzluu, kopukluu ya da balantszl vurgulamaktadr (Kzlelik ve Erjem, 1996: 597). Genellikle yabanclama terimi, en genel erevesiyle bireylerin birbirlerinden ya da belirli bir ortam veya sreten uzaklamalarn anlatr (Marshall, 1999: 798 ). Gnmzde baka birine veya eye kar bireyin kendini bir yabanc gibi hissetmesi (Schmitt, 1991: 6) anlamnda kullanlan yabanclama, felsefede ise u anlamda kullanlabilen bir kelimedir:
eylerin, nesnelerin bilin iin yabanc, uzak ve ilgisiz grnmesi... Benin kendi znden uzaklamas, kiinin kendi benliiyle ya da zihin halleriyle, kendisi arasna duygusal bakmdan mesafe brakmas durumu, kiinin gerek beniyle olan isel temasn yitirdiini anlamasnn sonucu olan kendisinden kopma hali (Karacan, 2004: 1; Akt. Sevgili, 2005, 72 ).

Jung psikolojisinde toplumdan uzaklama, bireyleme srecinde asimilasyon safhas olarak adlandrlr; Junga gre modern insan btn zamanlarda yalnzdr, nk daha yksek, daha geni bir bilince doru atlan her adm, onu [] srden uzaklatracaktr (1931; Akt. Bozdemir, 1998: 116). nsanolunun uygarlamasnn tarihini, bir anlamda da bireyin kendisine ve znde barndrd deerlere yabanclamasnn tarihi olarak gren Ecevite gre, insann yabanclamas acl edebiyatn ana sorunsaldr (1998: 45-46). alma konusu olan Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlarnn ana kahramanlarnn de kendilerine ve iinde yaamakta olduklar topluma, zaman dilimine yabanclamalar, aslnda bir yandan da yeni bir ben oluumunun, kimlikleme srecinin de doum sanclardr. almann seyrinin bu noktadan itibaren, aratrmaya konu olan

Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlar zerinden analitik bir ekilde, kimlik sorununun ele alnlarn karlatrarak ilerlemesinin uygun olaca ngrlmtr.

34

5.

BLM:

BOZKIRKURDU

VE

TUTUNAMAYANLAR

ROMANLARINDAK KMLK SORUNUNUN KARILATIRILMASI Bu blmde kimlik sorununu, Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlarndaki ana kahramanlarn deneyimleri zerinden deerlendirelecektir. Daha nce belirtildii zere, karlatrmal edebiyat biliminin farkl disiplinlerle ok yakn ilikisi olmasnn yan sra, karlatrmada temel alnan kimlik sorunu kavramnn ok boyutlu olmas, incelenen eserlerin psikoloji ve sosyoloji gibi ikincil kaynaklarn verilerinden de faydalanarak karlatrlmasn zorunlu klmtr. Bu balamda, almada karlatrmal edebiyat bilimi inceleme yaklamlarndan oulcu inceleme ynteminden yararlanlmtr. Ayrca oulcu, ya da dier adyla eklektik inceleme yntemi, karlatrmal almalarda aratrmacya daha rahat hareket imkn salayan, incelenen eserlerin ar basan zelliine uygun den inceleme yntemine arlk vermeyi mmkn klan bir yntemdir (bkz. Ayta, 2003: 101). Nitekim, zellikle ilerleyen blmlerde grlecei zere, alma yer psikanalitik yntemin yer yer de tipolojik izginin snrlarna yaklamaktadr. nceki blmde Kimlikleme balnda gsterildii gibi, bireyin kimlik edinme serveni, aslnda bir eit farkllnn farkna varma adm ile balamaktadr. Bireyin kendini aray yolculuu, bir anlamda kendine ve topluma kar kazand bu mesafe, ister istemez bir yabanclama hissini de beraberinde getirmektedir. Bu noktadan hareketle, ncelikle Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlarnda ana kahramanlarn yaadklar kimlik sorununun ilk ve en nemli gstergesi olarak yabanclama zerinde durulacaktr. Daha sonra her iki eserdeki ana kahramanlarn kt kimlik aray yolculuunda kimlikleme aralar olarak karlarna kan ve etkileime girdikleri unsurlara deinilecek ve ana kahramanlarn yaptklar isel yolculuk, geirdikleri kimlikleme srecinin ardndan geldikleri yeri karlatrlmaya allacaktr. Son olarak eserlerin yapsal kurgusal zellikleri ile kimlik sorunu ilikisi zerinde durulacaktr.

35

5.1.

BOZKIRKURDU

VE

TUTUNAMAYANLAR

ROMANLARINDA KMLK SORUNUNUN BR PARASI OLARAK YABANCILAMA OLGUSU Deimek, yabanclamak demekti[r] (Atay, 2000: 324) nsann kiisel yaama olan iddetli arzusu ile evresinin uyum istemi onun kiiliini ekillendiren kart iki gtr der Hermann Hesse (www.barbuni.com). Bu iki g karlkl savaarak, bireyi kendi tarafna ekmek isterler; denge kurulduunda birey kimlii btnleir, deilse yabanclama balar. nk bireylerin kimlik oluumlar, btnlkl bir anlat ierisinde, kiinin kendi hikye ettii dnn, alglad bugnn ve bekledii yarnn toplumunkilere balayabildiinde psiik fonksiyonunu yerine getirmektedir (bkz. McAdams, 1996; Akt. www.elestirelpsikoloji.org). Bu iki g arasnda dengesini yitiren Hessenin kahraman, bir toplum d olur; bozkrlarda gezen bir kurt. Trk edebiyatnda da Ouz Atay, yabanclamay d dnyaya ve iinde yaanlan topluma ve deerlerine tutunamamakla zdeletirir. Tutunamayanlar romannn ana kahramanlarndan biri olan Selim Ik, Onlar da bilemezdi: grnmle insana benziyordum (Atay, 2000: 616) szleriyle, Bozkrkurdu romannn vahi kurduna ne denli benzediini hissettirir. Dier insanlarn ihtiras, ok para kazanmaya almas ona gre deildir bu yzden sorar kendi kendine Bu gc nereden buluyorlard? (a.g.e.: 628). Selim, byle bir dnyada nasl hayatta kalnacan bilmez, bana yaamasn retmediler (a.g.e.: 620) diyerek isyan eder. Sonunda bir trl nasl yaamasn renemedii bu dnyadan kendi isteiyle ayrlr. Ecevit, bu anlamda roman u szlerle deerlendirir: Tutunamayanlar tmyle bir yabanclamann romandr, erdemli tinselliin, yozlam maddesellie yabanclamasnn yksn ierir (1998: 46). Hem Bozkrkurdu hem de Tutunamayanlar romanlarnda anlatlan yabanclam birey, modern zamanlarn barndrd elikiyi, iletiimsizlii, birbanal, yaama kar zayfl, en derinlerinde yaayan kiidir. Maddesel

36

deerler zerine kurulmu bir dzenle bark olamayan bu bireyler, duygusal yanlar ar basan kiilerdir. D gereklere tmyle srt evirmi, ie dnmlerdir; nk yaamla baa kacak gc bulamazlar kendilerinde. Yaamn somut tarafnda yaayabilmelerini salayacak donanmlar asndan zayftrlar. kar gzetmez, doruluktan yana ve hem kendini hem de toplumu eletirmeyi elden brakmayan bir yaplar vardr. Tm zayflklarna ramen toplumla uzlamazlar, benliklerine ulamak iin yok olma pahasna mcadele ederler. Her iki romanda da yabanclama ilkin kesif bir yalnzlk duygusuyla balar. Hem Bozkrkurdunun kahraman Harry Haller hem de Tutunamayanlarn ana kahramanlar Selim ve Turgut, insanlarla bedensel olarak birlikteyken bile isel olarak yalnzdrlar. Amalarndan hibirini paylamadm, sevinlerinden hibiri bana bir ey sylemeyen bir dnyann ortasnda bir bozkrkurdu ve sefil bir mnzevi olmayp ne yapacaktm! (Hesse, 1997: 32-33) diyen Hallerin sna mnzevilik, Tutunamayanlarda byyp, dayanlmaz olan bir yalnzlk halidir:
'nce Kelime vard', diye balyor Yohannaya gre ncil. Kelimeden nce de Yalnzlk vard. Ve kelimeden sonra da var olmaya devam etti Yalnzlk... Kelimenin bittii yerde balad; Kelime sylenemeden nce balad. Kelimeler, Yalnzl unutturdu ve Yalnzlk, Kelimeyle birlikte yaad insann iinde. Kelimeler, Yalnzl anlatt ve Yalnzln iinde eriyip kayboldu. Yalnz Kelimeler acy dindirdi ve Kelimeler insann aklna geldike, Yalnzlk byd, dayanlmaz oldu (Atay, 2000: 00-154).

Hem Tutunamayanlarn Selim Ik Turgut zben ikilisi hem de Bozkrkurdunun Harry Halleri, farkllklarn ve yalnzlklarn anlayarak ilk admn attklar kimliklerini bulma srecinde, karlarnda da kart figr olarak ilkin toplumu bulurlar. Her iki romanda da ana kahramanlar ve iinde yaadklar toplum arasnda giderek byyen ve almas g uurum bireyleri yalnzla iter ve yabanclatrr. Trajik olan nokta ise d dnyadaki engelleri ama becerisine sahip olamayan bu bireylerin, bu uurumu amak gibi bir arzularnn da olmamasdr zaten. Toplumla tm balarn kopararak bunalma den bireyin patolojinin snrlarnda gezinen bu halini Getan, ada bir olgu olarak nitelendirir: Bireyin sistem ierisindeki yerini bir hie indirgeyen bylesi bir dnyann insanda yaratt kopukluklar bazen

37

davran bozukluklarna neden olmaktadr. Aslnda ada toplumlarn en nemli ruh sal sorunu da budur (1983: 22). Bozkrkurdu romannn kahraman Harry Hallerin daha ilk sayfalarda, girdii odada Oh, ne gzel kokuyor buras! (Hesse, 1997: 6) demesi, tpk vahi hayvanlarn yeni karlatklar bir eyi koklamasn andrr. Dier insanlar, onun kendilerinde uyandrd ait olmama izlenimini adeta yabanc bir dnyadan, rnein denizar lkelerden kp gelmiti (a.g.e.: 6) szleriyle anlatrlar. Nitekim Harry de tpk Selim gibi, toplumun dier uyumlu yeleri tarafndan normal grlmez. Onlara gre Harry, bir eit akl hastas (a.g.e.: 12) olmaldr. Tutunamayanlarn ana karakterlerinden Selim, toplumdan kopukluunu dile getirirken yle der:
Bana kitap kurdu, bo hayaller kumkumas, hayatn clz glgesi gibi sfatlar yaktrlabilir, valye romanlar okuya okuya kendini valye sanan Don Kiot'a benzetebilirsiniz beni. Yalnz onunla bir fark var aramzda: Ben kendimi Don Kiot sanyorum (Atay, 2000: 375).

Selimin byle bir ey sylemesi, toplumun onu normal olarak grmediinin, kendisinin de farknda olduunu gsterir. evresiyle btnleememe, Selimin ocukluundan beri yaad bir durumdur. Hatta ocukluundan beri akrabalarnn ona anormal dediklerini ve kendisinin de onlarla ayn fikirde olduunu belirtir. Bu farkndaln yol at yabanclama hissini, vatandalarma benzemiyorum kendimi korumasn bilmiyorum (a.g.e.: 474) szleriyle dile getirir. Selim annesiyle birlikte yasad halde, onunla da hislerini ve yalnzln paylamaz. Bu duygusunu, Btn hayatm birlikte geirdiim ve beni gerekten seven bu insana hi bir ey anlatamamak ne kt (a.g.e.: 603) szleriyle ortaya koyar. Maaram (a.g.e.: 403) dedii odasnda saatlerce tavana bakarak dnr. Selimin, tpk Harrynin vahi tarafn andran, insanlara kar gvensizlii, kukulu ve rkektim. nsanlara, ancak benim yanmda olduklar zaman gveniyordum (a.g.e.: 652) ve Oysa onlar gibi hissetmiyordum. Duyduum bu yabancl, onlardan geri kalmak diye nitelendirdim (a.g.e.: 621) cmlelerinde kendini ele verir. Bu yzden

38

lmnden sonra bulunacak olan gnln gizli gizli yazar. Kimseye, kimsenin varlna dayanamyorum. Beni hayata balayan tek ey bu gnlk. Onun iin yazyorum (a.g.e.: 625) diyerek yalnzln gnlyle paylar. Harry insanlardan kaan biridir ve bu yalnzl bilinli bir ekilde kendi yazgs diye grp benimser (Hesse, 1997: 5). Selim de insanlarn hoyratlklar karsnda, Ben i dnyama dnyorum. Orada hayal krklna yer yok (Atay, 2000: 431) dncesiyle kendini iinde yaad toplumdan izole eder; nsanlarn arasna karp onlara uyduum iin kendimden nefret ediyorum (a.g.e.: 432) der kendi kendine. Bu anlamda Selim, bu dnyada her trl badan yoksun yabanc bir cisim gibi varln srdren (Hesse, 1997: 155) Harryden ok da farkl deildir. Kendilerince burjuva veya kk burjuva olarak niteledikleri snfn hayat tarzlarndan duyduklar rahatszlk, kahramanlar giderek toplumdan uzaklatrmaktadr. rnein, bir akam yemei iin davet edildii evin salonunda, evin hanmna ait bir Goethe gravrn orta snfa mensup ailelerin evlerinde bir ss olarak (Hesse, 1997: 86) grnce Harry Haller, bu nesnenin temsil ettii eyler yznden, sembolize edilen yaam tarzndan dolay ok gerilir. Harrynin aslnda neyi sevmediini u szlerinde daha iyi gzlemlenebilir:
nk her eyden ok kin beslediim, nefret edip lanetlediim buydu: Bu honutluk, bu salkllk, bu rahatlk, burjuva snfnn bu zenli iyimserlii, ortakararllkta, normalde sradanlkta bu verimli, bu baarl disiplin (a.g.e.: 29).

Davet edildii evde, iinde bulunduu ortamn intizamna ve rahatlna dayanamayan Harryye gre, bu gravr reterek ve evlerine asarak bu tip insanlar, Goetheyi dar kafal salon Goethesi (a.g.e.: 89) haline getirmitir; Onun iini boaltarak kendi istedikleri eylerle doldurmulardr. Bozkrkurdundaki ayn tavr Tutunamayanlarda da grlr. Turgutun evine dair aktarlan ayrntlarda, Turgutun alkanlklarna, sahip olduu ve kulland eyalara, hatta ei Nerminin salad konfora kar duyulan bu uzaklk aka hissedilir:

39

Duvarlar, resim yapt dnemden kalma eserlerle doluydu. Nermin ereveletmi hepsini; benimle nyor. [] Bir resim aada, bir resim yukarda; bir duvar resimle doldurulmu, bir duvarn yars bo; simetriyi bozmak iin. [] Ev sahibi de kzmt duvarlarn bu renge boyandn grnce ama belli etmemiti. Tavana kadar ayn renk, bylece dzlemler daha kesin beliriyor, modern sanatn burjuva yaantsna katks. Efendim? Oysa ne gzeldi eskiden: tavana bir kar kala bir parmak kalnlnda koyu renk, yatay bir izgi izilirdi; duvarn rengi orada biterdi ite. [] Tek parti devrinin kalnts, fazla askeri bir dzen (Atay, 2000: 26).

Harry amzn, amzdaki btn o yapmack igzarlklarn, o bencil, agzl abalarn, kendini beenmi, s entelektelliin o yzeysel oyunun iine (Hesse, 1997: 11) bir trl dhil olamaz. Tpk Selim gibi, baz gnler evden dar ayak atma[z] (a.g.e.: 15). Harrynin zellikle orta snfa olan uzakl, u cmlelerde belirginleir:
Yer cilas ve hafif terpentin, maun bfe, ykanm bitki yapraklar ve btn br eyler birleip nasl da canm bir rayiha oluturuyor! Orta snf insanlarnn zerine toz kondurulamayacak temizlii, zen ve titizlii, kk apta grev duygusu ve vefakrl (a.g.e.: 17).

Tutunamayanlarda ise zaman benzetmeleri yardmyla hem Turgut zbenin hayatnn sradanl, hem de yerleik orta snf yaantsnn, can skc alkanlklarn ve nemsiz saylabilecek deerlerin zerine kurulmu olmas, ince ince alaya alnarak okuyucuya sunulur:
Alt parke cilalanmas geti. Yok, o kadar deildi. ki ykama-yalama olacak. Daha fazla, en az drt salon eklini deitirme oldu. Durun bakaym; bir hesap edeyim. Bir kat satn alma, alt ev deitirme eder. Ayrca, iki yatak odas alma odas deitirmesi daha var. Evet, tam perde ykama ediyor. ok iyi hatrlyorum, balad zaman, perdeleri yeni almtm. Allm zaman lleriyle hesaplanmas g bir sre. Ben o zaman koltuklar pencerenin yanna koymutum. nsann aklnda kalmyor ki: eya akp geiyor. O zamanlar daha debriyaj karmyordu. Hey gidi gnler! Parkelerde en kk bir izik yoktu. Yalanyoruz: eyalar eskiyor, demek drt hizmeti kamas oldu ha! (Atay, 2000: 338)

Harry, Selim ve Turgut, bir trl kendilerini ait hissedemedikleri toplum ve tm kurumlarn kyasya eletirirler. Fakat onlarn eletiri oklarn ynelttii, aalayp yadsd ilk kimse her zaman kendi[leri] (Hesse, 1997: 13) olur. te yandan Selim ve Turgutun aksine Harry bu kk burjuva toplumunu ve bu dzeni alaya almak aklmn ucundan gemez[] byle bir eyin hl varoluu iim enlendiriyor (a.g.e.: 18) szleriyle, eletirdii bu dnyaya ait olabilen insanlara bir

40

yandan da gpta ettiini itiraf eder. Bir anlamda gerek bir ikilemin iinde bouup durmaktadr; tpk insan-yanyla kurt-yannn Harryyi ele geirmek iin srekli boumas gibi. Harry dnen, dnd iin farklln grmeye balayan insann iine decei yabancl ve bunun getirecei sancy yle zetler:
nsanlarn byk ounluu yzmesini renmeden yzmek istemez. Ne anlaml bir sz, deil mi? Yzmek istememeleri doal, nk karada yaamak iin dnyaya gelmiler, suda deil. Ve dnmek istememeleri de doal, nk yaamak iin yaratlmlar, dnmek iin deil! Evet, kim dnrse, kim dnmeyi kendisi iin temel ura yaparsa, bunda ileri bir noktaya ulaabilir; ne var ki, karayla suyu dei toku etmitir. Byle biri ve bir gn gelip suda boulur (a.g.e.: 19).

Harrynin bu szleri, dnmekle balayan yabancln sadece buruk bir yaama tad olmayp, sonunda lm getirebileceini ima etmesi eklinde alglanabilir. Turgutun, Yaamak lmek gibi deil. Baz zorluklar var bir kere. Daha ok tehlike karsnda insan. ounlukta deiliz. Ezilebiliriz. Biz (Atay, 2000: 385) derken kulland biz ifadesi sadece Selimi de kapsamakla kalmayp, Bozkrkurdunun Harrysini de kucaklamaktadr. Etraflarnda kimsenin grmedii, fark etmedii, sezse bile kmsedii yabanclam olmann dayanlmaz arl, kahramanlara gre insan lme gtrebilecek varolusal bir hastalktr. Bozkrkurdu romannda lm ve intihar yoluyla lm motifleri nemli bir yer tutar. Bozkrkurdu zerine nceleme kitapnda Harry gibi bireylerin intihara eilimli tipler olduu savunulur. ntihar herhangi bir lm biimi deildir; baz insanlarn doasnn vazgeilmez bir zelliidir; dolaysyla, kiiliksiz, gl bir karakter ve gl bir yazgdan yoksun dzinelerce sr insan vardr ki, intihar sonucu yaamlarn yitirmelerine karn yaradllar ve karakterleri (Hesse, 1997: 51) bakmndan intihar saylmaz onlarnki. te yandan metafizik andan bakldnda Harry gibi kiiler,
bireysellemeden kaynaklanan sululuk duygusuna yakalanm kiiler olarak, kendilerini gelitirip mkemmelletirmeyi yaamlarnn bir amac saymayan, tersine kendi kendilerini zp datmay, anneye dnmeyi, Tanrya dnmeyi, evrene dnmeyi ama edinen varlklar olarak karmza karlar. Sz konusu kimselerden pek ou gerekten canna kyacak gten dpedz

41

yoksundur, nk byle bir eylemde sakl gnah tm derinliiyle kavramlardr. Ama bizim iin yine de, canna kyan kiilerdir hepsi, nk yaamn deil, lmn kendilerini esenlie kavuturacana inanrlar hep; kendilerinden el ekmeye, kendilerini kaldrp atmaya, kendilerini gzden karp yok etmeye hazr durumdadrlar (a.g.e.: 53).

Ayrca insanlamak, bir anlamda lebilmenin, kabuklar zerinden syrp atmann, bendeki deiim srecine sonsuz teslimiyetin, kendini adamln kendisini lmszle tayacan grmek (a.g.e.: 68) demektir. Camusun Ontolojik mesele yznden len kimseye rastlamadm dncesine karlk Selim, Biri bu yzden lmeli, intihar etmeli (Atay, 2000: 364) der. Ellinci ya gnn yaamna son verecei gn olarak tespit eden Harry gibi, intiharn snrlarnda gezinen Selim, aadaki cmlelerden anlalabilecei gibi, kendince intihar edenleri hakl karr:
neden aklm ve ruhumu ve vcudumu kirlettim neden mutlak bir yola girmek iin gerekli temizlikleri yapamadm iimde ve Tanr ya da tabiat mutlak yola girmesini istedii yz kiiden biri olarak yasamak neden gerekli soruyorum herhalde tutunamayanlarn bir ksmna bu ac gerein farkna varma ve hayattan istifa hakk verilmitir (a.g.e.: 505).

Tutunamayanlarn dier ana kahraman Turgutun yabanclama serveni yakn arkada Selimin intiharndan sonra balar. Herkesin kendine gre bir dzeni var. Bir sen miydin bu dnyada garip olan, Selim? (a.g.e.: 302) diye soran Turgut, Selimin yaarken bilmedii ynlerini, deneyimlerini aratrma srecinde kendi benini bulma gayretine der. Aslnda btn abasnn kendini bulma abas olduunu, Ben ne dediimi biliyorum. Benim, Turgut zbenin zbenligi. Kelime oyunu yapyorum, oyuna getiriyorum. Kendimi ele vermiyorum (a.g.e.: 327) szlerinde ak eder. Daha sonra da Korkuyorum Olric. Kendimi ele vermekten korkuyorum (a.g.e.: 569) diye itiraf eder. Salt yaama zorunluluu olarak niteledii duygunun altnda gittike ezilen Harry de kendini artk skm durumda grp, kafasnda yine intihar dnceleriyle babo sokaklarda gezinirken, istasyon meydanna gelir ve kendi kendine yle syler: Atla trene, ek git buralardan (Hesse, 1997: 91).

42

Turgut aralarnda yaad insanlara srtn dnp kendi iine doru bir yolculua kmadan nce duyduu bunalm yle aklar: Yurdumuzun semalarnda ar bir hava esiyor Olric, bu lanet hepimize bulaacak. Bunu hissediyorum. Elini alnna gtrd: biriken terler eline bulat. Ba armaya balad: Hayallerle bouuyorum diye sylendi (Atay, 2000: 322). Turgutun bu szlerle de yanstlan i dnyasnn alkantlar ve topluma kar yabancl, onun toplumdan tamamen kopup, trenden trene birbirine eklenecek yollara dmesiyle son bulacaktr. Grld gibi, Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlarn, yirminci asrn ilk ve son yarsndan ve olduka farkl iki lkeden birey grnmleri olarak deerlendirildiinde, bu iki yaptn ortaya koyduu kendine ve topluma yabanclam birey resimleri aslnda birbirine olduka benzemektedir. Nitekim Hesse, romanda yer alan ve yazar belli olmayan kitapkta (Alm. Traktat), yle aklar bu durumu: yle alar vardr ki, btn bir kuan insanlar iki a, iki ayr yaam slubu arasnda skp kalr, her trl doallk, her trl gelenek ve grenek, her trl korunmuluk ve susuzluk kp gider elden (Hesse, 1997: 25). Belki de corafyalar deise de, Bozkrkurdunun ve Tutunamayanlarn lkesinde bu alar ortak yaanmtr. Gven, gelimi lkelerdeki kimlik sorununu sanayilemeyi takip eden teknolojik yeniliklere balarken, Trk toplumundaki kimlik sorununu tarihsizlie balar (Gven, 1997: 12). Avrupa insan, hzla ehirleen hayat ve buna bal deien toplumsal kltrn karsnda yabanclamtr. Trk insannn yz yze kald yabanclama srecinde ise, bu deiikliklerin birdenbire ve youn yaanmasndan dolay kendi tarihiyle, bazlarnn epistemolojik kopu (Kahraman, 1993: Akt. Eskin, 2000: 148) dedii trden kopukluklar yaamas daha ciddi bir rol oynam olabilir. Farkl sebeplerle ve ekillerde de olsa, Harry Haller, Selim Ik ve Turgut zben, birey insann evrensel sorununu paylarlar: kimlik sorunu. Tutunamayanlarn neredeyse her satrnda hissedil[en] okuru Kafkadan ya da Camusden ok Ataya balayan bu aidiyetsizlik (www.degirmendergi.com), Selimi, Turgutu referanssz kalm ve bolukta sallan[r] (Demiralp, 2005: 128) bir

43

vaziyette brakan bu yabanclk, aslnda neredeyse yarm asr nce Bozkrkurdu Harryde grnen eyin bir yansmasdr belki de. Bozkrkurdu ve Tutunamayanlarn kahramanlar iin yabanclama, bir yandan da belli bir ilevi olan bir sretir. Daha nce de belirtildii gibi, aslnda bir yandan da yeni bir ben oluumunun, kimlikleme srecinin de ilk sanclardr yabanclama. Bu anlamda Harrynin de Turgutun da bir trene atlayp bulunduklar ortam terk etmeye ynelmeleri, kacaklar isel yolculuun, bir sonraki balkta ele alnacak olan kimlik aray kimlikleme serveninin balangcn haber vermektedir.

5.2.

BOZKIRKURDU

VE

TUTUNAMAYANLAR
Trk romannn sorunu kiiliktir. nsanmzn kiilik kazanma savann nemini henz kavrayamam olmasdr (Atay, 1995: 226).

ROMANLARINDA KMLK ARAYII

Daha nce Kimlikleme alt balnda deinildii zere, kimliklemeyi isel bir yolculua benzetilebilir. Doay deitirirken kendisi de srekli deien insann yabanclamasnn nne ne yazk ki geilememektedir. Fakat belki de bu durumda nemli olan, insanolunun bu olgunun bilincine varp onu srekli olarak amak zorunluluunu duymasdr (Edg, 1968: 108). Bu anlamda, yabanclnn farkna varan ve bunun acsn en derinlerde yaayan birey, kamak ve kendi benliini bulmak zorunluluu hisseder. Junga gre benlie ulamann yolu bilin ve bilin dmzn katmanlarn anlayp onlarla uzlamadan geer (bkz. http://www.pelinhattatoglu.com/ph/analitikpsikoloji.html?ee9b54a400a894887e5b6a1faafd3194=aa074047e61c33248d24ef0e4c f7db35). Bireyin bu uzlay bulmak zere kt yolculuk zahmetlidir ve eitli aamalardan olumaktadr. Ancak sonunda kimliin kazanlmas gibi bir dl sz konusudur. Fakat yine Junga gre kiiliin gelimesi hem bir nimet hem de bir

44

beladr, pahalya mal olmaktadr, nk, insan yalnz klmaktadr. [] Ancak tek bana ayakta durabilmek yetmemektedir. Her eyden nce, insann kendi yasasna bal olmas gereklidir (Grol, 1991: 70). nsann kendi yasasn bulmas ise, ancak benini, yani kimliini bulmasyla mmkn olabilmektedir. nsann kendini aray ve bir kimlik tesis etme abas demek olan benlik aray, zihnin labirentleri iinde srekli amazlarla sonulanan ve belli bir yol izlemeyen bir yolculuktur (Baoku, 2006: 17). Bu yolculuk er ya da ge her bireyin yneldii bir sretir. Mustafa Kn, insanlarn araya ynelilerini syle ifade etmektedir:
Arayn asl amac; ihtiya duyduklar yaama zemini, zaman ve imkn bulamadklar teki ben veya benlerini bularak dengeye, dolaysyla huzura kavumak ve mutlu olmak. Ancak bu giriimin baarya ulaabilmesi iin, ncelikle onlara hayat zehir eden, yaanmaz klan, onlar delirme/intihar etme uurumunun en kritik noktasna kadar getiren mevcut benlerinden kurtulmalar gerekmektedir (2000: 470).

Bozkrkurdu ve Tutunamayanlarn anlatt hikye de ite bu arayn hikyesidir. Kahramanlarmz baka trl var olamadklarn hissettikleri iin, kendi z kimliklerinin btnlne kavumaya ynelik araya koyulmulardr. imdi bu aray serveninde etkileime girdikleri unsurlara ve tecrbe edilen kimlikleme srelerine deinmek yerinde olacaktr.

5.2.1.

Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar Romanlarnda

Kimlikleme Aralar almann bu ksmnda Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlarnda ana kahramanlarn karlarna kan, onlarn yaad sre zerinde etkisi olan kimlikleme aralar deerlendirilecektir. Bu aamada, bir noktay daha en bandan netletirmekte yarar grlmektedir: kimlikleme aralarnn sarmal yaps. Ele alnacak olan kimlikleme aralar arasnda, ncelik-sonralk sras veya alt birim-st birim ilikisi gibi bir ayrm sz konusu deildir. Tm bu aralar birbirlerinin hem kapsayan hem de kapsanan durumundadr bir yerde. Aslnda bahsedilen, daha ok

45

birbirine gemi organik bir ba ya da sarmal bir yapdr. Bu almada, kimlikleme aralar arasnda, aada gsterilen ekilde bir ayrtrmaya gidilmesinin tek nedeni, konu edilen eserlerdeki kimlik sorunlarnn ele alnlar arasndaki ortaklk, benzerlik ve farkllklarn belirleme srecini daha dzenli bir hale koyma abasdr. Ayrca unu da belirtmek gerekir ki, bu dzenlemeler baka ekillerde yapabilir, hatta bazlar karlp, yenileri eklenebilir.

5.2.1.1. Yolculuk Yolculuk aslnda insanlk tarihin ana konularndan biridir. Kavimler gnden tutun da Hal seferlerine kadar bilinen tarihin byk ksm glerin, seferlerin ve bir yeri terk edilerin hikyesidir bir bakma. Dolaysyla da dini kssalardan mitolojiye, mitolojiden efsaneye, hikyeden iire kadar edebiyat metinlerinin vazgeilmez bir ana temas olmutur yolculuk. Yolculuk temas Avrupa edebiyatnda da karmza kar. rnein, Alman edebiyatlarnn dnyay tanma arzusuyla Hindistana, ine ve Uzakdouya yolculuklar yapmaya ve oryantalizm bilgisine ulamaya yneldiini, yolculuk ve aray romanlarnn yazldn, Hermann Hesse ve Thomas Mannn bu dnemin yazarlar olduunu belirten erife Yalnkaya, genel olarak Dou ve Bat edebiyatlarnda yol metaforunun kullanmna ilikin u deerlendirmeyi yapar:
Yolculuk bir yere varmak, bir eyleri aramak ya da kamak iin yaplabildii gibi bir serven/macera da olabilir. Bazen sebeptir, bazen de sonu. Dounun yolculuklarnda yolculuun temel sebebi araytr. Aramak aktif, beklemek pasiftir. Godot beklenir, Simurg aranr. Hal bu olunca da aray yolculuun bir paras hline gelir. nk klasik kltrn yolculuu aktif bir araytr. Batnnki ise daha ok bulu, yzleme veya kamadr. Bilinene zlem, bilinmeyene hayal ve sezgi yneltir. Bu anlamda ka da Batl bir metafordur. Dou dncesi felsefesini kamak zerine kurmaz. Bu anlamda daha ok mcadele ya da tevekklle kabulleni ierir (2007: 9).

Bu balamda, Bozkrkurdu ve Tutunamayanlarda yukardaki gibi bir Dou-Bat ayrm yapmak, mmkn grnmemektedir. nk yolculuun yukarda

46

saylan aray ve bulu/yzleme/ka niteliklerine her iki romanda da rastlanmaktadr. Bozkrkurdunda Harry Haller, kendi memleketinden, ailesinden ve insanlardan kaar. Paralanm benliinin btnln salamann yollarn arar. ehirden ehre, lkeden lkeye gezinir durur. Harry kt bu yolculuun, son dnemeci olan Sihirli Tiyatroya ulatnda kendi benliinin kayp ya da bastrlm paralarn bulur ve onlarla yzleir. Ayn ekilde Tutunamayanlarda Selim ve Turgut, kendilerini bir trl ait hissetmedekileri insanlarn arasndan uzaklap kendi maaralarna ekilirler. Srekli bir kimlik aray iindedirler. Kendilerini bulma urunda lmle bile yzleirler. Romann bandan sonuna dek bir yolculua ortak edilir okuyucu. Bu yolculukta, tutunamayan bireyin atan/zlen/deien hali, romann ana kronik yapsn biimler adeta (Balacan, 2003: 26). te yandan yolculuk sadece fiziksel dzlemde gereklemez. Bazen asl nemli olan, ruhsal dzlemde bir yerden baka bir yere ulamak, bir olgunlama yolculuu yaamaktr. rnein Yunus Emreninki, hem il il dolamas ile maddesel anlamda, hem de hamlktan pime ve olma aamasna varmas ile mana dzleminde bir aray yolculuunun hikyesidir. Bozkrkurdu ve Tutunamayanlardaki yolculuk kavram da yer yer kazand farkl anlamlarla farkl dzlemlerde gerekleir. Daha ilk sayfalardan itibaren Harry Hallerin, srekli ilden ile dolatn, geldii bu yeni kentte birka ay kalp kitaplklardan yararlanacak, ayrca kentteki eski eserleri gezip grecek (Hesse, 1997: 8) olan biri olduu anlalr. Anlalan yolculuk Bozkrkurdu Harrynin hayatnda nemli bir yer tutmaktadr:
ki gn sonra bir arabac Harry Haller ismindeki yabanc adamn eyalarn getirdi. Pek gzel kocaman yass bir gardrop bavulu ise gerilerde kalm uzun seyahatleri artryordu, en azndan zerine denizar lkelerin de

47

aralarnda bulunduu deiik yerlerdeki otellerin ve nakliyat irketlerinin sararm etiketleri yaptrlmt (a.g.e.: 9-10).

Tutunamayanlarda Turgutu, daha romann ilk sayfasnda yolculuk olgusuyla birlikte ortaya kar: Sonun Balangc balkl ilk nszde (nk iki nsz vardr), romann asl ksmn oluturan sayfalar yaymlayan gazeteci, Turgutla bir tren yolculuunda (Atay, 2000: 17) tantn syler. Bozkrkurdu ve Tutunamayanlarn bandan sonuna dek okuyucuya elik eden yolculuk motifi, romanlarn ana kiilerinin kimlikleme srelerindeki en nemli aratr. Aslnda bir araytr yolculuk. Yolculuun asl ilevi beni snrlayan zaman ve mekn olgularnn almasna yardmc olmasdr. Harry de, Turgut da evini, ailesini, her eyi geride brakr. Kimliklerini bulabilmeleri iin, toplumsal beni, izilmi olan kiilik snrlarn amalar arttr. Yolculuun yn ise hi kukusuz ie dnktr. Burada sz konusu olan, kendi olma yolunda, bene doru yaplan bir yolculuktur. Bozkrkurdunda Harry Haller de roman boyunca bir aray iindedir. Kendisi ile srekli bir i hesaplama iinde olan Haller, i dnyasn aydnlatabilmek iin yolculuklara kar. Hallerin bu yolcuklar aslnda gerek hayatta kendini bulma isteini (Selen, 1998: 37) simgeledii dnlebilir. Yolculuklarla rl bu aray sreci elbette kolay olmayacak, Haller iin benliinin btnln salayarak kendi olabilmenin de bir bedeli olacaktr. Bu giriim u szlerle tanmlanr Bozkrkurdunda:
Kelimenin tam anlamyla bir cehennem yolculuu, karanlklara gmlm bir ruh dnyasnn karmaas iinde yaplan bir yolculuk, cehennemden gei, karmaann karsna dikilerek, kty sonuna kadar yaama istemiyle yryerek cehennemi boydan boya katedi anlam tayor (Hesse, 1997: 25).

Tutunamayanlarda hikyenin dramatik kurgusu, Turgut zbenin yolculuu zerine kuruludur. Turgut, Selimin intihar nedenini anlayabilmek iin, ilkin kendisinde kalan Selime ait ya da Selimle beraber yazdklar metinleri okur. Sonra, srasyla, Selimin annesine, Sleyman Kargya, Metine, Gnseliye ve Esata urar; her biri ona, yazl ve/veya szl bilgiler verirler. Bu srete, hem fiziksel hem de isel bir yolculuk yapan Turgut her durakta adm adm deierek, Selimi

48

anlamaya, anladka da kendini bulmaya yaklar. Son olarak, Gnselinin verdii Selime ait gnlkleri yanna alan Turgut, Artk arkaya bakmaya lzum yok Olric (Atay, 2000: 574), Selimin doduu topraklara gidiyoruz. (a.g.e.: 575) diyerek dn olmayan bir yola kar. Bozkrkurdu Harrynin dsel yolculuunun en nemli dnemeci olarak Sihirli Tiyatro deneyimi ortaya kar. Sihirli Tiyatro, Harrynin kendini bulmasn, kimlikleme srecini etkileyen en kapsaml aamadr. eitli zorluklar aan Harry, ancak kendine ilikin belli bir tecrbe edindikten sonra davet edilir buraya. Herminenin Harryyi davet ettii Maskeli Balo, Bozkrkurdunun kimlik araynda bir krlma noktas tekil eder. Harrynin baloya girerken, paltosunu vestiyere brakmas, daha sonra vestiyer fiini bulamayp bir bakasnn fiini ne yaptnn farknda olmadan (Hesse, 1997: 177) almasdr, Harrynin palto ile sembolize edilen benliinden, dier bir ifadeyle iine girdii kiilik kalplarndan vazgemeye hazr bir kvama geldiinin bir iareti olarak alglanabilir. Nitekim Harry daha sonra fie baktnda, zerinde hibir numara yazmadn grr. Fiin zerinde sadece karalanm bir biimde, Sihirli Tiyatro davetiyesini grr. Harrynin, benliinin paralarn bir araya getirmesi srecinde en son ve nemli aamay kaydedecei yer olarak okuyucuya bandan beri srekli hissettirilen Sihirli Tiyatro iin artk hazr olduunu grlr. Harry, gerekli deneyimleri edinmi, aclardan gemi ve olaylara mizah ile bakmasn bir para da olsa renmi biridir artk. Sihirli Tiyatro, Harrynin i dnyasna giden yolun son dnemeci olarak onu beklemektedir. Kendisi iin bir enlike dnen Maskeli Baloda kendinden geen ve bunu enlie katlan kalabaln esriklii, bireyin kalabalk iine gml yok oluu (a.g.e.: 182) olarak niteleyen Harry, hayatnda ilk kez dier insanlarda grp duyduu ama ona hep uzak gelen bu kaynama duygusuyla tanr. Paltosundan vazgeerek eski kimlik diye niteledii kalplardan vazgemeye hazr olduunu gstermi olan Harry, bu ortamda eski kimliinden ya da bir baka deyile Bozkrkurdunun zincirlerinden

49

kurtulmutur artk: Ben, ben olmaktan kmtm artk; kiiliim enliin esrikliinde suda eriyen tuz gibi zlp dalmt (a.g.e.: 183). Bu aamada dikkate deer bir nokta da Atayn Tutunamayanlar romannda, Selim gibi oturmu bir kimlikten yoksun edebi bir karakteri yaratmak iin (Talay, 2008: 69) olduka sk metinlerarasla bavurmasdr. Romanda, dikkatli okuyucunun kolaylkla fark edebilecei ok sayda metinleraras alveri (antrma, yknme vb.) sz konusudur. Hatta tm yaantsn kitaplar zerine kuran Selimin, srekli olarak metinler arasnda bir yolculuk halinde olduu grlr roman boyunca. Bu tr alveriler sayesinde Tutunamayanlar ok zengin bir roman haline gelir, nk Atay yer vermi olduu her eye kendi damgasn vurup onlar kendi z mal haline getirerek onlar yeniden retmi ve son derece zgn bir roman yaratmtr (bkz. Seyppel, 1989: 45). Bu konuda sadece bu kadarn sylemekle yetinmenin uygun olaca dnlmektedir, nk aslnda Tutunamayanlarn bu zellii de bal bana ayr bir aratrma konusu olabilecek bir potansiyele sahiptir. Yine de yukarda bahsedilen adan bir deerlendirme yapldnda, Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlar arasnda sanki bir eit diyalog gerekletii sylenebilir. Harry gittii maskeli baloda kendinden geer ve daha sonra balonun vestiyerinde paltosunu kaybeder. Balodan sonra Sihirli Tiyatro giriinde Pablo Harryyi kiiliini vestiyere brakmaya (Hesse, 1997: 191) davet eder. Turgutun aadaki szlerinin, bu davete, tutunamayanlarn lkesinden verilen bir cevap olduunu dnmemek iin bir sebep grlmemektedir:
Beni braktn bu makinenin arklar arasnda. Ben de dililere ceketimi kaptrdm. Eteimin ucundan balandm bu dzene. Ceketi karmadan olmaz. Ceket karma talimat da verilmedi daha. kar stndekileri, kurtul bu dzenden. Olmaz Selim: rlplak kalrm sonra. Tutunacak bir yer bulamam sonra. Dnceler gklere ykseliyor, fakat vcut topraa bal (Atay, 2000: 312).

Anlalan, tutunamayan insann dnceleri Bozkrkurdu Harryninkiler gibi gklere ykselse de, Turgutun hayat gerekliinden kopmas, Harrynin yapt kadar kolay olamamaktadr. Bunun sebebi ise Turgut ya da Selimin yeterli cesarete veya kararlla sahip olamamas deildir. Sadece kendilerince iinde bulunduklar

50

ikilem ok daha derindir. nk bir taraftan onlar da akl kavramn bir kenara brakmaktan yanadr. Akldan uzaklamak istiyorum. Aptalca duygulanmaktan korktuum iin evremi aklla doldurmuum (a.g.e.: 2000: 608) szleri de aslnda bu zlemi dile getirmektedir Tutunamayanlarda. te yandan Harry Maskeli Baloda artk iyiden iyiye kendinden geer. Daha sonra ortaya kan Pablo, ikram ettii kendi tarifi bir iki ile Harryyi kendine getirir, kendi ifadesiyle onu diriltir. Artk Sihirli Tiyatroya girmeye hazrdr Harry. Maskeli Balodan Sihirli Tiyatroya gei, Harrynin eski kiiliinden vazgemesi asndan (Bozdemir, 1998: 232) son derece nemlidir. Sihirli Tiyatroya girmeden nce unlar syler Pablo:
Sizi bugn biraz arlayabilmekten, sevgili Harry, kvan duyuyorum. Yaamaktan sk sk bezgin dtnz gnler oldu, bu dnyadan ekip gitmeye baktnz yle deil mi? Bu zamana, bu dnyaya, bu geree srt evirip kendinize daha uygun bulduunuz bir baka gerek iinde, zamann yer almad bir baka dnyada yaamay zlediniz. zlediiniz eyi yapn imdi, sevgili dostum Harry, sizi bunu yapmaya davet ediyorum. Bu baka dnyann gizli olduu yeri, aradnz dnyann kendi ruhunuzun dnyas olduunu biliyorsunuz nk. zlemini ektiiniz o gerek yalnzca kendinizde yayor. Ben size kendi iinizde var olandan baka bir ey veremem, ruhunuzdakinden bir baka galeriyi buyur edip karamam nnze. Size sunabileceim tek ey sz konusu adm atmanz iin bir frsat, bir ilk vuru, bir anahtardr. Kendi dnyanz grebilmenize yardm edebilirim, o kadar! (Hesse, 1997: 189)

Pablonun bu szlerini deerlendirirken, Sihirli Tiyatronun tantm yazsn hatrlamak faydal olacaktr. yle diyordu ifade: yalnzca kaklar iin giri creti: akl (a.g.e.: 177). Harrynin Sihirli Tiyatroya girebilmesinin koulu bu durumda, akl kavramn bir yana brakmas, insan ve kurt olarak ikiye blm olsa da halen etrafna kat bir snr izdii kendi/zbeni hakknda bir anlamada dogmatik, kat dncelerinden tmyle vazgemesidir. Cokusuna kaplmaktan Harry gibi bir insann bile kendini alkoyamad o baloya girerken, Harrynin paltosunu vestiyerde brakmas; ilerleyen sahnelerde, Pablonun Harryyi Sihirli Tiyatrodan ieri kabul ederken, diledii zaman geri almak zere kiiliini vestiyere brakmaya (a.g.e.: 191) davet edii ve tiyatroya giri cretinin akl olmas gibi ayrntlarn tm, bireyin o ana kadar cebinde biriktirdii d dnyaya dair gereklikten vazgeerek, Pablonun darda bir yerde deil, kiinin kendi iinde olduunu syledii bir tr isel gereklie iaret etmektedir.

51

Sihirli Tiyatroya girerken, Harrynin gz hemen girie yerletirilmi byk bir duvar aynasna kendi grntsne taklr. lk nce bilip tand Harryyi grr, ama kendisini tanmasyla birlikte grnt dalp paralanr ve ikinci bir kii kar iinden. Bunu dier kiiler takip eder ve aynann yz batanbaa Harrylerle ya da Harrynin paralaryla (a.g.e.: 193) dolar; farkl yalarda ve durumlarda Harryler. Bu deiik Harry biimleri, Harry Hallerin bastrlm ynleri olarak yorumlanabilir. Belki de Harrynin yapmas gereken ey, benliinin yapay ama kat kabuunu krarak, kiiliinin ortaya kamam ynlerine bir ans vermektir. lerleyen blmlerde (sahnelerde) Harry, zerlerinde eitli yazlar yazan kaplardan geerek, tiyatronun deiik sahnelerini tecrbe eder. zerinde Kiiliin Kurulmasna Rehberlik Baar Garanti Edilir sahnesinde, Harrynin Pabloya benzettii kendisini bir satran oyuncusu olduunu syleyen bir adam, nnde satran tahtasna benzer bir eyle oturur haldedir. Harryden szde kiiliinin dalmasyla oluan talardan (a.g.e.: 208) ona birka dzine vermesini ister ve daha sonra Harryye yaamnn ok ynl ekillenebilir olaslklaryla oynamay retir. Bu oyunda bireyin kendi paralaryla snrsz sayda eitleme yapmas mmkn gzkmektedir. Harrynin o ana dek sadece insan ve kurt yannn mcadelesi eklinde duyumsad eliki aslnda ok daha fazla sayda boyuta sahiptir. Nitekim satran oyuncusu Harrynin bu grn nsann szde srekli bir birlik ve btnl ierdiine ilikin o yanl ve sakncal gr (a.g.e.: 208) olarak tanmlar. Harrynin anlamas gereken kiilik oluumunun bundan ok daha karmak olduudur. Yaamn gzden geirip tm olaslklara yer vererek Harry deiime hazr hale gelmelidir. Nitekim Harry bu oyunu kendisi oynamaz; oyuncu ona sadece nasl oynandn gsterir ve ileride kendisinin de oynayabileceini syler. nk Harry bu deneyime henz hazr deildir. Yukarda bahsi geen benin parall konusunda Ecevit, Atayn altmlarn son yllarnda okuduunu ve evresindekilere szn (2005: 178) ettii bilinen Bozkrkurdunun Harrysi ile Selim arasndaki benzerlie eker dikkatimizi. Selimin brakt izleri takip ederek kendi benliinin peinde bir yolculua kan Turgut Birok Selim var ortada. Bunlar nasl birletirsem? (Atay, 2000: 385) diye

52

sorar. Bu arada sadece Selimin deil, kendi btnlnden de emin olamaz isel yolculuunun duraklarnda ilerledike. Roman ilerledike Selimi dnen Turguttan baka btn Turgutlar, birdenbire onu yalnz brakyordu (a.g.e.: 408) diye dnmeye balar:
Demek, diyordu Turgut, kendi kendine, bugne kadar gereinden fazla vermiim. Almadklar bir sr Turgut vermiim onlara. Bu kadaryla da idare edilebilirmi. Eski Turgutlara acd. Yalnz ben yaamm o Turgutlar demek. Ben, bir sr Turgutu kendime sakladm sanyordum (a.g.e.: 409).

te yandan Bozkrkurdunda ise Harry kendi isel yolculuunun mola yerlerinde yeni deneyimler edinmektedir. imdi, her biri Harryyi kendi kimliini aydnlatmada birer ipucu tekil edecek bu aamalara ksaca deinmekte fayda grlmektedir. Bozkrkurdunun Terbiye Mucizesi adl sahnede, nce bir kurdun daha sonra da bakcsnn srayla yer deitirerek birbirlerine eziyet ettiklerini grr Harry. Bu sahne sayesinde Harry, kendi iindeki karanlk tarafn ne kadar vahileebileceini grr. Savaa kar duran, sava fotoraflar karsnda dehete den naif dncelerinin aslnda ne kadar da ocuka olduunu kefeder. nk Harrynin kendi iinde savataki ktlklerden ok daha fazlasn yapacak karanlk bir yan hep vardr. Btn Kzlar Senindir isimli sahnede Harry, o ana dek yaam veya gnlnce yaayamam olduu btn ilikilerini yeniden yaama frsat bulur. Bu sahnede Harry grmezden geldii ve hep bir kenara att tensel hazlarn doyumuna varr. nk insann bir taraf da yadsyamayaca, cinsellikten keyif alan yandr. Oysa Harrynin eski yaamnda bunlar ancak seyrek istisnalar olarak tand olgulardr. Harry iin ehvet ve cinsellik hemen her vakit sutan oluan buruk bir yan tad, aydn bir kiin kendini kollamas gereken yasak meyvedeki ho, ama korkulu lezzeti (Hesse, 1997: 170) iermitir. te yandan Sihirli Tiyatronun bu sahnesinde yaadklar Harryye kendisinin acnas durumda grd ak hayatnn zengin ve dolu dolu yaanabileceini gsterir.

53

Harry artk bin yzl mitolojimdeki son kii dedii Herminenin isteini yerine getirebilmek iin yeterince piip yeterince olgunlam bir kvama gelmitir (a.g.e.: 220). Harry Sihirli Tiyatroda ilk drdnden olduka farkl olan ve zerinde Sevgi iin nasl ldrlr yazan kapya geldiinde yazy okuyunca rperir. O anda Herminenin daha nce yapt, Harrynin elinden lm tadacana dair konumay hatrlar. Bu son kapy atnda Hermine ve Pabloyu sevi oyunundan alabildiine yorgun dm (a.g.e.: 227) bir vaziyette plak olarak uzanrken bulur. Hermineyi orackta baklayarak ldrr. Daha sonra Harry, Harrynin dam adnda son bir sahne iinde bulur kendini. Sihirli Tiyatroyu ktye kullanp, mizahtan yoksun bir davranla tiyatroyu intihar aygt olarak kullanma hevesine kaplmakla sulanr. Harry baarsz olmakla sulanr. Herminenin lmnn byle yorumlanabilecei dorudur. Fakat
dier taraftan psikanalist yorum balamnda bu lm, pozitif olarak da deerlendirilebilir. Aynadaki resmin krlmas, katlam benlik snrlarnn almas, yeni bir ben-oluumunun balangc olarak deerlendirilirse ayet, o zaman Harrynin kiiliinin bir paras, stelik benliinin dnda olan bir paras anlamndaki Hermineyi ldrmesi i atmasnn sona ermesi, bir tr btnleme olarak alglanabilir. nk Hermine, daha en bandan onu ldrmesini istemitir Harryden. Bir anlamda amalanan bir lmdr bu (Bozdemir, 1998: 239).

Bu yorumda doruluk pay elbette vardr. nk Herminenin souk ve kat vcuduna bakarken Harry rperir ve bu hissi ayn zamanda mutluluk gibi bir ey olan (Hesse, 1997: 229) bir rperti olarak tasvir eder. Bununla birlikte, Harrynin kendisine sorduu gibi Hermineyi neden baka zaman deil de bir bakasnn kollarnda rlplak (a.g.e.: 232-3) grd an ldrmtr? nk kskanmtr; bu durumu kabul edememitir. Romanda ilk ortaya kndan son ana kadar srekli Harry Hallerin bir paras olduu iaret edilen Hermineyi ldrmesi, Harrynin kendi kimliinin bir parasn inkr etmesi ve belki de bilinaltna atmas olarak alglanabilir. Para para, adm adm kimliini bulma srecinde ilerleyen Harry bu aamada taklmtr. te yandan Tutunamayanlarn isel yolculuu, psikanalist yorum balamnda bir okumaya tabi tutulduunda, Selimin lm de farkl bir pencereden deerlendirilebilir. Belki Selim Ikn lm de en bandan amalanan bir

54

lmdr. Zaten, Camusun Ontolojik mesele yznden len kimseye rastlamadm (Atay, 2000: 364) dncesine karlk Biri bu yzden lmeli, intihar etmeli (a.g.e.: 364) diyen de Selimden bakas deildir. Ayrca ilerleyen blmlerde ayrntlaryla ele alnacak olan, Harry-Hermine btnlnn bir benzerini gsteren Selim-Turgut aynl da tm roman boyunca gzler nne serilmektedir. Selim beden olarak lm olsa da fikirleri Turgutla beraber hayatta kalmakta ve ayn aray, ayn yolculuk birbiriyle zdeleen iki bireyde tek sre olarak ilerlemektedir. Tutunamayanlarn anlatt yolculua dnecek olursak, Turgut zben iin arkadann intihar sebebini aratrmak, kendini tanmak/bulmak iin kt ileli bir yolculuun d grndr sadece. Duraklar, tpk Harrynin yolculuunda olduu gibi, Turgutun yolculuunda da sz konusudur. Turgut iin ileli yolculuun mola yerleri, Selimle ilgili bilgilerdir. Tutunamayanlardaki kimlik araynn, i burkan bir ayrnts, Selim ve Turgutun derinlerinde hissettii aidiyetsizliin bir resmidir bu duraklarn nitelii:
Belki de asl dram, bu durak mola yerlerinin seimindedir. Roman boyunca Rusyadan spanyaya pek ok yazar ve eser ad geer. Turgut zben ise bunlarn her birinden birer paradr. Turgut zbenin kiilik deiimiyle ilgili yolculuunda kendi toplumundan kimseye rastlamamas/danmamas, bildik bir yere uramamas belki asl tutunamama sebebidir (ztrk, 1995: 8).

Selime dair Turgutun eline geen son ey, bir nevi gnlk olan notlardr. Turgut bir da banda, Selimin Gnseliden ald notlarn okumaya koyulur. Sleyman Kargnn gnderdii, Selime ait iirlerin eline ulamasndan sonra, gnlerce kald bir motelde yazdklarn bir zarfa koyup postalayp arabasn bir ehre brakarak bankadaki son parasn eker ve trenden trene uzayp giden bir yolculukla bilinmeze doru ilerler. Hem fiziksel hem isel bir rotas olan bu yolculuun iki amac olmaldr:
Birincisi Selime; Selimi intihara/kurtulua gtren ruha, anlaya, mizaca ulamak; Selimlemektir. Turgut bunu u cmlelerde ifade eder: Olur ya bir gn tam senin gibi hissederim, senin heyecanlarn benim heyecanlarm olur: o zaman seni btnyle yaarm, kim bilir? kinci ama ise sanatsal yaratcla ulamak; Selimden geriye kalan bilgi ve belgeleri kendi yazdklaryla birletirip Tutunamayanlar romann tamamlamaktr (Sariek, 2009: 545).

55

lk amac gerekletirmek iin Selimden geride kalan izleri takip eden Turgut, adm adm yabanclaacak, yabanclarken deiecek ve deiirken de sonunda Selimleecektir. Kendi kendine yle der u beyaz buluta benzetiyorum kendimi Olric: esen rzgra gre biim deitiriyorum. Hafif, beyaz ve yuvarlak bir Turgutum ben. Pamuk gibiyim: Kelerimi kaybediyorum (Atay, 2000: 594). Yolculuun, Turgutun deiimine katksn u i konuma cmlelerinde daha da net anlarz:
Direksiyonunu istediim dorultuya evirebileceim bir arabann arkasnda yatan ve beni sana tarif edemeyeceim bir biimde ilgilendiren bu yazlar uzun bir yolculuk boyunca okumak niyetindeyim. Uzun ve hazin bir yolculuk olacak: gemiten gelecee uzanan bir yolculuk. Bu yolculukta ben geliimimi yaayacam (a.g.e.: 568).

kinci ama ise yolculuun sonunda Selimin notlarnn bir esere dntrebilmesidir. nszden anlald zere bu da trende tanlan gazeteci araclyla baarlr. Bozkrkurdu Harry, isel yolculuunun her sahnesinde edindii deneyimlerle beninin paralanma ve blnmesi srelerini yaamtr. Kiilik denen uraya ancak mizah ile yaklarsa aama kaydedeceini renmitir artk. Bunu baardnda, kaybettii btnlne ulamas mmkn olacaktr. Kaydedilen bu aama Harrynin u szlerinden net olarak anlalmaktadr: Bir gn gelecek benin paralaryla oynanan bu satran oyununu daha iyi oynayacaktm. Bir gn gelecek, glmesini renecektim (Hesse, 1997: 236). Bozkrkurdu roman, bu karlamay merkezleyerek, kozmik bir dzleme doru uzanan bir yolculuu anlatr (Selen, 1998: 40). Bozkrkurdu ve Tutunamayanlarn ana kahramanlarnn yolculuklarnda uramadan edemedikleri edebi dnya, sadece maneviyat anlamnda deil, fiziksel anlamda bir urak yeri olur. Bu kitaplklar ve kitaplar sayesinde olur. Harry kitaplklardan yararlanmak iin urad yerlerde kitaplklardan paket paket alp getirdii [...] kitaplardan byk blm bilimsel ierikli deildi[r], ounluunu eitli dnem ve ulustan edebiyatnn yaptlar oluturmakta[dr] (Hesse, 1997: 14). Harry ve Selim gibi kitaba dkn olan Turgutun gittii bir kasabada rastlad

56

kitapdan ald kitaplar aslnda bize kt yolculuun nitelii hakknda bir fikir verebilir. Turgut, kitapdan aldklar arasnda Oblomov, Don Kiot, ve Kafkann, Dostoyevskinin romanlar vardr. Bu kitaplarn hepsinin akln macerasn, bireylemeye ket vuran olgular sorguluyor olular, Turgutun kann ne anlama geldiini gstermektedir. Turgut da artk Selim gibi ada bir Pikarodur (Apaydn, 2007: 65). Son olarak, her iki eserde de merkezi bir konumda bulunan yolculuun Harry Halleri ve Turgut zbeni nereye getirdiine deinmekte fayda vardr. Harry belki Sihirli Tiyatro frsatn kullanamam olabilir; sonuta yaad kimlik bunalmn zememitir. Fakat artk bir umudu vardr. Yapmas gereken bu yaamn mizahna, bu yaamn kara mizahna akl erdirme[ktir] (Hesse, 1997: 234). Bozkrkurduna Mozart yle seslenir: Aklnz banza toplayacaksnz artk. Yaamasn renecek, glmesini reneceksiniz (a.g.e.: 235). Gemite yaplan tm hatalara ve yaanan hayal krklklarna ramen, Harry Haller iin geliimin ve yaratcln kaplar hala ak olduunu u szlerinden anlamak mmkndr: Bir gn gelecek benin paralaryla oynanan bu satran oyununu daha iyi oynayacaktm. Bir gn gelecek, glmesini renecektim. Pablo beni bekliyor, Mozart beni bekliyordu (a.g.e.: 236). Kolaylkla anlalaca gibi, Harry uyum iinde bir zbene ulaamamtr (Stelzig, 1988: 224), sadece bu yolda bir adm atmtr. Harry yapt hataya ramen umutludur gelecekten. Bozkrkurdu roman, ite bu ak sonla biter. Hesse kitabn sonunu ak bir soru olarak brakt iin, son sayfalarn da bir zm sunuyormu gibi okunmamas gerekir (bkz. Mayer, 1971: 10). Belki de byle bir sonla Bozkrkurdu, okuruna kendi zmnn kendi iinde olduu, dolaysyla da kendi bireysel kimlik aray yolculuunu kendinin tamamlamas gerektii mesaj vermek istiyordur. Roman, bir eit kendini tanma dnyasnn yoluna koyulan, kendini snamak iin servenler arayan ve kendi zn bulmaya alan bir ruhun yks olarak tanmlayan Lukacs (2000: 117), en azndan Hessenin Bozkrkurdu ve Atayn Tutunamayanlar romanlar rneklerinde hakl km gzkmektedir.

57

Okurunu ve yolcusunu ulatrd nokta asndan Tutunamayanlar, yolculuun bir baka dikkate deer zelliini de n plana karr. Bu zellik sonutan ok srece odaklanma anlamnda, yolculuun kendi iinde bir ama oluudur. Elbette kendi beninin paralarn bulup onlarla btnleerek kendini gerekletirmek ve gerek bir kimlik kazanmak bir amatr. Tutunamayanlarn yolculuu da tpk Bozkrkurdununki gibi ak bir sonla ba baa brakr bizi. Bir trende tanma hikyesiyle balayan Turgutun hikyesi yine bir tren sahnesiyle ve u szlerle erevelenir: Yolcular ve Turgut, trenin arkasnda kayboldular (Atay, 2000: 727). Tutunamayanlarda yolculuun sona ermemesinin, bir anlamda birey iin asl olann, yolculuk yani arayn ta kendisi olduuna iaret ettii dnlebilir.

5.2.1.2. Bozkrkurdunun Kitap ve Selimin Metinleri Bozkrkurdu ve Tutunamayanlarn ana kahramanlar iin srasyla Bozkrkurdunun kitapnn ve Selimin metinlerinin, bir takm farkllklar sergilemekle birlikte, genel anlamda benzer birer kimlikleme arac olduu aktr. Bozkrkurdu romannn ana kahraman Harry Haller, bir gece yars amaszca sokaklarda gezinirken, satcya benzer bir adamdan panayr brorlerini andran bir kitapk alr. Kitapn zerinde Bozkrkurdu zerine. Yalnzca Kaklar in yazmaktadr. Bu kitapk sayesinde, kederli bir aray ierisinde kvranan Harry kendisi hakknda serinkanllkla izilmi bir portre (Hesse, 1997: 73) elde etmi olur. Bu ekilde Kitapn ortaya koyduu ey, tm romana hkim olan, yn veren, kiilik atmasdr ve [kitapk] bunu bir kurt ve bir insan olarak somutlatrr (Zengin, 2002: 224). Tutunamayanlarda nceleri Turgut, henz Olricin olmad hayatnda kendi halinde yaayp gitmektedir. Kendini, devlet dairesinde bir i, bir aile, ev-araba taksitleri gibi orta-snfa has kayglarn akna brakmtr. Selim Ikn arkasndan bir de herkesin bu durumlarda yapt gibi, mektuba benzer bir ey brakarak bu dnyadan birka gn nce kendi isteiyle ayrlp gitm[esi] ile birlikte anlatcnn

58

olay dedii ey balar (bkz. Atay, 2000: 25). Turguta Selimin olayn haber veren gazete sayfas ve Selimin titrek bir yazyla karalad satrlar olarak nitelenen mektuba benzer kt (a.g.e.: 25), almann bu blmnden itibaren Selimin Metinleri olarak bahsedilecek, Selimin kendisi ya da bir bakasyla beraber yazd bir dizi metnin ilk sayfalardr. ncelikle hem Bozkrkurdunun kitap hem de Selimin metinleri, anlatlan kimlik aray yolculuunu balatan, bir anlamda tetikleyen metinlerdir. Bununla birlikte yle bir fark sz konusudur: Bozkrkurdunun kitap, Harryye zaten uzunca bir sredir youn olarak hissettii ama bir trl ifade edemedii hislerini, kendisi hakknda serinkanllkla izilmi bir portre olarak sunar. Turgut zben ise Selimin lm haberini ve mektuba benzer eyi aldnda, hibir eyin farknda deildir henz. Yabanclam bireyler olarak Harry ve Selim, toplumd olma durumlarn oktan iselletirmi olmalarna ramen, Turgutun bir kimlik aray yolculuuna kmaya ihtiya duymasna neden olacak, topluma ve kendine kar mesafe kazanma anlamnda bir yabanclama duygusuna kaplmas ancak Selimin metinleri ile mmkn olur. te yandan Bozkrkurdunun kitapndan farkl olarak, Selimin metinleri eitli biim ve sluplarda yazlm birok metinden oluur. Bu anlamda, Selimin metinlerinin tek ilevi bir kimlik edinim srecini atelemesi deil, ayn zamanda bu sre boyunca Turguta k olmas ve ona belki de Bozkrkurdundaki gibi serinkanllkla izilmi bir portre sunmasdr. Nihayetinde, Tutunamayanlar bir son ile balayan ve izler zerinden kendini deitiren bir karakterin hikyesini (de) anlatan bir romandr; Selimin kendi kiisel tarihinin sonu olan intihardan itibaren Turgut zben, Selimin arkasnda brakt metinleri takip eder; gerei arar bu metinlerde; hakik olan hakknda bilinlenmek ister (Aygn, 2008; 95). Selim bir ama, metinleri ise bir ara haline gelir. Bozkrkurdu romannda bir yandan anlatm ilerlerken araya giren Bozkrkurdunun kitap, Harryye yaama dair sorunlarn, hatalarn anlatmann yaad ikilemlerden kurtulmas yolunda Bozkrkurduna yardmc olamayacan,

59

nk eksik olan eyin, durumun bilincinde olmamas deil, deiiklie yol aacak deneyimlerden yoksun olmas (Bozdemir, 1998: 216) olduunu anlatr. Neredeyse bilimsel bir slupla ve romann dier ksmlardan farkl bir yaz karakteriyle (italik) yazlm olan Kitapk, romann dier ksmlarndan ayr bir inceleme yazs olarak okurun karsna kar. Kitap okuduktan sonra Harry bu tarz u szlerle niteler:
ileri derecede nesnellik grnm tayan serinkanllkla izilmi bir portre. in iinde olmayan biri tarafndan, dardan ve yukardan baklarak izilmi, benim hakkmda baz bakmdan benden ok, baz bakmdan benden az ey bilen biri tarafndan kaleme alnm (Hesse, 1997: 73).

Kitapn bir durum tespiti yapt teorik bilgi verdii dorudur, ama Harrynin kendisinin de farknda olduu zere baz ynlerden de eksiktir. nk Harrynin durumunun ne olduunu bilmek belki hem okuyucu hem de Harrynin kendisi iin bir balang noktas olutursa da, kimlik sorunun asl zm ancak Harrynin aktif bir ekilde bir isel yolculua karak baz eyleri deneyimleyerek renmesi, okuyucunun da bu yolculukta Harry Hallere yarenlik etmesidir. Sonuta Bozkrkurdu romannn nihai amac da, yaam deitiren bu aray yolculuunu anlatmak olmaldr. Kitapk, Harrynin btnlkten uzak kimliinin insan ve bozkrkurdu ynlerini tasvir etmekte ve onun yaad kimlik bunalmnn boyutlar hakknda ipular sunmaktadr. Harrynin kurt ve insan ynleri ou zaman kavgaya tutumakta, fakat ok nadir olsa da bar zamanlarnda Harry btnlemi bir benlik hissine kavuabilmektedir. Harrynin benliinin bozkrkurdu yan, zgrlne dkn olduu iin hibir kural, yapy tanmaz. Bu yzden de yerleik kent toplumuna kar duyduu irenme duygusu onu bir anlamda yalnz brakr, toplumd bir konuma iter. Aslnda sorun bu toplumd kalmlk hissinden ziyade, bir yanyla da kent toplumun rahatna ve dzenine duyulan zlem hissinin tiksinti hissiyle arparak bir

60

karmaa yaratmasyla balar. Bylece varlnn bir yarsyla savat ve yadsd eyi br yarsyla benimseyip onayl[ar] (a.g.e.: 56). Tutunamayanlarn anlatt yolculuun Selimin geride brakt metinler zerinde seyrettiinden bahsedilmiti. Bozkrkurdunun kitapndan farkl olarak Selimin metinleri, ok sayda metinden olutuu ve tm romana yaylp, romann genel yapsna kemiklemi bir bala baland iin btnlkl bir yap sergilemezler. Bu yzden Selimin metinlerine ncelikle derleyici ksa bir zet halinde deinmekte yarar var. Turgutun Selimin metinleri arasnda ilk okuduu ksm, Selimin kendisi tarafndan kaleme alnm olan yapmack bir Turgut biyografisidir. Olduka alayc bir dille yazlan bu ksmda Turgutun nceleri yzeysel bilgili ve frsat olarak tanmlanan karakteri hicvedilir. Turgutun, Selimin annesinin yanna gittiinde bulduu notlar arasndaki Ne Yapmal balkl metin Selimin metinleri arasndaki ikinci metindir. Baln da gndermede bulunduu zere, Selim iin bir eylem aray sz konusudur. Kendi deerini eksiksiz bilen ve her an bu deeri, yeni artlarn nda eletirebilen bir kii ne yapmal, ne yapmal diye bocalamaz (Atay, 2000: 98). Benlik algs ve onun zerine gelitirilecek eletirel bir tutumun, doru eylem iinde olmann temel art olarak gsterildii bu metinde, Selim kendini byle bir durumun uzanda grmektedir.
Ne yapmal? Bugne kadar srdrdm gibi, evremdeki kiilerin davran ve tutumlarn bilinsiz bir aldrmazlkla benimseyerek bu renksiz, kokusuz varlkla yetinmeli mi; yoksa bakalarndan farkl olan, bakalarnn istediinden ok farkl, kkl bir eylem isteyen gerek bir insan gibi bu miskin varl kkten deitirmeli mi? (a.g.e.: 95)

Ayn yazda, bu deiimi gerekletirmek iin kendini zmek gerektiini vurgular. Bu zmlemenin nkoulu ise zvarln koruma isteminden kurtularak gerek zaaflarla yzlemektir: Bilimsel bir kukuyla nce btn zaaflarn ekinmeden ortaya atacaksn! Olmadk bir yerde ortaya kmalarn nleyecek ve toplumsal eylemdeki ortaklarn umutsuzlua dmekten bylece kurtulacaksn

61

(a.g.e.: 96). Bu balamda bireyin kendini oluturmak iin yapmas gereken almalar da yle sralar: kendini iyi tanmak, gereksiz yaknmalarla geitirmeden zeletiri yapmak ve d etkenlerin uyutucu durgunluuna kaplmamak (a.g.e.: 98). Selimin metinlerinde yer alan zvarln koruma isteminden kurtulma mesajnn benzeri, aslnda Bozkrkurdunun kitapnda yer alan bir dncedir. Bu noktada, bir nceki blmde deindiimiz Ecevitin, Atayn benin ok parall konusunda Hesseden esinlenmi olabilecei eklindeki yorumu hatrlamakta yarar var. Anlatt tm bu kurt-insan ikilemi aklamalarnn ardndan, kitapn bilinmeyen yazar ho bir manevrayla okuyucuyu artr. O ana kadar sergilenen, insann iki- paradan olutuu eklindeki yaklam, olsa olsa ilkeldir ve sonuta bir yanlgdr. Bunun sebebine gelince;
Harry iki ayr varlktan deil, yz varlktan, bin varlktan kurulup atlmtr. Yaam (her insann yaam gibi) yalnzca iki kutup, rnein igd ve us ya da ermilik ve zevkperestlik arasnda deil, binlerce hatta saylayamayacak kadar ok kutup iftleri arasnda salnp durur (Hesse, 1997: 63).

Kitapa gre insann kendi benini kurgulamas onun kar kabilecei ya da deitirebilecei bir yazg deildir. nsanolunu iinden skp atamayaca bir ihtiyala doar; buna gre herkes kendi benini btnlk iinde tasarlar (a.g.e.:1997: 63). Ne var ki zm, rnein insan-kurt ya da buna benzer bir ikilik kadar basit deildir. Gerekte her insan son derece kark katmanlardan oluan bir karmaadr. Kitapktan yaplabilecek karmlara gre, kendini oluturmak bireyin yadsyamayaca bir amatr ve kendi/zben denilen ey ok boyutlu olup, kiinin tamam artk, kendi btnlm saladm diyebilecei bir sondan ok srekli deiim ve geliim gsteren dinamik bir sretir. Bu durumda kiiye (Harryye) den naif abasndan vazgeip, kendini srekli deiime hazr olmaya adamaktr.
Romann tamam bir benin yaamn tehdit eden kimlik krizi iinde, kendi yanlglarnn zayflklarnn bilincine varmas ve ayn zamanda yaayarak kendi snr ve olaslklarndan emin olmas deneyimi olarak grlrse, o zaman

62

Kitapk, bu ben-analizinin bir paras olarak yeni bir anlam kazanr: Kitapk, Gnce ve Byl Tiyatro karlkl yansmalaryla hepsi birlikte ortak bilinci olutururlar (Bozdemir, 1998: 222-223).

Bu arada Selim de, ne kadar dank grnseler de birlikte baka bir ortaklk oluturan, Selimin metinlerini oluturan notlarn peindedir. Turgutun zihninde akp geen yarm kalm bir yn metin, btn bir kltrn eksik yaamdr sanki (Parla, 2000: 210). Turgut, Selimin arkada Sleyman Kargdan Dn, Bugn, Yarn balkl ark szleri biiminde baka bir metin alr. Bu metin Sleyman ve Selim tarafndan beraberce yazlmtr. ztrkeden Osmanlcaya varan geni bir yelpazede her trl dil ve biim kullanmn sergilendii bu blmde en ok ne kan mesaj, kltrel dnyas bin paraya blnm Trk insannn, bu karmaa da kimliini yitirdiidir. Selimin simgeledii bireyin, o gne kadar sregelen hayatndaki sknt ve elikiler zeletirel bir tutumla yanstlr. rnein bir blmde yle yazar:
Selim Ik tek ve Trk. Ve duygulu, amansz. Sabrsz ve olumsuz, yaantsnda cansz Sanlrd; gerekti, hayr gerek deildi. Tutunamayanlarn tarihine eildi.(Atay, 2000: 116)

Bu ve arkasndan gelen dier arklarda Selimin tm eitim hayatn ve lkesinin genel koullarn gzler nne serer. Anlatlan bu koullarda bir birey oluturmaya abalayan Selimin izinde Turgut da ayn kmaz hisseder. Tm bunlar bir yana, iir aklamalar blmnde, Msra 10 iin yazlan aklamann tad balk olduka ilgintir: Garip Yaratklar Ansiklopedisinden (a.g.e.: 152). Selimin metinleri olarak adlandrlan metin dizisinin bu blmnde kullanlan dil ve ierik, sanki Bozkrkurdu romannda merkezi bir rol oynayan Bozkrkurdunun kitapna bir gnderme gibidir. Bozkrkurdunun kitap yle balar: Bir zamanlar Bozkrkurdu takma adyla Harry isminde biri vard. ki ayak zerinde yryor, insanlar gibi giyinip kuanyorsa da aslnda bir bozkrkurduydu (Hesse, 1997: 44). Kitapn ilerleyen blmlerinde, lman iklimde yaamaya alan orta snf insan (a.g.e.: 57) u szlerle betimlenir:

63

() yaradllar bakmndan orta snfa mensup biri gsz bir yaam drtsyle donatlmtr, korkaktr, kendisini elden karmaktan ekinir, kolay ynetilecek biridir. Dolaysyla, g yerine ounluu, iddet yerine yasay, sorumluluk yerine oylamay geirmitir. Saylar ne ok olursa olsun bu gsz ve korkak varlklarn ayakta duramayaca, sz konusu zelliklerinden dolay babo ortalarda gezip duran kurtlar arasnda bir kuzu srsnden baka bir rol oynayamayacaklar aktr (a.g.e.: 57-58).

Hermann Hesse olduka bilimsel bir dil kullanr ve bylece kitapa gerek ss vererek, okuyucuya kurgunun gerekliinin oturtulmas iin sanki ansiklopedik bir bilgi verecekmi izlenimi verir. Bununla birlikte kitapn Yalnzca Kaklar in eklindeki alt bal ve Bir zamanlar diyerek masallar andran bir deyile balamas, okuyucuda bu incelemenin nesnelliine dair pheler uyandrmaktadr. Okuyucunun Harrynin kimlik sorununa dorudan bir zm bulduu inancna kaplmamas iin Hessenin bunu kastl yapt dnlebilir. imdi bir de Selimin arklarnn (iirlerinin) aklamalar iin verilen, szde Garip Yaratklar Ansiklopedisinden alnan tanma bir gz atmak gerekir:
Tutunamayan (disconnectus erectus): Beceriksiz ve korkak bir hayvandr, insan boyunda olanlar bile vardr, ilk bakta, d grnyle, insana benzer. Yalnz, peneleri ve zellikle trnaklar ok zayftr. Dik arazide, yoku yukar hi tutunamaz () Gzleri ok byk olmakla birlikte, grme duygusu zayftr. Bu nedenle tehlikeyi uzaktan gremez. Erkekleri, yalnz brakldklar zaman ackl sesler karrlar. Diilerini de ayn sesle arrlar. Genellikle baka hayvanlarn yuvalarnda (onlar dayanabildikleri srece) barnrlar. Ya da terk edilmi yuvalarda yaarlar. () Toplu olarak yaamay da bilmezler ve d tehlikelere kar birletikleri grlmemitir. () Baka hayvanlarla birlikte yaarken onlarn getirdikleri yiyeceklerle geinirler. () Btn huylar taklit esasna dayand iin, baka hayvanlarn yemek yediini grmezlerse, acktklarn anlamazlar. (Bu srada ok zayf dtkleri iin avlanmalar tavsiye edilmez.) Kendilerini korumay bilmezler. Fakat gene taklitilikleri nedeniyle- baka hayvanlarn dvmesine zenerek kavgaya girdikleri olur. imdiye kadar hibir tutunamayann bir kavgada baka bir hayvan yendii grlmemitir (Atay, 2000: 152-153).

Hessenin oynad oyunu, Ouz Atay da oynar bu ksmda: yine ansiklopedi havas verilir, ama yle bir dil kullanlr ki, hibir inandrcl kalmaz metnin. Selimin metinlerinin bu blmnde verilen tutunamayan zneyi adlandrma denemesini, bir kavramsallatrma niyeti olarak (Aygn, 2008: 79) okumak mmkndr. Tutunamayan zne, burada disconnectus erectus ifadesiyle, mmkn olan en gln biimde pasifletirilmi, parodiletirilmitir. Belki de Atay, aslnda

64

kastettii birey tipini olduka baarl betimlese de, kulland parodiletirme kavramn iini boaltarak, ne roman kahramanlarnn ne de okurun zdeleebilecei veya kimlik olarak benimseyebilecei bir hale sokar. sel yolculuunun belirli bir aamasndan sonra Turgut iin, Selimin metinleri artk sadece takip edilen bir kimlikleme arac deildir. Bir noktadan sonra Turgutla Selimin metinleri arasnda karlkl etkileime dayal bir iliki ortaya kt grlr. Turgut, Bu nemli geceye tarih drmeyi unutmadan, ellerinin titremesine engel olmaya alarak alt yznc satrda biten Selimin arksn srdrr:
Msra 601 ve sonras: Sanmam bu, dil-i biarenin aka meylidir, Takib-i macera-i Selimdir btn iir (Atay, 2000: 294)

Selimin metinleri zerinden yaad deneyim, Turgutu bu yolculukta belli bir yere getirmitir artk; kendini daha iyi tanmaya balam, rnein iindeki yazma kvlcmn ortaya karmtr. Hatta Selimin sevgilisi Gnselinin ekledii metinde Turgut da yer alr. Tutunamayanlar romannn drt yz altm sekiz ve be yz krk beinci sayfalar arasnda; noktasz, virglsz, soluksuz ilerleyen bir ak hikyesidir anlatlan. Parla, Turgut-Gnseli-Selim metni olarak tanmlad bu metnin Gnselinin slubuyla Turgut tarafndan tamamlanmasn ilgin bulur; Turgutun metninin bu yarm metne eklenmesiyle birlikte kadn ve erkek sesleri [Gnseli-SelimTurgut] birleir ve cinsiyetsizleir (2000: 217). Grnen o ki, Selimin metinlerinde daha nce vurgulanan zvarln koruma isteminden kurtularak kendini zmek gereklilii bu kesintisiz metnin getii sahnede yerine getirilmektedir. te yandan daha kat edilecek uzun bir yol vardr. Selimin metinlerinin uzayp gitmesi bir yana, birok kayp para sz konusudur hala. rnein Selimin Esata gnderdii mektuplar yaklmtr. Selimin metinlerinin kayp metinlerin peinde geen aray boyunca, Turgut evresine daha da yabanclar. Selimin metinleri arasnda son okuyaca yine bir eksik metin olan Selimin gnldr. Selimin gnln alnca Turgut Selimden yardm ister. Bylece Selimin nda, zbenliini bulmaya bir adm daha yaklam olur.

65

Sonu

olarak,

Bozkrkurdu

ve

Tutunamayanlar

romanlarnda

Bozkrkurdunun kitap ve Selimin metinleri, aralarndaki bir takm farkllklara ramen, genel anlamda benzer kimlikleme aralar olarak benzer ilevler yerine getirmektedir. Kitapk sayesinde Harry, yaama ilikin kendi sorununa dardan, belli bir mesafeden bakma olana yakalar. Harry Hallerin notlar ve Kitapk, kendini bulma ve kimlik atmas deneyimini, iki ayr anlatm, yaz karakteri ve bak asyla bildirilen pencerelerden aktarrlar. Btnsel bir eser olarak Bozkrkurdu romannn bir ara olarak okuyucu iin grd ilevi, kitapk Haller iin gerekletirir: ana kiiye kendini tanyabilmesi iin ayna tutar. Tutunamayanlarda, Selim Iktan geride kalan metinler sayesinde, Turgut zben srdrmekte olduu derin ve kimliksiz uykudan uyanr. Bu notlar, ona zbenliini bulma yolunda k tutar. Kefettii her yeni metinle nce kendine ve iinde yaad topluma baknda bir mesafe yakalayan Turgutun yabanclk hissi giderek artar. Fakat, ancak bu yabanclama sayesinde bir kimlik aray yolculuuna kma ihtiyac hisseder. Metinler arasnda ilerledike aidiyetsizliin kklerine iner Turgut. Turgutun kendisini Tutunamayanlar Ansiklopedisine son madde olarak eklemesi, Selimin intiharndan sonraki sreci yazmas gittike Selimlemeye, en azndan benzer bir kimlik dzlemine doru ynlenmeye baladnn gstergeleridir (Aygn, 2008: 98). nceden byle bir eyin varlndan bile haberdar olmayan Turgut, bir birey olmann nndeki engelleri, yava yava daha iyi grecektir. Bu srecin sonunda da kendini daha iyi tanmaya ve zvarln koruma isteinden vazgeerek kendini zmeye balar. Hem Bozkrkurdunun kitapnda hem de Selimin metinlerinde ilenen sorun olan, kentli toplumla onun karsnda toplum d kalan, kendine zg bireyin ilikisi, her ne kadar Bozkrkurdu romannn yazld 1920li yllardan veya Tutunamayanlarn yazld 60larn sonundan bu yana deiiklie uram olsa da, her iki metin de hala evrensel varolusal bir sorundan bahsetme niteliini

66

tamaktadr: toplumla btnle(eme)me ve bireyleme/kimlikleme. Bu sorun, kentliliin yeni deil artk bir norm olduu gnmzde bile, eskimek bir yana, belki de eserin yazld gnlerden bile daha fazla hissedilen gncel bir olgudur. zetlemek gerekirse, Bozkrkurdunun kitap ve Selimin metinleri ana kiilerin yaad kimlik sorununu, dardan bir gz olarak nesnelletirmenin yan sra, bir sonraki blmde ele alnacak olan dier kimlikleme aralarnn ortaya kna da bir zemin hazrlar. 5.2.1.3. Hermine/Pablo ve Selim/Olric u ana kadar, Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlarndaki ana kahramanlarn deneyimledikleri kimlik edinim srelerinde karlarna kan, etkileime girdikleri aralardan yolculuk olgusuna, Bozkrkurdunun Kitapna ve Selimin Notlarna deinildi. Bir sonraki adm olarak, Hermine ve Pablo adndaki yan karakterlerinin Harry Haller iin ve Selim Ik ile Olric adndaki yan karakterlerinin Turgut zben iin neminden bahsetmek faydal olacaktr. Dorudan bu isimlere gemeden nce, bu isimlere birer kimlikleme arac olarak neden yer verildiini aklamaya gerek duyulmaktadr. Daha nce de belirtildii gibi, ne Bozkrkurdu ne de Tutunamayanlar roman birer eylem/aksiyon roman olarak nitelendirilebilir. Her iki roman da neredeyse tamamen kahramanlarn i dnyalarna yneldii iin, zaten karlatrmal edebiyat bilimi verilerinin zerinde temellenen bu almada, disiplinleraras paylam kanlmaz olmu, zellikle kimlik sorununun teorik altyapsna deinen 2. Blmde sosyal psikoloji, sosyoloji ve felsefeden yararlanlmtr. nceleme konusu eserlerde yer alan Hermine, Pablo, Selim ve Olric figrlerinin kimlikleme aralar olarak oynadklar roln daha iyi anlalmas iin bir kez daha dier disiplinlerin yardmna ihtiya duyulmaktadr. Bu balamda, almann amac Bozkrkurdu ve Tutunamayanlarn psikanalizimin verileri nda bir okumasnn yaplmas olmamakla birlikte, biraz yardm almann da bir sakncas olmayacana inanlmaktadr.

67

almada, yazarlarn yaamykleri ksmnda belirttildii gibi, Hessenin, Jung'un bir rencisi olan Dr. Lang'n yannda psikanaliz tedavisi grd ve Jungun onun hayatnda nemli bir yer tuttuu bilinmektedir (bkz. Serrano, 1997). Bu tedavi paralanm benin yeniden bir birliini yakalama abalarnn bir gstergesi olarak nitelenebilir (bkz. Middell, 1982: 111; Akt. Zengin, 2002: 217). Birok kaynaa gre, Hessenin eserlerinde psikanalizin izlerini grmek her zaman olasdr. Hatta Zengine gre, Bozkrkurdunda gze arpan nemli bir zellik de Hesse'nin psikanaliz yntemini ok belirgin bir ekilde uygulam olmasdr (Zengin, 2002: 214). Benzer bir iliki, Tutunamayanlar roman iin de sz konusudur. Emre, Tutunamayanlar romann psikolojinin bilimlemesinden sonra psikoloji metinlerinden yazar-znenin dorudan etkilenmesi yoluyla gerekleen etkilenmeler (2009: 352) arasnda anmaktadr. Bu durum yle aklanabilir:
Burada, zellikle Ouz Atay metinlerinde yer alan kiilerin soyadlarnn dorudan doruya psikoloji terimlerini artrmas edebiyat-psikoloji ilikisinin 1970li yllarda hangi boyutlara varm olduunun en ak gstergesidir. z-ben, Ben-ol gibi soyadlar soyad olmann tesinde bir kimlik araynn, modern toplumda bireyin da deil ie doru yapt saysz yolculuklarn da bir sonucu, mtemmimidir (Emre, 2009: 335).

Edebiyat-psikoloji ilikisini ortaya koyan yaklamlardan biri de arketipsel yaklamdr. zellikle Bozkrkurdu sz konusu olduunda, Hermine ya da Pabloyu ve romandaki dier birok unsuru Jungun arketipleri balamnda yorumlayan birok kaynak sz konusudur (bkz. Bozdemir, 1998; Selen, 1998; Webb, 1971; Zengin, 2002). Benzer bir biimde, rnein Ecevite gre Tutunamayanlar romannn odana yerleen insann i dnyasdr ve insan bilincinin kvrmlar, bilinaltnn kvrmlar, bilinaltnn labirentleri ve Carl Gustav Jungun deyiiyle, onun ortak bilinaltnn arketipleri imgeleir roman dokusunda (2005: 86). Bu noktada arketip kavramn biraz amakta fayda grlmektedir. Arketip, ierii itibariyle birden ok disiplinin kendine zg anlamlar ykleyerek kulland, baka bir deyile disiplinleraras kesiim noktasnda duran bir kavram ifade eder. Arketip, en basit ekliyle kendinden sonrakilere modellik eden

68

ilk rnek olarak tanmlanabilir. Szcn zellikle Jung'un analitik psikoloji ile yaygnlk kazandn sylemek mmkndr. Arketipi eletiriye gre, arketipler kolektif bilindnda yer alrlar ve evrenseldirler. Kimlikleme srecinin sonucunda bu arketiplerden bazlar dnerek ve zelleerek kiinin kendine zg bir nitelik kazanr. Baz arketip rnekleri self, animus, anima, persona, ayna, ana, kurt, bilge ve glgedir (bkz. Selen, 1998: 29-37). almann bu ksmnda ele alnacak olan Bozkrkurdu ve

Tutunamayanlar figrleri Hermine, Pablo, Selim ve Olricin arketip ilevleri sayesinde, kahramanlarn bireyleme srelerinde kendi kimliklerinin teki, eksik, yitik veya bastrlm ynlerini ortaya karmada birer kimlikleme arac olduu dnlmektedir. lerini kaos kaplam kahramanlarn btn elikilerinin zm kendilerini tanmaktan btn geecektir. ynleriyle Kendileriyle, yzlemeleri kimliklerinin gerekmektedir. yzeye rnein kmam/kamam

Bozkrkurdunda Harry Haller kendi benliini tanma peindedir ve

Bunu salayabilmesi ya da belki her eye karn sonunda gereken sray gze alp evrenin sinesinde soluu alabilmesi iin Bozkrkurdunun bir ara kendi kendisiyle yz yze gelerek ruhundaki kemekei enine boyuna grp varlnn tastamam bilincine ulaabilmesi gerekir (Hesse, 1997: 61).

Ecevite gre Hesse ile Atayn yollar, kahramanlarn kendi ilerindeki bastrlm ynleriyle yzletirmeleri anlamnda kesimektedir: Atayn yazarlarndan biri olan Hessenin tm romanlarnda karsna dikilen karanlk bileen, Bozkrkurdunda bir kurda dnr. Hesse, insann st insana evrilebilmesi iin iindeki kurtla yzlemesini n koul olarak grr (Ecevit, 2005: 337). imdi Hermine, Pablo, Selim ve Olricin nasl birer kimlikleme aracna dntklerini grmek gerekir. Bozkrkurdunda Hermine ilk bakta grlecei zere bir hayat kadndr. Deneyimleri sayesinde daha ilk karlatklarnda Harrynin neye ihtiyac olduunu anlar. Aralarnda hemen bir yaknlk oluur. Aslnda Harry, Herminede kendisini bulur: Bana yle geldi ki, btn bunlar Herminenin deil, benim kendi dncelerimdi (Hesse, 1997: 166). Bozkrkurdu romanndaki kimlikleme

69

aralarndan biri olarak grdmz yolculuk temasnn bir adm olan Sihirli Tiyatro deneyiminde, Harrynin kendisiyle karlamas da ncelikle Harrynin yine kendisinin bir yansmas olarak Herminenin gzlerine bakmasyla balar:
Ruhum Herminenin gzlerinden bana bakyordu adeta, bu baklar karsnda gerek tmyle kt, ykld. Hermineye duyduum ehvetin gereklii de ayn yolu izledi. Bylenmi gibi birbirimize bakp durduk; benim zavall kk ruhum da Herminenin gzlerinden bana bakt (a.g.e.: 187).

Artk Hermine, Harrynin tm umudu olur. Herminenin yz ona byl bir ayna gibi gelmektedir, nk o aynaya baktnda kendini, bakasn, - ona yabanc olan ama yeni tanmaya balad Halleri gemiini, geleceini ayn anda gryordur (Selen, 1998: 38). Tutunamayanlarda Selim Ik, zbenliini aarak kiiliini bulmaya,

oluturmaya alan Turgut zben iin bir k, rehber vazifesi grr. Selimi k yapan ise kendini derin bir zeletiri ve sorgulama srecinden geirmesi ve bu deneyimin younluu ve sarsclnda kendini yok etmesidir (Erturul, 2003: 92). Tpk Harry Haller gibi iinde yetitii snfn yaama biiminin bir paras olmay reddeder; bozkrlarda gezen bir kurt gibi, bir tutunamayan olmay yeler. lkokul yllarndan balayp, askerlik hizmeti ve sonrasna kadar geen sre boyunca kendi oluumunu ve onu evreleyen lkenin toplumsal ve kltrel koullarn srekli zeletiriye tabii tutar ve kendi bamsz kimliini oluturmaya abalar. Hermine Harryye karanlktan aydnla kmay, keder iinde srnmek yerine glmeyi ve dans etmeyi retir. Haller, dier yars gibi gzken Hermine sayesinde, benliinin ihmal ettii yanlarn yeniden kefeder, kendini bulmaya biraz daha yaklar. Kendinde grd deiiklii u szlerle anlatr: D grnlerin altnda yatan ilikileri ve dmanlklar sezmeye balam, bu dnyada her trl badan yoksun yabanc bir cisim gibi varln srdren ben yava yava sz konusu dnyaya aina olmu, gizlerinde ortak edilmitim (Hesse, 1997: 155). Turgutun Ktphanesi, Selime zenerek ald, okunmay bekleyen kitaplarla doludur. O, yaamn Selimin gizini zmeye adamtr. Turgut, Selimin

70

vard

noktaya

varma

amacndadr.

nk

Selim,

imrenilen

bir

yere,

tutunamayanlarn ulaabilecei son noktaya ulamtr. Tutunamayanlarn airi Selim Ik, ldkten sonra da Turgut zbenin bilincinde yaar. Selimin yokluunda, daha dorusu, Selim ldnde Turgutun durumu, yle betimlenir:
Byk bir karanlk hissediyorum dedi. Tandm Selimi gremiyorum bu karanlk iinde. Benimle konumuyor. Sorularma cevap vermiyor. Beni suluyor. Kendimi suluyorum. Sustu. Beni yanl anlayacak; sonra hi konumayacak. Aceleden aryorum. Beklemesini bilmiyorum. Masann yanndaki aynaya takld gz. Orada zavallln grd, byk ve gzel eylerin yokluunu grd yznde. Yllarca yan banda yaayan Selimin, bu yz gzelletirmesine nasl izin vermediini, sunulan zenginlikleri nasl kr bir inatla geri ittiini grd (Atay, 2000: 113).

Bozkrkurdunda, tartt profesrn evinden ayrldnda hemen o gece intihar tasarlayan Harryyi anlayarak, ona yol gsteren Hermine, Harry'nin bir paras, sna olur. Hermine ile karlatnda Harry hayattaki ruh eiyle, onu anladn syleyen br yars ile tanr. Artk bir btn olurlar. Tutunamayanlarda da benzer bir durum sz konusudur. Roman kahramanlar, hayata kar tutunamam, bu nedenle de yabanclam bireylerdir. Selim, Turgutun bir sna olur. Turgutun ve Selimin i ie anlatlan serveninde ou kez Selim, Turgutun olmak istedii kiilik durumundadr (Glendam ve Srelli, 2003: 33). Turgut, Selim ile zdeleebilme arayndadr:
Hayatnda ilk defa baka bir insan olma zlemini duydu. Hi bilmedii ikinin susuzluu gibi bir duygu. Deiebilmek. Kendinin bile tanyamayaca yeni bir varlk olmak. Btn canllarn olanca gleriyle kar koyduklar bir deiim, bir bakalam. Korkutucu ve ayn zamanda ekici bir eilim (Atay, 2000: 323-324).

Selim bu yolculukta, geride brakt metinleri ve anlaryla, Turgutun benliini aray yolculuunun hem bir arac hem de istikameti olur; onun kendi iine bir ayna tutmasna yardmc olur. Sonunda Turgut, btnlemesi gereken kimliin bir tutunamayanlk, bir Selimlik hali olduunu anlar. Bunu u szlerinden anlayabiliriz: Olur ya, belki bir gn tam senin gibi hissederim, senin heyecanlarn benim heyecanlarm olur: o zaman seni btnyle yaarm, kim bilir? (a.g.e.: 380).

71

Bozkrkurdunun dsel yolculuunun son dnemeci olan Sihirli Tiyatro sahnesinde, Harry Hermineyi, onun daha nce kendisinden istemi olduu gibi ldrr. Bozdemir, psikanalist yorum asndan bu lm, katlam benlik snrlarnn almas veya bir tr btnleme olarak (Bozdemir, 1998: 238) yorumlar. Aslnda Harrynin, Herminenin lmnden sonra hissettii eyi ayn zamanda mutluluk gibi bir ey olan (Hesse, 1997: 229) bir rperti olarak nitelemesi, bu yorumu destekler niteliktedir. Hatrlanaca zere, Turgutun silkinii Selimin lm ile balamaktadr. Aslnda Herminenin lm ile Selimin lm, zamandizinsellik asndan birbirlerinin ters ularnda durmaktadrlar yani biri hikyenin banda, dieri ise sonunda verilmektedir. Bununla birlikte, kimlikleme srelerinde oynadklar olumlu rollerle iyi bir amaca hizmet ederler. Harry-Hermine btnlnn bir benzeri olan Selim-Turgut zdelii, bylece Selimin bedensel lmne ramen ayn kimlik arayn tek sre olarak ilerlemesini salamaktadr. Bozkrkurdunda Herminenin, arketipsel balamda Harrynin animas olarak ilev grd dnlebilir. nk anima kolektif bilinaltnda var olan erkein kadn biiminde grnts veya her erkekte bulunan diil yndr (bkz. Jung, 1992: 117). Bu arada, Hermine isminin yazarn ad olan Hermanndan tretilmesi de ayrca anlamldr. Hermine ile eksik ynlerinden birine, kart kutbuna kavumu olan Harrynin kiilii aydnlatma yolculuu umut vaat etmeye balar. Ayrca Herminede somutlaan ana arketipi Bozkrkurdu Harryye yeniden hayat verir ve bundan sonra hayatn devam ettirebilmesi iin de Hallerin ruh ei (Selen, 1998: 37) olur. Tabi bu ekilde, Hermine sadece Harrynin hayatn srdrmesine deil, onun kimliini bulma serveninde bir adm daha atmasn salam olur; hem onun eksik bir yann tamamlar hem de onunla zdeleir. Jung bir de glge arketipinden bahseder: Kiiliin seilmi bilinlilikle baa kamadklar iin yaam srecinde kendilerini ifade etmelerine izin verilmeyen (Jung, 2001: 19) unsurlardr bunlar. Bu balamda Tutunamayanlarda, Selim Ik, Turgut zbenin karanlkta kalm, bastrlm kiilii olarak okunabilir. Belki de

72

tpk Harrynin Hermineyi ldrmesi gibi, Selimin lm de, Turgut zbenin kiiliinin sanatsal retim yapmak isteyen paras olan Selim Ik bastrm, ldrm olmasna yorulabilir. Daha nce bir kimlikleme arac olarak yolculuk olgusuna deinildii blmde, Turgutun yolculuunun ikinci amacnn sanatsal yaratcla ulamak (Sariek, 2009: 545) olabileceinden sz edilmiti. Cemal Sakall da Selimin, bir glge arketipi anlamnda, Turgut zbenin edebi kiilii olabileceine iaret ederek Selim Ik, toplum tarafndan ilgi grmemi, kefedilmemi, bylece Selim Ik, bir baka deyile, Turgut zbenin edebi kiilii ldrlmtr, sndrlmtr (Sakall, 2005: 183) demektedir. Turgut zben ve Selim Ik birbirlerinden ayrt etmenin olanakszl, zdelikleri u alntda kullanlan anlatc as ile rneklenebilir:
Turgut eve girince bir koltua yavaa yld. nsan, iki gn falan byle hissetse kendini, Dostoyevskiyi kskandracak eserler yazar. Deil mi Selim? Turgut, mnasebetsizlik etme. Ederim Selim. Ben artk dnya apnda byk bir adam oldum. Bir bilseler... Allahtan bilmiyorlar. Bir de bilselerdi... Konuturdun beni... yoruldum ite. Deham kaybettim. Hepinizi mahkemeye vereceim. Srndreceim sizi, kendim de srneceim. Daha beter olacam. Grdnz m, iki gn srmez demitim size. ki saat bile srmedi (Atay, 2000:109).

Yukardaki zdeliin Bozkrkurdunda grlen baka bir hali olan Hermine-Harry ilikisinde, daha nce bahsedilen anima ve ana arketiplerine ek olarak Hermine, Harrynin kendini bulma serveninde son derece nemli olan bir ayna ilevi de stlenir. Romandaki bylenmi gibi birbirimize bakp durduk; benim zavall kk ruhum da Herminenin gzlerinden bana bakt (Hesse, 1997: 187) szleri bunun en iyi kantdr. Harry, Herminede dier yarsnda kendini bulur. Ancak bir ayna kiiye kendisi hakknda, kendisinin bilmedii eylerle yzlemesi konusunda yardmc olabilir. Romann genel kurgusu asndan, Herminenin Harrynin kimlikleme srecindeki ilevine bir de u adan baklabilir: Hermine, Harryye dans etmeyi retir, insanlarn arasna kararak Maria adnda bir kzla arkadalk etmesini ve

73

yeni deneyimler edinmesini salar. Onu kiilik zlmesi yoluyla bireysel kimliinin yaplanmasn salayacak Sihirli Tiyatroya, dolaysyla da Pabloya hazrlar. Belki de Herminenin u szleri, Harrynin kimlikleme srecinde srann Pabloya geldiini haber vermektedir:
Gleceksin ama, belki dostum Pablo da gizli bir ermitir diye dndm oluyor okluk. Ah, Harry, evimize varmamz iin pek ok pislik ve samalk iinden bata ka yrmemiz gerekiyor. stelik bize yol gsterecek kimsemiz de yok, tek klavuzumuz iimizdeki zlemdir (a.g.e.: 166).

Belki de Hermineninkine benzer bir arketipsel ilev, belki daha da nemli bir kimlikleme arac rol, yaam biimi ve karakteri ile Harrynin tam tersi gibi gzken Pablo iin de geerlidir. Pablo da tpk Hermine gibi Harryye ayna olur. Uyku ile uyanklk aras bir anda Harry, kendi kendine yle sorar:
yi ama neden Herminenin rengi yle soluktu? Ne diye Pablo habire konuuyordu? Yoksa onu konuturan ben miydim? Onun azndan konuan ben mi? Onun siyah gzlerinden de sadece benim kendi ruhum, yolunu kaybetmi bir rkek ku, tpknn Herminenin gri gzlerinden olduu gibi bana bakp durmuyor muydu? (a.g.e.: 188).

Harry kendi aray srecinde kendi iindeki gereklie yaklatka dier insanlarda kendinden paralar bulur, onlarda kendini yeniden tanr. Webbe gre, sadece Hermine deil Pablo da Harrynin kimlikleme geliiminde birer rol stlenir (bkz. 1971: 119-121). Harry kendisine ayna tutan Hermine sayesinde, kendisi hakknda her geen gn daha ok ey renirken, Pablo sayesinde edilgenlikten tamamen syrlp benliini ve hayatn dzene sokma iinde daha etkin bir rol oynamaya balar. Bozkrkurdu romannn final sahnelerine doru, Sihirli Tiyatronun giriinde Pablonun Harryye verdii ayna ve onu ynettii tiyatro sayesinde, Harry kiiliinin bastrlm veya gizli kalm btn ynleriyle yzleir. Sahneler ilerledike, her eyi daha nceden bilen bir bilge, giderek Tanr rolndedir Pablo (Selen, 1998: 40). Tiyatronun her sahnesinde, oynanan her oyunda, geri planda Pablonun varl hep hissedilir; bu rol, bilge arketipini artrr.

74

Kimlikleme arac olarak ikinci bir bireyin devreye girmesi elbette Tutunamayanlarda da ortaya kar. Romandaki szde nszlerden sonra, asl romann balad ksmn daha ikinci cmlesinde o zamanlar daha Olric yoktu, daha o zamanlar Turgutun kafas bu kadar kark deildi (Atay, 2000: 25) szleriyle ve daha sonra yine ayn sayfada O zamanlar, henz, Olric yoktu; hava raporlar da gnlk bltenlerden sonra okunmuyordu. Henz durum, bugnk gibi ak seik, bir bakma da belirsiz deildi (a.g.e.: 25) ifadesi, okuru Olricin geliine hazrlar. En ok da, ilerleyen blmlerde, Durum ktye gidiyordu. Turguta yardm edecek kimse yoktu. Henz Olric ufukta grnmemiti (a.g.e.: 253) szleriyle ifade edilen yardm talebi, Bozkrkurdunda Herminenin Pablonun ermi olabileceinden dem vurup, bize yol gsterecek kimsemiz de yok (Hesse, 1997: 166) eklinde ifade ettii Pablodan beklenen yardm hatrlatmaktadr. Belki de O zamanlar daha Olric yoktu derken, Turgutun henz byle bir deneyim iin yeterli olgunlua gelmedii anlatlmak isteniyordur. Tpk, Harrynin Pablo ve Sihirli Tiyatro deneyimlerinden nce bir takm aamalardan gemesi gerektii gibi. Anlalan, bu aray yolculuunda kiilik blnmesini anmsatan kimlik krizi sadece Selimle ortaya kmamaktadr. Turgutun iinde psikanalitik balamda glge arketipinin ortaya k Olric figryle devam etmektedir. zgven, Selimi Turgutun teki beni olarak nitelerken (bkz, 1984); Parla, hem Selimin hem de Olricin, olduka farkl tekiler sergileseler de Turgut zbenin ayr ayr teki benleri olduunu (2000: 220)s avunur. Aydodu ise, psikanalizden de yararlanan Atayn, Olrici Turgutun yaad yabanclamadan kaynaklanan kiilik blnmesinin dourduu bir i ben olarak tasarlad grndedir. (bkz. 2003: 3031). Dier bir gre gre de, Turgutun yaad sadece bir Selimle zdeleme sreci olmayp, Olric Turgutun iindeki ikinci bir kiiliktir (bkz. Glendam ve Srelli, 2003: 33). Olric her ne kadar bir kiilik paralanmasna iaret etse de, Ecevite gre Turgutun ikinci bir kiiliini ifade etmez, nk Olric Turgutun bastrlm veya sakl bir niteliini (1989: 29) yanstmamaktadr. Daha ziyade Turgutun i dnyasna yneliini mjdeleyen hayali bir figrdr. Glge, teki ben, i ben, ikinci bir kiilik, kiilik paralanmas ve benzeri ifadelerden hangisi tercih

75

edilirse edilsin Olric, Turgutun tecrbe ettii kimlik krizinin, baka bir ifadeyle bu i dramn yansd aynadr (ztrk, 1995: 8). Selimin intiharyla lm olgusuyla tanan Turgut, i hesaplamas yapmaya balar. Eski konforlu yaam yerini kendini sorgulama, sululuk, ac ekme, yalnzlk gibi yabanclatrc duygulara brakr (bkz. Sevgili, 2005: 166). indeki ses ile konumas giderek oalan Turgutun iinde yaayan ikinci biri gibi olur Olric. Turgutun aadaki szleri bu srecin bir ifadesidir:
Daha dne kadar baka bir yaant srdren ben, lmden kaarken lmn kucana dsen ben, ucuz yaantlarn asl kahraman, ucuz valye romanlarnn nesli tkenmi son temsilcisi ben, bunu nasl yapacam? Ucuz gemiimi nasl inkr edeceim? Son aylarda kurmu olduum Yumuakalar Krallnn nimetlerini nasl terk edeceim? Yas yakr Turgut zbene diyerek gln karalar m giyeceim? Oysa ne enlikler yapld onun lmnden sonra; ne ihanetler yaand. Gnahlarmn arlna dayanamyorum Olric. Neden beni uyarmadn? (Atay, 2000: 354).

Olric, romanda gereklikten tamamen kopuu, ie doru bir yolculuu ve soyuta adm at simgelemektedir. Bu yolculukta Turgut, toplumun belirledii beklentilere uygun kiiliinden syrlacak, yaamnda ilk kez kendini yaayacak, kendiyle hesaplaacaktr. Olric, belki de tm bu i dzlemde ortaya kanlar somutlatrmak iin ikinci bir kahraman olarak ortaya karmtr. Amac bir bakma Turgut'un belirginlemesini salamak (Odac, 2007: 241) olabilir. Turgutun kimlikleme srecinde Olricin nemini Balc yle ifade eder:
Romanda bilhassa Turgut'a bal olarak kurulan bir bilinalt dili daha arlktadr. Bu dil roman ilerledike ylesine arlk kazanmaya balar ki, bilin/akl seviyesindeki Turgut'tan ayrlarak bir i ben halinde kimlikleir, romann bir kahraman pozisyonunu alr. Turgut'un Olric adn verdii bu i ben Turgut'un karsnda paralanm bir kimliin, bilinaltnn szcs olur (2009: 72).

lerleyen blmlerde ve zellikle Turgut isel yolculuuna fiziksel bir boyut kattktan sonra Olric, Turgutun yazp yazmama konusundaki i atmasnda kiiliinin yazmak isteyen ynn temsil eder ve yreklendirir onu (Moran, 1989: 9). Hikyenin sonunda, Turgut i hesaplamalarnn, zeletirilerinin sonucunda zgrlemi olarak yolculua kar Bu bir geliim yolculuudur. Kendisini bulmas ve kendisiyle btnlemesi ile sonulanmasn umduu bu yolculuktan nce Turgut

76

yle der: Yaamalym ve grmeliyim. Bilmediim bu lkeye yolculuktan korkmamalym (Atay, 2000: 324). Grld gibi Bozkrkurdunda Hermine ve Pablo, Tutunamayanlarda Selim ve Olric figrleri, Harry ve Turgutun kimlikleme srelerinde kayda deer roller oynar. Irzkn bu durumu Tutunamayanlar iin kahramanlarn kendi ilerinde barndrdklar elikilerin ift kiilikler, teki benler biiminde kutuplatrlp dramatize edilmesi (1995: 45) yorumunu Bozkrkurdu iin de doru kabul edilebilir aslnda. te yandan, Selim ancak lmnden sonra bir hayal olarak, Olric de olsa olsa bir i ses olarak Turgut iin birer kimlikleme arac olmu gibi grnebilir. Bu anlamda gerek bedenleriyle birer insan gibi sunulan Hermine ve Pablodan farkl olduklar da dnlebilir. Fakat Hermine ve Pabloyu, Harry'nin kendi ierisinde yaratm olmas da dlanmamas gereken bir olaslktr. Herminenin kendisi Harryye Hepsini sen kendin yaptn (Hesse, 1997: 117) der. Ayrca ne Herminenin ne de Pablonun romandaki varl hibir zaman dorulanmaz; Harry Hallerin odasnda brakt notlar onun kendi kiisel deneyimlerinin etrafnda dnmektedir. Hatta Harry, Hermineye adn sorduunda, Hermine bir cevap vermekten kanarak, adn Harrynin tahmin etmesini ister. Harry, Herminenin kendisine ocukluk arkada Hermann hatrlattn syleyerek adnn Hermine olmas gerektii sonucuna varr. Burada dikkati eken bir nokta, Tutunamayanlarda belirgin bir anima arketipinin yer almaydr. Gnseli de tpk Herminenin Harryye yapt gibi, Selimle ilgilenmek ister, tpk Hermine gibi ona dans retmeye alr. Hatta Selim Gnseliye sadece kendisinin onun benliini bulmasna yardm ettiini syler. Fakat tm bu abalara ramen, Gnseli olay rgsnn akn deitiremez (bkz. Sariek, 2009: 547). Aslnda on beinci Blmde Gnselinin anlatmyla balayp, ilerledike Selim ve Turgutun seslerinin de eklenerek hepsinin sarmal bir ekilde birbirine girdii blmde, ad geen bu kahramanlarn ulat bir btnleme ima ediliyor gibi gzkmektedir. Bu ksmda, sylenen kelimeler okur tarafndan

77

duyulmasna ramen, sesler birbirine karr; sanki ayn anda Selim-Turgut-Gnseli konuur, ki bu da Bozkrkurdunun Harry-Hermine-Pablo lsnn btnln artrr. Fakat yine de romann geneline bakldnda, Gnselinin bir kimlikleme arac olarak deerlendirilebileceini sylemek, zellikle Herminenin baskn rol ile kyaslandnda, zordur. Her iki romanda da, ortaya kan kahramanlar bir btnn paralar olarak okunduunda, gerek hayatta anlatlan olaylarn, bireyin iinde gerekletii ve figrlerin karlamalarnn bireyin derindeki yanlaryla karlamas olduu ortadadr:
ada dnyamzda da yle yaptlar vardr ki, kii ve karakter oyunun perdesinin gerisinde yazarn kendisi de pek fazla bilincine varmakszn bir kiiler zenginlii sergilemeye alr. Bunu grmek isteyenlerin sz konusu yaptlardaki kiilere ayr ayr varlklar deil, yce bir btnln paralar, tek bir btnln deiik yn ve cepheleri olarak bakmaya karar vermesi gerekir (Hesse, 1997: 65).

Sonu olarak, hem Bozkrkurdunda hem de Tutunamayanlarda yer alan sz konusu figrler sayesinde, kahramanlarn kimlik araylarnda, kendi i dnyalarna daha salkl bir bak atma ans yakalarlar. Bu yan kahramanlar, ana kahramanlara, kendilerini daha iyi tanmalar ve kiiliklerinin eksik, kayp veya bastrlm yanlarn ortaya karp, onlarla yzlemeleri konusunda yardmc olurlar. Her iki eserin de kurgusunda kayda deer bir yer igal eden, benin kendi ruhunun ierdii imajlarla karlamas durumu, aslnda sosyolojide de kimlikleme/bireyleme sreci dhilinde zerinde durulan farknda olu eksikliinin giderilmesine hizmet etmektedir (bkz. Arkona, 1993: 83). Bu imajlar, kendini gerekletirme yolculuunda bireyin bilinalt tarafnda retilen, bireyin tamamlanmas gereken zelliklerini barndrrlar.

78

5.2.2.

Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar Romanlarnda

Kimlikleme Sreleri Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlarnda, yaadklar kimlikleme srelerinin sonunda, Harry ve Turgutun kendilerine bak alar deiir. Bu srecin banda, kahramanlarn her eyden nce mevcut durumunun farkna varmas gerekir. Ancak bu ekilde deiime yol aacak deneyim iin hazr hale geleceklerdir. Bozkrkurdunda Harrynin kimlik krizini balatan olay orta snfn kentli yaamyla olan ilikisidir. Bu iliki Harry iin bir amaz temsil etmektedir: nk bu kent toplumunun dnyasn ne sevebilmekte ne de Tutunamayanlarda ehirlere yakn yerlerde yaadklar sylenen connectus diserectus (bkz. Atay, 2000: 154) gibi veya ehre inen bir kurt gibi onun evresinde dolamaktan vazgeebilmektedir. Harrynin kendini bu toplumun iinde yabanc, hatta toplum d bir birey olarak grmesi, bir bakma onun kendini nasl tanmlyor olduunun da temelini oluturmaktadr. Tutunamayanlarda ise kimlik sorunu Turgutun, romann dier ana kahraman olan Selim Ikn intiharn haber almasyla balar. O ana kadar kendini konforlu hayatnn akna brakm olarak, hibir eyi sorgulamadan yaayp giden Turgutun iinde yava yava bir huzursuzluk bymeye balar. Grnrde arkadann intihar nedenini anlamaya alan Turgut, aslnda kendi i dnyasn kefetmeye balamak zeredir. Turgut da Harry gibi, gn getike hem kendine hem de topluma kar duyduu bir yabanclama hissinin arl altnda kvranmaya balar. Fakat gerekli bir admdr bu, nk ancak bu yabanclama sayesinde bir kimlik aray yolculuuna kma ihtiyac hissedecektir. Bundan sonra hem Harry hem de Turgut iin isel bir yolculuk olan kimlikleme sreleri balar. Her biri kendi iinde, rotas yine kendi benlikleri olan uzun, zahmetli ama dl byk bir yolculua karlar.

79

Bir aray iinde babo gezinen Harrynin imdadna ilkin Bozkrkurdu zerine nceleme bal tayan Kitapk yetiir: nsanlarn iinde temel bir ihtiya olarak kendi benini btnlk iinde tasarlama (Hesse, 1997: 63) eilimi vardr. Fakat kitapa gre bu eilim olsa olsa bir lgnlk ya da bir kuruntudur. Dolaysyla Harrynin kendini yar-insan yar-kurt olarak betimlemesi, hatta bu ikilemden dolay ektii onca ac da bir fayda salamayacaktr Harryye. nk benlik, bundan ok daha karmaktr. Harrynin kiilik aray serveninde daha kat etmesi gereken ok yol vardr. Turgutun ise yapabilecei tek ey Selimin geride brakt

yaanmlklarnn ve metinlerinin izini srmektir. lkin bu metinler sayesinde, kendini de daha net grmeye balar Turgut; iine baktnda gittike hatlar daha da keskinleen bir resim grmeye balar. Yabanclnn farkna varan Turgut, i dnyasnda son derece devingen olmaya balar, i hesaplamasnn ne olduunu renir. Artk o da, var oluunun bilincine ulamak istemektedir. Kendi benliini bulma savam verirken, ancak bu savamda baarl olduktan sonra, kendi dndaki sorunlarn zmnde tutarl olunabileceini renir. rnein; Selim, metinlerinden birinde yle seslenmektedir: kendini zemeyen kii, kendi dndaki hibir sorunu zemez (Atay, 2000: 95). Selimin metinleri sayesinde, Turgut bir birey olmann nndeki engelleri daha iyi grmeye balar. Bu srecin sonunda da kendini daha iyi tanmaya ve kendini zmeye balar. Harry ve Turgut, birer kimlikleme arac olarak Bozkrkurdunun kitap ve Selimin metinleri sayesinde, yaadklar kimlik sorununun, dardan bir gz tarafndan yaplan betimlemesini elde ederler. Ayrca, sz konusu unsurlar, ana kahramanlarn kiiliklerinin eitli ynleri olarak yorumlanabilecek olan dier kimlikleme aralarnn (Hermine-Pablo ve Selim-Olric) ortaya kna da bir zemin hazrlar. Harry intiharn kysnda gezerken Hermine ortaya kar. Hermine, Harryye zleyip durduu deil, bilakis hep kand bir dnyann kaplarn aar: Harrynin aa grd gndelik dnya. Fakat Harrynin tm igdlerini serbest brakarak

80

iindeki tm bastrlm eilim ve olaslklar tanma frsat bulmas ancak Herminenin onu daha nce kar kt dnyaya sokmasyla balar. nceleri ilk defa denize giren bir ocuk gibi rkek davranan Harry, deneyimleri arttka o ana kadar sahip olduu elikili dnya grnn aslnda onun iin fazladan bir arlk oluturduunu anlamaya balar. Fakat bu sre sadece dnyevi nimetlerden zevk alma anlamna gelmez;
Kimlikleme, Hallerin deyimiyle yaamay renmek, onun iin yalnzca yaamn o zamana kadar uzak durduu elencelerine katlmak deil, daha ok, kendi beninin tam olarak tanmad ok saydaki birbirine kart ve canl olanaklarn yaayarak grmek anlamna gelmektedir (Bozdemir, 1998: 254).

Kimlik aray yolculuunun son dnemecinde Sihirli Tiyatro ve Pablonun bu tiyatroda tasarlad sahneler iin hazr hale gelen Harry, bir anlamda da kendisiyle yzlemeye hazrdr artk. Gndelik gereklikten ok farkl bir dzlemde yer alan bu dnya, aslnda bireyin kendi i dnyasndan baka bir yer deildir. Harry burada arad gereklii, beni yalnzca kendi iinde bulabileceini ve bu meselelere mizah ile yaklamas gerektiini renir. Tutunamayanlarda Selim ve Olric benzer bir rol stlenirler. Roman kahramanlar, hayata kar tutunamam ve bu yzden de yabanclam bireylerdir. Selim Ik, Turgut zben iin bir snak olur. Turgut ve Selim hikyeleri i ie anlatlr; nk Selim, Turgutun olmak istedii kiiliktir. Bu yzden Selim ile zdeleebilme arayndadr. Selim bu yolculukta Turgutun benliini aray yolculuunda hem ara hem de ama olur; Turgutun kendi iine bir ayna tutmasna yardmc olur. Sonunda Turgut, zdelemesi gereken kimliin bir tutunamayan olma hali ya da bir eit Selim olma hali olduunun farkna varr. Daha sonra ortaya kan Olric ise, Turgutun kimliini belli snrlarda tutmasna sebep olan d dnya gerekliinden kurtarr onu. Kimliinin bir sebeple karanlkta kalm ynlerini rnein, yazma isteini aa karma konusunda yreklendirir Turgutu. Selim ve Olric ikilisi sayesinde Turgut,
sradann ve ktnn baarsn ac bir tebessmle karlayan; iyinin kimliksizliini veya kimlik yitimini gren; hem grnenin hem de grnmeyenin arkasndaki ar ve deimez ktleyi iinde tayan, iddia ve hilik arasnda beyni ve ruhu atlayan kiinin hikyesinde kendi varlnn yaratlmasn grr adeta (Narl, 2009: 905).

81

Kimlikleme srelerinin sonular asndan ele alacak olursak, tm bu kimlik aray serveninin sonunda Bozkrkurdu dengeli bir zme ulaamaz. Ancak Harry Hallerin de artk eskisi gibi bir elikinin esiri olarak derin aclar iinde olduu sylenemez. Haller, karsna kan snavlar baaramaz, ama bu yzden umutsuzlua da kaptrmaz kendini Yeni bir bak as kazanm olan Harry Haller, kiilik araynn asla sona ermeyecek dinamik bir sre olduunu ve bu srece ondan keyif alarak, mizahla yaklamas gerektiini anlar. Bozkrkurdu roman da bunu iaret eden bir ak sonla biter. Tutunamayanlar da ok farkl deildir bu anlamda; o da bireyin yabanclna uyann, kendini arayn ve sonunda kimliini nasl aramas gerektiini anlamasnn yksn anlatr. Ve kitap Turgutun vard bu anlaml noktada son bulur. Yani misyonunu kefettii noktada (Moran, 1997: 215). Bir tren karlamas ile alan sahne yine bir tren sahnesiyle kapanr. Tutunamayanlardaki bu bitmeyen yolculuk temas, tpk Bozkrkurdundaki gibi ak bir sona iaret eder. Bu anlamda birey iin asl olann, yolculuk, yani arayn ta kendisi olduuna iaret ettii dnlebilir.

5.3.

BOZKIRKURDU YAPISAL

VE

TUTUNAMAYANLAR ZELLKLER VE

ROMANLARININ

KURGUSAL

KMLK SORUNU LKS alma konusu olan Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlarnda, Hermann Hesse ve Ouz Atay tarafndan tercih edilen anlatm as, ina edilen kurgusal temel, dil kullanm ve yer verilen motifler gibi unsurlarn, bu romanlarn tema edindikleri kimlik sorunu ile ilikili olabilecei dnld iin, almann bu blmnde, sz konusu eserlerin yapsal kurgusal zellikleri ile kimlik sorunu ilikisi zerinde durulacaktr.

82

5.3.1. Anlatm As ve Tarz Hem Bozkrkurdu hem de Tutunamayanlar romanlar, birbirini tamamlama zellii tayan eitli bak alarndan kurgulanr okuyucunun gzlerinde. Harry Hallerin hikyesi ayr bak asndan anlatlmaktadr: Yaymc, Harry Haller ve Bozkrkurdu zerine ncelemenin bilinmeyen yazar. Bu bak alarnn her biri, zellikle Hallerin notlar, birbiri ardna deien alt bak alar ierse de sonuta ayr bir anlatm as ortaya kar; her biri dier ikisinde tekrar grnr ve yanstlr (Stelzig, 1988: 209). Giri niteliinde bir nszle balayan ilk ksm, Harry Hallerin Notlar takip eder ve bu notlarn arasna Bozkrkurdu zerine nceleme kitap girer. Farkl bildirim biimleri olsalar da hepsi, Harrynin kendini bulma abasn farkl mesafelerden anlatan hikyenin birer parasdr. Net bir biimde birbirinden ayrlan, bak asndan verilen bu bildirim ekli romann iskeletini oluturmaktadr. ekil asndan birbirine karmayan ve hatta yaz karakterleri bile birbirinden farkl tutulan bu anlat ekli, her naslsa ierik olarak birbirini tamamlar. Tutunamayanlar da tpk Bozkrkurdu gibi birbiri iine gemi metinlerden oluur. Yalnz, bu kurgu biimi bir adm daha teye tanr. En dta szde iki nszle kitabn hikyesi anlatlr. Ortada Tutunamayanlar romann tekil ettii sylenen metin ve en sonda Turgut zbenin mektubu yer alr. Yine Bozkrkurdunda olduu gibi, bu paralarn hepsi birleerek farkl mesafelerden katklarla Turgutun Selimin izinde kt kendini aray yolculuuna anlatr. Birbirini evreleyen ve tamamlayan metin kullanmnn, her iki eserde ierik olarak ilenen, kimliin farkl paralardan oluan, yzeyde veya derinde katmanlardan oluan yaps olduu fikrinin, kurguya yanstlm hali olduunu sylemek yanl olmayacaktr. eriklerdeki, kiilerin birbirlerini tamamlama olgusu, kurgusal anlamda, metinlerin de birbirlerini tamamlamas eklinde ortaya kar. Bozkrkurdunda kurmaca bir yaymc, dank paralar birletirerek derler roman.

83

Hatta bu duygunun gerekliini arttrmak iin Hessenin isteiyle Bozkrkurdu kitap Almanya kopyalarnda farkl bir kda, eski tarz yaz karakteriyle, normal cildin iinde iki sar yaprak arasnda ciltlenmi olarak (Freedman, 1997: 287) baslmtr. Tutunamayanlarda Turgut srekli metinleri birletirir. Birletirdike de kendi kiiliini paralarn toplam olur. Atayn bu konuda Hesseden etkilenmi olabilecei dnlmektedir (Ecevit, 2005: 178, 247). Kurgu dzlemlerinin hayal ve gerekliin i ie gemesinden olumas da, iki romann en nemli ortak paydalarndan biridir. Srekli gerek ve kurgu arasnda geiler her iki romanda da anlatlarn yapsal bir esi haline gelmitir. Bu zellikleri eserleri romantik izgiye yaklatrsa da, bir yandan her iki romanda da stkurmaca tekniine yer verilmitir. Kurmacaya dair kurmaca (Baldick, 1990, 133) olarak ksaca zetlenebilecek stkurmaca sayesinde hem metne kar okur yabanclatrlmakta hem de yazarlk kimlii irdelenmektedir. rnein Bozkrkurdu romannda Bozkrkurdu zerine nceleme kitapnda hem yarkurt yar-insan olaynn sadece daha iyi anlalsn diye uydurulan bir kurgudan ibaret olduu sylenmekte, hem de bu kitapkta yaznsal yaptlardaki kiilik tekliinin aktarm gibi bir konu zerinden kurmaca ele alnmaktadr(bkz. Hesse, 1997: 6365). Yaamn dzlemlerinin bizzat ezamanl kendisiyle sanatn, gndelik doan gereklikle kurmaca romanlarda

birlikteliinden

stkurmaca

okkatmanl bir yap, st kurmacann uygulanabilmesinin n kouludur. Tutunamayanlar roman da, tpk Bozkrkurdu roman gibi, iinde yazan ve yazma sorunlarn tartan kiilerin yer ald, baka edebiyat rnlerine gndermelerle dolu bir metindir. Bu balamda edebiyatmzda st kurmaca zellii tayan ilk romandr (Ecevit, 2001: 101). Her iki romanda da neyin gerek neyin kurmaca olduunu belirsiz klan ve birden ok anlam katmannda gezinmeyi mmkn klan imgesel bir doku sz konusudur. Buzul paralarn andran bir ekilde oynak, yzergezer durumdaki gereklik katmanlarnn, farkl disiplinlere dayal anlamlarn ve romanlardaki figrlerin snrlar silikleerek blnme/paralanma veya birbirlerinin iinde erime eilimi gsterirler.

84

Bozkrkurdu

ve

Tutunamayanlar

romanlarn

bu

balamda

deerlendirildiinde, kimlikleme aralar ve sreleri blmlerinde ayrntlaryla deinilen, kiilik blnmesi veya kahramanlarnn birbirleriyle zdelemeleri gibi tematik hususlarn, her iki romann da kurgusuna olduka baarl bir ekilde yanstld ortadadr. Kurgusal anlamda ana hatlaryla bu ekilde benzeen iki roman, biraz daha yakndan okunmaya balandnda farklar da belirmeye balar. Bozkrkurdunda bir tankn paleti gibi dzenli ilerleyen, pek artmayan anlatma Tutunamayanlarda rastlamak mmkn deildir. Tutunamayanlarn karmak bir yaps ve anlatm yntemi vardr. Romannn bu tarz atektonik olarak nitelenmektedir (bkz. Ayta, 1990: 184; Ecevit, 1989: 5; Yalnpnar, 2002: 12). Atektonik tarz, ak veya esnek doku olarak da isimlendirilir ve hikyeyi belli bir sonuca doru tutarl ve dorusal bir olay a iinde deil, tpk bir yapbozun paralar gibi konu birimleri halinde ve dank bir halde aktarr (bkz. Ecevit, 1989: 5-6). Atayn Tutunamayanlarda byle dzensiz bir anlatm semesindeki ama, insan ruhundaki tutarszlklar ifade edebilmek (bkz. zarka, 2003: 50) olmaldr. nsan benliinin ok parall, Turgutun izini srd saysz metinde vcut bulur sanki. Bozkrkurdunda sadece ierie yansyan dier kahramanlarla zdeleme durumu, Tutunamayanlarda kullanlan anlatm alar ile de salanr. Anlatc ile Turgut zben, Turgut zben ile Selim Ik zdeleirler. nk, benzeiktirler (Sakall, 2005: 183). Hatta on beinci blm Gnselinin anlatmyla balayp, ilerledike Selim ve Turgutun seslerinin de eklenerek, hepsinin perspektifinin birbirine sarld, noktasz virglsz yetmi sekiz sayfa sren bir metindir. Bu metinde arada Gnseli Gnseli seli seli Selim Selim (Atay, 2000: 473) eklinde bir ifade barndran ve son iki kelimesi Gnseli Selim (a.g.e.: 545) olan metnin, kimliklerin zdelemesinin yapsal olarak mkemmel bir ekilde yanstlmas olduunu dnmemek iin bir sebep gremiyoruz.

85

Son olarak her iki roman da kapal, okurun zerinde karar verebilecei bir sonla deil, ak birer sonula biter. Burada bitmek kelimesini zorunlu olarak kullanlyor, nk aslnda her iki romann da szde sonu, matematikilerin ifadesiyle sonsuza uzanyor. Bu sonlar kimlik sorunuyla yakndan ilgilidir. Bir anlamda ana kahramanlar yolculuuna devam eder, belirli bir sona ulalmaz. Bunun da u mesaj verdii dnlebilir: kimlik gibi karmak ve dinamik bir srecin tek bir zm veya reetesi yoktur; her birey kendi esiz yolculuuna kendi kmal ve bu yolculuun asla bitmeyeceini unutmamaldr.

5.3.2. Semboller ve Motifler Hem Bozkrkurdu hem de Tutunamayanlar romanlarnda sembol ve motiflerin ilikisinden oluan bir a belirgin bir ekilde ortaya kmaktadr. Bu alar oluturan unsurlar arasnda bir sembol olarak kullanlan hayvanlar (kurt ve connectus diserectus), yolculuk, ayna, lm, oyunlar ve mizah gsterilebilir (bkz. Bozdemir, 1998). Bozkrkurdu romanndaki en nemli sembol elbette kurt semboldr. Kurt hemen hemen btn toplumlarn hikyelerinde kt, dzeni bozan ve uzak durulmas gereken bir canldr. Bununla birlikte evcilletirilemeyen bir bana buyrukluu ve yalnzla olan dknl simgeler. Ayrca halk hikyelerinde grlen kurt adam anlatlar da, insann iindeki hayvan olarak kurt imgesi zerinde eilmektedir. Hessenin kurt imgesi ile Bozkrkurdu romannda, toplumun belirledii kurallarn dnda yaayan, toplumun dnda bireyi anlatmaya altn sylemek gayet aklc olacaktr. Buna karlk Tutunamayanlarda bir hayvan imgesi olarak Tutunamayan (disconnectus erectus) verilir, bu da tamamen bir parodiletirme abasdr. Aslnda kendisi var olmayan bir hayvan zerinden, Atayn bireyleri kendi durumlarn alaya alarak, benliin fazla ciddiyetle nemsenmemesi gereken bir kavram olduunu

86

vurgulamak isterler belki de. Bu alay bir yerde daha da ileri giderek kurt sembolnden lkc tutum (Atay, 2000: 483) diye bahsedilir. Daha nce kimlikleme aralar arasnda ayrntl olarak bahsedilen yolculuk motifi, her iki eserin hem fiziksel hem de manevi seyrini anlatan en iyi olgudur. Burada temsil ettii ka, aray, bulu ve yzleme sreleriyle yolculuun bir motif olarak Bozkrkurdu ve Tutunamayanlardaki neminden dolay burada anmakta yarar grlmtr. Harry Hallerin kimliini aray srecindeki bir dier nemli sembol ise aynadr. Aynann ilevi insana kendini gstermektir. Roman boyunca Harryye, kendi iine bak konusunda yol gsterir aynalar. Grld gibi ayna kavramnn salad yansma, bireyin kendi iine bak olarak, kendi grntsn kendisine sunma ve kendi ruhuyla karlamasn salama ilevinin yan sra bilinaltn da gn na karmaktadr. Bu sembole ancak dolayl olarak rastlanr Tutunamayanlarda. Turguta zbenliini bulma yolunda bir ie bak olana yaratmalar anlamnda Selimin metinlerinin ve Olricin ayna ilevi grd dnlebilir. Her iki eserde de lm ve intihar yoluyla lm motifleri de nemli bir yer tutar. nsann zamana ve mekna bamlln krmak anlamyla lm motifi, Harry Hallerin geliimine yn vermektedir. nk insann mkemmellemesi, ancak sonsuza dek deiimle olanakldr (Bozdemir, 1998: 293). Aslnda Tutunamayanlarda kullanlan lm veya intihar yoluyla lm yceltilen ya da zm olarak sunulan bir yol deildir. Hayat bir oyun olarak sunulduu iin lm bu oyunun bir sonucudur. Aslnda kullanlan lm temas yaama tutkusunu vurgular, lmszleme isteini belirtir (Kaya, 2001: 78). Selimin iirinde bu duygu olduka net aktarlmaktadr:
Selim Ik [] Kelime ve yalnzlk hayatn tad tuzu Kucaklamak isterdi lm ve sonsuzu (Atay, 2000: 116).

87

Bozkrkurdu zerine nceleme kitapnda, kurmaca anonim yazar zerinden, Hesse yle der Uzman kiiler, bugne kadarki yaznsal sanatlar iinde en ok oyun trne deer verirler ve bunda da hakldrlar, nk oyun sanat benin ok paradan olumu biimde anlatmna en byk olana salar ya da salayabilir (1997: 64). Oyun, Ouz Atay iin de anahtar bir kavramdr. Tutunamayanlar romannda oyun kelimesi tam yz doksan bir defa gemektedir (bkz. Aygn, 2008: 32). Bozkrkurdunun en nemli sahnesi olan Sihirli Tiyatro blmnde, Harry kiiliinin bir sebeple derinlerde kalm ynlerini oyunlar sayesinde yzeye karr. Hatta kapan cmlelerinde, kimlik aray srecinden benin paralaryla oynanan bu satran oyunu olarak bahsedilir. Tutunamayanlarda gnlk yaamn tekdzeliinden ve katlanlmazlndan bir katr oyun kahramanlar iin. Tutunamadklar bir dnyadan bir ka. Bu ka yaamdan ka deildir elbette. Aksine bu eylemin amac, kurmaca olsa bile, kimliini bir st yaam biiminde oluturmadr. te yandan Tutunamayanlar oyun esini kullanma bakmndan Bozkrkurdundan nemli lde ayrlr. Bozkrkurdunda oyun sadece ierik olarak kullanlrken, Tutunamayanlarda oyun hem teknik dzeyde hem de tematik bir sorun olarak ele alnr (bkz. Sariek, 2009: 559). rnein o-anlat perspektifi, birdenbire tiyatro oyunu metnine dnverir. Okura oynanan oyun bir yana, figrlerin roman kahraman olarak kimlii, birden tiyatro oyunu figrne dntrlerek, onlar da bir kimlik sorunuyla yz yze braklr. Son olarak deinilmesinde fayda grlen motif ise mizahtr. Mizah her iki eserde de nemli bir yer tutmaktadr, elbette nemli bir farkla. Bozkrkurdu romann okurken srekli bir mizah tavsiyesi vardr. Salkl bir kimlikleme sreci iin mizahn neminden dem vurulur daima. Hermineyi ldrd iin sulu bulunduunda, Harrynin cezasnn bir ksm da kendisiyle bir kez glnp alay edilme (Hesse, 1997: 234) olur. lmszlerden Mozart ona bu yaamn mizahna akl erdirme tavsiyesinde bulunur. Kimliini bulma umudunu yitirmeyen Harry Bir

88

gn gelecek, glmesini renecektim (a.g.e.: 236) der sondan ikinci cmlesinde. Bu rnekler uzayp gider. Okur iin ilgin olan nokta, ierikteki tm bu mizah vurgusuna ramen, Bozkrkurdunun bir kez olsun gldrmemesi, glme tavsiyesini gayet ask bir suratla yapmas. Tutunamayanlar ise hemen her sayfasna yaylm ironi, hiciv ve mizah unsurlar ile srekli glmsetir okurunu. Bu noktaya deinirken, eviri ve kltr fark gibi etmenleri de gz nnde bulundurarak bir deerlendirme yapmaya gayret edildiini belirtmek gerekir. Mizah zerine yapt tm vurguya ramen, belki de Hessenin bir yazar olarak eksii de budur (Stewart, 1993: 94). Kurt Tucholsky, Bozkrkurdunda Hessenin tutumunu Almanlara zg bir ililik ve mizah yoksunluunun ifadesi olarak niteledii makalesinde yle der:
Bu tipik Almanda bir inein, bir kpein, bir mobilya parasnn hayvans ciddiyeti var. Bu gibi eyler glmezler. (Bozkrkurdunun el kitab adl blm kastederek) Kendisiyle alay ettii o garip makaledense sz etmek bile istemiyorum (Tucholsky, 1981: Akt. Bozdemir, 1998: 197)

Aslnda mizah konusunda iki eser arasnda byle bir farka deinilmesinin sebebi, Tutunamayanlarda hiciv ve mizah motiflerinin artc derecede bir eitlilikte kullanlmasnn roman kurgusuyla sk bir iliki iinde olmasdr. Dier bir deyile, yukarda oyun esi iin kullanlan hem teknik dzeyde hem de tematik bir sorun olarak ele alnma durumu, yle grnyor ki mizah motifleri iin de geerlidir. Her motif, Selimin, Turgutun veya genel anlamda sylenirse, bireyin topluma tutunamaynn sebeplerini aa karmaktadr (Apaydn, 2007: 23). Selimin hayata dayanamadmz iin espri yapyoruz (Atay, 2000: 81) demesi bu durumu net bir biimde zetler aslnda. Bize gre, Tutunamayanlarn yer verdii bunca ironi, hiciv ve mizah unsurunun bir amac da okurun kahramanlardan herhangi biriyle zdelemesinin nne gemek olmal (Aslnda kimlik sorunuyla ilgisi, kimlik ve zdeleme kelimelerinin ngilizce karlklarda daha belirgin; identity: kimlik, identification: zdeleme). Baka bir deyile, bu unsurlarla okur uzak tutuluyor ve okura da tutunacak herhangi bir ey braklmyor, o da bir kimlik sorunuyla ba baa braklyor.

89

5.3.3. Dil Bozkrkurdunda vurgulanan kiiliin blnm btnl, kitabn temelde birbirini tamamlayan paralarnn diline de yansr. Bu arada, bu almada temel alnan roman metninin Almanca aslndan eviri olduunu belirmekte fayda var. Szde yaymcnn, Harry Hallerin, kitapn bilinmeyen yazarnn, Hermine ve Pablo gibi romanda ad geen kiilerin ayn dili farkl biimlerde kullanmalar, romann dil dzleminin de ok katmanl olduuna iaret eder. Bozkrkurdunun dili son derece yakalayc ve etkilidir; zellikle kart kavramlarn bir arda kullanm, birbirlerine zt cmle yaplar, Harrynin bireysel kimlik arayn, kimlik krizini ve iine dt elikileri srekli canl tutmaktadr (Bozdemir, 1998: 297). Bu balamda, Bozkrkurdundaki dil zelliklerinin, ele ald kimlik sorunuyla ilintili olduu deerlendirilebilir. Tutunamayanlarda da dil kullanmnn benzer bir ekilde kullanld sylenebilir. Romandaki ana tema olan bireysel kimlik meselesine elik eden ulusal kimlik ya da dier bir deyile kolektif bilinalt da roman kurgusunun baka bir paras ve bireyin kendine doru olan yolculuunun baka bir duradr. Sz konusu kolektifliin bilinaltndaki kimlik meselesinin ifadesi, zellikle dil kullanmnda belirginlemektedir. Tutunamayanlarda, Nurdan Grbilekin dil curcunas (1999: 13) olarak adlandrd ok renkli dil kullanm, romann dier yapsal zelliklerine ek olarak, Orta Asyadan gnmze Trk tarihinin ana hatlar, Dou-Bat kltr etkileimi, din ve dil gibi bireysel kimliin oluumunda nemli rol oynayan nemli etmenler kurgusal olarak kimlik sorununun hizmetine sunulmutur. Tm bu unsurlara kukuyla yaklalarak, yap-skm olarak nitelendirilebilecek bir srece girilir ve bu kavramlarn gvenilirlii konusunda okuyucu sarslr. Atayn dili kullanndaki snr tanmazln, kltrel ve toplumsal yaamdaki paralanmln dilini kurmaya ynelik olduunu savunan Balacana gre Atayn dil ile oynarken sergiledii yap bozuculuk onun ironisinin bir yansmasdr aslnda (Balacan, 2003: 24). Ouz Atay Tutunamayanlarda bir tez almasna konu edilecek sayda eitli dil, sylem ve tr kullanmtr (bkz. Oru,

90

2006). Romanda Trkenin yan sra ngilizce, Franszca ve hatta Latince gibi dillere; Osmanlca (Beyannz hilaf- hakikattir. Mahsulnz garibe-i hilkattr. Atay, 2000: 58), Trke, ztrke (yumurtasal; a.g.e.: 148), gibi eitli sluplara ve biyografi, ansiklopedi (Garip Yaratklar Ansiklopedisinde connectus diserectusun anlatld blm; a.g.e.: 149-151), gnlk, iir (rnein hece vezni ironisi iin, Yl bin dokuz yz elli , bakt Turgut vaziyet g; mantk yardm etmedi hi. Oldu tam bir eyyamgder. Bana gre, oldu heder. a.g.e.: 63 ve halk iiri rnei olarak, Dolatm yedi dvel drt iklim, bulamadm bir tane daha Selim. a.g.e.: 585), tiyatro, mektup gibi eitli sylemlere ve ktphanelerdeki kataloglama sistemi (British Museuma gidilecek. Marx gibi allacak istersen sakal da brakrm. Kataloglar iinde kaybolacaksn Turgut, de. Bir dene bakalm. C/17760 8.P 158 6c CD lit Vicne. 1949 mus. o. 96. Hemen arar bulurdum. a.g.e.: 90), reklam dili (Grkan diyor ki ben formumu Yama nebati margarinlerine borluyum Atay, 2000: 504) gibi dil kullanmlarna rastlanr. Atayn bylesi zenginlikte bir dil kullanm ironiye katk salar ve roman anlatm ynnden zenginletirir elbette. Ama bundan daha nemlisi, Ouz Atayn Tutunamayanlarda kulland ve hibir kullanm ekline tutunamayan bin-yzl dil, evde, okulda, sokakta, dolmuta, hastanede, adliyede ve akla gelecek hemen her yerde farkl hayatlar yaayp farkl diller konuan; ayn ailedeki iki kuan bile birbirine yabanc kalmaktan kurtulamad bir toplumun bireylerinin penesinde kvrandklar paralanmlk ve aidiyetsizlik hissinin dile gelmi, la brnm ve patlamaya dnm halidir. Ve sorar Selim tm tutunamayanlar adna:
Cranium fibula radius Sacrum patella carpus Nasl ezberlenir Allahm Arapa dua eden insann Latince kemikleri? (Atay, 2000: 128)

Grld gibi, Bozkrkurdu romannda ve zellikle de Tutunamayanlar romannda farkl dil kullanmlarnn birliktelii sz konusudur. Kimliin nemli bileenlerinden biri olarak dnldnde, dil olgusunun, Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlarnda srekli bir deiim iinde olmasnn, her iki romann da temelinde yatt dnlen kimlik sorunuyla ilintili olduu sylenebilir.

91

6. BLM: SONU Bu almann amac her iki roman, merkezlerinde yer ald dnlen kimlik sorunu konusunu ele allar bakmndan temelde karlatrmal edebiyat bilimi ltlerine gre ve zelde oulcu inceleme yntemine gre karlatrmak; aralarndaki ortak, benzer ve farkl noktalar saptamakt. Hem Bozkrkurdu hem de Tutunamayanlar romanlarnda olaylar son derece basit olmasna karn ierik ok karmaktr. Bunun nedeni her iki eserin de tamamen kahramanlarn i dnyalarna, onlarn bu i dnyalarda verdii, birey insan kimlik edinme mcadelesine odaklanmasdr. Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlarnn ieriini toplumla ve kendisiyle bir trl btnleemeyen birey insann, kendi kimliini kazanma amacyla kt aray yolculuu oluturur. Bireyin kimlik edinme serveni, kendi durumuna dair bir eit aydnlanma/bilinlenme yaamas ile balamaktadr. Bu anlamda, Harrynin de, Selimin de ve tabi ki Turgutun da kendilerine ve iinde yaadklar topluma yabanclamas sz konusu. Aslnda burada yle bir fark da ortaya kyor iki eserin kahramanlar arasnda: Tutunamayanlarn kahramanlarndan farkl olarak, Bozkrkurdu Harry bir yanyla nefret ettii yaam tarzndan bir yanyla da vazgeemez. Bu farka ramen, sonuta her iki eserin de kahramanlar, toplumdan, arkadalarndan, sevgililerinden uzaklamak ve yalnz kalmak isteiyle bir yolculua karlar. Yolculuklarnda benzer rotalar takip eden kahramanlara, kimlikleme srelerinde yine benzer aralar elik eder. Bozkrkurdu Harrynin elinden kitapk, Hermine ve Pablo tutar ve kiiliinin bir sebepten derinlerde kalm tm ynlerini gsterirler ona. Turgut da tutunamayanlarn prensi Selimden geride kalan metinler ve anlarnn nda benliinin peine der. Selimden sonra bir de Olric kar ortaya ve bu uzun aray yolculuunda yolda olur Turguta onun i sesi olur, onun kendi iine bakmasna yardm eder.

92

Bozkrkurdu ve Tutunamayanlarn anlattklar yolculuklarnn sonlar ise benzer ve farkl yanlar tar. Bozkrkurdu nihai nokta olarak mizaha ulayor. Tutunamayanlarda ise mizah yalnzca en son varlan yer deildir; mizah romann bandan sonuna dek bir an olsun eksik olmaz. Ne var ki, mizah ile kark sunulsa da, Selim yine de intihar seer. Harry de intiharn kysnda dolamasna ramen, asla emin olamayz bunu yapp yapmadndan. te yandan Selimin intihar yine de bir umutsuzluk gstergesidir. nk Tutunamayanlar romannn dier ana kahraman Turgut, Selimin brakt kendini aray yolculuunda bayra artk devralr. Selim lse de Turgut devam edecektir. Her iki eser de, ana kahramanlarnn yaamlarnda uzun bir sre boyunca kat ettikleri geliimi aktarmaktan ziyade, ana kiilerin hayatlarndan bir kesit eklinde grece daha ksa zamanlar ele almlardr. Bu sre zarfnda kahramanlarn kendi ilerinin derinliklerine doru yaptklar yolculuk, ruhsal bir deneyim olarak anlatlr. Bozkrkurdu romannn banda szde yaymc, ana kii Harry Hallerin kimliini arayn aktard notlarn bir cehennem yolculuu olarak niteler. Tutunamayanlar romannda da yolculuk motifi nemli bir ilev stlenir. Romann merkezindeki hikye, Turgutun hikyesi, Turgutun dier yolcularla birlikte trenin arkasnda kaybolmasyla sona erer. Her iki romann ana kahramanlar, stlendikleri toplumdlk rolleriyle bir taraftan toplumu eletirirken bir taraftan da kendileriyle bir hesaplama iindedirler. Toplumun dier bireylerine olan mesafeleri kadar romanlardaki dier figrlerle olan ilikileri de kurgusal adan benzemektedir. Arketipi eletiri gzyle bakldnda, Bozkrkurdu romannda Hermine kahramannn dii kiilik (anima) ilevinin, Tutunamayanlar romannda Gnseli hafif kysndan gese de bir karlnn olmad grlmektedir. te yandan, kahramanlarn bastrlm ynn simgelemeleri bakmndan Pablonun Harry Haller iin yerine getirdii glge ilevini, Tutunamayanlarda dier ana kahraman Selim Ik ve yan kahraman Olric yerine getirmektedir. Her iki eserde de bu glgelerin kahramanlarla olan ilikilerinde retici bir ton ne kmaktadr.

93

Hem Bozkrkurdu hem de Tutunamayanlar erevelerle anlatrlar hikyelerini. Tutunamayanlarda kullanlan ereveler say ve nitelik olarak Bozkrkurdu romanndan farkl olsalar da, iki eserde de benzer kurgu emalar vardr: romann banda, kurmaca yaymclar, asl roman yazarnn ortadan kaybolduunu bildirir. Olaylarn gerekliini pheye dren aklamalar gelir ardndan. Geri Atay, iki nsz birden yazarak ve roman sonuna da ereveleyici bir mektup koyarak, bu kurguyu bir adm teye tar ve okuru biraz artr. te yandan Bozkrkurdunda eserin blmleri, bu blmlerdeki anlatclarn deimesi, anlatm tutumu ve konumunun her blmde farkl olmas gibi zellikler, Tutunamayanlarda benzer ama gelitirilmi ve zengin bir biimde ortaya kar. Bozkrkurdunda kitapk, Harry Hallerin notlar ve Sihirli Tiyatro anlatmda birbirlerini tamamlar. Tutunamayanlarda da hedeflenen Turgutun Selimin brakt kimlik arayn Turgutun srdrmesi ve Turgutun hikyesi ile Selimin hikyesini oluturan notlarn birbirlerini tamamlamasdr. Sonunda bir roman elde edilir ama hi bulunamayan metinlerden tr bu hi gereklemez. te yandan bu durum baz sorular da akla getirmektedir: Selimin intihar etmesine ramen, arayn Turgutla devam etmesi tek bir sre olarak kabul edilebilir mi? Hesse aray tek bir bireyde gsterirken, acaba Atay bir bayrak yarymasna kolektif bilince yahut toplumun kendisini belli bir sre iinde bulmasna m iaret etmektedir? nk Tutunamayanlar romannn ana kahramanlarndan biri olan Turgut, dier ana kahraman Selimin brakp gittii, kendini aray yolculuunda bayra artk devralr. Btn bunlar zerinde dnlmesi gereken noktalardr. Yaplan bu almada her iki eser arasnda en ok ilgi eken saptama mizaha verilen nemin yanstllar arasndaki benzer ve farkl ynler oldu. Bozkrkurdu btnlemi bir kimlik anlay yolunda mizah salk verirken, Tutunamayanlarda bu anlamda didaktik hibir ey sylenmiyor; mizah, daha ok, uygulanarak gsteriliyor. Atay, bir teknik olarak ironi kullanmnn st snrlarnda geziniyor. Kendisi de inaat mhendisi olan Atay, beklenmedik bir anda karakterine sylettii Romancdaki inaat bilgisine de hayran olmamak elden gelmiyor gibi bir

94

cmle bir yandan okurun tebessm etmesine yol aarken, dier yandan da okuru hep metnin darsnda brakarak, romanda bir kimlik dn almasna izin vermiyor. Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar arasnda saptanan bir dier ortak nokta eserlerin okur zerinde braktklar yarm kalmlk, daha dorusu bitmemilik duygusudur. Okur, her iki romanda da ana kahramanlarn ortadan kaybolduu ak sonlarla ba baa braklr. Ayrca bir zm de nerilmez her iki eserde de. Farkl dilleri konuan ve yazan, farkl kltrlere ait iki yazar olan Ouz Atay ve Hermann Hesse tarafndan, farkl zamanlarda yazlm olmalarna ramen, Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlarnda kayda deer oranda benzer ve ortak olgulara rastlanmtr. te yandan, her iki romann da odandaki kimlik sorunu, sadece ulusal kimlikle ilgili olmayp, eserlerin iinde yazldklar corafyadan veya zaman diliminden bamsz gerekleiyor gibi gzkmektedir. Baka bir deyile her iki romanda da ok daha evrensel bir boyutta ilenmektedir kimlik sorunu: bireyin ie dnk kimlik aray. Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlarnn bu alardan rtyor olmas aka ortaya koymaktadr ki, bugn Atayn Trkiyesinde bireyin kar karya olduu kimlik sorunlar, aradaki zaman farkna ramen Hessenin Almanyasnda da ayn arlkla hissedilmi olmaldr. Bu almann yaplmas esnasnda, Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlarnn, eitli ekillerde temellendirilerek farkl karlatrmal edebiyat almalarnn gerekletirilmesine uygun bir potansiyel tadklar fark edilmitir. rnein, akla ilk gelen inceleme yntemleri tipolojik yaklam veya psikanalitik yaklamdr. Bununla birlikte Bozkrkurdu ve Tutunamayanlar romanlar, karlatrmal edebiyat biliminin ou inceleme yntemine ynelik olarak da uygun bir alma malzemesi vaat ediyor. Bize gre eserlerdeki otobiyografik unsurlar pozitivist bir incelemeyi; yaratlan kahramanlarn bir ynleriyle kendi toplumlarnn aydn kesimine ait olular, edebi eseri ncelikle snfsal ilikiler temelinde ele alan Marksist incelemeyi; eserlerin youn olarak ierdikleri ve bu almada alt bir blm

95

olarak yer verilen yabanclama ve var olma savam gibi unsurlarn varl felsefeye dayal incelemeyi mmkn klmaktadr. Bu iki eser zerine gelecekte yaplacak karlatrmal edebiyat almalarnda, yukarda saylan izleri takip etmek, aratrmaclar olduka ilgin yerlere gtrebilir. Sonu olarak, kimlik sorunu ekseninde hi bitmeyecek bir aray yolculuuna kan Tutunamayanlar ve Bozkrkurdu birer yapt ad olmaktan te, artk bir kimlik, konum, durumdur okurun gznde. Belki de, gzlerini biri douya, dieri ise batya evirmi olan bu iki yazar, Hesse ve Atay, alar st bir anda, corafyasz bir noktada gz gze gelmitir.

96

KAYNAKA Aaolu, Adalet. (2007). Damla Damla Gnler I-II, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, stanbul. Alak, Mustafa. (2009). Murathan Mungann Eserlerinde Benlik Aray ve Kendini Gerekletirme, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Yznc Yl niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dal, Yeni Trk Edebiyat Bilim Dal, Van. Apaydn, Mustafa. (2007). Ouz Atayn Tutunamayanlar Adl Romannda Mizah ve Hiciv eleri, ukurova niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, C: 16, No: 1, ss. 45-68. Adana. Arkona, Sibel. (1993). Grup likileri, Alfa Yaynlar, stanbul. Atan, Yaar. (2004). Hermann Hesse: Bireycilikten Toplumculua, Evrensel Kltr. No: 145, Ocak, ss. 68-70. Evrensel Kltr Yaynlar, stanbul. Atay, Ouz. (1975). Bir Bilim Adamnn Roman. Bilgi Yaynevi, (1. Bask) Ankara. Atay, Ouz. (1985). Tehlikeli Oyunlar, letiim Yaynlar, (2. Bask) stanbul. Atay, Ouz. (1988). Korkuyu Beklerken, letiim Yaynlar, (3. Bask) stanbul. Atay, Ouz. (1995). Gnlk, letiim Yaynlar, (4. Bask) stanbul. Atay, Ouz. (2000). Tutunamayanlar, letiim Yaynlar, (20. Bask) stanbul. Aydodu, Hamza. (2003). Yusuf Atlgan ve Ouz Atay'n Eserlerinde Yabanclama, Baslmam Yksek Lisans Tezi Yznc Yl niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Trk Dili ve Edebiyat Ana Bilim Dal, Van. Aygn, Arzu. (2008). Tutunamayanlar'da Oyun Kavram, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Bilkent niversitesi Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstits, Trk Edebiyat Blm, Ankara. Ayta, Grsel. (1990). ada Trk Romanlar zerine ncelemeler, Gndoan Yaynlar, Ankara. Ayta. Grsel. (1995). Edebiyat Yazlar III. Gndoan Yaynlar, Ankara. Ayta, Grsel. (2003). Karlatrmal Edebiyat Bilimi, Say Yaynlar, stanbul. Balacan, Kerim. (2003). Ouz Atay'n Yazda Tutunan Hali, Adam Sanat, No: 210, Temmuz, ss. 23-27. Adam Yaynlar, stanbul.

97

Balc, Yunus. (2009). Tutunamayanlar ve Bilinaltnn Dili, 27-28 Austos 2007 stanbul Kltr niversitesi Uluslararas Trk Dili ve Edebiyat Kongresi Bildiri Kitab, ss. 67-74. stanbul. Baldick, Chris. (1990). The Concise Oxford Dictionary of Literary Terms. Oxford Publication, Oxford, England. Baoku, Tahsin Ouz. (2006). Bilge Karasu Metinlerinde Benlik Aray Benin Kurulusunda Nietzscheci Yansmalar, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Enstits, Ankara. Bauman, Zygmunt. (2004). Identity: Conversations with Benedetto Vecchi, Polity Press, Cambridge, England. Baysal, Hakk Burak. (2002). Ouz Atay'n Hayat-Sanat-Eserleri, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Dumlupnar niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ktahya. Belge, Murat. (1998). Edebiyat stne Yazlar, letiim Yaynlar, stanbul. Birkk, Mehmet Cneyt. (1994). Bilgi Sosyolojisi Inda Kimlik Sorunu, Baslmam Doktora Tezi, stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, stanbul. Birkk, Mehmet Cneyt (2000). Bilgi Sosyolojisinde Bir Problem Olarak Kimlik, stanbul niversitesi ktisat Fakltesi Metodoloji ve Sosyoloji Aratrmalar Merkezi Sosyoloji Konferanslar, Yirmialtnc Kitap, stanbul, ss. 241-251. Bozdemir, Orhan. (1998). Orhan Pamuk'un "Yeni Hayat" ve Hermann Hesse'nin "Bozkr Kurdu" (Der Steppenwolf) Adl Romanlarnda "Kimlik Aray", Baslmam Doktora Tezi, Gazi niversitesi. Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Brewer, Marilynn ve Gardner, Wendy. (1996). Who Is This We? Levels of Collective Identity and Self Representations, Journal of Personality and Social Psychology, C. 71, No: 1, ss. 83-93. American Psychological Association, Washington DC, USA: Canatan, Aye. (2008). Toplumsal Deerler ve Yallar, Yal Sorunlar AratrmaDergisi, C. 1, No: 1, ss. 62-71. Yasad Yaynlar, Denizli. Canpolat, Erkin. (2003). Ouz Atay'n yk Evreni, Varlk Dergisi. 70. Yl, No: 1144, Ocak, ss. 36-40. Varlk Yaynlar, stanbul. apan, Cevat. (1984). Cevat apan, Ouz Atay' Anlatyor: Akl ki En ncesi Duyularn, Sanat Olay Dergisi, No: 26, Temmuz, s. 13. Karacan Yaynlar, stanbul.

98

Demiralp, Ouz. (2005). Habis Aydnlk, Kitap-lk Dergisi, No: 83, Mays, ss. 125-129. Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk, stanbul. Ecevit, Yldz. (1989). Ouz Atay'da Aydn Olgusu, Ara Yaynclk, stanbul. Ecevit, Yldz. (1998). Edebiyatta Yabanclama ve Yabanclatrma, Virgl Dergisi, No: 14, Aralk, ss. 45-47. Ecevit, Yldz. (2001). Trk Romannda Postmodernist Almlar, letiim Yaynlar, stanbul. Ecevit, Yldz. (2005). Ben Buradaym & Ouz Atay'n Biyografik ve Kurmaca Dnyas, letiim Yaynlar, stanbul. Edg, Ferit. (1968). "ntiharn likileri", Yeni Dergi, Yl 4, No: 41, ubat, ss. 99109. De Yaynevi, stanbul. Elbeyli, Sema. (1987). Tutunamayan: Disconnectus Erectus, Gelenek Dergisi, No: 13, ss. 83-86. Nazm Kitapl, stanbul. Emre, smet. (2009) Yeni Trk Edebiyatnn Psikoloji Kaynaklar Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, C. 4 /1-I K, ss. 319-355. Erturul, Krat. (2003). Trkiye Modernlemesinde Toplumsal ve Bireysel zerklik Sorunu: Ouz Atay ve Orhan Pamuk'la Birlikte Dnmek. Dou Bat Dergisi, No: 22, ss.89-103. Dou Bat Yaynlar, Ankara. Eskin, Efkan Bahri. (2000). Sosyalist Olamayacak Kadar Postmodern, Postmodern Olamayacak Kadar Geleneksel, slamc Olamayacak Kadar Dnyevi, Dnyevi Olamayacak Kadar Drst: Ouz Atay, Dou Bat Dergisi, No: 11, ss. 147-155. Dou Bat Yaynlar, Ankara. Flaxman, Seymour. (1954). Das Stteppenwolf. Hesse's Portrait of the Intellectual, Modern Language Quarterly, Cilt:15, No: 4, Aralk, ss. 349-358. University of Washington, Washington, USA. Freedman, Ralph. (1997). Hermann Hesse: Pilgrim of Crisis., From International, New York, USA. Getan, Engin. (1980). Erich Fromm ve nsanc Psikoloji, Ankara niversitesi Eitim Bilimleri Fakltesi Dergisi, Cilt: 13, No: 1, ss.119-129. Ankara. Getan, Engin. (1983). nsan Olmak, Metis Yaynlar, stanbul.

99

Glendam, Ramazan. ve Srelli, Bahadr. (2003). Nabokov'dan Ouz Ataya Tutunamayanlarda Solgun Ate zleri, Varlk Dergisi. 71. Yl, No: 1151, Austos, ss. 31-37. Varlk Yaynlar, stanbul. Gm, Semih. (2003). Demiryolu Hikyecileri: Ben Burdaym Okuyucum Sen Neredesin Acaba?, yknn Bahesi, Adam, (2. Bask) stanbul. Grbilek, Nurdan. (1995). Kemalizmin Delisi Ouz Atay, Yer Deitiren Glge, Metis Yaynlar, stanbul, ss. 24-41. Grbilek, Nurdan. (1999). Oyun ve Adalet, Ev devi, Metis Yaynlar, stanbul. Grol, Ender. (1991). Analitik Psikoloji ve Carl Gustav Jung, Cem Yaynevi, stanbul. Grses, brahim. (2007). Jungcu Arketip Teorisi Balamnda Tasavvuf yklerin Deerlendirilmesi: Smurg rnei, T.C. Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi Cilt: 16, No: 1, ss. 77-96. Bursa. Gven, Bozkurt. (1997) Trk Kimlii Kltr Tarihinin Kaynaklar, Remzi Kitabevi, (5. Bask) stanbul. Hesse, Hermann. (1989). My Belief. (Edited by Thedore Ziolkowski; English Translation by Denver Lindley). Triad Paladin Grafton Books, London: Hesse, Hermann. (1997). Bozkrkurdu, (ev: Kamurn ipal), Afa Yaynclk, (6. Bask) stanbul. Irzk, Sibel. (1995). Tutunamayanlarda ok Seslilik ve Snrlar, Varlk Dergisi, No: 1057, Ekim, ss. 44-47. Varlk Yaynlar, stanbul. nci, Handan. (2003). Bir Yazar Okurunu Aryor, Adam Sanat Dergisi, No: 210, Temmuz, ss. 28-38. Adam Yaynlar, stanbul. Jung, Carl Gustav. (1966). Two Essays on Analytical Psychology, (2. Bask) Routledge: London. Jung, Carl Gustav (1992). Analitik Psikolojinin Temel lkeleri- Konferanslar, (ev: Kamuran ipal), Cem Yaynevi, stanbul. Jung, Carl Gustav (2001). Anlar, Dler, Dnceler. (Yayma Hazrlayan: Aniela Jaffe, ev: ris Kantemir), Can Yaynlar, stanbul. Kaya, Muharrem. (2001). Ouz Atay'n Yaptlarnda Yaamyksel Unsurlar, Adam Sanat Dergisi, No: 183, Nisan, ss. 76-80. Adam Yaynlar, stanbul.

100

Keyder, alar. (1984). Biz Niin Onlar Gibi Olamyoruz?, Milliyet Gazetesi, 29.01.1984. Kn, Mustafa. (2000). Peyami Safann Matmazel Noraliyann Koltuu ile Hermann Hessenin Step Kurdu Adl Eserlerinde Aray ve Kendini Gerekletirme, nsan Yaynlar, stanbul. Kzlelik, Sezgin ve Erjem, Yaar. (1996). Aklamal Sosyoloji Szl, Saray Yaynevi, zmir. Kk, Yaln. (2000). Aydnlk Zindan, Kaynak Yaynlar, stanbul. Lukacs, Georges. (2000). Romanda Tarihsel Dnsel Anlam Be Dilli Ku (Hazrlayan: .Sara). Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara. Marshall, Gordon. (1999), Sosyoloji Szl, (ev: Osman Aknhay, Derya Kmrc), Bilim ve Sanat Yaynlar, Ankara. Mayer, Hans. (1971). Steppenwolf and Everyman. (ng. ev: Jack D. Zipes), Thomas Y. Crowell Company, New York, USA. Moran, Berna. (1989). Anlatm Ynteminin "Tutunamayanlar"a Katks, Hrriyet Gsteri, No: 104, Temmuz, ss. 6-11. stanbul. Moran, Berna. (1997). Trk Romanna Eletirel Bir Bak II. letiim Yaynlar (5. Bask) stanbul. Narl, Mustafa. (2009) Otobiyografi Ve Roman / Otobiyografik Roman, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Cilt: 4 /1-I K, ss. 901-909. Odac, Serdar. (2007). Bilin Ak Teknii Bakmndan James Joyce, Oguz Atay, Adalet Aaoglu ve Emine Insunun Romanlar, Baslmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Ankara. Oru, Osman. (2006). Ouz Atayn Romanlarnda ronik Dil, Baslmam Yksek Lisans Tezi stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yeni Trk Dili Anabilim Dal, stanbul. zarka, Barlas. (2003). Ouz Atay' 25 Yl Sonra Anmak, Adam Sanat Dergisi, No: 210, Temmuz, ss. 48-51. Adam Yaynlar, stanbul. zel, Hseyin. (2000). lmn Politik ktisad: Polanyi ve Marxn nsan Anlaylarna Dayanan Bir Deneme, H.. iktisadi ve dar Bilimler Fakltesi Dergisi. Cilt: 18, No: 2, ss. 61-81. Ankara

101

zgven, Fatih. (1984). Trk Edebiyatnn Byk yolculuu: Tutunamayanlar, Cumhuriyet Gazetesi, 03.05.1984. ztrk, Hasan. (1995). eyrek Yzyllk Roman: Tutunamayanlar, Cilt: 6, No: 64, ss. 8-10. Dergah Yaynlar, stanbul. Pamuk, Orhan. (2006). teki Renkler, letiim Yaynlar, (3. Bask) stanbul. Parla, Jale. (2000). Don Kiot'tan Bugne Roman, letiim Yaynlar, stanbul. Sakall, Cemal. (2005). Yaznlararas Biem Almlamalar (Vladimir Nabokov ve Ouz Atay rneinde), Hacettepe niversitesi Edebiyat Fakltesi Dergisi, Cilt: 22, No:2, ss. 173-186. Ankara. Sariek, Mmtaz. (2009). Ulysses ve Tutunamayanlarn Karslatrmal ncelemesi, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic, Cilt: 4 /1-I, K, ss. 529-560. Sarup, Madan. (1995). Post Yapsalclk ve Postmodernizm (ev. A.Baki Gl), Ark Yaynlar, Ankara. Schmitt, Richard. (1991). Alienation and Class, Schenkman Books Inc.,Vermont, USA. Schopenhauer, Arthur. (1991). Yaam Bilgelii stne Aforizmalar (ev: Gven Sava Kzltan), Ara Yaynclk, stanbul. Selen, Eser. (1998). Hermann Hesse'nin "Bozkrkurdu" Romannda Jung Psikolojisinin zleri, Gndoan Edebiyat Dergisi, Cilt: 6, No: 21, ss. 27-42. Gndoan Yaynlar, Ankara. Serrano, Miguel. (1997). C. G. Jung & Hermann Hesse ki Dostluun Anlar (ev: Bar lhan), lhan Yaynevi, stanbul. Sevgili, Mehmet. (2005). Ouz Atay ve Alev Alatl'nn Romanlarnda Aydn ve Yabanclama Sorunu: Karlatrmal Bir Edebiyat Sosyolojisi almas, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Mersin niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Sosyoloji Ana Bilim Dal, Mersin. Seyda, Mehmet. (1972). Tutunamayanlar, Yeni Dergi, No: 92, Mays, ss. 248-256. De Yaynevi, stanbul. Seyppel, Tatjana. (1989). Ouz Atay'n Dnyas (ev: Tanl Bora), Yaynlar, stanbul. letiim

Stelzig, Eugene. (1988). Hermann Hesse's Fiction of the Self, Princeton University Press, New Jersey, USA.

102

Stewart, Marry. (1993). The Refracted Self: Hermann Hesse, Der Steppenwolf. The German Novel in the Twentieth Century (Edt: David Midgley), Edinburgh University Press, Edinburgh, Great Britain, ss. 80-94. afak, Elif. (2007). Ouz Atayn Ardndan, Zaman Pazar Gazetesi, 16.12.2007. Talay, Zeynep. (2008). Nietzsche ve Ben Kavram: znenin zlm: Niteliksiz Adam, Robert Musil Tutunamayanlar, Ouz Atay, Baslmam Yksek Lisans Tezi Boazii niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Eletirel ve Kltrel almalar Ana Bilim Dal, stanbul. Tankuter, Aykut. (1984). lme Tutunmutur, Sanat Olay Dergisi, No: 26, Temmuz, 1984, ss. 14-15. Karacan Yaynlar, stanbul. Webb, Eugene. (1971). Hermine and the Problem of Harry's Failure in Hesse's Steppenwolf, Modern Fiction Studies, 17: 1, ss. 115-124, John Hopkins University Press, USA. Yalnkaya, erife. (2007). Yol Metaforu ve Klasik Trk Edebiyat'nda Aray Yolculuklar, Trk Dili ve Edebiyat Aratrmalar Dergisi, No: 13, ss. 4-8. Ege niversitesi Yaynlar, zmir. Ylmazelik, Cansu. (2007). "Size Selim Diyebilir miyim Ouz Bey", K Dergi, No: 46. Alkm Yaynlar, stanbul. Zeller, Bernard. (1997). Hermann Hesse (ev: Kamuran ipal) stanbul. Afa Yaynlar,

Zengin, Bekir. (2002). Hermann Hesse'nin "Step Kurdu" Balkl Eserinde a Eletirisi ve Psikanalizmin zleri, Cumhuriyet niversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Cilt: 26, No:2, ss. 213-244. Sivas. Ziolkowski, Theodore. (1991). Soul of the Age: the Selected Letters of Hermann Hesse, (ng ev: Mark Harmann), Farrar, Straus and Giroux, USA.

103

NTERNET KAYNAKLARI http://www.barbuni.com (Eriim Tarihi: 02 ubat 2010) http://www.biyografi.info/kisi/hermann-hesse (Eriim Tarihi: 02 ubat 2010) http://www.elestirelpsikoloji.org (Eriim Tarihi: 02 ubat 2010) http://www.kuzeyyildizi.com/dergi/2/tutunamayan.insanin.izinde.yuruyen.romanzafer.yalcinpinar (Eriim Tarihi: 02 ubat 2010) http://minikkelebek.wordpress.com/2008/04/04/ergenlik-caginda-kimlik-arayisi-vebagimsizlik-cabalari/ (Eriim Tarihi: 02 ubat 2010) http://www.pelinhattatoglu.com/ph/analitikpsikoloji.html?ee9b54a400a894887e5b6a 1faafd3194 =aa074047e61c33248d24ef0e4cf7db35 (Eriim Tarihi: 02 ubat 2010) http://www.radikal.com.tr/ek_haber.php?ek=ktp&haberno=2158 (Eriim Tarihi: 02 ubat 2010) http://www.tdk.gov.tr/TR/Genel/SozBul.aspx?F6E10F8892433CFFAAF6AA849816 B2EF4376734BED947CDE&Kelime=bireyleme (Eriim Tarihi: 02 ubat 2010) http://tehlikelioyunlar.blogcu.com/OGUZ+ATAY (Eriim Tarihi: 02 ubat 2010) http://tr.wikipedia.org/wiki/Hermann_Hesse (Eriim Tarihi: 02 ubat 2010)