Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar

Amalar
Bu niteyi altktan sonra; - bilgi kavramn ve bilginin trlerini tanyacak, - bilgi edinmede ve bilimsel almada yntem kavramnn nemini grecek, - eitli ynleri ve nitelikleriyle bilimsel almay ve bilim kavramn tanmlayabilecek, - bilimsel sonularn niteliklerini renebileceksiniz.

indekiler
- Giri Bilgi ve eitleri Bilim Bilimsel Aratrmann lkeleri zet Deerlendirme Sorular Bavuru Kaynaklar

neriler
Bu niteyi daha iyi renebilmek iin okumaya balamadan nce; - niteyi okurken, kavramlara ve terimlere zellikle dikkat ediniz. - Yardmc kaynak olarak bir toplumbilim terimleri szlnden yararlannz. - Kendinizi deerlendirme sorularyla snarken, takldnz yerlerde ilgili konular tekrar okumaya enmeyiniz.

GR
Bilimlerin snflandrlmasnda, doa bilimleri kategorisine giren bilimlerin dnda kalan bir bilimler grubunu belirlemek iin kullanlan sosyal bilimleri ve asl konumuz olan sosyal bilimlerde temel kavramlar ak biimde kavrayabilmemiz iin, baz n kavramlar zerinde durmamz gerekmektedir. Bilim, biraz aada daha ayrntl olarak greceimiz gibi, bir bilgi edinme yntemidir. Bu yntemle kazanlan bilgi, bilimsel bilgi diye adlandrlr. te yandan bu yntem, bilimsel bilgi edinme gerei duyulan btn alanlara, her alann kendi zellikleri gz nnde tutulmak kouluyla uygulanabilen bir yntemdir. Sosyal bilimler (toplum bilimleri) dendiinde de anlatlmak istenen, bundan farkl bir ey deildir. Baka deyile sosyal bilimler, insanolunun toplumsal yaamn eitli ynleriyle inceleyen bilimler (yntemler) topluluudur. Gerek doa bilimlerinde, gerekse konumuz olan sosyal bilimlerde karmza iki temel kavram, ya da n-kavram kmaktadr. Bunlarn birincisi bilgi, ikincisi de bilimdir. nk bilim, bilgi edinmenin yollarndan biri diye tanmlannca, edinilecek olan, yani bilgi zerinde de durmamak, masann ayaklarndan birini nemsememekle eanlamldr.

Bilgi ve eitleri
En ksa tanmyla bilgi ve bilme eylemi, insann evresiyle kurduu bir iliki biimidir. lk zamanlarndan bu yana insanolu, dnen bir varlk olarak hibir zaman evresinde olup bitenlere ve bu evrede bulunan nesnelere bakmakla yetinmemi, hep onlar akl dzeyinde kavrama, dnerek deerlendirme ihtiyacn da duymutur. Bir baka deyile, dnen bir varlk olmasndan kaynaklanan merak, neredeyse igdsel olarak insanolunu hep evresinin ve zamanda da kendisinin varln yalnzca saptamakla yetinmeyip, onlar renmeye de zorlamtr.

Bilgi ve Bilmek Nedir?

Tarih-ncesi dnemin insann sz edilen renme igds, doal olarak en ilkel ihtiyalarn karlama hedefine yneliktir. Bu balamda rnein etini yiyebilecei av hayvann varln saptamakla yetinmeyip, onu nasl avlayabilecei zerinde dnmesi de ilkel insann bir bilgi edinme eylemidir. nsanolu, tarihsel gelime sreci iersinde merakn yalnzca temel ihtiyalaryla snrl olmaktan karp daha geni bir alana yneltmi, kendisi iin dorudan bir ihtiya niteliini tamayan konularda da, dnen bir varlk olmas

nedeniyle, srekli bilgi edinmek istemitir. Bu aklamalarn ardndan bilginin ksa bir tanmn vermek istersek, yle diyebiliriz: Bilgi, duyular yoluyla alglanan konunun dnce szgecinden geirildikten sonra insan bilincine yansyan grntsdr. nsan, kendine ve evresindeki dnyaya duyular araclyla gerekleen alglamalaryla ve dnmesiyle ynelir. Duyu organlar (grme, iitme, dokunma, tat alma vb. ) araclyla d dnyay, yani nesneleri ve olaylar kavrar; bylece de d dnyada var olanlar, olup bitenleri bilmi, kendisi iin bilgiye dntrm olur.

O halde bilgi, alglama ve dnme yoluyla insann i dnyasna (bilin dzlemine) aktarlandr; bilginin bu aktarm, zne (sje), yani bilen Ben ile d dnyadaki nesneler (objeler) ve olaylar arasnda alglar ve dnme araclyla kurulan bir iliki sonucu gereklemektedir.

Buna gre daha geniletilmi bir tanmla bilgi, zne ile nesne arasnda alglama araclyla kurulan bir iliki sonucu elde edilen ve znenin dnme sreci ve birikimleriyle deerlendirilen ey diye de nitelendirilebilir. Bu tanmlardan, bilginin ok nemli iki zellii de ortaya kmaktadr: Bilgilenme, edilgin (pasif) deil, fakat etkin (aktif) bir sretir; baka deyile bir konuda bilgi edinmek, duyularn alglad ile yetinmeyip, alglanan dnce dzeyinde ileme eylemini koul klar. Bilimsel yntemlerle ulalan bilimsel bilginin dnda kalan bilgi trleri, herkesin birikimlerinin farkl olmas nedeniyle, bir lde grece (izafi) nitelik tar. Bilimsel bilginin

ilke olarak grecelikten uzak oluunun nedeni ise, bilimsel yntemin kesinlii amalamasdr. Daha ilerde, sosyal bilimlerin zellikleri zerinde dururken grlecei zere, yukarda sz edilen kesinlik en belirgin biimiyle doa bilimleri alannda grlr. Bunun nedeni matematik, fizik, jeoloji, kimya, gkbilim (astronomi) vb. gibi doa bilimlerinin deiken olmayan verilerden yola kmas, sonuta da herkese ya da eitli kuramlara gre deiebilen deil, fakat artk herkesi balayc kesinlikte sonulara ulamasdr. Buna karlk insanlardan oluma toplumu eitli ynleriyle inceleyen sosyal bilimler, insan gibi, tarihsel sre iersinde hep deiime uram bir veriyi ve ondan oluma bir btn, yani toplumu temel aldklarndan, belli bir grecelik esini zorunlu olarak ierirler. Ancak doa bilimlerine oranla var olan bu farkn sosyal bilimleri bilim olmaktan karmadn da ilerde greceiz.

Ka eit Bilgi Vardr?

Bu nitenin Giri blmnde, bilimin bir bilgi edinme yntemi olduunu ve bu yntemle kazanlan bilginin bilimsel bilgi diye adlandrldn belirtmitik. imdi bilimsel bilginin yerini daha iyi belirleyebilmek iin, ksaca teki baz bilgi eitlerinden de sz etmemiz gerekiyor. nsanln balangcndan gnmze uzanan sre iersinde bilginin eitleri, baka deyile duyusal alglar ve dnce araclyla bilgiye dntrlenlerin says, doal olarak artmtr. Bu art gzmzde canlandrabilmek iin, rnein ortaa insannn gndelik yaamnda yer alan bilgilerle gnmz insannn ayn alanda bildiklerini ve daha da nemlisi, zamanna ayak uydurabilmek iin bilmek zorunda olduklarn karlatrmak yeterlidir. Yalnzca bugn evlerimizde kullanmakta olduumuz elektrikli aletlere ilikin teknik bilgi ihtiyacmz bile bu konuda yeterli bir rnek saylabilir. Geri btn bilgiler, bir zne ile bir nesne arasndaki ilikiden kaynaklanmalar bakmndan ortak bir noktada birleir. Ancak bilginin eidine gre, bu iliki farkllklar gstermektedir. Bilginin eitleri de bu farkllklardan kaynaklanmaktadr.

Gndelik Bilgi
Gndelik bilgi, insann gnlk yaamnda yalnzca gzlemlerine ve nceki ya da anlk deneyimlerine dayanarak elde ettii bilgi eididir. rnein havann bulutlandna bakarak yamurun yaacan bilmek, bu trden bir bilgiyi ierir. Kolayca anlalabilecei gibi, rnein meteorolojik bir incelemeye deil, fakat yalnzca havann bulutlandna ilikin gzleme ve genelde bulutlu havann yamur getirdii deneyimine dayanan bu bilgi, yanl da kabilir. Bu durumda burada gerek anlamda bir bilgiden deil, fakat bir tahminden sz etmek, daha doru olur. Oysa bilimsel bilgi, yalnzca tahminden kaynaklanamaz. Yukardaki

rnee dnersek, ancak hangi hava akmlarnn, hangi bulut trlerinin hangi koullarda yamur getirdiini inceleyen meteoroloji biliminin verilerine dayanan bir hesaplama, bilimsel bilgi diye adlandrlabilir. Bunun gibi, bir insann yznn sarlna bakarak onun hasta olduunu bilmek de yine yalnzca gzleme ve hasta insanlarn yzlerinin genelde salksz renkte olduu deneyimine dayanan, yzeysel bir bilgiyi, daha dorusu tahmini dile getirir. Bu tahmin de rnein o insann doal renginin sar olmas ya da sararmann hastalktan baka bir nedenden ileri gelmesi nedeniyle yanl kabilir. Bu rnekte de bilimsel bilgi ancak tp biliminin aratrmalaryla elde edilebilir. Bu rneklerden yola karak gndelik bilgiyi, aratrmalardan deil, fakat dorudan gzlemlerden ve deneyimlerden kaynaklanan, aratrmalar sonucu kurulmu neden-sonu ilikilerinden yoksun, bu nedenle de doruluu her an tartma konusu olabilecek bilgi eidi diye tanmlayabiliriz.

Dinsel Bilgi
Dinsel bilgi, zne ile nesne arasnda inan yoluyla kurulan ilikiyi temel alr; bu bilginin zn Tanrnn, peygamberlerin ve kutsal kitaplarn buyruklar oluturur. Din alannda sorulara vahiy yoluyla verilmi yantlarn yeni sorulara kaynaklk etmesi, bu arada kutsal kitaplarda yer alan yantlarn zaman iersinde deimesi, sz konusu deildir. nanan, bir kez belli bir dinin kurallarn benimsedikten sonra davranlarn tartmakszn o kurallar dorultusunda dzenlemekle ykmldr.

Bu aklamalardan da grlebilecei gibi din, znde bir inan sistemidir. Bu sistem iersinde yer alan bilgiler de doruluunun tartlmas olanaksz bilgilerdir. Buna karlk bilimde bir kez elde edilmi bir sonucun/bilginin, sonradan koullar deise veya o alanda yeni bulular yaplsa bile, sonucun dorulua bir kez inanlm olmas nedeniyle, bir daha tartlamamas gibi bir durum sz konusu deildir.

Teknik Bilgi
Geni anlamda teknik, insanolunun hangi kaynaktan gelirse gelsin bilgilerini uygulamas iin gerekli kurallarn btnn dile getirir. Antik a filozofu Aristotelese gre teknik, insanolunun alet ve kullanm eyalar yapabilme becerisidir. Bu tanmdan da anlalaca gibi, teknikten sz edebilmek iin hangi alanda olursa olsun bir uygulamann ya da uygulama amacnn varl arttr. Bu uygulama, dorudan gnlk yaama ait olabilecei gibi, sradan gnlk uygulamalar iersinde yer almayan bir alanda da bulunabilir. rnein sulama teknii gibi, edebiyat alannda da bir roman ya da iir tekniinden sz edebiliriz. Byle bir durumda dile getirilmek istenen, bir romann ya da iirin oluturulabilmesi iin ne gibi somut kurallarn uygulandnn ya da uygulanmas gerektiinin ortaya konulmasdr. Cmlelerin yaps, noktalama iaretlerine yer verilmesi ya da verilmemesi, uyak (kafiye) dzenine bal kalnmas ya da kalnmamas, bu anlamda tekniin kapsad noktalardr.

Teknik bilginin en nemli ayrc zellii, dorudan uygulamaya ve somut bir sonu alma amacna ynelik oluudur.

Sanat Yoluyla Edinilen Bilgi

Antikadan gnmze kadar, sanatn zerinde herkesin uzlaabildii bir tanm yaplamamtr. Kesin olan nokta, insanolunun sanatsal yaratclnn bilim ve felsefenin dndaki bir alanda geerlik kazanan bir yaratclk olduudur. Sanat, kendine zg bir dnyay yorumlama biimidir; bu yorumu her sanat kendi sanatnn ortamnda (ressam resimleri, heykeltra heykelleri, besteci besteleri vb.) gerekletirir. Sanat yoluyla edinilen bilgi, her zaman dolayl yoldan edinilmi bir bilgidir; nk sanat, hibir zaman dorudan bir bilgi kayna deildir. rnein Trk stikll Savan konu alan bir roman okuyan kimsenin amac (rnein ayn sava zerine kaleme alnm bir tarih eserini okuyan kiiden farkl olarak), stikll Sava zerine bilimsel ya da dorudan bilgi edinmek deildir. nk byle bir roman, yazarnn oluturduu znel kurgu iersinde, ancak yazarn sz edilen savaa ilikin kendi (znel) bak asn dile getirebilir. Ancak bu, sanat eserinin hibir zaman bilgi kayna olamayaca anlamna gelmez. Sanatnn dnyaya ve olaylara elbet birikimlerine dayanan znel bak as ve kiisel yorumu, sanat eserinin izleyicisine de yeni bak alar kazandrr; izleyici, belli bir sanat eserinin araclyla yaama o zamana kadar belki de hi aklna getirmedii bir bak asndan bakar ve yine o zamana kadar hi dnmedii yeni sorulara karlk arayabilir. Bylece sanat yoluyla edinilen bilgi, sanatlarn verdikleri eserlerde somutlaan znel bak alar araclyla edinilen bilgi diye tanmlanabilir. Sanat yoluyla elde edilen bilgi ile bilimsel bilgi arasnda, yntem asndan nemli bir ayrm vardr. Bilimsel yntem, ancak varl kesin ve aralarnda neden-sonu ilikileri kurulabilecek ayrntlar kullanabilir. Buna karlk sanat, kurgulamasyla varmak istedii sonucu destekleyeceine inand ayrntlar, bu ayrntlar yalnzca olaslk dzeyinde kalm olsalar bile, kullanma zgrlne sahiptir. rnein Atatrkn ve dneminin tarihini yazmay amalayan bir tarih bilimci, ancak varl kesin ve belgelenmi olgular k noktas alabilir. Buna karlk Atatrkn yaam yksn bir deneme tarznda kaleme almak isteyen bir yazar, kafasnda oluturduu Atatrk portresine uygun dtne inand, fakat yalnzca bir olaslk niteliini tayan ayrntlar da kullanabilir.

Bilimsel Bilgi
Bilimsel bilgi, bilimsel yntemlerin uygulanmasyla elde ettiimiz bilgidir. Aklclk ve kesinlik ilkelerini temel alan bilimsel yntem, bize gzleme ve deneye dayanan, doruluu snanabilir nesnel (objektif) bilgiler kazandrr. Bu aklamalar dorultusunda bilimsel bilginin balca zelliklerini yle sralayabiliriz: a) Bilimsel bilgi kesindir; somut kesinliklere ulamay amalayan bilimin alannda olabilirliklere deil, ancak olurlara ya da olmazlara yer vardr. rnein bir svnn belli bir donma derecesinin bulunmas, o svnn hesaplanan donma derecesinde kesinlikle donaca anlamna gelir. Ayn svnn belirlenen soutma derecesine eriildikten sonra belki de donmayabilecei, bilimsel sylemin dndadr. b) Bilimsel bilgi, gzleme ve deneye dayanan bilgidir. Yalnzca tahmin, bilimsel bilginin edinilebilmesi iin yeterli deildir. Bilimde tahminler, ancak gzlem ve deneyler araclyla dorulandktan sonradr ki kesinlik kazanp bilimsel bilgiye dnebilirler. rnein eitli belirtilerden yola klarak dnyann yeni bir uydusunun bulunduunun tahmin edilmesi, henz bilimsel bir sonu niteliinde deildir. Ancak bir bilim dal olan gkbilimin (astronominin) yntemleriyle ve hesaplaryla byle bir uydunun varl ortaya konulduktan sonradr ki dnyamzn yeni bir uydusunun bulunduu, bilimsel doruluk kazanr. c) Bilimsel bilgi, doruluu snanabilen, baka deyile kantlanabilir bilgidir. Doru olup olmad denetlenemeyen ve kantlanamayan bilgi, bilimin dnda kalr. d) Bilimsel bilgi, nesneldir (objektiftir). Baka deyile, doruluu bir kez kantlanarak bilimsellik niteliini kazanm olan bilgi, artk herkes iin dorudur ve kimilerine gre doru, kimilerine gre de yanl olmas, sz konusu deildir. rnein ayn dnyann evresinde dnd, bilimsel bir bilgidir ve bu nedenle herkes iin geerlidir; bazlarna gre ayn dnyann evresinde dnmemesi diye bir olaslk dnlemez.

Bilim
Buraya kadarki aklamalar srasnda bilimin bir bilgi edinme yntemi olduu belirtilmiti. Bu blmde nce yntem kavram zerinde durduktan sonra, bilimsel yntemin zelliklerini belirtmeye alacaz.

Yntem nedir? Genel anlamyla yntem (metot), belli bir hedefe ulama amacyla ve belli k noktalarna gre gerekletirilen planl bir eylemdir. Belli bir hedefe uzanan yoldaki belli tutumlar ve davran biimleri, o hedefe erimenin yntemini oluturur. Yalnz bilimde deil, fakat gnlk yaamn her alannda, her trl amala ilgili olarak yntemden sz edilir. Lekeleri en iyi karmann yntemi, en salkl beslenme yntemi, yangn sndrme yntemleri vb, gnlk yaamdan alnma rneklerdir. Her yntem her hedef iin kullanlamayacandan, yntem dncesinde hedefe uygun k noktalar nemli yer tutar. rnein binalarda kan yangnlar sndrmenin yntemiyle, orman yangnlar iin kullanlan yntem birbirinden farkldr. Birinci rnekte k noktas binalar, ikinci rnekte ise ormandr. Yntem, btnyle bir dnme eylemi niteliindedir. nsan amalad hedeflere genelde eitli admlarla ular. Balang noktasndan itibaren bu admlarn baarya ulamas ve hedefe gtrmesi, her admn nasl atlacann nceden iyi dnlmesi kouluna baldr. Bundan da anlalaca gibi, yntem dncesi, hedefe nasl varlacana ilikin bir plann hazrlanmasn olanakl klar. Bir kez hazrlanan ve uygulanan byle bir plann eitli aamalar, daha sonra ayn trden olaylar iin yntem kurallar olarak uygulama alan bulur. Bilim yntem ilikisi nedir? Bilim ile yntem arasndaki ilikiyi, bir baka deyile yntemin bilim asndan tad nemi ve bilimsel yntemin ne olduunu btn aklyla grebilmemiz iin, nce bilim kavramn ele almamz gerekiyor. En geni anlamyla bilim, gerekliin btnne ya da belli alanlarna ilikin yarglarn, olas varsaymlarn (kuramlarn) ve yine olas sorularn belli bir dzene gre oluturulmu balamdr. Alman filozofu Immanuel Kant da (1724-1804), yine yukardaki anlamda, ama daha ksa olan u tanm verir: Bilim, ilkelere gre dzenlenmi bilgi btndr. Bu tanmlar gz nnde tutarak bilimi bu kez ama asndan tanmlamak istediimizde ise, yle diyebiliriz: Bilimsel yntem, doann, toplumun, insann ve dncenin nitelikleri, neden sonu ilikileri ve yasal balantlar zerine elde edilmi ve edilecek bilgilerden oluma, kendini srekli gelitiren bir sistemdir. Kavramlarla, kategorilerle, saptanan llerle, yasalarla, kuramlarla (teorilerle) ve varsaymlarla (hipotezlerle) belirlenen bu sistem, kazandrd bilgilerle insanolunun giderek artan lde doal ve toplumsal evresi zerinde egemenlik kurmasn salar. Modern bilim, gemi

alara oranlara dev boyutlara ulam, bilginin oalm ok sayda bilim dalnn doumuna yol amtr. Ancak bu oalma, bilim kavram asndan bir paralanma, bir kaosun ortaya kmas anlamna gelmemektedir; nk aslnda saylar ne kadar ok olursa olsun btn bilim dallar arasnda bir i balant, nesnel temellere dayanan bir i dzen bulunmaktadr. Sz edilen i balanty ve nesnel temeli oluturan e, sonuta btn bilimlerin konusunun dnya ve insan olmasdr. Bir baka deyile sonuta bilimsel yntemle amalanan, dnyaya ve insana ilikin bilgiler elde etmektir. Btn bu tanmlardan ortaya kan sonu, bilimin ancak sistemli dnme temeline dayanabileceidir. Yukarda, yntem konusunda verilen bilgiler gz nnde tutulduu takdirde, byle bir dnme eyleminin ancak adna bilimsel yntem dediimiz yntemin uygulanmasyla gerekletirilebilecei kendiliinden anlalr. imdi yukardaki tanmlarn zmlemesi niteliinde olmak zere, bilimsel aratrmann ilkeleri zerinde duralm.

Bilimsel Aratrmann lkeleri

Bilimsel aratrmalara yn vermesi gereken ilkeler yle sralanabilir: - Bilim, gerei hedefler. - Bilimsel aratrmann amac, kendi kendisiyle snrl olamaz. - Bilimsel aratrma, nesnel olmaldr. - Bilimsel aratrma, doruyu ve kesinlii amalamaldr.

Bilim, gerei hedefler!

Bilimsel aratrma, ancak doa, toplum ve insan gerekliine yneldii, baka deyile bu gereklikleri daha iyi renmek amacyla bilgi toplamay amalad srece bilimsel diye nitelendirilebilir. Buna karlk gereklii arptma amacna ynelen bir aratrma, izledii yntem grnte bilimsel bile olsa, bu sfat tayamaz. Ortaan sonlarnda, gkbilimin (astronominin) Katolik kilisesinin dogmalarna kar verdii savam, bunun en arpc rneklerinden biridir. O dnemde Hristiyanln merkezi olan Vatikanda da bir Bilimsel Aratrma Kurumu vard. Ancak bu kurum, bilimsel aratrmalarn kilisenin tartlmaz dorularyla snrlamt. nl talyan bilgini Galileo Galileinin, dnyann yuvarlak olduunu ve dndn gkbilimin yntemleriyle, bilimsel

yoldan kantlamasna karn, doann gereklerini kilisenin kitabna uydurmak peinde olan kilise bilginleri, Galileinin elde ettii bilimsel sonucu bir tanrtanmazlk diye nitelendirdiler.

Bilimsel aratrmann amac, kendi kendisiyle snrl olamaz.

Aratrma uruna aratrma yapmak, bu arada elde edilecek bilgileri insanln esenlii ya da zarar balamnda hi tartma konusu yapmamak, sonuta insann ve toplumun ilerlemesi amacna hizmet etmesi gereken bilimle badatrlamaz. Bilim adamnn sorumluluu ne anlama gelir? Bilimin tarihi boyunca yukardaki konu, bilim asndan bir etik (ahlak) sorunu saylm ve bilim adamnn sorumluluu erevesinde ele alnmtr. Bugn egemen olan gr, bu sorumluluun yalnzca bilimsellikten ayrlmamayla snrl olamayaca, fakat belli bir aratrma sonucu elde edilecek sonularn insanln esenliine katkda bulunmayacan dnmenin de bu sorumluluun erevesine girdiidir. nl Alman airi ve tiyatro yazar Bertolt Brecht (1898-1956) , Galileinin Yaam adl oyununun sonlarnda bu sorumluluu Galileinin azndan bir rencisine syledikleriyle yle dile getirir: Sizler ne iin almaktasnz? Bana gre bilimin tek amac, insan yaamnn gln hafifletmektir. Eer kendilerinden bakasn dnmeyen iktidar sahiplerince sindirilen bilim adamlar bilgiyi yalnz bilgi uruna toplamakla yetinirlerse, o zaman bilim ktrm olabilir ve bulacanz yeni makineler, boyunduruklar anlamna gelebilir. Sizinle insanlk arasndaki uurum gnn birinde ylesine byyebilir ki, herhangi bir yeni bulu nedeniyle attnz sevin l, evrensel bir dehet lyla yantlanabilir. Doa bilimciler de doktorlarn Hipokrat And gibi bir ant, bilgilerini yalnzca insanln esenlii iin kullanacaklar yolunda bir yemin gelitirebilirlerdi! imdi ise en fazla umabileceimiz, bulular yapabilen ve her ama iin kiralanabilen ccelerden oluma bir kuaktan baka bir ey deil. bulunup

Bilimsel aratrma nesnel (objektif) olmaldr!

Yine bilim ahlaknn erevesinde yer alan nesnellik ilkesi, bilim adamnn aratrmalar srasnda kendini btnyle bilimin kurallar dorultusunda ynlendirmesi, kiisel beklentileri, inanlar, dnya gr, yararlar ne olursa olsun, bunlarn bilimsel sonular saptrmasna izin vermemesi anlamn tar.

Nesnellik ilkesi ne zaman zedelenmi olur? Nesnellik ilkesinin zedelenip zedelenmediinin en kesin gstergelerinden biri, bilim adamnn veri toplama aamasnda gerekli bilimsel titizlii gsterip gstermediine baklarak elde edilebilir. Herkes gibi, rnein bir toplumbilimci de belli bir dnya grne sahiptir, hatta belli bir ideolojiden yana da olabilir. Ama paylat ideoloji ile paylamad, belki de kesinlikle kar olduu bir ideolojiyi karlatrmak gibi bilimsel bir alma yapyorsa eer, paylamad ideolojiye ilikin verileri toplamakta zaten bu ideolojiyi kt bulduu gerekesiyle yeterince titizlik gstermediinde, nesnellik ilkesini ar bir biimde zedelemi olur. Sanatn toplumbilimi (sanat sosyolojisi) alannda yzylmzda ok nemli eserler vermi olan Arnold Hauserin Modern Sanat Gzlemleme Yntemleri adl kitabnda, toplumbilime (sosyolojiye) kar kanlarn bunu neden yaptklar konusunda syledikleri, bilimde nesnellik ilkesinden nasl ayrld konusunda arpc bir rnektir : kimi zaman toplumbilim, salt ideolojik nedenlerden tr ret edilmektedir. Pek oklar, kendi nyarglarnn bilincine varmaktan kanmak iin toplumbilim hakknda bir ey bilmek istememekte, ya da bu bilim dalnn yetersizliklerini abartmaktadrlar. Bakalar ise dncenin zaman-st geerlilii ve insanolunun tarih-st misyonu varsaymlarndan vazgemek zorunda kalmamak iin, toplumbilimin yorumlarna kar kmaktadrlar

Bilimsel aratrma, doruyu ve kesinlii amalamaldr!

Bilimsel aratrmann hedefi, ilgili alanda doru ve kesin sonulara ulamaktr. Bu, bilim adamnn her almasnn sonunda mutlaka doruya ulaaca anlamna gelmez; fakat burada nemli olan, doruluun amalanmasdr. Bilim, doru olduu kadar kesin, herhangi bir kukuya yer brakmayan, bu nitelii ile de herkes iin geerlilik tayan, kiiden kiiye deimeyen sonularla ilgilenir. Bilimsel sonularn doruluu ve kesinlii, mutlak mdr? Bilimin kesinlik ve genel-geerlilik savlar, elbet bilimin vard btn sonularn gerekten doru ve tartlmaz olduu anlamna gelmez. Tarih boyunca elde edilen belli bir sonucun, daha sonra edinilen bilgilerin nda yanl olduuna ve onun yerini bu kez gerekten doru sonucun aldna sk rastlanmtr. rnein astronomi (gkbilim) yzyllar boyunca dnyann yerinde durduunu bilimsel bir gerek olarak benimsenmiti; daha sonra, gzlemlerle elde edilen yeni verilerin nda, bu kez dnyann hem kendi evresinde, hem de gnein evresinde dnd bilimsel bir gerek olarak benimsendi. Bilim, amalad

kesin sonulara ulaabilmek iin bu kesinlii salayacak yntemlere, yani gzlem ve deney yntemlerine bavurur. Dolaysyla bilimde, gzlem ve/veya deney araclyla dorulanmam varsaymlar, tartmalar ve tahminler, bilimsel gerek niteliini kazanamaz. Bilimsel sonularn nitelii bakmndan bilimin dallar arasnda farklar var mdr? Bilimsel sonularn kesinlik nitelii bakmndan doa bilimleri ile sosyal bilimler arasnda bir ayrm gze arpmaktadr. Gkbilim, kimya, fizik, jeoloji vb. Gibi doa bilimleri, kural olarak zaman iersinde deiken olmayan verileri temel alr. rnein jeolojide, herhangi bir tan yapsal zellikleri bir kez kesinlikle saptandktan sonra, bu yap bundan sonra hep ayn kalacaktr. Sosyal bilimlerde ise zaman iersinde deiken nitelik tayan insan ve insanla bantl olarak toplum eleri temel alndndan, bu alanlarda bilimin kesinlik iddiasnda daha dikkatli olunmas gerekmektedir. rnein toplumbilimde (sosyolojide) , iklim ve corafya koullarnn insanlarn/toplumlarn yaratcl ve zellikle de retkenlii balamnda nemli rol oynad, bilimsel bir gerektir. Ancak ayn toplumlar, zaman iersinde alkanlk esinin araya girmesi nedeniyle, sonraki dnemlerinde ayn iklim koullar karsnda nceki dnemlerine gre daha deiik tepkiler verebilmektedirler. Bu zellikler nedeniyle sosyal bilimler alannda, hangi koullar altnda ayn sonulara varlabilecei, sz edilen deiken yaplar gz nnde tutularak saptanmaldr.

Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar zet

Gnlk yaammzda, eitli alanlarda yine eitli kaynaklardan edinilen bilgilerin says ok fazladr. Bunlarn tm bilimsel bilgi niteliini tamad gibi, bilgi edinmenin her yntemi de bilimsel yntem diye adlandrlamaz. Bilimsel bilgi, ancak bilimsel yntemlerle edinilen bilgidir veya yle de diyebiliriz: Bilim, ilkelere gre dzenlenmi bilgi btndr. Demek ki bilimsel bilgiyi tanmlamamz gerektiinde ilk yapmamz gereken, bu bilgiyi bilginin bakaca trlerinden ayran zellikleri renmektir. Buna ek olarak, bilimsel yntem diye adlandrdmz yntemin gerekten bu nitelii tayabilmesi, dolaysyla da bizi bilimsel bilgiye gtrebilmesi iin hangi ilkeleri temel almak zorunda olduunu da bilmemiz gerekir.

Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar Test Sorular

Test Sorular 1. Aadaki klardan hangisi, gndelik bilginin tanm iersinde yer almaz?
a. Gndelik bilgide gzlemin yeri yoktur. b. Gndelik bilgide insann nceki deneyimleri de rol oynar. c. Gndelik bilgi, insann gnlk yaamnn ak iersinde edindii bir bilgi trdr. d. Gndelik bilgi, insann gnlk yaamnda yalnzca gzlemlerine ve nceki ya da anlk deneyimlerine dayanarak elde ettii bilgi eididir. e. Gndelik bilgi aratrma temeline dayanmadndan, bilimsel bilgi saylmaz.

2. Aadaki tanmlardan hangisi, dinsel bilgiye uygun der?

a. Dinsel bilgi, zne ile nesne arasnda inan yoluyla kurulan ilikiyi temel alr; bu bilginin zn Tanrnn, peygamberlerin ve kutsal kitaplarn buyruklar oluturur. b. Dinsel bilgi, vahiy yoluyla edinilen, ama doruluu da her zaman tartmaya ak olan bilgidir. c. Dinsel bilgi, vahiy yoluyla verilmi yantlarn bilimsel adan denetlenmesinden sonra kazanlan bilgidir. d. nan yoluyla kurulan iliki sonucu edinilen dinsel bilgi, sonradan serbest yorumla deiime urayabilir. e. Dinsel bilgi, gzlem ve deneyi temel alan bilgidir.

3. Aadaki zelliklerden hangisi, teknik bilginin zellikleri arasnda yer almaz?

a. Teknik bilgi, dorudan bir uygulamadan kaynaklanan bilgi trdr. b. Teknik bilgi, temelini nce kuramda (teoride) , onun ardndan da uygulamada bulur. c. Teknik bilgi, insann herhangi bir alanda bildiklerini uygulayabilmesi iin gerekli kurallara ilikin bilgidir. d. Bir alet yapabilme becerisi, teknik bir bilgidir. e. Bir alet yapabilme teknii gibi, rnein roman tekniinden de sz edilebilir.

4. Aadaki saptamalardan hangisi, sanat yoluyla elde edilen bilgiye uygun der?
a. Sanat, her zaman dorudan bir bilgi kaynadr. b. Sanat yoluyla edinilen bilgi, sanatlarn verdikleri eserlerde somutlaan znel bak alar araclyla edinilen bilgidir. c. Bir edebiyat eserinin birincil amac, iledii konuya ilikin bilgi vermektir. d. Sanatnn eserinden yansyan bak as ne kadar znel olursa olsun, bu bak as nesnel bir bilgiye kaynaklk eder. e. Sanatnn kafasnda kurgulad dnya, gerek dnyann kendisi olduu iin, kurgusu da dorudan bilgi kaynadr.

5. Aadaki saptamalardan hangisi, bilimsel bilginin nitelikleri arasnda yer almaz?

a. Bilimsel bilgi, tmyle zneldir. b. Bilimsel bilgi kesindir. c. Bilimsel bilgi, gzleme ve deneye dayanan bilgidir. d. Bilimsel bilgi, doruluu snanabilen bilgidir. e. Bilimsel bilgi, nesneldir (objektiftir).

Sosyal Bilimlerde Temel Kavramlar Dersi Bavuru Kaynaklar

HANERLOLU, Orhan: Felsefe Ansiklopedisi Kavramlar ve Akmlar, cilt 1-7, Remzi Kitabevi, stanbul 1976. The Cambridge Dictionary of Philosophy, General Editor: Robert Audi, Cambridge University Press, New York 1996. UYGUR, Nermi: nsan Asndan Edebiyat, st. niv. Edebiyat Fakltesi Yaynlar, stanbul 1977 (2. Bask) . UYGUR, Nermi: ada Ortamda Teknik, Ara Yaynclk, stanbul 1989. UYGUR, Nermi: Felsefenin ars, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 1995.