T.C.

MARMARA N VERS TES TRK YAT ARATIRMALARI ENST TS TAR H ANAB L M DALI ORTA A TAR H B L M DALI

TEM M BN BAHRIN SEYAHATNAMES LE MERVEZ N N TABA- HAYAVAN ESER N N TERCMES VE DEERLEND R LMES

(YKSEK L SANS TEZ )

CANER SAIR

STANBUL - 2006

T.C. MARMARA N VERS TES TRK YAT ARATIRMALARI ENST TS TAR H ANAB L M DALI ORTA A TAR H B L M DALI

TEM M BN BAHRIN SEYAHATNAMES LE MERVEZ N N TABA- HAYAVAN ESER N N TERCMES VE DEERLEND R LMES

(YKSEK L SANS TEZ )

CANER SAIR

Tez Danman: PROF. DR. HSEY N SALMAN

STANBUL - 2006

ZET
Temim bn Bahr ve Mervezi seyahatnameleri Trklerle ilgili nemli bilgiler veren eserlerdir.Temim bn Bahr Uygurlara yapt seyahatle Orta Asyada ki Trk devletleri hakknda bilgiler vermitir.Temim bn Bahr Dokuz Ouzlar diye bahsederek aslnda Uygurlar anlatmtr.Bu seyahatnamenin Abbasi dneminde Halife Memun zamannda yazld bilinmektedir. 821 ylnda Dokuz Ouzlar (Uygurlar) hakknda bilgi vermektedir.Abbasilerle tgen Uygur mparatorluu arasnda mnasebetleri gsteren tek kaynak durumundadr. Tezin ikinci blmnde eref El Zaman Tahir El Mervezi Hayvanlarn Doal zellikleri anlamndaki Tabai el Hayavan eserini Sultan Sencer zamannda yazmtr. Kitabn Trklerle ilgili olan dokuzuncu blmnde Trklerin 12 yllk bu dnemi anlatlmaktadr. Sultan Mahmud Gazneliye de gnderilen bu kitabn Trklerle ilgili blmnde Dokuz Ouzlar, Hunlar, Kaylar, Krgzlar, Karluklar, Kimekler, Peenekler, Hazarlar, Macarlar, Burdas, Bulgar, Slavlar, Ruslar hakknda bilgi verilmitir. Mervezi bu kitapta tabiatn insan zerinde ki etkisi blmnde Trkler diye Krgzlar anlatmtr. Ruslar blmnde de skandinav blgesini tantmtr.

ABSTRACT
The books of travels mentioned in the thesis Temim bn Bahr and Mervezi are masterpieces which gives important information about Turks. In the first part of the thesis, Temim bn Bahr with his travel to the Uygurs in 821, gives some information about Turkish people living in Middle Asia. Temim bn Bahr has actually told about Uygurs, mentioning them as Tokuzguzlar. Its known that this book of travels has been written during the period of Caliph Memun , in time of Abbasies. It gives facts about Tokuzguzlar ( Uygurlar ) living dwing the year 821. It is considered as the unique source revealing the relations between Abbasies and tgen Uygur Empire. In the second part of the thesis , eref el Zaman Tahir el Mervezi has written the book Tabai Hayavan , meaning the natural beauties of animals, during the time of Sultan Sencer. In the nineth chapter of the book, which is about Turks, it is mentioned about 12 year period of time of Turkish people. In the nineth part of this book which is shown also to Sultan Mahmud Gazneli, it also gives information about Tokuzguzlar, Huns, Kays, Kirghizes, Karluks, Kimeks, Peeneks, Khazars, Hungarions, Burdas, Bulgarions, Slavs, Russian. In this book Mervezi mentions Kirghizes as Turks and explains the region Scandinavia as Russians in the part of the effect of nature on people.

II

NSZ

Temim

bn Bahr ve Mervezi seyahatnamelerini Trkeye evirip gerekli

aklamalar yapmak istememin nedeni; Temim bn Bahrdan sadece isim olarak bahsedilmesi ve ok kk alntlar olmasdr. Ayrca, Temim bn Bahr dan baka Orta Asyann bu dneminden bahseden hi bir eserin olmamas da beni bu almaya sevk eden nedenler arasndadr. Mervezinin Taba'i el Hayavan adl eserinden ok fazla yerde bahsedilmektedir. Ramazan eenin slam Corafyaclarna Gre Trkler ve Trk lkeleri isimli eserinde kk alntlarla, bn Fazlan Seyahatnamesi isimli eserinde ise metnin tamam baz ksmlar atlanarak evrilmitir. Mervezinin eserinin iklim ve insanlar zerindeki etkisi blm burada bulunmamaktadr. Mervezi XII.Asr iin Trklerle ilgili nemli bilgiler verir. Yine yazarn Dou Avrupa ile ilgili bilgileri enteresandr. 1937 ylnda Dr. A.j. Arberry , eref el-Zaman Tahir el-Mervezinin Tabai elHayavan adl eserinin neredeyse tam bir kopyasn Hindistan Office Ktphanesinde kefettiklerini duyurdu. Avfi tarafndan alnts yaplm olan Mervezi almalarnn yedi pasajyla Arberrynin yazmas ile tanmlamas tamamen dorulanm oldu. 448/1056da eref el-Zamann tanklk ettii kervanlarda Araplarn yiitlik hikayeleri Hindistan Office yazmasnn fol 28b deki Nahr-Raiq figrleriyle anlmaktadr. Baka bir kontrol olarak Cemaleddin el -Mhannann Kitab Hilyet el-insan isimli eseriyle gerekletirilmitir.Yazar (d 828/1425) hkmdarlar in (in) ve Trkler tarafndan elilik araclyla Sultan Mahmut Gazneliye gnderilen Tabai el-Hayavan Trklerin 12 yllk dnemi iin otorite kabul etmektedir. Bu nemli pasaj pek ok yeni detaylarla Hindistan Office yazmasnn ff.15b_16bsinde bulunmutur. Mervezinin hayat ok az bilinmektedir. Onun ranl nisbas kendisinin Mervli bir yerli olduunu gstermektedir. Sultan Melikahn himayesinde fiziki olarak alt ve onun varisi olarak Sultan Sencere hizmet etmeye devam etti.Uzun bir dnemi kapsayan kitabnda var olan tarihlerde, ilerlemi yata olmal diye dnlmektedir. Bu kitabn uzun sreci yukarda bahsedilen 448/1056daki Nahr-Raiq (f 286) olayn, 478/1085de yazarn Mervde yaralanan Melikahn filini iyiletirmesini III

(f.70b ve Nizamud-din o.c,89), 483/1090da sfahan, Rieu da bulunduunu (Arap Katalou 460b), 514/1120de karncalarn istilasndan (f.210b) bahsetmektedir.Millattan sonra 1056da 10 yanda ise 1120de 74 yanda ve ayn zamanda bilimsel kariyerinin sonunda olmal diye dnlmektedir. Mervezinin Yunanllara duyduu byk hayranlk filozof bn-i Sina olduu dnlen Avicenna (d.428/1037) ile yakn bilimsel iliki kurmasna sebep olmutur. Ayrca Hipokrat ve Galen (Arap evirisi!) gibi kolay anlalr tp bilgisine sahip olduu grlmektedir.Kitabn zoolojik ksmn inceleyen Br.Mus Katalounun yazar Mervezinin Cahiz ve Biruni gibi dier baz otoritelere atfta bulunduunu gstermektedir. Onun soruturmaya dkn beyni kadar iyi olan tp ve doal bilimler hakkndaki bilgisi iinin her yerinde kendini gstermektedir. 16. Blmde insan anormallikleri hakkndaki son drt rnek kiisel gzlemleri sonucu tanmlanmtr.Baz ufak detaylar Mervezinin Shia eilimini destekler. Multann hkmdarlarnn (f01.36b) konumalarnda Mslmanlarn

imamlarna Hutbeyi okudular. Fatimid Caliph cf H-A, p.239 ve Mukaddesi 455 Mervezinin (Shia ) Daylamitesin (7.blm) cesaretine kar duyduu byk hayranlk gze arpcdr. Buna ramen, her iki durumda da eilim orijinal kaynaa aittir. Mervezi Hz. Ayenin kahramanlklar sebebiyle onun adn geleneksel Snni dualarna eklemitir. Yazma sonunda tamamlanamamtr. Sadece Dr. Arberrynin onu kefinden sonra daha ak hale gelmitir. ngiliz Mzesi yazmas (21.102) Tabai nin ikinci kopyasn sergilemektedir. Malesef Opus ad Zoologiam Pertinens her ikisinde de tahrip edilmitir. Hindistan office yazmasnn f 54nde ilk makalenin btn corafi ksmlarn iptal edilerek balamaktadr. Yazmann tamam Cureton-Rieunun katalou DCCCC XCVI,P.460bde bulunmutur. Her iki kitabn ngilizceden Trkeye evriliinde Trk Dil Kurumu mla Klavuzu 2005 ve sam Transkipsiyon sistemi dikkate alnmtr. evirilerde en ok karlatm zorluklar da, nehir, ehir gibi corafi terimlerin ince, Arapa gibi dillerden ngilizce transkipsiyonunu Trkeye evirmek oldu. evirilerde anlatlan corafi terimler haritalarda ve anlatlan olaylarn yaknlna ve yla gre ok sayda kitaptan taranarak karl verilmitir.

IV

Yksek Lisans eitimi ders ve tez dneminde, benden desteini hibir zaman esirgemeyen ve srekli olumlu ynde katklar salayarak bana her adan yardmc olan Tez danmanm Prof. Dr. Hseyin Salmana ok teekkr ederim. Mkemmel bir alma ortam hazrladklar iin SAM Ktphanesi ve Boazii niversitesi Ktphanesi ynetici ve alanlarna, Yksek Lisans dnemi boyunca srekli destekleyen Dilek Sabanc Ticaret Meslek Lisesi Okul Mdrm Dursun Demirele, Mdr Ba Yardmcs Fatma Begm Yldza, Mdr Yardmcs Aye Yapraka, her an yardmma koan Mustafa Tamer ve Korhan Umur Sara, meslektalarm Fatih zlere, Blent Yalna, Aydn Soyluya, Esra Durmaza, Feyyaz Kurua , Muhammed Arucuya, eviride yardmc olan Glizar Hotene, Gkhan Kayaya , dostluunu esirgemeyen Ayegl Dou Yldrma, Behice Beycan Kundakoluna ve Nehire ok teekkr ederim.

 NDEK LER ZET...I ABSTRACT............................................................................................................II NSZ...................................................................................................................III-V NDEK LER...VI-VIII I.BLM- TEM M BN BAHRIN UYGURLARA YAPTII YOLCULUK(EV:V:MINORSKY) A) G R ...................................................................................................s.1 -6 B) MINORSKYN N TEM M BN BAHRDAN EV R S ................s.6-10 C) MINORSKYN N YORUMU..............................................................s.11 1-DOKUZ OUZ..............................................................................s.11-16 2- KASABA.................................................................................s.16-18 3-MESAFELER.................................................................................s.18-22 4-DOKUZ OUZ BAKENT .........................................................s.22-23 5-D NLER.........................................................................................s.23-26 6- NLE L K LER........................................................................s.27-28 D) MINORSKYN N ELDE ETT SONULAR............................s.29-34

VI

II.BLM- EREF EL ZAMAN TAH R MERVEZ N N TABA' EL HAYAVAN K TABI A) TABA' EL HAYAVANIN TRKLERLE LG L BLMNN MINORSKY EV R S . s.35-45 B) M NORSKYN N TABA' EL HAYAVAN LE LG L YORUMU a) KAB LELER N GENEL TANIMI...........................................s.46-49 1)KAY...................................................................................s.49-51 2)HUN..................................................................................s.52-53 3)SAR LER..........................................................................s.53-55 4)BAHR ARM NA..............................................................s.55 5)PEENEKLER.................................................................s.56 6)OUZ VE TRKMENLER............................................s.57-58 b ) (4-10). BLM-DOU TRKLER , KIRGIZLAR, KARLUKLAR, K MEK VE KOMULARI ...................................................s.59 1) KIRGIZLAR....................................................................s.59-60 2) KARLUKLAR.................................................................s.61 3) K MEK VE KOMULARI..............................................s.61-63 4) PEENEKLER.......................................................... .....s.63 c) (11-16. BLM) DOU AVRUPA NSANLARI VE KUZEYL LER 1) HAZARLAR ...................................................................s.64 2) BURDAS..........................................................................s.64-66 3) BULGARLAR VE MACARLARs.66-70 5) SLAVLAR........................................................................s.70-72 6) RUSLAR..........................................................................s.72-74

VII

d)-

KL M N KUZEYL NSANLAR ZER NDEK ETK S N ANLATAN ANTROPOLOJ YE A T FADELER........s.75

17-20:TRKLER VE AMOZONLARLA LG L GALEN VE H POKRAT TEOR LER ......................................................s.75-76 III.BLM- DEERLEND RME ......................................................................s.77-78 B BL YORAFYA..............................................................................s.79-80

VIII

I.BLM-TEM M BN BAHRIN UYGURLARA YAPTII YOLCULUK (EV:V. MINORSKY) A) G R Arap corafyaclarla ilgilenen aratrmaclar iin en nemli ve en akl elici sorunlardan birisi slam dnyasnn kysnda bulunan Dou Avrupa, Orta Asya, in ve Hindistan gibi az bilinen blgelere yaplan ksa sreli yolculuklarn analizlerini yapmaktr. Bu corafyaclarn, zaman kavramn ska ihmal edip, mekn kavramyla ilgilendikleri bilinen bir gerektir. XVI.yzyl bir Trk haritasnda, gkyznde daha yeni beliren bir ayn biimini alm Amerikann gerek olmayan grntsn buldum, oysa Sibiryann orak alanlar, geleneksel Gog ve Magoglarn1 ska uradklar yerler olarak hl gsteriliyordu. Bylece, IX. ve X. yzyllardaki klasik Arap corafyas dneminde de ilim adamlar ( X.yzyl Arap Corafyaclar) birbirlerinden bilim hrszl adna bir eyler almak veya ada koullarla hibir ilgisi olmayan eski
YECC VE MECC .YACUC ve MACUC olarak da bilinir, slam inannda gemite yaadklar ve kyamet ncesinde yeniden ortaya kacaklar kabul edilen iki topluluk. Kuran Yecc ve Mecc iki kez anar. Birincisinde, Zlkarneynin douya seferi anlatrken onlardan sz edilir. Zlkarneyn douya ulatktan sonra seferini ikinci bir ynde srdrr. Bu srada karlat bir ulus, Yecc ve Meccn yeryznde fesat kardn syleyerek aralarna onlarn geiine yer vermeyecek bir sed yaparsa kendisine vergi vermeyi kabul edeceklerini bildirir. Zlkarneyn, onlarn da yardmyla istenen Seddi yaparak Yecc ve Meccn saldrlarna son verir ( Kehf 88-96). kinci alnda ise Kuran kyamet ncesinde nlerindeki Seddin yklacan ve Yecc ve Meccn her tepeden akn etmeye balayacan bildirir (Enbiya 96-97). slam tarihileri ile Kuran yorumcular genellikle Tevrat kkenli bir rivayete dayanarak Yecc ve Meccn Hz. Nuhun olu Yasefin soyundan gelen iki topluluk olduunu kabul ederler. Buna karlk 20 kabileden olutuklarn, hatta yeryzndeki tm insanlarn onda dokuzunu oluturduklarn syleyenler de vardr. Bu nedenle birok Kuran yorumcusu Yecc ve Mecc kimlii belirsiz, dinsel hibir kural tanmayan, yeryznde ktlk karan bir toplum olarak tanmlamtr. Kuran yorumlarnda yer alan baka baz rivayetlere gre Yecc ve Mecc tip insandan oluur. Birinciler sedir aalar kadar uzun boylu, ikinciler o lde geni ve iri, ncler de gvdelerini rtecek denli byk kulakldrlar. Kyamet belirtilerine ilikin baz hadislerde Yecc ve Mecc n ortaya kna ilikin betimlemeler grlr. Bunlara gre Yecc ve Mecc Frat ile Dicle rmaklarnn ya da Taberiye Glnn suyunu iip bitirecekler, yeryzndeki insanlar ldrdkten sonra oklarn ge atacaklardr. Bunun zerine Tanr, bir gecede, burun deliklerine, boyunlarna ya da kulaklarna, tmn ldrecek kurtlar gnderecek ve cesetlerinin kokusu yeryzn dolduracaktr. De Goejee gre sed hikayesi gerekte in mparatorluunun bir ksmn evreleyen ve kuzeyde Akik Kap adnda bir kaps bulunan duvarla ilgilidir. Yecc ve Mecc, Kitab Mukaddeste de yer alr ve Gog ve Magog olarak geer. Kitab Mukaddesin Vahiy Kitabnda Gog, eytan tarafndan ynetilen ve kyametin kopmasndan hemen nce ortaya kacak olan dman bir g olarak tanmlanmtr. Kitab Mukaddesin Vahiy Kitab ve Hristiyanlk ile Yahudiliin vahye ilikin daha baka metinlerinde Gog ile birlikte Magog adl ikinci bir dman gten sz edilir. Buna karlk baka yerlerde ( Hezekiel XXXVIII; Tekvin X) Magog, Gogun doum yeri olarak geer. ( A.J.Wensnck, Yecc ve Mecc slam Ansiklopedisi , c.XIII , 369, 370 ).
1

kaynaklardan veri elde etmek konusunda hi vicdan azab duymuyorlard: X. Yzylda Kral Dahum, Orijinal Kken adl almaya gre hala Hint hkmdarlarndan biri olarak grlyordu, ancak bu ad yaklak M.S.800 ylnda Bengal Hkmdar olan Dharmapalaya2 iaret etmekteydi. Uzak lkelerle ilgili yaplan kyaslamal metin almas sonucunda alnan izlenim udur: Olduka snrl saydaki orijinal raporlara dayanrlar. Daha sonraki yorumlamalar ise ayn ibareyi kelime kelime tekrarlamaktan teye gitmez, ama kaynak yeterince uzun ve detayl olsayd, d (hayal) dnyalarna hitap eden farkl bak alarn aktarrlard. Bu durum karsnda, biraz ada bilgi bulmak umudundaki okuyucu yoldan karlr. Gerekte, bu detaylar, eski ayn deponun maldr. Yine de, metinlerle ilgili bir karlatrmal alma, acmaszca ksaltlm zet almalarn karanlkta kalm noktalarn berraklatrmak asndan orijinal anlatmlarn ilk biimlerine getirilmesini mmkn klar. eref el-zamn el-Mervezi ile ilgili blmleri seerken, el-Brn3 ve Ebl-Fida v.b.nin almalarnda yer alan Uzak Dou v.b. blgelerle ilgili ou verinin, yaklak M.S. 418 / M.S. 1027 ylnda Gazneli Mahmudun sarayn ziyaret eden Manurya Kral Kitayn(Kitay) bir elisinin anlattklarna dayandrldn gstermeye altm.Benzer bir tarzda, Kuzey Kutbuyla ilgili ou ykde, M.S. 415/ M.S. 1024 ylnda Mahmudun smrgelerini ziyaret eden Volga Bulgarlar Hannn elisi olan ahsn anlattklar nem tar. Araplarn Orta Asyay fetihleri ve Arap-in stnl mcadelesi dneminde, birka Arap gezginci ve eli Uzak Douyla har neir oldu. Ama onlarn bu deneyimleriyle ilgili ok az bilgi bugne kadar gelmitir. IX. yzylda Orta Asya iin, Samanoullarnn saray ekim merkezi olmutu. Daha sonraki derlemelerde birka
Bengalde Pala Hanedan dneminde ikinci kraldr. Ksa srede devleti Delhi blgesine kadar yayd sanlr. Bu hkmdar bir zamanlar Asokann bakenti olan Pataliputrada (Patna) oturur. VII.yyn ilk yarsnda bu kent ykk durumdayken Dharmapalann 810 ylnda buraya yerletii srada kent kendini toparlamtr. Bu hanedann ilk hkmdar Buda dinine baldr. ( Yusuf Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, I. cilt, Ankara, 1987, 100 ). 3 Ebul-Reyhn Muhammed b. Ahmed el-Brn: slam dnyasnn yetitirdii en byk limlerden byk biri olan Brnnin eitli eserlerinde Trkler ve Trk lkeleri ile ilgili dank halde fakat salam notlar bulunmaktadr. Brn 362 (973) ylnda Harezmin baehri Ktta domu , 440 (1051) Gaznede lmtr. ( Ramazan een, slam Corafyaclarna gre Trkler ve Trk lkeleri, Ankara, 1998, 14 ).
2

orijinal rapor saklanmtr ve yava yava baz gezgincilerin ve kiflerin kimlikleri netlemitir. Bu alandaki ou zahmetli i, De Goeje, Tomaschek, W. Barthold ve J. Marquart tarafndan yaplmtr. En son yaplan ansl bir bulula ortaya karlan bir tarih, bir baka ilk Mslman gezginci olan Temim b. Bahr el- Muttavvii raporlarn tekrar deerlendirmemize yol aar. Bu, aslen Yktun4 corafya szlnde bulunan alntlar yoluyla anlalmt. Hatta bu almann, I. Hurdadbih5, bn el-Fakh6, Kudme7 v.b. ilk gezginciler ierisinde olan Temimin dorudan doruya sunduu birka alntsnn kontrol edilmesinde yarar olmutur. Ancak, Trk boylarnn srekli gleri, Temimin gezi amacn ve bu gezinin tarihini belirlemede zorluk yaratmtr. 1923 ylnda A. Z. Velidi (Togan), Mehedde bn el-Fakhin yazd Kitb el-Bldnn el yazmas eserini bulmutur. De Goeje BGA., V, tarafndan 1885 ylnda basma hazr hale getirilen bu eserin metni, orijinalinin sadece bir zetidir (muhtasar) ve Trklerle ilgili blmde, Temimin ad dahi gemez. Bu yeni el yazmas eksiktir stelik. Ancak, baz ek paralar

Ykt el- Hamavi : Trk olmas muhtemel olan Ykt aslen Anadoludandr. Badatl bir tcir tarafndan kle olarak satn alnm , sonra zd edilmitir. Kitap ticretiyle uram, eitli lkeleri dolamtr. Uzun mddet Harezm ve Mvernnehrde oturmutur. Mool istils zerine nasyaya gelmi, mrnn geri kalan ksmn Irak, Suriye ve Msrda geirmitir. Hamada uzun mddet oturmas dolaysyla oraya nispet edilmitir. 612 ylnda lmne kadarki zamanda tamamlad Mucem el-Bldn adl byk corafya lgt ve rd el-Erbi en mehur eserleridir. Mucem el-Bldnda Trkler hakknda verdii bilgiler, birka pasaj dnda, eski melliflerin eserlerindeki mlmatn tekrardr. ( een, slam Corafyaclarna ........ 16 ).
5

Ebul-Ksm Ubeydullh b. Hurddbih, IX. yzylda yaayan ran asll slam Corafyaclarn dandr. Cebel blgesinde posta mdrl yapm, Abbasi Halifesi Mutemedin nedimleri arasnda girmitir. Kitb el-Meslik vel-Memlik adl corafyaya dir eserinin ilk msveddesini 846/847 tarihlerinde tamamlamtr. Hilfet saraynn evrak hazinesinden de faydalanan yazar kitabn 886da bitirmi olmaldr. Trkler hakknda verdii bilgiler azdr. Daha ok Dou Trklerinden bahseder. lm tarihi 272/886dr. ( een, 11,12 ).
6

Eb Abdullh b. Muhammed b. el-Fakh el Hemedn : IX-X. Asrlarda yaayan slm corafyaclarndan olup, Kitb el Bldn adl eserinin Al b.el- Hasan el eyzer tarafndan 413 (1002) ylnda yaplan muhtasar bize ulam ve neredilmitir. Mellif bu eserini yazarken Ceyhnnin kitabndan da faydalanmtr. lm tarihi 300/913den sonra. ( een, 12 ).
7

Kudme b. Cafer el- Ktib el- Badad: Hristiyan bir ileden dnyaya gelmi ve halife Muktef zamannda 289-295) Mslman olmutur. 297 (908) ylnda Abbsi Devletinde Meclis el-Zimn bakanlna getirilmitir. Kitb el-Harc adl eseri corafya ve iktisad tarihi bakmndan nemli olup 316 ylnda biraz nce telif edilmitir. Dou Trkleri hakknda, kendisinden nce telif edilen eserlere nispetle, daha ok bilgi verir. lm tarihi 337/948dir. ( een, 13 ).

ierir ve Yktta bulunduundan daha kapsaml bir biimde Temimden yaplan dorudan alntlara yer verir. Yine de metne serpitirilen ve gnmzde kullanlan trnak iareti anlamndaki saysz kala ( kendi ), bu kez yine sadece ksaltlm bir almann karmzda olduunu akla getirir. I. Fakhin, Hurddbihin almasna ok ey borlu olduu bilinen bir gerektir ve olaslkla orijinal I. Hurddbih,1889 ylnda BGAda, VI, baslan metninde dile getirebileceinden ok daha fazla bir biimde Temimi onurlandrmtr. Bu metinde nsz olmayp, Temimin sadece tecrit edilmi alntlar vardr. Ykt( I, 841; IV, 823), Temimi I. Fakh araclyla aktarr. Ancak raporun ikinci blmn karr. Yeni metnin 11. konusu yle balar: ve biz ona sorduk (ve o, dedi). Bu durum, Temimin orijinal metninin bir hkmet grevlisi veya bir bilim adam tarafndan yrtlen kiisel sorgulama tarzyla ifade edilebilir olduunu akla getirir. Temimin ilikilendirme uzantlar aada olduu gibi izelge olarak deneysel anlamda gsterilebilir:

Temim Orijinal I. Hurdadbih

Orijinal

I. Fakh

I. Hurdadbih (BGA)

Kudame

(BGA)

I. Fakh (Mehed) I. Fakh (BGA)

Ykt

Bu kaynaklarn arasndaki bamllk, Yktun doru yazm Nushocan yerine Barshn biimindeki doru yazmyla aklanabilir. Ayn hatal yazm olan Nushacan, emamzda gsterilen mevcut daha nceki kaynaklarda bulunur ve sadece daha sonra

yaam bamsz yazarlar olan Mukaddesi (Makdisi)8, Gerdz,9 Hudd el-lem10 ve Kgri11, Barshn olarak yazarlar. Temimin raporunun yeni metni, Orta Asyadaki eski Trk Devletleri tarihindeki birka detayn yeniden ele alnmasna neden olur ve byle bir almaya hl devam edilmektedir. Gereklerle ilgili ok youn bir zet sunum yapmann bu makalenin okuyucularna yarar olacaktr. Trk (ince: Tu-Che) adn tayan ilk Devlet M. S. 552 ylna doru ekillenmi ve olduka hzl bir biimde hemen hemen iki bamsz federasyona blnmtr. Dou Trkleri merkezlerini Orhuna (gnmzde Moolistan), Bat Trkleri ise rti (Dou) ve Talas (Bat) rmaklar arasna yerletirmilerdir. Dou Trkleri, inlilere daha yakn yaayarak ska onlara boyun emilerdir. Bat Trkleri 10 boydan (Tuo-lu ve Nu-shih-pi)12 ibaret olup, iki gruba ayrlmlardr, nce Sasanilerin ve daha sonra Bizansn mttefiki olmulardr. Bir sre Bat Trkleri, batdan Doulu kardelerini korumaya almlar ancak 689 ylna doru Bat Trk birlii, Dou Trklerinin yardmyla geici olarak restore edilmitir. 744 ylnda boyun(Karluk-Basmil-Uygur) bir araya gelmesiyle daha sonrakinin(Basmil) kudreti yok edilerek boylardan biri olan Uygurlar liderlii ele geirmilerdir. Uygurlar, Krgzlar tarafndan yerlerinden srldkleri 840 ylna dek egemen olmulardr. Aslen batya doru geri ekilen sayca azalm Uygurlar, biri Kansuda (847 yl sonras), dieri Dou Tien-Shan (Tanr da)daki (866 yl sonras) Turfan Blgesinde olmak zere iki beylik kurmulardr.

emseddin Ebu Abdullah Muhammed b.Ahmed el- Beari el- Makdisi Kudsldr, Ahsen elTekasim fi Marifet el-Ekalim isimli corafya kitabn yazmtr, daha ok Hazar Denizi etrafndaki Trkler hakknda bilgi verir, lm tarihi 375/985 sonrasdr. ( een, 14 ). 9 Ebu Said Abdlhayy b.Dahhak el- Gerdizi, Gerdiz ehrindendir. 432/1041 ylna kadar gelen Zeyn el ahbar isimli eserinin Trklere ayrlan blm Trk corafyas, etnolojisi ve tarihi bakmndan nemlidir. ( een, 15 ). 10 Hudud el -Alem; 372/982 tarihi civarnda tamamlanm olan bu kitap eski Trk lkelerinin corafyas hakknda ayrntl bilgi veren eserlerdendir. Ayrca, eitli Trk lkelerindeki nemli ehirler hakknda bilgi verir. (een, 14 ). 11 Mahmud b .el Huseyn b .Muhammed el Kagari; Kagara bal Barshan Trklerinden olup en nemli eseri Divan lgat el - Trktr. ( een, 15 ). 12 Bat Trkleri 10 boy , On ad veya on ok eklinde Tuo-lu ve Nu Shih Pi isimleriyle beerli olarak iki gruba ayrlmtr. Tu-lu ( Tuo-lu) sol kol: 1-u-mu-koen , 2-Hu-lu-u, 3-e-o-ti, 4-u-nie, -Tu-ki-e, Nu-e-pi (Nu-shih-pi) Sa kol: 1-A-si-kie , 2-Ko-u 3-Pay-say-kan, 4-A-si-kie, 5-Ko-u. ( Faruk Smer, Ouzlar, stanbul, 1999, 29-30 ).

Bu arada Bat Trklerinde eitli boylar arasnda liderlik el deitirmekteydi. nce Trgiler-70613 ylna dek- daha sonra Karluklar -766 ylndan sonra - baa geti. u an gelinen noktada 3 nemli konunun vurgulanmas gerekir: (1) Tu -Chuelerin 2 ayr grubu. (2) Dou ve Bat Trklerinin topraklar ierisindeki iki ayr geliim. (3) Uygurlarn, 744-840 yllar aras ve 840 yl sonras igal ettikleri tamamyla farkl iki toprak paras. B) M NORSKYN N TEM M BN BAHRDAN EV R S 1. Temim b. Bahr el-Muttavvii, lkelerinin (yani Trklerin) ok souk olduunu, herhangi bir ahsn yln ( sadece ) 6 ay iin burada seyahat edebileceini rapor eder. Dokuz Ouziyan Kaannn lkesine kaann gnderdii posta servisinde kullanlan atlarla (barid) ve elinden geldiince hzl bir biimde kez konaklama yaparak gece ve gndz (sikkak ) yolculuk yaptn sylemektedir. Su kaynaklar ve ayrn olduu ama ky ve kasabalarn olmad steplerde (barari ) yirmi gn boyunca seyahat etmitir: kafilenin adrlarnda sadece posta hizmetinde ( aab al-sikak ) alan insanlar yayorlard ve yannda yirmi gnlk erzak tayordu. Bunun nedeni, lkenin (madina) durumunu ve sadece su kuyusu ve ayrlarn olduu steplerdeki seyahatinin yirmi gnlk mesafeyi kapsayacan bilmesiydi. Sonra, ekili tarlalarn (imarat ) ve birbirine bitiik duran kylerin arasnda yirmi gn boyunca yolculuk etti. nsanlarn tm veya ou Trk idiler ve aralarnda Majiyan ve Zindk dinini ikrar eden atee tapanlar vard. Tm olanlardan sonra nihayet Uygur kaannn kasabasna ulamt. 2. O, burann tarm gelimi byk bir kasaba olduunu ve etrafnn tamamyla Rustaklarn ekili olduu topraklarla ve birbirine yakn duran kylerle evrili olduunu rapor etmektedir. Kasabann devasa llerde oniki demir kaps vard. Kasabann youn bir kalabal, pazarlar ve esnaflar (ticarat) bulunuyordu. Nfusa bakldnda egemen din Zindk grnyordu.

13

Trgilerin hakimiyeti 766 ylna kadar devam etti. Burada yazm hatasndan pheleniyoruz.

3. Oradan, al-in(in) lkesinin ne kadar uzak olabileceini kestirmeye altndan bahsetti ve 300 fersahlk bir mesafede14 olabileceini anlad ve Sanrm, tahmin ettiimden bile daha fazla olabilir, diye dnd. 4. O, unlar nakleder: Dokuz Ouz kaannn olduu kasabann sanda (gney yn m acaba? ) hi kimsenin ilerine karmad Trklerin topraklar, solunda ise Kimek topraklar uzanyor, dz ileri doru gidildiinde al-in(in) lkesi var. 5. Kaann kasabasna varmadan nce, kasabaya 5 fersahlk15 bir mesafede kaana ait altndan yaplm bir adrn gzne ilitiini syler. adr16, kalede dz bir tepe (sat) zerinde bulunmaktadr ve yz kadar adam barndrabilmektedir (Tasa). 6. Dokuz Ouz hkmdar olan kaann, evlilik (mukatin) yoluyla in hkmdarna yakn olduunu ve in hkmdarnn (al- in) ona yllk 500.000 para ipek (frnd < Pers parand ) gnderdiini sylemektedir.17 7. Yukar Nshacan (Barshn) ve al-a (Takent)-Taraz yoluyla- arasnda kervanlar iin krk konak yeri (merhale)18 olduunu da belirtir. Ancak, kendisi at srtnda (ala dabba) tek bana yolculuk yaptndan, bu mesafeyi bir ayda alr. 8. Yukar Nshacanda drt byk ve drt kk kasabann olduunu sylemektedir. Bir gl kysnda ( hala oradadr) bir kasabaya ait yatp uzanan savalarn says iin tahminde bulunmu ve yaklak tam tehizatl 20.000 svari olduunu ileri srmtr. Tm Trk boylar arasnda onlardan daha gls yoktur.
1 Fersah 3 mile eittir, 1 mil yaklak 2 kilometredir. 1 fersah yakak 6 kilometredir. 300 fersah yaklak 1800 kilo metredir. ( Walter Hinz slamda l sistemleri, Trke trc. Acar Sevim, Trklk Aratrmalar Dergisi, say:5, stanbul, 1990, 76-77 ). 15 1 fersah 3 mile eittir. 1 mil yaklak 2 kilometredir. 1 fersah yaklak 6 kilometredir. Buna gre 5 fersah yaklak 30 kmdir. ( Walther Hinz, 76,77 ). 16 Hkmdarn hizmetlerinin grld hkmdar adr, ordugah adrdr. 17 Uygur kaannn ismi hakknda kayt yoktur. Kaanlk nvan: Kn Tengride Ulu Bulm Alp Klg Bilge Kaan, CTSdeki (Tang hanedan eski yll) nvan: Teng Lo Ylu Mo Mi Shih Ch Chu lu Pi Chia Ko Han ; HTSdeki (Tang hanedan yeni yll) nvan: Teng-lo Y lu Mo Mi Shih Ch-chu Pi- chia Chung- te Ko-Han. in hkmdar ise 820 -824 yllar aras Tang slalesi imparatorlarndan Mu -Tsungdur. ( Glin andarlolu, Uygur Devletleri Tarihi Ve Kltr , stanbul, 2004, 154 -155 ). 18 Merhale; konak, menzil anlamndadr, iki menzil yada iki konak aras bir gnlk yoldur. 40 konak yeri 40 gnlk mesafedir. ( Ferit Develiolu, Osmanlca Trke Ansiklopedik Szlk, Ankara, 1990, 741 ).
14

Sava iin Karluklarla karlatklarnda, onlarn says 100 iken Karluklarn says 1000dir . Tm savalara birlikte sefere karlar ( yakruyuna ). 9. Bu gln kare biimli bir havuza benzediini ve etrafnda her trl aacn bulunduu yksek dalarn olduunu sylemektedir. O: ...ve burada eski bir kasabann izleri var. Trkler arasnda bu kasabann yksn bilen birisini bulamyorum. Onu kim ina etmi, ahalisi kimlerdi ve nasl yok oldu bu kasaba? diye sorar. Kasabann yanndan geip giden bir rma incelemitir. Buradaki hi kimse onun dibini gremez (aynen ). inde daha nceden hi grmediim trden deniz yaratklar (hayvanat ) var ve keza benzerlerini baka hibir lkede grmediim trden kular grdm. Nushacan ve komu kasaba ve ky ahalisi ilkbaharda ylda bir kez gln etrafn dolarlar (site ) ve bunu bir tr dinsel tren ( mran ) olarak icra ederler. Tibet ynnden ( nahiya )ve Dokuz Ouz ve Kimek ynnden gelen kkl, bykl 150 dere ( nahr ) sularn gle dkerler, diyerek eklemede bulunur. 10. Gl ( ? ) uzunluunun deve srtnda krk gnlk bir yolculuk mesafesine denk geleceini, ama atn ok ( idha yadda fil-sayr ) hzl srd takdirde bir svarinin bu mesafeyi bir ayda alabileceini belirtmektedir. 11. O, Dokuz Ouz Kaan kasabasnn hemen yaknlarnda ordusuyla birlikte kamp yaparken grdn syler. kaan adrlarnn ( saradik ) etrafndaki adrlaradierleriyle ilgili bir ey sylemek istemeyerek (dna gayrihim ) deinerek 12.000 dayankl adr olduunu syler. Her birinin 13.000 bin adet adrnn olduu 17 adet boy bakanndan (kaid ) ve her iki boy bakan arasnda bulunan alanda adrlardan oluan brolarn (veya garnizon mu acaba) bulunduundan bahsetmektedir. Boy bakanlar brolarda bulunanlarla birlikte, ordunun (askar ) etrafnda bir ember oluturacak bir ekilde yan yana dizilmilerdir. Bu emberde, ordunun bulunduu yne doru drt kap byklnde bir boluk (aklklar m acaba? ) vardr. Kaann ve ordunun tm hayvanlar (atlar), kaann adrlar ve boy bakanlarnn bulunduu yerler arasndaki alanda otlamaktadrlar ( tara )ve tek bir hayvan bile kamp ( al askar ) alannn dna kaamaz.

12. Ve biz ona Kimeke giden yolu sorduumuzda o, bizi yle yantlad: Tarazdan yola koyulursanz, gelien ve kalabalklaan K. wak.b adl iki kye varrsnz. Tarazdan uzaklklar 7 fersah kadardr19. Bu yerden, Kimek kaannn ikametgahna kadar erzakn yanna alan iyi bir at binicisi seksen gnde oraya ular. Kimek lkesi otlaklar, su kuyularnn ve ayrlarn bol olduu, ller, stepler ve ovalarla usuz bucakszdr. O, bu yn takip ettiini ve kaan ordusuyla birlikte adrlarn iinde bulduunu ve etraflarnda ekili topraklarn ( imarat )ve kylerin bulunduunu sylemektedir. ayrlk alan boyunca kaan bir yerden dier bir yere gidip gelmektedir. Hayvanlar saylamayacak kadar oktur ve kk trnakl ( dakikat al-havafir ) hayvanlardr bunlar. Orduda bulunan hayvanlarn saysn 20.000 at olarak hesaplamtr. 13. Ebul-Fadl el-Vazirdinin ( aynen ) raporuna gre, Harun Reitin

yaad dnemde [786-809] Dokuz Ouz (aynen) kaan al-in(in) hkmdarna iki kez saldrmtr. Ancak bu saldrlarn Halife Mehdi [ 775-785] dneminde olabilecei de sylenmektedir. Bu ( ? ) harekat, Surhana ve Semerkanda ( ila ) yakn olan bir yer arasndaki bir blgeye yapld. Semerkand valisi onunla birok kez savat. Baz savalar ok iddetli geti. (Tanr) Semerkand valisine ( sahib ) baar ihsan eyledi ve dmann yenerek kayplar vermesine yol at. Onun in halkndan oluan 600.000 (sava) at ve piyadesi olduu syleniyor. Mslmanlar ok byk bir ganimet elde ettiler ve ounu esir alarak ocuklarn Semerkandta kaliteli kat, silah ve ara gere retiminde altrdlar. Bu rnler sadece Semerkandta ve Horasann (aynen ) tm kylerinde retiliyor. 14. Ve Trk lkesindeki mucizev olaylardan birisi istedikleri an onunla kar, yamur yadrabildikleri ve iklimi stp souttuklar v.b. akl talardr. Bu akl talarnn yks yaygn bir biimde iyi bilinmekte ve hi bir Trk bunu yadsmamaktadr ve bu akl talar, Dokuz Ouz kaannn mlkiyetinde olup, dier hibir hkmdar onlara sahip deildir.20
19 20

7 fersah yaklak olarak 42 kilometredir. Trk kavimlerinde ok eski devirlerden beri yaygn bir inanca gre, Trk tanrs Trklerin ceddi alasna yada (cada, yat veya yamur ta ) denilen bir sihirli ta armaan etmitir ki bununla istedii zaman yamur, kar, dolu yadrr, frtna karrd. Bu ta her devirde Trk kamlarnn ve byk Trk komutanlarnn ellerinde bulunmutur. ( Abdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara, 2000, 160 ).

15. Ebu Ishak brahim b. el-Hasandan, Hiamdan, b. Lohrasp el- Saib ( ? ) elKalbiden, Eb -Malihten, Ibn Abbastan (aynen) renerek Ebu Abdullah elHseyin b. stadyann bana anlattklar aada olduu gibidir: Huzur iinde olsun ki brahim (Abraham), Sarah lene kadar (Tekvin 20-1) baka hibir kadnla evlenmedi. Ancak onun lmnden sonra, Arap kkenli Kantura (Tekvin 25, 1) bint Maktr adl bir kadnla evlendi. Horasanda bir yere yerleene dek yolculuk ettiler ve orada oaldlar ve bu ad altnda ( ? ) kendilerine direnenlere boyun edirdiler. ykleri, Nuh Peygamberin olu olan Yafesin Kazar adl olunun kulana kadar geldi. Onlarn yanna giderek antlama yaptlar ve birbirlerinden kz alp vermeye baladlar. Bazlar onlarla birlikte kald. Bazlar ise lkelerine geri dndler.

10

C) M NORSKYN N YORUMU 1. TUGUZUZ(DOKUZ OUZ) Temimin Dokuz Ouza21 yapt yolculukla ilgili tuttuu raporlar, bu ok tartmal terimle ilgili ksa bir aklama yapmadan uygun bir biimde anlalmayacaktr. 1. Toquz - Oghuz yani Dokuz Ouz terimi ilk nce Orhun Yaztlarnda ortaya kar ama kaann kendi boy grubunun bir ad olarak grnmez. Dou Trk kaanlarnn iki nemli yazt ve zgn bir tutarllk iinde olan vezir Tonyukukun yazt (yaklak M.S. 720) Trk (Trk) terimini Hakana ve onun halkna (budun) atfeder. Genel durum aadaki alntlarla belirginleir. Kaan: Trgi-Kaan (Bat Trkleri), benim Trklerime aitti, (Trgi Kaan Trkim Budunim arti E 16) der ve unu da syler: Dokuz-Ouz onun kendi halkyd, (kanti budunim arti N 4). Ancak, Trk kaan ordularn, Trgi-Kaann halk olan On Oklarn (yani On oymak, On ok) ve Dokuz Ouzlarn zerine srmtr. Tonyukukun yorumunda ise Trgi-Kaan biz ouzlar (T 10) demektedir ve sonra nk onlarn boyunduruundaki Ouzlar
21

Dokuz Ouz kavram 626 yln takiben Dou Gk-Trk Devletinin zayflamas zerine Tles Boylar grubunun Tola Irma civar ve Kerulene doru yani Dou Gk Trk lkesinin Dou ksmnda yaayanlarn kaynaklarda zikredili eklidir. Uygur Devletinin 742 den itibaren tken merkezli olarak ykselmesi Dokuz Ouzlarn onlara balanmasna sebep olmutur. Bundan sonra Uygurlarn bir paras durumunda hayatlarna devam edeceklerdir. Uygur Devleti bu yzden slam kaynaklarnda Dokuz Ouzlar eklinde kaydedilmitir. Gmilova gre Liu Mou Tsai Dokuz kabile tabiriyle Uygur ittifakn deil, On iki oymaktan teekkl eden btn Telesa (Tles) boylarn anlamak gerektii grndedir. Gumilv bu gre katlmaz, Dokuz Ouzlar ona gre Uygurlardr. in kaynaklarndaki Uygurlarla Arap kaynaklarndaki Tuguzuzlarn ayn kavimden ibaret olduu hkmolunuyordu. Tuguzguz adnn evvelce Uygurlara deil ha- To Trklerine verildii sylenir. in imparatorunun , inde kan bir ayaklanmay Mesudiye gre Tuguzguzlarn, in kaynaklarna gre a-To Trklerinin yardmyla bastrlm olmas olaydr. Toguzguz (Dokuz Ouz) Orhon Yaztlarnda da geer ve Marquart onlar Uygurlarla birletirmektedir . Bartholda gre eskiden Bar-Kl ve Bebalk evresinde yaayan ve in kaynaklarnda a-To adyla geen kavmin addr. IX. Yzyl banda Tibetliler douya srdkten sonra slam dnyas Toguzguz (Tuguzuz) adn onlara varis olan Uygurlara mal etti. IX. Yzyldan itibaren Temim, Hudud ul Alem, Gerdizi Uygur adn anmazlar. Redddin ve Cuveyni sonralar Uygur adn kullanrlar. Temim ve eviren Mnorskyde ayn yanl yapmlardr. Dokuz Ouzlardan inlilerin CTS metninde her iki anlam da anlalabilirmi izlenimi domaktadr. Giraud Dokuz Ouzlar Ouz olarak deerlendirmektedir ve ona gre Dokuz Ouzlar Ouzlarn sadece bir koludur. Bu gr Bilge Kaan yaztnda ayn halktan nce Dokuz Ouz sonra Ouz diye sz edilmesine dayand-rlr. ( een, slam Corafyaclarna , 91 ; senbike Togan, Glnar Kara, Cahide Baysal, in Kaynaklarnda Trkler , Eski Tang Tarihi, Ankara, 2006, 224 ; Faruk Smer, Ouzlar, stanbul, 1999, 45 ; V.V.Barthold, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler, Yay. Haz. Kazm Yaar Kopraman, smail Aka, Ankara, 2006, 40-41 ; Laszlo Rosony, Tarihte Trklk, Ankara, 1996, 104-105 ; L.N.Gumilov , Eski Trkler, Trke trc. Ahsen Batur, stanbul, 1999, 350 ; brahim Kafesolu, Trk Milli Kltr, stanbul, 1993, 142-143 ; Ahmet Taal, in Kaynaklarna Gre Eski Trk Boylar, Ankara, 2004, 113-115.

11

isyan etmektedir (T 22) diyerek Trklere kar komplo kurar. Trk ve Ouzlar zerindeki Bilge - Kaann hkmranln verek yaztn bitirir. Bu alntlar, Trklerin etnik birliini, On Ok, Dokuz-Ouz ve Ouzlarn Trklerin kuzeyinde yaadklar ancak politik nedenlerle blnmeler ve ayrlmalar olduu konusundaki dnce ve iddialar gstermektedir. Dokuz Ouz terimi, ne Dou Trk federasyonu Trk z iin ne de Bat Trk federasyonu (o dnemde nce Trgiler daha sonra net olarak yeni Az grubu tarafndan ynetildi) olan On Ok iin uygulanmtr. 2. 840 ylnda Orhun yaztlarndaki Trk szc Uygur szcyle yer

deitirmitir. Kken olarak Tles federasyonuna ait olan bu lider grup, Selenga blgesinde varlklarn srdrmler ve bir ilteber tarafndan ynetilmilerdir. Uygurlarn yaztlarna ait malzemeler, Trklerinkine kyasla ok daha az zenle korunmulardr. Kaann, son Trk kaan olan zmi kaan alt ediini anlatan ilk Uygur kaanyla ilgili olan bu ok nemli yaztta ou satrlar silinmitir. Scindavada bulunan yazt zel bir belge olup, olaslkla M.S. 840 yl sonrasna aittir. 821 ylndan (Haloun) bir sre sonra dikilen ve Uygurlarn Manikan mezhebini (Zerdtlk inanc) benimsediklerini anlatan ar derecede enteresan olan bir yaztla ilgili olarak sadece in evirileri az ok anlaml bir yaklam sunar. Bununla ilgili Sogdiyan yorumlar sadece birka detay iin nem tar ve eer bir yarar olacaksa iin Trk yn ok fazla silinip yok edilir. ine-usu yaztnda kaan, On Uygura ve dokuz Ouza (N 3) iaret eder. Ve Dokuz Ouza (N 5) onun halk diye deinir (Dokuz Ouz budunim). Trk budununun yok oluundan bahseder (N 10). Dier referanslar, On oka katlan Karlukla (N 11), Sekiz Ouz ve Otuz Tatarla (E 1), sonra tekrar Dokuz Ouzla (E 10), tutukla (S 2), Trgi ve Karlukla (S 5), indeki Ouz Trkleriyle (tabgak) (S 8), igil ve Karlukun tutukuyla (S11), Trgie katlan Karlukla (W 1), Karlukla (W 2), Sancak yenilgisiyle ( Trklerle mi ilgili acaba ? ) (S 7) ilgilidir.

12

Listeye bakldnda, On Uygur oyma ile Dokuz Ouz arasnda bir ayrm olduu grlr. Uygurlarn (bu dnemde mi acaba ?) On Oymaktan olumas, oysa iyi bilinen in saymlarna gre sadece Dokuz Uygur oymann adlandrlm olmas yeterince tuhaftr. Trk selefine benzer bir ekilde, Uygur Kaann Dokuz Ouzun kendisine ait olduunu iddia ettiini de grmekteyiz. Dolaysyla, Dokuz Ouzun, Trkler ve Uygurlarca eit derecede kendilerine ait olduu iddia edilen bir ara grup olduu dnlebilir. Bu gerekler, Orhundaki airetsel organizasyonun kesin olmad ve gebelerin genel uygulamalar uyarnca oymak ve federasyonlarn hkmdarlarna sadk olmad dncesini akla getirir. 14.Yzylda Reidddin (editr Berezine, T.V.O., VII, 161) Uygurizistan geleneiyle ilgili tuttuu kaytlara gre on nehir boyunca hkm sren On Uygur vard ve dokuz nehir boyunca hkm sren Dokuz Uygur vard. Bunlarn ine-Usu yaztnda iaret edilen iki grup olmas gerekir. Belki yle bir tahmin yrtlebilir: Uygur halknn zn biimleyen grubun dokuz katl kompozisyonu, daha sonraki dnemlerde oluan tm federasyonun adndan sorumlu tutulmutur. Ancak ne yazk ki bu varsaym, Uygur kaann kendisinin neden ncelikle On Uygurla ilgili alnt yapt ve on katl Uygur ile, dokuz katl Ouz grubu arasnda neden bir fark oluturduu sorularna yant veremez. Bu sorularn kolay yantlar yoktur. 3. slam kaynaklar nemli detaylar vererek Orta Asyada hkm sren hem

Dou Trklerinin (yaklak M.S. 689 tarihinden bu yana Bat Trkleri tarafndan topraklarnn fethedilmesinden sonra) hem de sonraki halefleri olan Bat Trklerinin (Trgi, (Az) ve Karluk) verdikleri mcadelelerle nemli rol oynadklarna deinir. Bu bakmdan, ilk kaynaklar Trk terimini zel bir biimde kullanr. Taberinin kayda deer tarihinde bu terim, I.cildinde 74 kez, II. cildinde 121 kez ve III. cildinde 111 kez kullanlr. Sadece bir durumda, 205 / 820-1 yllar altnda Taberi (III, 1044) bu terimi Dokuz Ouz olarak kullanr. Horasan ve Maverannehir gibi kentleri ok iyi bilen ve tanyan bir dier gvenilir tarihi olarak Yakubi, 194 / 809-810(II, 479) tarihleri altnda

13

ve 190/806 (II, 538) tarihinden sonra iki parada Dokuz Ouz adndan bahseder. Bu referanslar sonu blmnde tartlacaktr. Bu aamada, Uygurlarn Orhun blgesindeki en grkemli gnlerinde kkeni ne olursa olsun Dokuz Ouz teriminin Mslmanlarn tarihlerine szm olduu gereine dikkat ekmek yeterli olacaktr. Daha sonraki dnemlerde, slami kaynaklar en kesin bir biimde Dokuz Ouz terimini, Krgzlar tarafndan Orhundaki devletleri ykldktan sonra (840 ylnda) Tien-Shan ve Kan-Su Blgelerindeki Uygur kalntlarnn oluturduu yeni devletleri iin kullanrlar. 4. Sorunumuzla ilgili olarak ok byk nem tayan Mesudinin Mrc el Zeheb adl eserinde I. 288 ve I, 312-17 olmak zere iki nemli para vardr. lk parada Mesudi, Yafesin torunlar olarak Trkleri, Karluklar ve Dokuz Ouzu sralar. Dokuz Ouzun, Koshan (yani Kao-chang = Turfan yaknlarndaki Khocho ) kasabasnn efendileri olduundan bahseder. Bu kaanlk, Horasan ve in arasnda hkm srer. 332 / 943-4 tarihlerinde Trk boylar ve gruplar arasnda Dokuz Ouzdan daha cesur, daha kudretli, daha salam bir konumu olan baka bir boy yoktur. Kaanlar Uyru Han eklinde okunan Uygur Handr ve dinleri Maniken (al-mana-iya) dinidir. Bu dini ikrar eden baka bir Trk boyu yoktur ve dier Trkler arasnda Kimeklar, Barshnianlar, al-B.diyalar ve J.gh.riyalar sayabiliriz. lerinde en kudretli olanlar Ouz Trkleri olup, fiziksel yaps en iyi, en uzun boylu ve en gzel grnml olanlar ise Karluk Trkleridir; Fergana ve a (Takent) blgesinde ve civarnda yaarlar ve bir devlete sahiptiler ( Karluklardan ziyade bu Trkler). kaanlarn kaan olan kaanlar dier Trk boylarn bir araya getirerek, dier tm kaanlar boyunduruu altna ald. Bu Trk kaanlardan birisi olan Afrasiyab, aba Pers krallna kar baarlar elde etti ancak bu dnemde dier kaanlarn kendisine itaat ettii baka bir Trk kaan yoktur. Bu durum, Semerkand steplerinde bulunan Syab adl kasabann yerle bir ediliine kadar byle devam etmitir. Bu kasabadaki kaanln gp gidiine deinmitik ve bunun nedenine el-Avsat adl kitabmzda deinilmektedir. Bu tr belirsiz konularda sz konusu olan yanl anlamalar nedeniyle Mesudi, nceki Trk Kaanlnn Bat On Oklar olduuna iaret eder. Kendi dneminde

14

Dokuz Ouz (Tien-shan Uygurlar), Karluk ve Trkler eklinde bir sralama hesab yapar. Trkler arasnda en kudretli boylar Ouz ve her halkarda Ouzlardan farkl bir zeminde bulunan Dokuz Ouzlard. Mesudinin ikinci paras (I. 302-7) nemli lde kafa karkl yaratan bir kaynaktr. Mesudi, Huang Chao isyanndan (264 / 877-8 tarihleri altnda) ve imparatorun Trklerin kralolan Uygurhandan yardm talebinde bulunmasndan bahseder. mparatorun otoritesini ve itibarn tekrar salayan Sha-to prensi Li KoYung olmutu. Onun kimlii iyi bilinmektedir ve onun baarl hkmranln Shato hanedanl 923 - 936, 936 - 946 ve 947 - 950 tarihleri arasnda srdrmlerdir. Ancak, Li Ko-Yung, Uygurlardan tamamyla farkl olan bir federasyona aitti ve onun karargah Sar Nehrin ylankavi akt yerdedir. Uygur Han Uyru Han biiminde dzelterek (I, 288e baknz) Mesudi hata yapmtr. Li Ko-yung adl kahramann, dnemin en kudretli grubu Dokuz Ouz = Turfan Uygurlar olarak dnlen sadece bu gruba ait birisi olduunu net bir biimde dnmtr (i, 288). Raporlar Mesudiye Arap gemiciler tarafndan gney ynnden ulatrlm olsa gerek. inin kuzey komular arasndaki snr sorunlar aka zlmemiti. Barthold, Mesudi terminolojisinin kurbanlarndan birisiydi. 5. Dokuz Ouz teriminin kkeni zerinde deerli ve son bilim adamlar olan Marquart ve Barthold farkl grleri savundular. Reinaud, de Goeje, Thomsen ve Schlegeli izleyen Marquart, in kaynaklarna gre federasyonunun dokuz oymaktan olutuu Uygurlar Dokuz Ouzla zdeletirmitir. Birok durumda Barthold, Bebalk blgesinde var olan seleflerine uygun bir biimde aidiyet gsteren Dokuz Ouz adn Uygurlara Araplarn verdii grn ifade etmektedir ve inlilere gre Trk Sha-to, Orhun Trklerinden geliyordu. Bu, tam bir bilgi deildir ve elimizdeki belgenin ak ierisinde Bartholdun teorisinin zayf noktalar ierdiini ve savunulamaz bir teori olduunu greceiz. Marquartn teorisi pratikte doru gibi grnr ancak geride kalan glklerin ne olduunu grmekteyiz. Temimin yolculuuyla ilgili olarak, Yktun zet almasndan ne Barthold ne de Marquart sonu kartma benziyor. Marquart nce, Ibn Hurdadbihin (Temime

15

dayal olarak) Orhundaki Dokuz Ouzlara iaret ettiini sylemitir; sonra fikrini deitirerek, Temim tarafndan ziyaret edilen yerin Dokuz Ouzun bakenti olan Kaoang (Turfan) olduuna karar vermitir. Barthold nce (1897), Hudd el-lem (M.S. 986) ve drisinin (M.S. 1154) etkili tariflerine dayanarak Temimin yapt yolculuun IX.Yzyldan nceki bir dnemde yapldn sylemitir. Dokuz Ouz bakentinin Dou Tien-shanda aranmas gerektii kanaatini tar. Daha sonra (1926) bu yolculuun, 760 ylndan (Karluklar, Semireye ve in Trkistannn bat blmnde hkm srdkleri zaman) sonra veya IX. Yzyln (Sha-to, Bebalki terk etmek zorunda kaldnda) ilk yllarndan sonra gerekleemeyeceini dnmtr. slam Ansiklopedisinde Temimin yapt yolculuun tarihinin doru olmadn kabul etmitir. Hudd el-lemle ilgili yorumlarmda, s. 268, I. Hurdadbih, Kudame ve (takma ad-) Ebu Dlefte bulunan yansmalarla kyaslanan Temimin raporuyla ilgili olarak Yktun yapt alntlar analiz ettim. Temimin ziyaret ettii bakenti Bebalk (s. 272) blgesine (Turfann kuzeyi) biraz tereddtl (s. 269, n. 4) bir biimde yerletirdim. Son anda, A. Z. Velidi Togan tarafndan kefedilen bn el-Fakhe ait olan el yazmasnn fotorafn inceleme ayrcaln elde ettim. Dokuz Ouz hkmdarnn in sarayyla olan evlilik balaryla ilgili ek detaylarn nem arz etmesi gerei beni hemen etkiledi. Bu nedenle, Ek Blmde (s. 431) bir nceki yaptm aklamalarmn dolaysyla deiebileceini syledim. Bunu u an ki makalemde yapmay srdryorum 2. KASABA Temimin raporunu analiz ederken kasabay birbirinden ayrmak zorundayz: Aa ve Yukar Nushacan ve Dokuz Ouzun bakenti. Nshacan yazmnn BarsHan yazm iin yaz ilerinden grevli ahsn yapt sadece eski bir hata olduunu rahatlkla syleyebiliriz22. Mukaddeside 263, grlen bu doru okuma biimi, Trke szcklerin ve adlarn alfabetik olarak ve okunularyla birlikte Mahmud Kgrinin

Burada yazm grevlisi Barshan yerine Aa ve Yukar Nshacan kelimelerini yazmtr .Dorusu her yerde de Barshan olacaktr.

22

16

nl Divan lgat al-Trk adl eseriyle de teyit edilmektedir. Babas Yukar Barshnl olan Kgri, III, 308, 14 Bars(a)ghan biiminde heceleyerek okur. Buna ek olarak, Isk Gl glne dklen bir nehrin kysnda kurulu olan kasabaya hala Ton (Tong) denilmektedir ve byk bir olaslkla bu balamda Bars-han ve Tong adlar Trklerin evlatlarna, efsanevi Trk kavimlerine iaret eder. 1. Aa (yani daha yakn) Barshn, Tarazn (I. Kh., 28) dousuna sadece 3 fersahlk veya Semerkandn (Kudame, 262, satr 2 ve 15) dousunda 60-65 fersah uzaklkta bir yerde bulunuyordu. Semerkandn dousunu yazar, Kimek ynndeki Karluklarn (veya tercihen karsnda) d karakollarndan ilki olarak betimler. Bu durum, Aa Barshnn bir kap olduu ve bat ynnden gelen gezginlerin bu kap yoluyla gebelerin dnyasna nfuz ettii bir yer olduu dncesini akla getirir. 2. Yukar (yani daha uzak) Barshn, Aa Barshnn yaklak

500km.dousunda konumlanmtr. Bu iki kasabann zihinlerde oluturduu bulanklk ve karklk metnin anlalmasn zorlatrr. M. Kgrinin (III, 99) iki anlaml olmayacak bir biimde dorulad gibi Yukar Barshn blgesi Isk Gl gl civarnda uzanyordu. Temime gre Yukar Barshn drt byk ve be kk kasabadan oluuyordu. A. N. Bernstam tarafndan yrtlen son arkeolojik aratrmalar Isk gl gl civaryla ilgili bilgilerimizi nemli lde arttrmtr. Barshn yerleim alanlar gln gneydousunda konumlanmtr. Bat ynnde ise koca bir duvarla (Koltsovka ky yaknnda) korunmutur. Ve kuzey-bat ynnden Tong ay ile dalar arasndaki gney-bat ynne doru gidildiinde Isk Gl havzas ve Sir-Deryann ana kollar arasnda gneyde boalma havzasnn olutuu grlr. Yerleim alanlar, aaya gln (Tp nehrinin az yaknlarndaki kalntlar) dou ucuna doru alm gstermektedirler. Bu arazi alm zerinde en az alt arkeolojik alan bulunmutur ve dier birok alan, gl suyu tarafndan sprlm ve yok olmutur. Temimin, gln ekliyle ilgili tanmlamalar yanltr ve genelde Hsantsangn yapt Isk Gl gl tanmlamalarn onaylamaz biimdedir.

17

Gln (gerekten gl m kastediyor ) uzunluu krk (veya neticede otuz gn) gnlk srede kat edilir, diyerek Temimin ne demek istedii net deildir. Belki de bir hatayla mesafeler Temimden tekrar meydana getirilmitir, nk gln evresi iin bu rakamlar kullansak bile, abartl grnrler. Gerdznin tahminine gre (Barthold, Otchot, 90) gl yedi gnlk bir srede kat edilir ve yetmie yakn nehirle (Temime gre yz elli adet) beslenmektedir. Bylece Gerdznin Temimden bamsz olarak grnen bir kayna sz konusudur (olaslkla Ceyhani ?). Rus lm birimlerine gre, gln uzunluu 200-210 km dir; derinlii gneyden kuzey ynne doru 80den 400e doru deiim gsterir; gl asla donmaz ve krk kadar gle dklen rmak mevcuttur. Balk asndan zengin bir gldr. 3. Dokuz Ouzun bakenti dounun ok daha tesinde konumlanmt. 744 840 yllar arasnda Uygur bakenti, Orhun blgesindeki Kara-balgasun idi; 840 ylndan sonra, Uygurlarn bir blm Tien-Shana g ettiinde yaz dnemi bakentleri Bebalk (alann kuzey taraf) blgesinde ve k dnemi bakentleri alann gney tarafnda bulunan Koodaki (Turfan) blgedeydi. Temimin ziyaret ettii bakent sorununu, mesafelerle ilgili lmleri aratrdktan sonra zellikle ele alacaz, ancak Kudame metninde 262. Satr 7 de yer alan Yukar Barshn ve Dokuz Ouz bakenti arasnda kafa karkl yaandn hemen sylemek yararl olacaktr: el yazmas, gl (Buhayra) yerine step (Barriya) szcn kullanmasna ramen, de Goeje, wa min madinat al-Dokuz Ouz buhatratun adl okuma parasn kabul etmitir. Bu seimin nedeni aadaki parada belirgin bir hal alr (satr 13): Dokuz Ouz kasabasnn konumland gl, dalarla evrili olarak belirli bir uzaklktadr. Ancak Temimin metnindeki bu detay, net bir biimde Yukar Barshna aittir. 3. MESAFELER Bu blmde mesafeler ve rotalar sorununa deineceiz ve ncelikle nemli sorunlar arz eden Kudamenn gezi planndan balamak istiyoruz. Kudame, Ibn Hurdadbihten yaklak yarm asr akn bir sre sonrasnda 316/928 tarihlerinden sonra almasn yazmtr ve onun incelemesini kulland tahmin edilmektedir. Ancak, bizim sorunumuzda Temimin merhaleler ve sikkalarla ilgili gezi plannda deindii

18

blm Kudame, I. Hurdadbih tarafndan benimsenen gn sistemleri iinde deil de orijinal eserde olduu haliyle aktarr. Bu detay bize,_ geri ok eskidir _ ama dier birka orijinal detayn Kudamenn metninde bulunabileceini syler. Sayfa 205te nce Kudame aamal bir biimde Tarazdan, u Vadisine oradan yukarya doru Navakat (Navekat) kasabasna giden yolu (A) 53 fersahlk bir mesafe betimler. Daha sonra yol, Sagr K. bala (Balasagunla, bu kasabay bir tutma gayreti iindeyim) bir fersahlk mesafe kadar daha devam eder.Ve oradan Yukar Barshna kadar olan mesafe, ayrlar ve su kaynaklar arasnda yol alnarak on be gndr, ancak Trk kuryeler iin bu mesafe gnlktr. Kuryeler, gln gney veya kuzey kys boyunca uzanan bir yolu kullanyor olabilirler. Yine de Navekatn tesinde bulunan yollar kesin deildir. Sayfa 208de Kudame, Ferganadan, Yukar Barshna Sir-Deryann kaynak noktas ve Isk-Glun gney tarafndaki dalar boyunca uzanan yolu (B) betimler. Temimin aratrmalarnn bir parasna dayal olan bu gezi planlar (A ve B) net deildir. Ancak, Temime ait olduu kuku gtrmez olan aadaki blmler zel sorunlar yaratr. Sayfa 262de Kudamenn metni dzensizleir: Trklerin en mahiri ve kudretlisi Horasanda (?) snrda bulunan Nushacan adl bir yerde hkm srdler ve buras a ve Fergana ynnde Semerkandn yaklak altm fersah tesinde bulunur - ve bu konum, Kimek ynndeki Karluklarn ilk ileri karakoludur. Bu snr noktasndan , Dokuz Ouz kasabasna kadar krk be (krk olarak ta deiebilir) gnlk bir yolculuk sz konusudur: ayrlarn ve su kaynaklarnn bulunduu steplerde yirmi gn ve byk kasabalar boyunca yirmi be gn tutan bir yolculuk Metinde ne srld ekliyle, krk be gnlk bir mesafe (C rotas), yolculuk modunda her hangi bir belirleme olmakszn Yukar Barshn ile Dokuz Ouz bakenti arasndaki balanty kesiyor demektir. Bundan sonra Kudame, kervanlar iin krk konaklama yeri (merhale), hzl

yolculuk yapanlar iinse otuz gnlk sreyi alan Yukar Barshnla, Balad al-a arasndaki mesafeyi verir. Bu mesafe, Temimden dn alnmtr ve dou-bat ynnde verilen gerek bilgi, dn yolculuunda izledii yolu akla getirmektedir.

19

Yukar Barshndan Dokuz Ouz kaannn yerine kadar olan mesafe iin, Kudame (s. 209), Mukaddesinin de 341de kendisini rnek ald gibi, sadece alt gnlk bir hesapta bulunur. Bu mesafe, Uygurlarn Tien-Shana daha yeni g ettii srada, dnemin sonradan yaplan bir yorumlamasna benzemektedir. yle olsa bile, Yukar Barshndan, Bebalke veya Turfana olan mesafe, alt gnlk yolculuktan ok daha fazlasn tutacak ekilde yaklak bin km. lik bir mesafedir. Bu noktada yaplabilecek tek aklama udur: Yukar Barshndan Kooya (Turfan) giden yol zerinde, Ceyhaniye (X.Yzyln balarnda almasn yazmtr) bal kalan kaynaklar alt nemli noktann adn verirler. yerdir. I. Hurdadbihin yaynlanm metninde, Kudameyla ilgili birka detay eksiktir, ancak baz bakmlardan daha iyi bir durumdadr. Gezi plan (A), s. 28 - 9 Taraz ve Kara Balasagun arasnda elli dokuz fersah olduunu hesaplar ve sonra Kudameya benzer bir biimde, Yukar Barshna olan mesafeyi on be gn veya gn (Trkler iin) olarak hesap eder. (B) rotas da s. 30, Kudamennkine benzemektedir. (C) ve (D) rotalar I. Hurdadbihte yoktur. Sonuta, Yukar Barshn ile Dokuz Ouz bakenti (E) arasnda bulunan geni ve zenginleen kasabalar boyunca yaplan yolculuun ay srebilecei tahmininde (s. 30) bulunur. Ne Mehedin el yazmas almas ne de Ykttaki zet alnt I, 840, Temimin yolculua balang noktasn gsterir ama Temimin Dokuz Ouz bakentine gece ve gndz sikkada yol alarak stepler boyunca yirmi gn ve zenginleen kasabalar boyunca ise yirmi gn daha yolculuk ettiini belirtmektedirler. Bir sikka (veya barid), iki konaklama yeri arasndaki mesafeyi temsil etmektedir: Baz otoritelere gre, iki fersaha denk idi, ancak bir yorumcu bu rakam doru olan drt fersaha karr. Yirmi drt saat boyunca alt fersahlk 2 x 3=6 fersah (30-35km.) bir mesafe iin yolculuk hite zor olmayacak trden bir yolculuk olsa gerek.Bunun iki kat kadar olan bir mesafe daha olas grnmektedir. Krk gn kapsayan bir yolculuk Daha sonraki yazarlar bu noktalara konaklama yerleri demilerdir, oysa gerekte yol boyunca uzanan sadece birka nemli

20

bize 480 fersahlk (2,400-2880km.) veya 45 gnde 540 fersahlk (2,700 -3,240km.) bir mesafeyi verir. Temimin orijinal eserinde kullanld gibi, sikkay l alarak hesap yapmak uygun bir nedendir. I. Hurdadbihin parasnn Temimden alndna dair hibir kukuya yer yoktur. Sadece 20+20 gn iin verilen ay karl, I. Hurdadbihin kendisine atfedilmelidir. Uzman bir posta mdr olarak I. Hurdadbih aka, fevkalade hzl yaplan yolculuklar anlamna gelen sra d kullanlan sikkalar resmi posta hizmetleriyle ilgili olan daha kolay merhaleler biiminde deitirmitir. ay doksan gne eit olup, olaslkla I. Hurdadbihin byle bir deiiklie bavurmasnn temelinde yatan ey udur: iki gnlk oran = 3 sikkalk bir gn sresidir. Ve kendisinin de Kudame gibi Temimin metninden 20 +25 = 45 gn olarak okumu olmas olasdr. Gnde 6 fersahlk (35-40km) ortalama gnlk yolculuk mesafesi oran baz alndnda, bu bize 270 fersahlk yani 1,620-1,800km. lik bir mesafeyi verir. Tm syleyebileceimiz ey ise, bu mesafe bile ( I. Hurdadbihin formlne gre) Yukar Barshnn, Turfanla veya Bebalkle balantsn kesecek olan 1.000km. lik mesafeyi amaktadr. Yine de Temimin yolculuuyla ilgili orijinal aklamalarn tercih etmek zorundayz ve yaklak 3,000km. lik bir mesafe, Aa Barshn Turfan veya Yukar Barshn Kara-Balasagun dzeninden ziyade, Aa Barshn Kara-balgasun yaylma bykl dzenine uygun der. Temimle ilgili mesafeler ve sreler iin daha fazla dorulua erimek zordur ve onun sunduu gstergelerle ilgili tm ipularn yle sralayabiliriz: (a) Yolculuuna Aa Barshnda balamtr,(b) Kara-balasagunu ziyaret etmitir ve (c) en azndan dn yolunda Yukar Barshna uramtr. Gerdz, inanckattan Yukar Yenisey (Hududa baknz, s. 282) zerindeki Krgze giden bir yolu bilmektedir ama Temim Orhuna giden daha dz bir yolu izlemi olmaldr, nk Krgza hi deinmez. Sonulandrmak gerekirse, Dokuz Ouz bakentinden dz ileriye doru gidildiinde 300 fersahlk veya daha fazla bir mesafede (yaklak 1,800km.) in kasabasna (balad) ulalr ifadesi, Temimin ini ziyaret etmedii dncesini akla getirir ve burada kulaktan dolma ifadelerle konumaktadr. Kelimenin tam anlamyla, bu mesafe her iki Uygur bakenti iin de kullanlabilir. Aslnda, Gerdz Cinanceketten, yaklak 2,000km. lik, 66 gnlk (Hududa baknz, s. 229) mesafedeki Tangn

21

bakenti olan Kumdana yani aang-an-fuya giden bir yolu betimlemektedir. te yandan, Orhun bakentiyle aang-an-fu arasndaki mesafe ku uuuyla yaklak 1,650 - 1,700km. dir ve bu Temimin planlarna uygun der. 4. DOKUZ OUZ BAKENT Kudame namna net bir yanl anlamayla Dokuz Ouz bakentinin civarndaki bir gle deinmesiyle ilgili olarak, ayrc zellii olan Kaan kalesinin zerinde bulunan altn adrla ilgili bir detay gze arpar. Hudud el-Alemle ilgili yorumlarmda, in yazarlarnn Bebalkte srarla zerinde durduklar gibi bu sra d nirengi noktasnn Budist stupas olabileceini geici olarak belirledim. Eer Kaan adrnn her tarafnn altnla kapl olduunu kesinkes bilseydik, bu kanaatin hakllk pay olurdu. te yandan, imdi grebildiim kadaryla, Uygur bakentinde hkm sren son Uygur Kaannn altn adryla ilgili olarak Tang-u (Krgzda) dolaysz bir referans ierir. Krgz hkmdar ile Uygur kaan arasndaki mcadele yirmi yl srm ve baarsndan emin bir tarzda A-ce yle haykrmtr: Kaderiniz baland! Altn adrnz (in-ang) ele geirip nnde atlarma talim yaptracam ve sancam dikeceim. Sonunda, M. S. 840 ylnda Uygur kaan ldrlm ve prensleri drt bir yana srlmtr. A-cenin kendisi Uygur kampn ve Uygur kaann altn adrn da yakp ykmtr. Tm hazineyi ve Prenses Tay-hoyu ele geirmi ve bundan sonra kampn Lao dann gneyine tamtr. Sonularla ilgili blmde bu nemli detaydan azami lde yararlanacaz. Geriye kalan blmde ise geni, ekili bir alan ierisinde on iki demir kaps ve kalesi olan bakentle ilgili Temimin ifadeleri yer alyor. Orhundaki eski Uygur bakenti, Orhun ve Baliglik (ine-usu yazt, S 10) nehirlerinin birletikleri noktada birinci kaan tarafndan kurulmutur. Kalntlar yaklak 7 x 2.5km. lik bir alan ve onun kuzey tarafna den kral kalesi ise yaklak 450x200m. lik bir alan kapsar. Birok kapnn izleri hala grlr ve saylar ondan fazla gibi grnmektedir.

22

nceden akland gibi, daha sonraki Uygur Kaanlnn igal ettii blgede iki bakent vard: (a) gnmzdeki Guen ehrinin batsna az bir uzaklkta, Tien-ann kuzey eiminde konumlanm olan Bebalk ve (b) dalara zt bir konumda bulunan Koo ( dikut-ehri, Kao-ang) kasabalar. Bebalkin d duvarlar arasndaki kare biimli alan, dou duvarnn karsndaki bir i barikatla birlikte 2,160 x 1,260 yardalk (veya 1.965 x 1.146m. lik ) alan kapsar. 2,000 x 2,000 yardalk (1.820 x 1.820 m. lik ) bir alanla birlikte Koo kalntlarnn dzensiz bir ekli vardr; kasabann merkezinde bir kale bulunmaktadr. Her iki bakent de verimli ve meskun blgelerde bulunmaktadr, ancak daha nceden var olan kaplarla ilgili olarak mevcut plan, saylar hakknda bilgi sunmaz. Bakente varmadan yirmi gn (veya yirmi be gn) sresince birbirine yakn duran kasabalar arasnda yol aldn syleyen Temimin bu ifadesi ok kafa kartrcdr. Turfan blgesinde saysz kasaba ve tarmsal merkezler vard, ama Orhundaki ekili dikili alanlar hakknda ok ey bilinmez. Tarmsal aktiviteler olaslkla Sogudlular ve in boyunduruunda kalanlar tarafndan yrtlmtr. Temim, posta konaklama yerleriyle ilgili birka yerleim blgesine de iaret eder.

5. D NLER
Temimin dinle ilgili aklamalar net deildir. Yolculuunun son yirmi gnlk dneminde gzledii kasaba ahalisi ksmen Mecusi dinini ikrar eden atee tapanlardan ve ksmen Zindklardan23 oluuyordu. Bakentte Zindklar ounluktayd. Dokuz Ouz boyunduruu altnda olan zoroastriyanlarn mevcudiyeti olas deildi. Biraz farkl dnldnde, Temimin belirlemeleri Budistleri veya Trk boylarnn
slam ceza hukukunda bir istilah olup, kfr gerektiren inanlar tad halde mslman grnen kimse manasna gelir. Kelime farsa olup III. Yyda mevcut olan Mani , Zerdte ait metinler (Avesta ) zerine tefsirler yapmtr. Asl metinlere gre sapmalar arz eden bu tefsirlere Zend denildii gibi, bu tefsirlere inanan veya bunlara benzer teviller yapanlara da zandik veya bunun Arapalam ekli olan zandik- zndk denilmitir. Zndk iki tanrl sistemi benimsemi bulunan Maniheizme inanan kimse de demektir. Hvarizmi (Mafatih al Ulm ), Zanadikaya, Manaviya demekle birlkte Mezdekileri de ayn gruba sokar ve Zand kitabn ortaya atann da Mezdek olduunu kaydeder. Buna gre Zndk zamann ve dolaysyla maddenin lmszlne inanan, kainatn olu ve ileyiini zamana balayan kimse anlamna da gelir. ( Bekir Topalolu, Zndk, slam Ansiklopedisi, c.XIII, 558-561 ).
23

23

doal dinlerini iaret ediyor olabilir. Zindklarla ilgili bir sorunumuz yok, nk bu, Mslmanlarn Maniheizm24 mezhebi iin kullandklar olaan terimdir. Uygur kaan bu dini deitirmeden nce (M.S. 763 ylnda Lo-Yang ziyaretinden sonra), bu din, uzun bir sre Trk nfuslar iin olaslkla telkin edilmiti. Din deiikliinden sonra, duvarlara oyulmu veya boyal eytan imajlar tahrip edildi ve bir grup Maniheizm mezhebine bal mrit retmen lkenin drt bir tarafna daldlar. Kara-balgasunda bulunan dilde yazl muhteem yaztta (M.S. 808-821 tarihleri aras hkm sren kaann ansna dikilen yazt) adlar tek tek belirtilen iktidardaki (M.S. 763) kaann halefleri kesinlikle ateli Maniheistlerdi, ama o dnemde bile cra kelerdeki smrgelerde ve zellikle bakentin (Kara-balgasun) dnda yaayan ahalinin bu mezhebin havarisi olmalar beklenemezdi. in imparatorunun Uygur yardmlarna gereksinim duymasyla beraber kaann 763 ylnda din deiiklii yaratmas, inde bile bu mezhebin kendine zg bir biimde serpilip gelimesine neden olduu sylenebilir. Uygur Kaanl Orhunda Krgzlar tarafndan yok edildikten sonra ancak bu mezhep inde (843) yasakland. Daha sonra tarih sahnesine kan Turfan Uygurlar arasnda bu mezhebin yaylmasyla ilgili Gerdznin aklamalar enteresan olduu kadar canldr. Yukar Barshn halknn Karlukla olan mcadelelerindeki stnlyle ilgili Temimin ifadeleri ayrc nitelie sahiptir. Dalar ve gllerin arasna adeta gizlenmi olan Yukar Barshnn mevzileri ok glyd. Bu blgeye ilk gelen ahalinin ilk eski g (yani Wu-sun) dalgasyla buraya gelip yerlemeleri olasdr ve Temimin Barshn blgesindeki eski bir ehre yapt seyahat, gelecein kaifleri iin nemli bir gstergedir. Daha sonralar Isk gl havzas, Bat Trklerinin topraklarna katlmtr ama bu blgeye egemen olan boyun adn henz bilmiyoruz. Mesudi, I, 288, Barshniyanlarn zel bir grup olduklarndan bahseder. M.S. 766 ylndan sonra, Karluklar, Bat Trklerinin (Trgi) halefi olmutur ve srarl mcadelelerini Iskgln dalk blgelerinde balatm olmallar. Hudud el Alem (s. 15, 11), IX. veya X.Yzyldaki Yukar Barshndaki durumu yanstr: Barshn, zenginlik ve refah iinde
Maniheist inancn temelini, k ve karanlk yahut iyilik ve ktlk eklindeki birbirine zt iki asli prensibe dayanan gnostik bir dalizm oluturmaktadr. Nitelik olarak tamamen farkl karakterlere sahip olan bu prensiplerin her ikisi de ezeli ve ebedidir. ( inasi Gndz, Maniheizm slam Ansiklopedisi, c.XXVII , 575 ).
24

24

yzen gl kenarndaki bir kasabadr. Onun dihkan25 bir Karluktur, ancak ahalisi Dokuz Ouza sadakat gsterir. Hudud el Alemde kullanlan bu sonraki terim, daha sonraki Turfan Uygur prensliiyle kesinlikle alakaldr. Barshn halknn, Turfan Uygurlaryla dost olduunu ama Karluk yaylmaclna boyun ediini bilmemiz isteniyor. Ancak, Temim, Barshnn hala Karluklara stnlk salad daha nceki bir dneme iaret eder. Cahiz (253 / 868 ylnda ld), Dokuz Ouz, Karluklara kar her bakmdan stnlk salad, geri Karluklarn says onlarn iki kat kadard, diyerek Temimin kaytlarn dorular niteliktedir. Bir dier enteresan detay ise, Temimin 20 + 20 (25) gn srecek yolculuu iin kaann ona at gndermesidir. Bu kaann, Bebalkin Uygur kaan olduunu dnmek zorunda kalrsak, Aa Barshn kadar uzak bir blgeye at gndermesi olanakl grnmyor. Mesafeler gz nnde tutulduunda, bir hayli yakn olmas bakmndan olsa olsa bu blge Yukar Barshn olurdu. Uygurlarn, Orhunda hkm srdkleri dnem boyunca, Aa Barshn, Karluklar tarafndan kontrol ediliyordu (766 ylndan beri) ama Temim, Karluklarla ilgili tek kelime bile etmez, sadece onlarn Barshniyanlarla yaptklar boy mcadelesine deinir. Bu, Mehed zetinin bir hatas olabilir veya Temimin yapt yolculuu tarihlemek bakmndan nemli bir gsterge olabilir.Sonu blmnde buna deineceiz. Dokuz Ouzlarn komular Temim gre : Saa doru, yani gneye veya gneybatya doru ilerine hi kimsenin burunlarn sokmad Trkler yayordu. Cehaleti gizleyen bir formldr bu. Neticede, Sha-toya ve onlarn mttefiklerine iaret edebilir. Sola doru, yani kuzeyde Kimeklar komu konumundayd. Kpaklar ieren bu federasyonun merkezi rtiti. Marquart, Komanen, 95, XVIII. Yzyln balarna kadar bu federasyonun mevcudiyetini srdrdn dnmtr. Hem Orhunda hem de Turfanda bulunan Uygurlar, dier boylar nedeniyle Kimektan balantlar kesilmiti. Sadece bir gerein yansmas olan Temimin ifadelerine gre, Dokuz Ouz kaanna ulamak gibi bir misyon yklenerek yol alrken Taraz (Talas) blgesinin iinden geti ve nnde ikiye ayrlan kavaktan sola (yani, kuzeye doru) dnd ve

25

Dihkan; O ehir in yneticisidir.

25

Kimek hkmdarna ulaana dek bu yol boyunca seyahat etti .Tekrar bu noktada, Karluklarn geici olarak kenara itilmeleriyle ilgili ipular arayabiliriz . Halife Hiam dnemindeki (M.S. 724 743) Trk elisinin raporunda bulunan bir detay Marquart yle vurgulamtr: Kral ordusunu toplamak iin on sancak at. Bu ekilde, krala bal olan (Bat Trklerinin On Oku) oymaklarn saysyla, sancak saysn doru bir biimde ilikilendiriyordu. Temimin betimlemelerine gre, kasabann dnda bulunan kaann kamp, onyedi kumandann her birine ait ember biiminde dizilmi kamplarla kuatlmt. Bu rakam (anssz bir rakam ?) muammaldr, nk kaann kendi kampn 18. askeri birim On-sekiz olarak saysak bile, On-yiti diye adlandrlabilecek bir Trk federasyonunun varlndan haberimiz yok. Aklma gelen tek mantkl aklama udur: dokuz Uygur oyman tek tek hesap ettikten sonra, Tang-u: Onlar rksal olarak birbiriyle balantl toplam alt ailedir (lung), yani Pu-ku, Hun, Pa-ye-ku (Bayirku), Tung-lo (Tongra), Se-kie ve Ki-pi aileleridir ancak barbarlar bu aileleri Uygurlarla balantl olarak grmezler, der. Kudretlerinin ve glerinin doruk noktasna ulat dnemde Uygurlarn bu soyda boylar, fethettikleri ve topraklarna katt Karluku ve Basmili kontrol etmi olmalar olasdr ve rakam ancak bu ekilde on yediye ular. Temim, Isk gl betimlerken, bu gle dklen nehirlerin Tibet, Dokuz Ouz ve Kimek ynnden geldiini syler. Doru ve tam olmayan bu betimlemeyi gney, dou ve kuzey olarak dzeltebiliriz. Gerdz ve Hudud (ss 13, 15) terminolojisine benzer bir biimde yaplan Tibet referans grnte Tibete deil ama Tien-ann hemen gneyinde uzanan topraklara uygun der ve bu topraklarda Tibetliler 670 -692 ve 790 yaklak 850 ( ? ) tarihleri arasnda hkm srmlerdir.

26

6. NLE OLAN L K LER Mehed el yazmasnda bulunan en nemli yeni ayrnt udur: Kaan, evlilik yoluyla in imparatoruyla akraba olmutur ve imparator ona hediye olarak ipek gndermitir. Bu, Uygurlarn Tang hanedanl26 zerindeki gl etkilerinin olduu zaman gsterir. Orhun topraklarn M.S. 744 ylnda ele geirmiler ve 757 ylnda Moyen-ur-kaan (747-759) kan An Lu-an isyannda imparatora nemli bir hizmette bulunmutur. Bu hizmet karlnda imparatorun kz olan Ning-ho ile evlenmi, lmnden sonra kars ine geri dnmtur (759). Adann maiyetinde olan Ning-ho adl bir dier prenses (Yung-wang prensinin kz), hanedann iinde kalarak digan (No. 3) adl kaann27 ei olmutur. 790 ylnda lmtr (kaan No. 6 altnda). 788 ylnda prenses Hsien - an, kaanla No. 4 evlenmi ve daha sonra kaann halefinin (No. 5, 6, 7) ei olmutur. Hanedanda yirmi bir yl yaam ve 808 ylnda lmtr. Kaan (No. 10), 840 ylnda Uygurlarn ykl dneminden sa kmay baaran Tai-ho ( mparator Tsien-tsungun kz) ile evlenmi, saysz maceralar yaayarak 843 ylnda ine geri dnmtr.Bylece Orhun Uygurlaryla in arasndaki evlilik ilikileri kesilmeden devam etmitir. Uygurlara dzenli bir biimde hediye olarak ipek sunulmutur. 762 ylnda in elileri Tang imparatorlarnn yllarca ipek rnleri Uygurlara hediye olarak
Tang Slalesi mparatorlar: 1-Kaot-su (618-626). 2-Tai-tsung(626-649). 3-Kao-tsung (649683). 4-Chung-tsung (683-684). 5-Jui-tsung (Wu-hou,Tse-tien), (684-705). 6-Chung-tsung (705-710). 7-Jui-tsung (710-712). 8-Hsan-tsung (712-754). 9-Su-tsung (756-762). 10-Tai-tsung (762-779). 11Te-tsung (779-805). 12-Shun-tsung (805- ). 12-Hsien-tsung (805-820). 13-Mu-tsung (820-824). 14Ching-tsung (824-826). 15-Wen-tsung (826-840). 16-Tsien-tsung (840-846). 17-Hsan-tsung (846859). 18-I-tsung (859-873). 19-Hsi-tsung (873-888). 20-Chao-tsung (888-904) . 21-Chao-hsan-ti (904-907). (andarlolu, Uygur Devletleri ... , 155 ). 27 Uygur Kaanlar: 1- smi Ku-li Pei-lo, (744-747); Kaanlk nvan: Kutluk Bilge Kl Kaan (Kutu-lu Pi-chia Cheh). 2- smi:Ko-le, (747-759); Kaanlk nvan: Moyen-or Kaan (Mo-yen Cho) Bilge Kl Kaan (Pi-chia Cheh). 3- smi:I-ti-chien, (759-779); Kaanlk nvan Bg Kaan (Moy) Tengride (Tengli) Kaan. 4- smi: Tun Baa Tarkan; (Tun Mo-ho Ta-kan); Kaanlk nvan: Alp Kutluk Bilge Kaan .5- smi: To-lo-ssu, (789-790) ve Pan-kuan Tegin, Kaanlk nvan: Ay Tengri-de Kut Bulmu Klg Bilge Kaan. 6-790da ksa bir sre To lo -ssunun kardei Kaanlk yapmtr. Fakat ismi ve nvan hakknda kayt yoktur. 7- smi:Acho, (790-795); in kaynaklarnda: Feng -cheng Ko-han. 8- smi: Kutlu Bilge (Ku-tu-lu Pi-chia), (795-805). 9- smi hakknda kayt yoktur (805-808); Kaanlk nvan: Tengride Bolm Alp Bilge Kaan. 10- smi hakknda kayt yoktur. Kaanlk nvan: Ay Tengride Kut Bulm Alp Bilge Kaan. 11- smi hakknda kayt yoktur. (821-824); Kaanlk nvan: Kn Tengride Ul Bulm Alp Kl Bilge Kaan. 12- smi: Hazar Tegin, (824-832); Kaanlk nvan: Tengride Kut Bulm Alp Bilge Kaan. 13- smi: Hu Tegin (832-839), Kaanlk nvan: Ay Tengride Kut Bulm Alp Ch lu Chang hsin Kaan . 14- smi: Kasar Tegin; Kaanlk nvan verilmesine vakit kalmadan lmtr. ( andarlolu, 154 ).
26

27

sunduklarn

kaana hatrlatma ihtiyac duymulardr. 758-760 yllar arasnda ok

saydaki bakmsz atlar yetitirerek at bana krk para ipek talep ederek kazanl bir ticaret yapmlardr. 758 ylnda on bin at yetitirmiler, ama imparator bu atlardan sadece 6.000i iin demede bulunarak utan duymutur. 827 ylnda Chao-li kaan (No. 11) atlar iin imparator Wen-tsungdan 500.000 para ipek almtr. Bu sonraki kayt, Temimin ifadelerine tamamyla tekabl eder ancak ipeklerle ilgili yuvarlak rakamlar, kronolojiyi doru ve tam saptamak bakmndan olduka kukulu durumlar yaratr. Yine de yadsnamaz nemi olup, Temimin ifadelerinin genel doruluunu teyit eder bir tarzdadr. te yandan, daha sonra ortaya kan Turfan ve Kan-su Uygurlar yerel ve snrl bir neme sahip olmular ve yeni hanedanlar tarafndan idare edilmilerdir. Orta Krallkla ilgili evlilik balar zerine kayt yokmu gibi grnmektedir. Daha sonraki bir tarihte (996 ylnda), Turfan kaan olan Arslann evlilik ricasn iletmek iin Liao hanedanl sarayna gnderilen elilik baarl olamamtr.

28

D) MINORSKYN N ELDE ETT SONULAR Olumlu ve olumsuz yapdaki tm verilerin analizi bizi u sonuca gtrmektedir: Temim Orhundaki Uygur bakentine, yani gnmzdeki Moolistanda bulunan Karabalgasuna yapt ziyaretiyle ilgili kayt tutan tek Mslman gezgin olsa gerek. Temimin kaytlarndaki mesafeler kuku yaratr ama krk-krkbe gnlk cebri yry (Temim, Kudame) tarzndaki veya doksan gnlk daha normal merhaleleri (I. Hurdadbih) olan bu yolculuk hatr saylr bir yolculuktur. Bu mesafe, Bebalkin Aa Barshna bile olan balantsn kesen mesafeden daha makul grnyor; Karabalgasundan, hem Yukar hem de Aa Barshna ulamak iin yeterlidir. Yolculuun zamanyla ilgili olarak sonuca gtren argman, kaann inle olan ilikileriyle biimlenir. Temim, Uygur bakentinde Maniheizm dininin egemen olduunu syler ama M.S. 763 ylndaki Uygurlarn sra d din deiiklii olayna deinmez. Arap gezginin bu durumu normal karlamasndan nce biraz zamann gemi olmasn beklemeliyiz. Dikkate deer ikincil bir detay ise kaana ait olan altn adrdr .ansn yaver gitmesiyle bu canl gerein teyidini, Krgz iin yazlm olan Tang-unun blmlerinde bulabiliyoruz.Son Uygur kaan M.S. 840 ylnda Krgzda ldrld ve gen bir erkek ocuuydu ve sadece 839 -840 yllar arasnda hkm srd, ama Tang u adl eser savan yirmi yl srdn iddia etmektedir ve Krgz Kaannn altn adr ele geirmeyle ilgili tehditlerini aktarmaktadr. Bylece savan balangc, 821 824 yllar arasnda hkm sren Kaan ung - tenin (No. 10) saltanat dnemine denk gelmektedir. Sra d tantana ve debdebeyle Prenses Tai-ho ile evlenen kaan bu olduundan dolay, olaslkla in iiliinin kullanld bu altn adr bu mutlu olay iin inden getirilmi olabilir. nemli bir detay udur: in imparatorluunun gelin adaynn evlilik vaadi, kaan (No. 9) tarafndan 821 ylnda lmeden evvel garanti altna alnmt. te yandan, 824-832 yllar aras hkm sren kaan ho-li (No. 11), hem adr hem de prensesi selefinden alm olabilir. Bu durum karsnda, M.S. 821 yln destekleyen baka nedenler olmasa, 827 ylnda imparator Wen-Tsungun ona

29

gnderdii 500.000 para ipekle ilgili detay, Temimin kaan tarafndan arlan ifadesini glendirebilir. Dikkat ekici byk neme haiz bir gerek daha sorunumuzun zmne k tutar. Profesr Haloun nl Kara-balgasun adl in yaztn dikkatlice incelemi ve Schlegelin evirilerinde (1898) birok hatalar bulmutur. 821 ylndan sonra dikilen antn, kaanla No. 9 (M.S. 808-821) ilgili anma trenini anlatt sonucuna ulamtr. Temimin Karluklarla ilgili srdrd tuhaf sessizliin nedeni, inli rehberinin dikkatini ynlendirdii Kara-Balgasun yaztndaki detaylarda sakl olabilir. Onun yeni yorumlarna gre, kaan No. 9 Karluklara boyun edirmi ve oraya yeni bir yabgu atamtr. Krgz sorununun balamasna kadar bile sremeyen bu boyun edirme, Temimin Kimeklar Dokuz Ouzun kuzey komular olarak tanmlamasnn ve Uygur kaann Aa Barshna kadar bir posta servisini gndermesinin nedeni olabilir. in kaynaklar yetersiz olmasna ramen, gz ard edilecek trden deildir. Temimin yolculuunu eer biz slam tarihine kaydedilmi baz gereklerle balayabilirsek, konumumuz ok daha glenecektir. Burada bize rehberlik eden tehlike, ilk tarihilerin (Yakubi ve Taberi) zihinlerinde kesinlikle farkl anlamlar olan Dokuz Ouz ad olmaldr, nk onlar bu ad sadece ok az zel durum iin kullanmlardr. (a) Dokuz Ouza ilk yaplan referans Yakubide bulunur, II, 568. 161 / 777 ylndan hemen sonra, Halife Mehdi, dou Kaanlarnn kendisine itaat etmesi iin onlara eliler gnderdi. Ad geenler arasnda Karluk Hkmdar,Yabgu, Trklerin Hkmdar, Tarkan; Tibet kral, Cahrn, in mparatoru, Bagpr, Dokuz Ouz Hkmdar, Kaan, vard. Karluk, Trkler ve Dokuz Ouz arasnda yaplan ayrm, unvanlarda yaplan ayrm kadar kayda deerdir. Dokuz Ouz hkmdar, Yabgu ve Tarkan rtbelerinin stnde olan yce kaan nvann kullanmaktan haz almaktadr. Eer bu sadece bir Arap bbrlenmesi deilse, referans kesinlikle Orhundaki Uygur hkmdarna yaplmaktadr. Uygur Kaanlarnn daha yeni Maniheizim mezhebini (763 ylnda) benimsediklerini hatrlarsak, Mehdinin talebi bir hayli dokunakl hale gelir. Oysa Mehdi, Maniheistlere zulmetti ve 169 / 785 ylnda zel bir din soruturma

30

grevlisi olan Sahib al-Zanadigay atad. 759-780 yllar arasnda nl Mou-y-kan Idigan (?) Orhunda hkm sryordu ve inli bir prensesle evliydi. Temimin, Mehdinin elilerinden biri olarak yolculuk ettii ve onun Kimek ziyaretinin ancak byle benzer bir grevle motive edilebilecei varsaymna hibir ey kar duramazd. Bu varsaym yine de, Altn adr gibi nemli bir detay gzden karr. Dahas, 763 ylnda Trgiler, Karluklar tarafndan alt edilmelerine ramak kalmken, Bat Trkleri topraklar zerinde hala resmen tannan halef durumundaydlar28. (b) Yakubiden alnan ikinci alnt II, 568 Semerkandtaki (yaklak M.S. 806810) Rafic ibn el Leys isyanna iaret eder. Harun el -Reid (809 ylnda ld), Hersemeyi isyan nlemesi iin gnderdiinde, Trkler, Karluklar, Dokuz Ouz ve Tibet ordularndan yardm salad. Bu olaslk ierisinde, Temim, Rafi namna kaan No. 8 -lu Bilge kaann Prenses Hsien- an ile evli - sarayn ziyaret etmi olabilir. Kaderi yerel Manikeyanlarn eline braklm olan kaann dikkatini ekmek bakmndan karargah Semerkandda olan Rafinin elinde nemli kozlar vard .Yine de, bu durumda biz tekrar altn adr argmanndan vazgemek zorundayz. Yakubinin Karlukta bulunan yabgu ile zellikle Rafiyi artrma abalar dikkat ekicidir. (c) Tabarideki Dokuz Ouza yaplan referans da hala ilginliini korumaktadr III, 1044, Hic.Tak. 205: Bu yln Zul -kadesnde (Nisan, 821), Tahir Ibn al-Husayn 2 ay kald Horasana doru yola koyuldu. Kulana Nisaprde bulunan Abdurrahman Nishapuri el-Muttavvinin ayakland haberi gelmiti ve Dokuz Ouz Urueneya ulamt. Bu parada ad geen Tahir, Halife Memunun onu Horasan valisi olarak atad ve nl Tahiri hanedanlnn kurucusu olan bir kiidir. Abdurrahman ibn Ammar isyannda, onun hkmetten emir almadan Hurubiya ile savamaya niyetlendiini ve hemen sonra Faraj al-Rukhayi tarafndan hapse atldn sadece biliyoruz. Onun El-Muttavvi soyad ise gnlller snfna ait olduunu gsterir ve kendisi bu gnlllerle birlikte Trklerin ileri karakollarna saldrmlardr. Mukaddesi s. 273, spicap snr boyunca iman adna savaan bu grup iin ina edilmi 1,700 kadar ribat (kervansaray) olduunu sylemektedir. Bartholda gre, acemi asker toplatlyor ve zengin kyllerden destek alyorlard. ounlukla azgn maceraperest bir grup idiler

28

Halife Mehdinin taht yllaryla uygun olmadndan elisi olamaz Mnorsky burada yanlm olmal.

31

ve ska Abbasi Devleti ynetimine kar ba kaldrdlar. Abdurrahmann harekete gemek istedii karsndaki hurubiyalarn kim olduklar net deildir: Belki de Fadl ibn Yahyann (794-795) Arap olmayanlardan (al-acem) toplad Horasandaki saysz Abbasi birlikleridir. O dnemde Horasanda isyanlar sradan hale gelmiti ve isyann banda olanlar srekli Trk boylarndan yardm istediler. Uruene prenslii (Semerkand ve Seyhun arasnda), Araplara kar inat muhalefetiyle nam salmt .Memun, kral Kavsa bir keif heyeti gnderdiinde, Kavus olu olan Fadl yardm etmeleri iin Trklere gnderdi. Mttefikleri byk bir orduyla geldi, ancak Fadl onlar bir lde terk etti ve hepsi yok oldular. Abdulrahman el-Muttavvi ve Kavus isyanlar ayn ylda oldu ve isyanlar ayr ayr yerlerde kmasna ramen, isyan karan liderlerin ortak bir anlay izgisinde bulunmalar olasdr. Abdulrahman aka Maverannehirde bulunan art Abbasi birliklerine kar yrtlen bir artma harektna ilgi duymutu. Bundan dolay, Muttavvi olarak da tanmlanan Temim bn Bahrn yolculuu, ayn olayla irtibatlandrlm olabilir. Temimin nemli bir misyon stlenerek bu yolculua balamas, kaann ona posta servisinde kullanlan atlar gndermesinden ve mmkn olduunca Temimin hzl hareket etmesinden (gzlemlerini ihmal edercesine) aka anlalyor. Batya doru yaylma dncesi bir yana braklrsa, slam dinine dn olabilecei korkusuyla kaann dindalar olan Maniheistleri koruma arzusu alevlenmi olabilir. El-Fihristin yazar, 337, Maniheistler namna byle bir mdahale rneini aktarr. Bu dinin uzmanlarnn says Semerkandda 500e ulamtr ve Semerkand valisi onlarn kkn kurutmak iin bir plan yapmtr, ancak in kral (al-in) (yazar ama onu Dokuz Ouz kral olarak farz ediyorum, diye ekler.) smrgelerinde ok fazla sayda Mslmanlarn bulunduu uyarsnda yani st kapal bir tehditte bulunmas iin ona eli gndermitir. in ve Dokuz Ouzun yaratt kafa karkl, Uygurlarn hala Orhunda bulunduklar M.S. 840 ylndan ncesini akla getirir. (c) versiyonunu kabul edecek olursak, Temim yolculuunu Prenses Tai-ho ile evlenen ung -te Kaan (No. 10, M.S. 821-824) dneminde M.S. 821 ylnn balarnda veya daha inli gelin merkeze varmadan len selefi Pao-inin (No. 9, M.S. 808-821)

32

hkmranlnn sonlarna doru yapm olmaldr. Temim bn -Bahrn ad Arap kkenli olduunu ima etmektedir ama olaslkla Abdulrahman ibn Ammar gibi Horasanda uzun yllar yaam bir aileden geliyordu. Onun Kimeklere yapt dier nemli yolculuu, Trk boylar arasndaki diplomatik ilikilere verdii nemin bir gstergesidir. Ziyaret ettii Kimekler, Irtide yayorlard ve aktivitelerinin ekseni daha kuzeydeki bir blgedeydi. Maverannehirin ilerine karmak konusunda kayt yoktur ama Kimek ynnde ileri karakollarn mevcudiyeti gerei nemlidir. Dierlerine kyasla, (c) versiyonunu daha tatmin edici bulmaya eilimliyim, nk Maverannehirin ilikileriyle ilgili olas aklamalar ierir ve bu arada kaann in sarayyla olan balaryla, altn adrla ve Karluk blgesindeki genel durumla ilgili noktalarn adeta etelesini tutar. Mehed el yazmas gibi daha komple bir metne dayal olarak, Temimin yolculuuyla ilgili yaptmz aklamalar, bilim adamlarnca hala tartlan baz teorilerin gzden geirilmesini zorunlu klacaktr. 1. I. Hurdadbihin nemli almasnn tarihiyle ilgili olarak, editr olan de Goeje, biri yaklak 232 / 846-7 (El yazmas B) tarihli, dieri yaklak 272 / 885 886 (El yazmas A) tarihli olmak zere onun iki versiyonu olduunu iddia etmitir. Marquart, Temimden alnan alntlarn her ikisinde de bulunduunu ve sadece M.S. 866 ylnda daha sonra tarih sahnesine kan Uygurlarn Turfanda varlklarn srdrdklerini syleyerek ona iddetle kar km ve kitabn sadece bir versiyonu olmas gerektiini belirtmitir. Temimin yolculuunu M.S. 821 tarihine kadar tarsak, o zaman De Goejenin elini kuvvetlendirmi oluruz. 2. Analizlerimizle ilgili bir dier yan rn ise Marquartn delillerini

kuvvetlendirici tarzdadr ve Dokuz Ouz teriminin Sha-to ile yani kum l insanlaryla ilintili olduunu syleyen Bartholdun teorisine kart olarak Marquart, Dokuz Ouz = Uygur demektedir. Dokuz Ouz teriminin asl kkeni konusunda hala zorluklar yaanmaktadr ancak bu terim, Orhundaki Uygurlar ve Tien-Shandaki yandalar iin eit derecede kullanlr. Kara-balgasun yaztnda Orhun kaann No. 9 Bebalk Tibetlilerden ald sylenmektedir ama buray elinde ne kadar sre tutabildiini bilmemekteyiz (Haloun).

33

3. Temimin yolculuuyla ilgili yeni yaptmz aklama bazlarn imdilerde unutulmu olan Tuguzuz (Dokuz Ouz) olarak m veya Tuguzur (Dokuz Uygur) olarak m okunmas gerektii sorusuna geri dndrebilir.Bu sorun, Nldeke tarafndan bir Pehlevi metnine bavurarak zlmt ve orada bu szcn sonunda bulunan harfin net olarak z olduunu belirtmiti ve bizler otantik Trk ve Uygur yaztlarnda olduu gibi Toquz-Oghuz olarak yazmaktayz. zgn bir biimde bu terim zel airet gruplarn ifade etmektedir, ama geleneksel gre gre ( in kaynaklarnca teyit edilen), Uygur federasyonunda dokuz (toquz) oymak bulunduundan dolay, bu terim Uygurlar iin kullanlmaktadr. 4. Yaptklar derlemelerin ieriklerini bir bandrann ykn ifa gibi Arap corafyaclarnn detaylca aktarabileceklerini sanmann ne denli tehlikeli olduunu bu makalenin bir kez daha gstereceini umuyorum. Sava dneminde bir gmrk memurunun yapt gibi, bir dou bilimci kargoda bulunan bileenleri tefrik etmelidir. Mevcut kaynaklarla ilgili yaplacak olan kyaslamal bir alma uzun ve skc gelebilir, yine de geleneksel kltrler labirenti ierisinde yolunu bulmak isteyen birisi iin gvenilir ve tek metottur.

34

II.BLM- EREF EL ZAMN TH R EL MERVEZ N N TABA ELHAYAVAN K TABI A) TABA EL HAYAVANIN TRKLERLE LG L BLMNN MINORSKY EV R S

1. Trkler,boy ve alt boylardan oluan geni insan topluluklardr. Bazlar ky ve ehirlere bazlar ise l ve ekilip biilemeyen arazilere yerletiler. 2. En byk boylar, On iki Boydan oluan Ouzlar dr. Bunlardan bazlar Dokuz Ouz, bazlar Uygur, bazlar -Uygur olarak adlandrlr. Kaanlarnn ismi Ouz Kaandr.Ouzlar pek ok kara ordusuna sahiptir. nceleri kaan bin muhafz, drt yz bayan hizmeti bulundurmaktayd. Kaanla birlikte muhafzlar gnde kez yemek yerler ve yemekten sonra yine kez iki ierlerdi. Kaan, her sene bir kez halkyla grrd. Ouz boylar ynetimde iyi gelenek ve greneklere sahiplerdi. Ouzlarn bazlar llerde adrda yaard. Ekilip biilemeyen arazileri Maverannehir ve ksmen de Harezmle snrdr. Ouzlar Mslman lkelerle irtibat kurduklar zamanlarda bir ksm slam dinini benimsedi ve bunlar Trkmen olarak adlandrld. Mslman Ouzlarla Mslman olmayanlar arasnda savalar kt ve sonunda Mslman Ouzlar sayca oald. Bu baarlar sonucunda topraklar geniledi. Mslman olmayanlar buralardan kardlar. Bu yzden Mslman olmayan bu topluluk Harezmi terk edip Bajanak (Peenek) blgesine yerleti. Trkmenler, slam topraklarna doru yayldlar ve mkemmel bir durum sergilediler. Elde ettikleri topraklarda Atabeylik29 ve sultanlk rejimini uyguladlar. 3. Kitay-Handan korkup Kitay topraklarndan gelen Hunlar da Trk boylarndandr. Bunlar Nestorian Hristiyanlardr30. Doal ortamlarndan basklar

Bu dnemde Trklerde Krallk olmadndan ve en ok Atabeylik ynetimi olduu iin bu tanmlamay kullandm.

29

35

sonucu g etmileridir. Harezmah Ekinci b. Kokar onlardandr. Hunlar, bu doal ortamlarndan karlan toplumdan daha gl ve sayca fazla olan Kay tarafndan takip edilmilerdir. Kaylar daha sonra Sari topraklarna doru ilerlemilerdir. Sariler de Trkmenlerin topraklarna g etmilerdir.Trkmenler de Ouz topraklarnn dou ksmna kaymtr. Daha sonra Ouz Trkleri Ermeniyye Denizinin (Karadeniz ? ) kysndaki Bajanaka (Peenek) ilerlemilerdir. 4. Krgzlar, kuzey douda yer alan sayca fazla bir topluluktur. Kimek kuzeyde yer alr. Yama ve Karluk onlarn batsnda bulunur. Kuca ve Erkler gney ve klak olan bat arasnda yer alr. Krgzlar nceleri inanlarna gre llerini yakarlarm. Onlar atein lleri temizleyerek gnahlardan temizlediine inanrlarm. llerin yaklmas onlar arasnda eski zamanlardan kalmayd. Mslmanlarla komu olduklarndan llerini gmmeye balamlar. Krgzlarda her yln belirli bir gnnde Faghinn denilen31 bir kii davet edilir, onun huzurunda oyuncular, arkclar toplanr ve bir ziyafet balarm. Ziyafet sonunda topluluk dalr, Faghinn krize girip kendinden geermi. Faghinn bu haldeyken etrafndakiler ona, gelecek yl neler olaca hakknda sorular sorarlarm.Faghinun bylece gelecek yl yamurlumu kurakm neler olacan sylermi. Faghinunun kehanetleri (syledikleri) halk iin mutebermi. Sylediklerinin olacana inanrlarm.32 5. Krgz topraklarnda drt su yolu bulunur. Bu su yollar dalar ve byk maaralar arasnda akan ok byk bir su yoluna dklr.33 Deniliyor ki Krgzlardan seilen biri gn boyunca zifiri karanlkta bu su yolunda yolculuk yapt. Daha sonra aydnla kavutu. Hayvanlarn toynak seslerini duyduktan sonra ne olduunu gzetlemek iin aaca trmand. Her biri uzun mzrak boyunda atl geliyordu ve
Nestorian Hristiyanl yada Nasturilik (Nesturilik) stanbul patrii Nestoriosun ve retilerinin Efes ve Kadky konsllerince yasaklanmasyla Anadolu ve Suriyede gelien Hristiyanlk mezhebidir. Hz. sann tanrsal ve insani doalarnn birbirinden bamszlna inanlr. Nasturilikte bu durum ahlaka eklenmi iki ayr kiilik olarak savunulur. Hz. Meryemin tanr annesi deil bir insan annesi olduunu ileri srmtr. Bir bakma Hristiyanlk asndan Hz. say insan sayma zorunluluu vardr. nk O, btn insanlar iin, Tanr yanyla deil insan yanyla ac ekmitir. Nestoriosun bu dnceleri Katolik Hristiyanlkta sapknlk saylmtr. ( Orhan Hanerliolu, Dnya nanlar Szl , stanbul, 1993, 358 ). 31 Gerdizi Krgzlarda amanlarn bulunduunu sylemektedir. Faghinun kelimesi Kam-oyun eklinde bir kelime olmaldr. Krgzlarda dini trenleri yneten Kamlara verilen isimdir. (Abbdlkadir nan, Tarihte ve Bugn amanizm, Ankara, 2000, 74 ). 32 Bahsedilen Krgzlar orman kavimlerinden olabilir. 33 Su yollar Yeni Sey nehri kollardr.
30

36

onlarla birlikte kz byklnde kpekleri vard. Yaklatklarnda adam grdler. Atllardan biri adam aa indirdi. Adam, kpeklerden korumak iin atna bindirdi ve kamp yaptklar yere gtrd. adrlarnn bakesine oturttular, yiyeceklerinden verdiler. Daha nce adamn benzerini grmemiler gibi hayretle baktlar. Sonra atllardan biri adama gidecei yere kadar ulaana kadar elik etti. Hi kimse atllarn kim olduklarn, hangi kavime ait olduklarn bilmiyor. Trk topraklarnn en cra kelerinde, UJ(Uc)34 ve Kagarn ayr ve steplerinde; vahi develer, eitli vahi hayvanlar, ayrca dier insanlarla iliki kurmayan vahi insanlar da bulunurdu. Krgzn Cinanceket ynnde yamurun srekli olduu yerde sk allklar, geilmesi imknsz ormanlar, karmak yerler terk edilmi su birikintileri bulunmaktadr. Bu yreye yabani insanlar yerlemi, bunlar dier insanlarla iletiim kuramayan, onlarn dilini anlamayan ve sadece kendi aralarnda anlaabilen bir topluluktur. Yklerini bir yerden bir yere nakletmek iin kullandklar botlar, balk ve yabani hayvan derisinden yaplmtr. Bu insanlar yrelerinden ktklarnda sudan km bala dnerlerdi. Aatan yaplm oklar vard. Giysileri hayvan derilerinden yaplmtr ve yiyecekleri av hayvanlarnn etleridir. Sava bir toplumdur. Dmanlarna saldrya gemeden nce, ailece dmann gcn saysn tespit ederler ve sonra saldrp yok ederler. Silah ve demir dnda elde ettikleri ganimetlerin tmn yakarlard. nk onlarn gayri meru olduunu kabul ederlerdi. Eleri ile iliki kurmak istediklerinde kadnlar drt ayak zerinde durdurulur. Vahi hayvan tavrnda iftleirler. Elerinin beylerine verdikleri hediye vahi hayvanlardr. Biri ldnde cesedi kaln iplerle sarlp bir aaca rmeye terk edilirdi.35 imdiden sonra onlardan biri yemek aratrmas iin bir krgz ziyaret eder ve onun aratrmas krgz tarafndan misafir perverlikle kabul edilirse sorun kmaz aksi takdirde o krgzn zerine atlar, onu katleder ve kendi blgesine geri kaar. 6. Karluklar nceleri Altn Dada(Altay Dalarnn kuzeyi) bulunan Tunise(Tulis) yerlemilerdir. Karluklar Dokuz Ouzlarn kleleridir. Daha sonra
34 35

Uc dada bulunur. Burada iki yz kadar insan bulunmaktadr. ( een, 65 ). Mervezi grdn deil duyduunu yazyor, en azndan anlatlanlar orman Krgzlarnn adetlerinden olabilir.

37

Dokuz Ouzlara kar isyan etmiler ve Trgilerin topraklarna g etmilerdir. Turgi arazisini zorla ele geirmilerdir. Oradan slam topraklarna doru hareket etmilerdir. Karluklarda dokuz blm vardr: iil, Bikil Bulak Klerkin, Tohs

7. Kimek; evsiz, kysz(gebe) yaayan geni ormanlk ve otlaklara sahip olan bir topluluktur. Kimekler ok sayda koyun ve sra sahiptirler. Fakat develeri, blgelerinde bir yldan fazla yaayamad iin beslemezler. Blgelerinde tuz retilmez, tccarlar ithal ederdi. Yazlar ksrak st ile klar etle beslenirler. iddetli ve srekli kar ya olur. Bu yzden byle durumlarda eer Ouz Devleti ile bar halinde iseler, hayvanlarn Ouz lkesine naklederler. Kimekler, nceden hazrladklar yiyecekleri iddetli souklarda tketirler. Herhangi bir kii, samur, ermine (Kakum)36 gibi hayvanlar avlamak isterse, kol uzunluunda ve bir kar geniliinde iki para tahta(kayak) alr ve onlar ayakkablar ile birlikte ayana balard. Bylece dalgalar yaran bir gemi gibi kar zerinde yryebilirdi. 8. Kimeklern sa tarafnda (gneyinde) atee ve suya tapan kavim vardr. Aralarnda hibir szl konuma gemeksizin, iaretler yardmyla yabanclarla ticaret anlamalar yaparlar. Yabanc sataca mal tezgaha koyar, daha sonra Kimek tccar gelir ve yabancnn eyasna denk olan mal karsna koyar. Yabanc raz edilirse mallar takas edilir. Raz olmazsa yabanc mal orada brakr. Onlar zellikle bakr kselere , krmz derili antalara dkndrler. Ylda bir gn oru tutarlar. llerini gmerler ve onlar iin at yakmazlar. El-mesalik Vel-memlik kitabnda, bat ynnden Kimeke gelen bir insan topluluu olduu ve bunlarn iaretlerini kullanarak ticaret anlamas yaptklar,
Kakum, Kuzey blgelerde yaayan , Sansara benzer siyah kuyruklu, derisi ok makbul bir hayvandr. ( Ferit Develiolu, Osmanlca Trke Szlk, 580 ).
36

38

getirdikleri mallarn satlarn yapana kadar beklettikleri belirtiliyor. Bayanlar iin ss eyasnda kullanacaklar bakr kaseleri daha ok tercih etmektedirler. anlamas yaparken konumazlar, iaretle anlamay hallederler. 9. Kimekn kbleye(gney) doru olan blmnde B.Sr37 ad altnda toplanan bir insan grubu bulunmaktadr. Bamsz boy reisleri vardr. Yaz k ormanlarda ve kulbelerde yaarlar. 10. Peenek (bajanak) yal blgeleri ve otlakl alanlar tercih eden gebe bir topluluktur. Blgeleri her bir yn iin otuz gnlk bir mesafe uzaklndadr. lke topraklar; kuzeyde Kpak, gneybatda Hazar, douda Ouz, batda Slavlar tarafndan evrilmitir. Snr komular Peenek topraklarna, Peenekler de komu lkelerin topraklarna aknlar dzenlemilerdir. Peenekler zengin bir topluluktur. Hayvan srlerine, ev eyalarna, altna, gme, silahlara, bayraklara sahiptirler. Peeneklerle Hazarlar arasnda 10 gnlk bir mesafe vardr. Bu iki lke arasnda herhangi bir snr hatt yoktur. Bu yzden mesafeyi, yldzlar aracl ile snr hattn kullanarak ya da rasgele aarlar. 11. Hazar topraklar genitir, bir blm sra dalarla kapldr. Bu dan en u ksmna, iki koldan oluan Tlas ve LW (Lavarlar,Lergar) ad altnda Trkler yerlemitir. Bu da Tiflis topraklarna doru uzanmaktadr. Trklere ait Saren ( Sars) ve Hanbalk (Kh.Tbaligh ) adnda iki ehir vardr. Kn ehirde kalrlar fakat ilkbaharn yaklamasyla yaz mevsimini geirmek zere yaylalara giderler. Kaanlar her yere 10.000 atls ile giderler. Geleneklerine gre lke dna karken yanlarnda iki kol uzunluunda demir kazk tarlar. Kamp alanlarna geldiklerinde ellerindeki demir kazklar kampn snrlarn belirlemek iin dikerler. Bylece bir saatten az bir zamanda kamp etrafnda paralanmayan duvar olutururlar. 12. Hazar topraklarnn bir paras olan Burdasda bir Trk devletidir. Hazar topraklar ile Burdas aras on be gnlk bir mesafededir. Burdas boyu Hazar kaanna itaat eder ve onun on bin atl ihtiyacn karlar. Onlarn kendilerini ynetecek liderleri yok fakat her yerde kavgalarn kontrol edecek yetikin insanlar bulunurdu. Topraklar
37

Bu toplulua Mazraba da denmektedir. ( een, 93 ).

39

geni ve ormanlk alanlarla kapldr. Bulgar ve Peeneklere akn etmilerdir. Grn olarak Burdasllar yakkl ve gzel bir fizie sahiptirler. Bir kz ergenlik ana geldiinde baba otoritesinden kar ve hangi erkei istiyorsa onu seer. Seilen erkek de kz babasnn yanna gider. Kz babas uygun grrse kzn erkee verir. kz ve domuzlar vardr. Bolca bal retirler. Ana mallar sansardan yaplm krklerdir. Burdasta lleri yakan ve gmen olmak zere iki grup vardr. Arazileri dzdr. Blgenin aalar ounlukla khalanjdr38. Yrede kiremit topra bulunmaktadr. lke topraklarn genilii merkeze on yedi gnlk mesafe ile snrlanmtr. Blgede meyve yetimez. Bal kullanarak iecek yaparlar. Burdasn kuzeyinde Bulgar ehri vardr. Kutup ehri ynnde kuzey ile bat(?) arasndadr, Harezmdan aylk bir mesafededir. Suvar ve Bulgar adnda iki ehirleri vardr. ki ehir aras iki gn uzaklndadr. Bu yolculuk, rmak ve youn ormanlk boyunca yaplr. Bu yreyi ayn zamanda istihkm olarak kullanrlar. Ormandaki aa trlerinin ounu khadang39 cinsi oluturur. Az miktarda fndk aac vardr. Onlar Mslmandr. Fakat Mslman olmayan Trkler tarafndan kuatldklar iin onlara kar mcadele etmilerdir.Ormanlarnda sincap, gri samur v.b soua dayankl hayvanlar bulunur. lke topraklar olduka genitir. Gndzleri ok uzun, geceleri ok ksadr.yle ki alacakaranlk ile afak skmesi arasnda bir kap et yemei bile piirilemez. Onlardan yirmi gn uzaklkta, kutup ehrine doru Isu adnda bir yerleim blgesi vardr. Bu blgede Yura toplumu yaamaktadr. Yabanidirler zira dier insanlarn kendilerine zarar vereceklerine inandklar iin iletiim kuramazlard. Bulgarlar Yura kabilesine seyahate giderler, beraberlerinde kyafet, tuz vb rnleri satmak iin gtrrler. Nakil iini kpeklerin ektii kzaklarla yaparlar. nk arazi hibir zaman erimeyen karla kapldr. Bu arazide insan normal bir ekilde yryemez. Ancak ayaklarna kzn uyluk kemiinden yaplm yrme aralarn balar, ellerine salam denekleri alrlarsa bu yolu glkle kat edebilirlerdi. Dier insanlardan korktuklar iin Yura kabilesi, iaretlerini ve mimiklerini kullanarak ticaret anlamas

38 39

Khalanj yani Halenc aac Kayn aacdr. ( een, 37 ). Khadang yani Hadeng aac am aacdr. ( een, 37 ).

40

yaparlar. Yuralar deerli samur krklerini satarlar, etleri ile beslenir, derilerini giyecek olarak kullanrlard. Kyya yerlemi insanlar hibir ama ve niyet gtmeksizin denizde en cra kelerde seyahat eden bir topluluktur. Kendileriyle vnmek iin yaparlar. Cahil ve aptal bir toplumdur. Cehaletleri unlardan anlalr: Gemilerde seyahat edenler, iki gemi kar karya gelince iddetlice arprlar. Daha sonra gemiciler kllarn karp birbirleri ile dvrler. Bu olay onlarn selamlama eklidir. Belki de onlar ayn ehirden ya da ayn semtten geliyorlard.. Aralarnda herhangi bir rekabet ya da dmanlk yoktur. Bu olay sadece gelenekleri olduu iin yaparlar. Galip gelen her iki gemiyi birden ynetir. Denizdeki balklarn dileri bak sap, kl vb. aletlerin saplarnn yapmnda kullanlr. Ayrca geilemeyen Black Land (kara toprak) arazi de vardr. Kutup ehrine doru seyahat eden kii yaz aylarnda gecenin olmad, k aylarnda gndzlerin olmad bir yere ular. Gne blge zerinde alt ay boyunca bulunur. Bu yzden btn yl bir gn bir geceden oluur. 13. Macarlar geni topraklara sahip Trk topluluudur. Topraklar her bir yn iin yz gn uzaklndadr. Boy reisi yirmi bin atlnn banda bulunur knde olarak adlandrlr. Bu isim onu hkmdardan farkl klan zelliktir. Macar Trkleri adrlarda yaarlar, yeillik ve dier bitkilerin ok olduu alanlara g ederler. Topraklar Rum Denizi (Karadeniz) ile snrdr. Bu denize dklen iki nehir bulunmaktadr. Biri Ceyhun nehrinden daha byktr. Macar Trklerinin ikamet ettikleri yer Tuna ve Etil adndaki bu iki nehir arasdr. Blgede ormanlar geni ye kaplar, ekim yaplacak arazi de bulunur. Ruma sattklar esirleri karan Rus ve Slavlar yenmilerdir. Macarlar sevimli ve yakkl insanlardr. Vcutlar iridir. Zengindirler ve geni ticaret alanlarndan dolay bolca mal, mlke sahiptirler. 14. Slavlarn saylar fazladr. Topraklaryla Peenek topraklar arasnda 10 gn sren mesafe vardr. Blgeleri baharda saylar daha da fazlalaan ormanlk alanlarla kapldr. Slavlar bu ormanlk alanlarda oturmaktadrlar. Asma aalar yoktur. Ama bolca bala sahiptirler. Domuzlar vardr. llerini atee taptklar iin yakarlar.

41

ounlukla dar yetitirilirler ve baldan yaplm iecekleri kullanrlar. Drt kar uzunluunda eit eit ddkleri vardr. Kopuzlar dz tellidir. Fakat akort anahtar yoktur. oka mal mlkleri yoktur. Silah olarak mzrak ve ciriti kullanrlar. Korunmada kullandklar kalkanlar vardr. Ba kabile reisleri cuwiz adn alr ve sh.rih40 adnda vekili vardr. Kraln hayvanlar vardr. Stle beslenir. Kh.zh.rat41 ehrinde oturur. Burada her ay gn pazar kurulur. Burann souu ok iddetlidir. Bu yzden halk yeraltnda tahtalarla rtlm oturacaklar yerler yaparlard. Odun ve gbre (tezek) yakarak snrlar.Kn Macarlar bu blgeye akn ettiler ve karlkl istila sonucu ok sayda kleye sahip oldular. 15. Ruslar, denizde bir adada yaarlar. Uzunluu her bir yn iin gn srecek mesafededir. Ormanlk alanlar vardr. Blge bir gl ile evrilmitir. Ruslar kalabalktr. Geimlerini savaarak salarlar, ileri budur. Bir erkek ldnde, geride kz ve erkek evlat brakmsa btn mal varl kza verilir. Erkek ocua sadece bir kl verilir. Ona yle derler: baban, btn mal ve mlkn klcyla kazand onun yaptklarn yap ve onun yolunda git. Hicri 300l (912-913) yllarda eitim sistemleri Hristiyanl kabul edene dek dardan etkilendi. Hristiyanl kabul ettiklerinde, inanlar gerei, klc kullanmadlar. Geim kaplar kapand. Zor ve fakir bir hayata merhaba dediler. Daha sonra Mslman olmaya karar verdiler. nk bu durumda kutsal sava ve aknlar yapabilecek ve eski ilerine dnebileceklerdir. Bu yzden, Harezmin yneticisine krallarnn akrabas olan drt erkek kurye gnderdiler. Trklerin krallarna Kaan, Bulgarlarn krallarna b.t.lfu ( mlan) denildii gibi Harezmin krallarna da Vladmr denilirdi. Kuryeler Harezme geldiler ve mesajlarn ona ilettiler. Harezm Hkmdar, onlarn Mslman olma isteini duyduunda ok sevindi. Bir kiiyi onlara slamn kuralarn retmek zere grevlendirdi. Bylece kuryeler dinlerini deitirmi oldular.

Gerdiziye gre byk reislerine Cuwiz yada Suvit Melik, vekiline Sh.rih yada Sbenc (Suvinc) denirdi. ( een, 86 ). 41 Kh.zh.rat ehrinden Ceravi ve Hararan isimleriyle de bahsedilir. (een, 94 ).

40

42

Ruslar gl ve evik insanlardr. En cra blgelere akn etmek iin yryerek giderlerdi. Ayrca Hazar denizinde botlarla seyahat ederlerdi. Bu srete gemi alarlar ve mallar yamalarlard. Uuruma ramen Rum Denizinden kostantiniyyeye ( stanbul) yelkenle gelirlerdi. Hazar Denizinde seyrederken Bardaa efendisi oldular.Yiitlik ve cesaretleri iyi bilinir. Bu yzden onlardan herhangi biri dier milletlerden birok kiiye denk tutulur. 16. eitli Trk gruplarndan bahsettik. Bunlarla ilgili olaylar anlattk. Fakat onlarn eitlilii, snflar, yaam ekilleri, gelenek ve grenekleri anlattklarmzdan ok daha fazladr. 17. Hipokrat42 ve Galenos43, Trkler hakknda ok ey sylemitir. Bunlardan bazlarn size sunmak istiyoruz. Hipokrat, Avrupada bir Trk toplumu olduunu, kendi ilerinde birbirlerine benzediklerini fakat dier insanlara benzemediklerini ifade eder. Ayn Msrllarn birbirlerine benzemeleri gibi. Msrllar scak iklimde yaarken Trkler souk iklimde yaadklar grlr. Galenos, Surmata44 olarak adlandrlan insanlarn ksk ve kk gzl olduunu savunur.

Hipokrat milattan nce 460 ylnda Kos ( stanky) adasnda domutur. Tb alannda lkan en nl hekimidir. Hipokrat o gne kadar uygulanan geleneksel dini-sihri tedavi metotlarna kar hem akla hem tecrbeye yer veren bir tp anlay ortaya koymutur. Tbbn yan sra tabiat bilimleri, gizli bilimler ve astrolojiyle de ilgilenmitir. Gnmze Hipokrat adna mal edilen 59 eserlik klliyat kalmsa da deiik tarihlerde, farkl bak alar olduundan kendisine ait olduu kesin deildir. Hipokrat tp teorisi denilebilecek anlayn dorudan ya da dolayl rnleri olabilir. Hipokratn eserlerinden deil Hipokratik eserlerden bahsetmek mmkndr. ( Esin Kahya , Hipokrat slam Ansiklopedisi, c. XVIII , 119-121; Arif Mfid Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, Ankara, 1988, 226,343). 43 Calinusun asl ad Galenosdur, bat dillerinde galenos olarak geer. Yaklak olarak 130 ylnda Bat Anadoludaki Bergama ehrinde domutur. Hipokratik tp bilimi ve ahlakna ballkla birlikte bu yorumu da gelitirmeye almtr. ( lhan Kutluer, Calinus , slam Ansiklopedisi, c. VII, 32-34 ).
44

42

Kk gzl ifadesiyle bahsedilen kiilerin Trkler olduu zannedilmitir. Bizans eli raporlarn toplayan Menander Protestor Trklere nce saka dendiini syler. El Fakih skitiyye ifadesiyle Ermenistan, Horasan, Hazar, ve Trk lkelerini kasteder. Mervezi de Yunan yazarlarnn skitler den bahsediliini Trkler olarak kabul eder. (Ramazan een; bn Fazlan Seyahatnamesi, stanbul ,1975, 107 ).

43

Hipokrat, Trk mutfann ve geleneklerinin her yerde ayn olduunu syler. Bu yzden kiilik bakmndan birbirlerine benzerler. Dier insanlardan farkldrlar. Gerekten de Trkler, dier insanlara ne ehre ne de huy olarak benzerler. Onlar ablak yzldr. Yz kemikleri belli olmaz. Vcutlar yumuak ve nemlidir. Galenos, Trk topraklarnn souk ve rutubetli olmakla beraber suyun bol, bozkrlarn ve madenlerin bulunduunu belirtir. Trklerin kaygsz, titizlik isteyen mesleklerinin olmadn sylemitir. Galenos ilave olarak; onlarn eklem yerlerinin belirgin olmadn syler. Onlarn eklemleri etlerinin bolluundan zerlerinde grnmez , sakldr. Bundan dolay nemli bnye ok miktarda etten oluur. Nemli, souk, iman ve kuvvetsizdirler. O yzden Trkler nemli ve souk yapldrlar. 18. Hipokrat, Trklerin barsaklarnn nemli olduunu ve barsaklarnn ok boaltm yapmad grndedir. nk byle bir iklimde ve doa artlarnda barsaklarn kuru olmas imknszdr. Trklerin ok iman, sasz olduklarn ayrca belirtir. Dahas byle durumlarn fazla sayda ocuk sahibi olmaya uygun olmadn sylyor. nk erkek, igdsel olarak bayana kar tahrik olmuyor. Dier ynden kadnlarn hamile kalmalarnn ok nadir olduunu sylyor. Sebebi unlardr: 1- Kadnlarn rahimleri nemden dolay erkein spermlerini kabul etmiyor. 2- Her ay bayanlar etkileyen adet dnemleri olmas gereken dzende olmuyor. 3- Rahim azlar ya fazlalndan kapanyor. 4- Bnyeleri imanladka rahim kanallar da byyor. Galenos, kadnlarn eitli nedenler yznden gebe kalamadklarn belirtiyor. Bunu da bayanlarn her ay dzenli adet grememelerini, rahimdeki gcn nemlilikten ve souktan dolay zayflamasna balyor. Bu yzden, sperm hedefine ulamadan yok oluyor. Ayrca Galenos, Trk bayanlarnn sk hamile kalmamalarn sakin olmalarna balyor. Klelerin ve bayan hizmetilerin, hareketleri sayesinde, vcutlar sarslyor ve vcutta bulunan fazla nemi dar atlyordu. Sonu olarak da rahimleri koruyor ve sk sk hamile kalabiliyorlar. 19. Hipokrat der ki:Trk erkeklerinin ou hadmaas oldular. Elerinin ilerini yaptlar ve kadn gibi konumaya baladlar. Ne sylediyse kantland. lkenin baz yerleim yerlerinde byle durumlarla karlald. Fakat steplerde, llerde gebe hayat sren erkekler tam tersi dayankl, sava bir ruha sahiptiler iki snfa ayrlrlar:

44

1- Balarnda ef ve krallar vard. Halk,yneticilerinin kural ve emirlerine uyard. 2- Bu grup, kimseye bal olmayan, yneticileri bulunmayan, en gl, enerjik ve cesur topluluktur. Hipokrat, Asyada Trkler ve Hintliler gibi kimseye bal olmayan, kimsenin hkmne girmeyen topluluklar vardr, diyor. Bunlar kendi kendilerini yneten zgr insanlardr. Hi kimseye kendilerini ynetme izni vermezler. Ne yapyor, ne kazanyorlarsa kendileri iindir. Bu grup;ok cesur, iddetli ve kavgac bir gruptur. 20. Galenos, Trk erkeklerinin elerinin bir erkek gibi savatn belirtir. Ayrca gslerinden birini keserek btn gcn kollarna gideceine inanrlar. Bylece, vcutlarnn ata binmeye msait olduunu savunurlar. Hipokrat bu kadnlardan bir kitabnda da bahsetmitir. bir gsl kadnlar anlamnda gelen Amazunas (Amozonlar) ismini vermitir. Dier gslerini kesmeleri, soylarnn ilerlemesi iin gerekli olan ocuklarnn beslenmeleri iin engellenmitir. Bayanlarn tek gslerini kesmelerinin sebebi, at zerinde ok atarken engel olmamas iindir. 21. Krallarn ve eflerin bulunduu daha nceden de bahsettiimiz ok sayda kabile bulunmaktadr.

45

B :MINORSKY N N MET NLE LG L YORUMU Mslman corafyaclar Dou Avrupay fino-ugrian45 ve Slavlar da Trk bal altnda toplamlardr. Mervezinin kiisel olarak kitabn 15. blmne ekledii baz sayfalar 9. blmdeki uygun yerlere yerletirmitir. 9.blm, 2 farkl ksmdan olumaktadr a -BOYLARIN GENEL TANIMI 1-3: nsz, boy glerini anlatan tanm( Kay, Hun, Sari gibi),

4-10: Dou Trkleri: Krgzlar, Karluklar, Kimek ve komular. Peenekler. 11-16: Dou Avrupa nsanlar: Hazar, Burdas, Bulgar, Kuzeyliler, Macar, Slavlar, Ruslar 1720: Trkler ve Amazonlarla ilgili Galenos ve Hipokrat teorileri Giri blmnn arka plannda Seluklu hanedanna bal olduu belirtilen Ouz Boyundan sz edilmektedir. Geleneksel bilgilerin yeniden dzenlenmesiyle ilgili kaytlar 2.blmdedir . Fakat 3.blmde gereklere iaret eder. 4-16. blmn ortalar bilinen metinlerle tam anlamyla denk deildir. Gidilen mesafe daha ok veya daha az metinle anlatlanla paralel olarak evvelce Ceyhaninin de haberinin olduu tahmin edlmektedir. Fakat Mervezinin metinleri ok nemli ayrntlar ierir ki bu bilgiler sisteme tam anlamyla uyduu iin kesinlikle orijinal kaynaktan alnmtr. Bu yzden Mervezi, Hudud el alem de belli belirsiz olarak anlatlan Kimekin komularn ve tesindeki Isu ve Yuray Kuzey Denizine kadar tantr. Ruslarla alakal paragrafta slama dair ok nemli bir son sz konumalar vardr. Demin de belirttiimiz gibi asl kaynak Ceyhani olmaldr. Fakat 2. metinde daha nceden yazarlardan alnan bilgilerle Ceyhaniden alnan bilgiler arasndaki fark daha nemli, kaytlarda bulunmayan

45

Macaristan ve Bat Sibirya da bulunan Fin-Ugur kavimlerine mensup fert, bu kavimlerin dil, tarih, veya kltrne ait olma anlamndadr. ( Redhouse ngilizce Trke Szlk, 1064 ).

46

sezilmektedir. Eski iki kaynak arasndaki fark gsteren baz tereddtler Mervezi de fark edilir. 12 de burada Slavlarn Bulgarlara akn ettikleri sylenmektedir. Fakat 12 de ikinci millet olarak Bulgarlar adlandrlmtr. nceki Bulgar raporlar ierik problemleri yznden zel bir alma gerektirmektedir. Buna ramen I.Hurdadbih yazarn kaleminde tekrar birletirilmitir. Muhtemelen Slav, Rus ve Dou Trklerine ait bilgilerdi.Fakat douda ne kadar bir yeri kapladn sylemek olduka zordur. Mervezi, bn Rusteh ve Bekri ile 11,12 (benzer:Burds),13 (ksmen),14 (ksmen ) 15(ksmen) ayn fikirdedir. Mervezinin Hudud ve Gerdizi ile uzlatklar blmler 4-5 ten 6,7,8(ksmen) 10,12 ve 13tr. Mervezide kaydedilen ( 1 ve ksmen Avfi den kopyalanan ) blmler1,2 (nceki kaynaklarn tekrar dzenlemesi), 3 ( kabilelerin glerini anlatan nemli paragraf ) 5, ,8, ,9, 12 (Avfi de bulunmayan baz detaylar),15 ( Ruslarn slama dair konumas)dr. 17 ve 20 sayfalarda tamamen farkl kkenlidir. nk yazar tarafndan az da olsa yeniden dzenlenen eski Yunanllara ait tbbi metinlerdir. 1. Bu paragraf harfi harfine Avfiye46 evrilmitir . Marguart Uber das Volkstum der Komanen 40. sayfada orijinale Afkhadh , alt kabile yanl aktarlmtr. 2. Avfi (ibid.,4-9 satrlar ) metni ksaltm ve modernize etmitir. Bunu geleneksel gereklere , aa uygun hale getirmek iin yaplmtr .Dokuz Ouz ve Trkmen terimlerini ayn anda kullanmasndan kaynaklanan bir karakter karmakl olumutur. Orhondaki Dokuz Ouz Trkleri( incede Tu-keh ) Orhonda M.S. 745 de politik bir gce sahip deildi. .Dokuz Ouz Trklerinin bat kollar Trk boylar tarafndan devam ettirildi. 776 M.S ylarnda Karluka brakld. Uygurlar 745 ten 840 ylna kadar Orhonda hkm srdler. Sonra federasyonlar Krgz ve inliler tarafndan yok edildi. Bir ksm Kan-su Tien-shan da ayakta kald. Son hecenin ayrlmasndan dolay Uygurun uy-ghurolarak hecelenmesi tuhaftr. Bu belki de sayfa 2 de bahsedilen 3 eski isim arasnda kurulan bir balant olarak dnlmt.

XIII. yzyln balarnda n kazanm ranl yazardr. 567-572 (1171-1177 ) yllar aras Buharada doduu tahmin edilir. ( Tahsin Yazc, Avfi , slam Ansiklopedisi, c.IV , 21-23 ).

46

47

ReidddinUy-ghur olarak heceler. Ouz federasyonu sol kanadn oluturan chuq(ch-oq?) blmne isim tekabl etmedii srece 3. isim ch-ghur veya ch-ghuz kafa kartrc bir hal alr.Uygurlarn kken olarak Trk boyuna ait olduklar hala muallaktadr. Fakat daha sonraki zamanlarda ( 14. yzyl ) her zaman Ouzlarla anlmtr. Ouz Kaan nvan ( daha dorusu Dokuz Ouz Kaan ) Trk( Tu-Keh yneticilerine aittir. Fakat bu unvan geleneksel olarak Orhonda veya herhangi bir yerde yaayan varislere ait olabilir. Mervezinin zamannda Ouz Kaan ifadesi ok ince bir hatadr. Metin esasen Seluklu hanedanlnda ykselen Ouzlarla ilgilidir. Trk hudutlarnn tanm nceki amanistlerin zamanna iaret eder. shakiri kelimesinin kkeni soghidiana aittir. Viladimirtsov Mongolika IV Trke ve Moolcada chaqar istihkam kamplar anlamna gelir. Anlamn daha da uzatlmasyla gruplaan insanlardan manastr anlam kar. Merkezi Asyada chaker/ chakir ( HsanTsang : Che-Kieh ) kelimesi yerel yneticilerin zel koruma memurlarn belirtmede kullanlr . kadeh arap, Thalatha-yi Ghassala olarak adlandrlr.( Bkz. Barthold, Turkestan ,180 ). Nizamlmlkn seyahatnamesine (190 ), piyala-yi sharap hakknda Trklerin ikidir . Trkmen szc ilk olarak 10 yy sonlarna doru kullanlmaya baland stahri ve Hudud da kullanlmad. Daha sonralar Trkmen szc pratikte Ouz szcnn e anlamls olarak kullanld. Mervezinin sadece Mslman Ouzlara uygulamada gsterdii belirgin fark tuhaftr.Gerekte Trkmen szcnn yaylmas Ouzlarn Mslmanl kabul ile ayn zamana denk gelir. znt iinde olumlu kantlarn eksikliine ramen Seluklularn uyruklar iin zel bir unvan kullandklarn dnebiliriz.Onlar hem Seluklu selefleri olarak Persiaya akn eden Ouz gebe boyundan, hem de Seluklulara kar koyan kabilelerden ayrlr. Bunun gibi nitekim Sultan Sencer zamannda zapt edilip esir olarak aa yukar son bulmutur.(1153- 1156 ) Ouzlar Trkmen basks altndadr .Harezmden ayrlrlar .Peenek topraklarna g ederler.Trkmenlerin baars , slam inanlaryla aklanm olur. kaanlarnn elence halinde Samanid hkmdar saraynda kullandklar

48

Mslman Trkmenler dier boylarn basklarna yenik dm olarak grnr. Konstantin Parphyrogenetos, Ouz ve Hazarlarn Peeneklere ilk saldrlarn tescil eder. (Circa M.S. 893) ve Peenekler tarafndan ele geirilen Macar topraklarn ona atfeder. Peeneklerin bu glerinin baz izleri stahri de ve Hudud ta (M.S. 982) bulunur. kincisi Trk Peeneklerini nceki mevkilerinde ve Hazar Peeneklerini de Karadenizle komu olarak aka ifade eder. Mervezi ayn gelenei yanstmtr. Fakat o , Trkmen szcn kullanarak bu gelenei modernize etmitir.Sayfa 3 n gelenei tamamen farkl gzkmektedir. Bu nemli kaydn ierii, blm tedir ilk nce Barthold Turkestan tarafndan gn yzne karlan Avfinin Persian evirisiyle bilinmitir ve Marguart tarafndan ayrntl bir ekilde tekrar dzenlenmitir. Barthold ve Pelliot , Marquartn teorilerini eletirel bir gzle tartmlardr. Hudud ve Mervezi, benim de Une Nouvelle Source Musulmane Sur lAsie Centrale au XI e siecle(1937) adl makaleme koyduum birka nemli detay eklemitir. Hala bu paragrafta gn yzne kmam birok ey var. Fakat detayl bir alma, birok konu hakknda neriler sunmam salyor. 1- KAY: G Hunlar tarafndan gerekletirildi. Fakat dou balantsnn Kay olduu grlr. Merveziye gre Hunlar: a-) Kitay yneticisinden korktuklarndan, b-) Otlak alanlarda snrlandrldklarndan dolay topraklarn terk ettiler. Aka Liao hanedanl altnda genileyen Kitay federasyonu otlak alanlarn datlmasna sebep olmu ve bu yzden Hunlar karargahlarn terk edip batya doru ilerlemek zorunda kalmlardr. Hunlar Kay adndaki gl bir kabile tarafndan bu otlak alanlardan kartlmtr. Bu tabir biimsizdir. Fakat Kaylarn sadece Hunlarn orijinal evlerine deil, kullandklar yeni otlak arazilere de saldrdklar ne srlyor. Kaylarn sadece Hunlarn akabinde geldii syleniyor ve ittaba fiili, Hunlarn hala harekette olduunu iaret ediyor. Arapa el yazsnda Kitay ve Kay kolayca kartrlabiliyor. Fakat Kaylarn ayr varlklar baka kaynaklarda da belirtilmitir.

49

Bu boyun en eski kaytlar Biruninin Tafhimde yer alr( 420/1029 ylnda yazlmtr).Dou Trklerin topraklarndan balayan Kay, Hun, Krgz, Kimek ve Dokuz Ouz gibi alt tane devlet vardr.Hudud el Alem tesadfen bu saymda Kayn listede en douda yer alan boy olduu grn ortaya koyar. Mesudide 421/1030 dan sonra toplanp liste haline getirilmitir. Hun ve Kaylar hakknda hibir ifade bulunmamaktadr. Kitay en douda yer alan devlet olarak gzkmektedir. tkenin tesinde bu tuhaf karm belki de gebe kabilelerinin yerlerinin astronomik olarak sabitlemesi teknik bakmdan imknsz olmasndan kaynaklanyor olabilir. Kagarlnn divan, Kayn dou bat ynnde uzanan Peenek kpak Ouz , Kimek, Bagrt , Basmil ,Kay , Yabaku, Tatar, Krgz, Bizans imparatorluuna uzanan boylar arasnda olduu ortaya kmtr. sylenmektedir. Kuzey ve gney arasnda kalan al-sin olan kabileler unlardr: igil-Tuhsi-Yama-Irak-aruk-Cumul-Uygur-Tengt-Kitay ,Kagarinin metninde bulunan haritada Kay, rti ve Obi arasnda bir alanda gsterilmitir. rtiin kuzeydousu ve Obinin sol tarafnda cumullarn oturduklar blge gsterilmitir ve aknt ynnde Kaylarn oturduu yer gsterilmitir. Bu grnm Krgzlarn dousunda hangi kabilenin bulunduuna. Kayn yukarda bahsedilen sralamadaki yerinin doruluunu ortaya koyar. te yandan Kay, tkenin kuzeyinde gzkr eer bu isim zerinde durulur ve yerleri blmnde greceiniz tken Selenga Havzasnda ifade ederse Kaylarn Baykal glnn dousunda yer alacaktr . Kagarinin tkeninin 9. Mervezi ve Biruninin tkeni yanstabilir .Bu durumda Kaylar kincisi al-inin (in)komusu olduu

Kagaririnin az bilinen mahalline ok nem verilmelidir. Syleyebileceimiz udur ki Kay ve Kay kadar belirsiz olan Cumul birbirine komudur. Kagari konutuklarn syler. Sonu olarak kendilerine ait bir dilleri olmasna ramen bir Trk kabilesi olarak grr ve iyi Trke Kay klesini ald iin dmann sulayan ozann Trke beytinden alntlar yaplmtr. Trk kabilelerinin g zinciri Mervezinin paragrafnda kronolojik olarak tanmlanmtr. Avfinin paragraflar sadece onun evirisidir.

50

19 Mays 1933 ylnda Manchester Guardinde Mingane tarafndan yaymlanan Sryani haritas 6 devletin Krgz, Kay ve Hun Trk devletlerin ve Moollarn dou snrlarn gsterir. En sondaki editr tarafndan verilen M.S 1150 yln kabul etmektedir. Her halkarda 6 devletin tanm Biruninin Tafhiminden esinlenerek yaplmtr. Yakutda gvenilirliinden dolay el kitabnda bu lkeleri tarif etmitir. Bylece Biruni, Kagari ve Mervezi, Kayla ilgili yetkili zgn yazarlarmzdr. lk kez Kay ve Hunlarn bahsedildii Tafhimin tarihi 1029 Uzakdou nsanlar hakkndaki bilgiler M.S 1027 de Kitay Elilikleri tarafndan getirilmitir. Kay ve Hunlar arasndaki mesafe bir yandan (6.devlet ) ve Kitayla dier yandan. Bu durum Kitay topraklarnn gneye doru genilemesinden dolay kabilelerin batya doru hicretlerinin baladna delalet edilebilir. Kagarinin kabileleri sralama dzeni tahminen haritada gsterildikleri yerden daha belirgindir. Kagari de Hunlarn izlerine rastlanmamtr. Sonraki yazarlar tarafndan unutulmadan ve tarihten silinmeden nce Kay lar daha da batya doru ilerledikleri zaman Kagari Hunlar hakknda belli bir gre sahip olabilir. Kaylar kimdir? Kitayla olan balantlar ve isim benzerlikleri bana Kitayla badatrlan Hiyi hatrlatyor. Orhun Kitabelerinde Tatabiismi tahminen Kaylara tekabl ediyor. ince eviri yazlarnda ise yerli insanlar (Orijinal ku-mo-hi). Tangshuda topraklarnn kuzeydouda Kitanlarla ve batda Trklerle snr olduklar sylenir. M.S 696 yllarnda Trklerle bir antlama yaptlar. IX. yy balarnda Uygurlarla birlikte ittifak ettiler. Sonu olarak, Kitay, Hiyi bask altnda tuttu ve Prof. Haloundan rendim ki bir ounu kuzeybatdaki sar nehrin kvrmlarna gnderdiler. Problemimizin zm burada yatmaktadr. Fakat Kitaydan, ince kaytlar okuyanlar iin bir dl olarak saklanmaldr.

51

2- HUNLAR Sadece Biruni ve Mervezide bahsedilmitir. Kayda olduu gibi Hunlar hakkndaki nceki bilgiler, Kitay bykelisi araclyla elde edilmitir. Fakat ek bilgiler Ekinci b. Kokardan alnmtr. Bu kant artk Mervezinin Hun kelimesini net bir ekilde hecelemesi ve Hunlarn Nestorian Hristiyan olduklarn ortaya karmas sonucu geerli deildir. Uzakdou gebeleri arasndaki Hristiyan Siyonistlerin ilk nemli baarlarnn raporlar Kereitlerin din deitirmeleri, batya ancak M.S 1009 da ulaabildi. Bu tarih byk glerin XI.yy da gerekletii varsaymlarn dorular. Hun ismi, sadece Uzakdou Hristiyan kabilelerinde kullanlmaz. nemli bir kabilenin din deitirmesi Nesterian hkmetinde gz ard edilmemitir. Bu yzden Hunlarn baz federasyonlarn ( kereit ngt ) yalnzca bir paras olduunu veya Hun dan baka bir isim altnda _ bize tandk gelen _ bir kabile iin kullanlan Qita terimidir. Henz ,Moolistann kuzeyinde din deitiren birilerinin olduunu bilmiyoruz. Muhtemelen Hun , Moollar arasnda kuruldu. Marquartn teorisinde Hunlarn mevcudiyeti hakkndaki blmde Marqa ve Murqa oyma yanl benzetilmitir. Avfinin M.rqa kullanm yerine Mervezi net bir Firqa terimini kullanmtr.Bylece manay desteklemek iin bu konu hakknda Farsa baka ekilde Mardumi iinde Avfi sonu olarak Murqay kullanmtr. Hunlarn tanmn yaparken bavurduum Prof. Haloun yeni ve orijinal neriler getirmitir. Hunlarn Tu-yu-hun olma olasln gz nnde bulundurmutur.Tu-yuhun, Tu-hun ve T'ui-hun olarakda ksaltlabilir XVII. yy. da ince kaynaklarda tercihen kullanlmtr. Hun rnekleri de olduka fazladr. T'u-yu-hunlarn ilk yerleim yerleri kuzeybatdaki Manuryadr. zgn dilleri Mool rkna ait bir lehe olabilir. 310 M.S. yllarnda imdiki Kansudaki Ho-chou,yu igal etmiler ve kendilerini, 446 M.S. ylndan beri seimsiz ynettikleri, Kkenor(Kukunor Gl) blgesinin yneticisi ilan ettiler. 663 ylnda Tibetliler tarafndan Tu-yu-hunlulara uratlan ar yenilgiden sonra Kaylar ok saydaki taraftarlar ile inliler tarafndan An-lo-chouya yerletirilmilerdir. Kabilenin dier

52

ksm Shen-sideki Yen-an-fu yanna kuzeydou Ordos'a Ulan-Mren'e Liang-chu'nun kuzeyine yerletirilmitir. 769 ylnda an-lo-chao blgesi Tibetliler tarafndan ele geirildi ve Tu-yu-hun lularn ou IX. ve X. yy.da semenlerini oluturduklar Huangho(Sar Nehir) nun kuzeyine Yin-shan blgesine kaymtr. Dierleri Sha-to ch'i-pi ve dier Trk boylardr. IX .yy n ikinci yarsnda tu-yu-hun un nemli bir blm kuzey shen-si ye doru ilerlemitir.Ta-t'ung yneticisi (881-891) Sha-tu tarafndan engellenmi ve Yu-chauya (ufak wu-t'ai-shan'n yan) yerleen grup rtbece stn olmutur. X.yy zamannda bu grup Kitay'dan firar eder Kuei-chou'yu (imdiki Huai-lai pekin'in kuzeybats) igal eden batl Hi ile snr komusu olmutur. 916 ylnda Kitay Yin-Shan Tu-yu-hun'lular bask altnda tuttu ve 938 ylnda Yu-chou topraklarnda hakimiyet kurdu. Yu-chou hunlar qin topraklarn getiler ve 946 ylnda hemen hemen Lan-chou (T'ai-yuan-fu'hun kuzeybats) yaknlarnda yok edildiler. Kalan Tu-yuhunlularn batya glerine dair herhangi bir iaret yoktur. Fakat XI. yy da dou Asyatik kaytlarndan isimleri silinmitir. Tu-yu-hunlularn Yin-shan blgesinde uzun sreli kalmalar, Ordos'tan yaylan Hristiyan propagandasndan en azndan bir ksmnn etkilendii gereini mantkl hale getiriyor. Bu nemli noktada Prof. Haloun'un varsaymlar tatmin edici gzkyor. Kay ve Hunlar arasndaki arpma Sahnesi, Dou Moolistanda bir yerlerde olmaldr ve Hunlarn srekli bask yaptklar Sariler Gneye doru Aral Gl yaknnda olmaldr. Hunlarn yapt seyahatlerin mesafeleri 4000 km altnda olamaz. Bu g zincirindeki en belirsiz halkadr. Hunlar, dier bat kabilelerini yerinden etmek konusunda iyi rol oynuyorlard. Fakat blgelerinin iinden geen yollarn inlilerden, Mslmanlardan ve batl gzlemcilerden ayrldlar. Mervezi dnda Hunlarn glerine dair bilgiler (referans) Urfal Mateosda bulunur. Bu metinde "serpend" insanlar Hunlara tekabl eder. Boyun tek vekili Emir Ekinci Kokardr ve bir sonraki paragrafta ondan bahsetmek daha uygun olacaktr. 3-SAR LER Sariler grubu hakknda gz nnde bulundurmamz gereken soru vardr. a- inle ilgili blmde bahsedilen telaffuzlar ayn gruplarla ilikisi b- Bahsedilen ismin imalar(ne anlama geldikleri) c- Mervezinin raporlar iin yetki

53

a- Dou Shan-Cho'ya 15 gn uzaklkta olan; slamdan kat sylenen Sari gurubunun , Kansunun Sar Uygurlar ile balantl olduu syleniyor.Trk kabileleri gnde,Dou Avrupa ve Bat Asya arasndaki asl balanty kuran Sarilerin nemli bir ksm birinci grubun kuzeybatsna yerletirilmitir. kincisi burada nemli olaylar yaam olmal ve geni bir ekilde datlm olmaldr b- Arapa sonunu karttmzda, isim, Avfi'de "Sari" olarak ortaya kar. Barthold, bu biimi Trke "Sar" olarak yeniden dzenlemi ve Ruslarn polovtsi olarak adlandrdklar Kpak(kuman) ismi ile karlatrmtr. Kpak kabile reisliini yalnz gruplarn, ailelerin, hatta grubun dnda olan bireylerin stlendii,deiik kabilelerin oluturduu bir kurum olmaldr. Yksek olaslkla, bilinen federasyon altndaki isimlerin eitlilii, liderlik vasfnn tarihsel srasn yanstr. Hudud da, Kimek ve Kpak arasndaki arazileri gsterir. Arazilerden birinin isminin "Y,ysun-yasu" olarak hecelenmesi,bir ok kaynakta varlklarnn Karakum'da olduu sylenen baz Uygurlara ait olduu ifadesi beni phelendirdi. M.S 840 felaketinden sonra Uygurlarn bir ksm kuzeydousunda bulunan bu cra keye snacak bir yer aradklarn syler. te yandan Uygurlarn ve Kan-sularn ne zaman ve ne iin 'sar' soyadn aldklarn ve kabilenin dier kollarnn bu unvan alp almad kanununa dair merak edilen sorulara cevap verememekteyiz. Sarilerin hviyetini tespit etmemiz baka bir ispat ortaya kard. Douya g edenler bu kabile tarafndan kkrtlrken 'Kpak' federasyonunun kalan ksm bu kkrtmadan etkilenmemitir. Ayrca Mslman Trkmenlere bask yapma pozisyonunda olmalar iin Shaiya(polovtsi ve belirli bir Uygur kabilesi) Aral Gl civarlarnda ve Sr Derya taraflarnda yaam olmalar gerekiyor. Dou kabileleri arasndaki geri tepme hareketini incelemeden nce s3 e bakarak nemli bir konuyu gz nnde bulundurmalyz Raporlarmzn nakline eilmeden sylentiye ramen Hun Emiri olan kiinin asl isminin ne olduunu metin dahilinde temelini atmak istiyorum. Cuveyni'ye gre Ekinci b. Kokar Sencer'in klesidir. Fakat bn Esir onun Berkyaruk'un klesi olduunu syler ve bu sultan onu Harezmah'a tayin eder. Berkyaruk 14 Ekim-11 Kasm 1094 ylnda

54

evvalde hkmdarlk etmeye balamtr ve Ekincinin kendini aday gstermesi durumu muhtemelen Berkyaruk'un kabilesinden olan amcas Arslan Argun'u yendikten sonra Horasana yapt ilk ziyaret sonucunda gerekleti. Berkyaruk kara ordusuna 20 nisan 1096 ylnda ulat ve Horasan'da 7 aydan fazla kald. Byk olaslkla yeni hkmetinde aknc 10.000 kiilik bir g toplad. O zamanlar Irak'tan geri dnen Sultan ile grmek iin Merv'e geldi. Ekinci kk bir grup muhafz takm ile oraya ulat ve elence ile megulken rakip iki emir tarafndan saldrya urad , ldrld. Bu olay 1097 yllarnn sonuna doru olmu olmal. Sonu olarak Ekinci'nin Harezmah ile nceden tanml grmelerinde nemli bir durum olsa da Ekinci ok ksa sre hkmdarlnn keyfini karabildi. Hem babasnn hem de olunun isimlerinin bilinmesi baz aile geleneklerinde Ekincinin nerelerde olduunun hesabn vermesi olarak deerlendiriliyor. Harezmah olmak iin bekleyen byle bir adam, Seluklu mparatorluunun btn Kuzey ksmn ynetmekle sorumlu kii, Hazar Denizi ve Aral Gl'nn kuzey ksmlarndaki btn olaylarn farknda olan, yabanc ad geen hkmdarn maiyetinde doktor olan Merv yerlisi Mervezinin malumat edinmek iin ahsen gittii tahmin edilir. Mervezi kabiliyetli tarafsz olduu iin lmek zere olan Harzemahn yanna refakat etmesi iin arlm olabilir. Bu demek oluyor ki, Manuryadan yksek olaslkla glerin iki sras Kay-Hun-Sari ve Trkmen, Hun, Peenekler Harezm gibi merkezi bir yerde birletiler Ekinci b. Kokardan baka hi kimse gerekler arasnda bu denli iliki kuramaz. Aile gelenekleri olduka eski olmal ve bize ak olan tek yol Karadeniz kylarna ulam olan iki g hareketinin tarihlerini kontrol etmek olmaldr. Bu teftilerimizin srasn ters evirmek , doudan batya doru ilerlememiz konusunda bizi zorlayacaktr. 4-BAHR ARM NA Urmia veya Van Gl dndaki hibir deniz Armenian olarak adlandrlamaz.. Mervezi (ve Avfi) deki hata belirgindir. Trklerle ilgili blmde, Macarlarn, Bahr Al Rumun aasna doru topraklar igal ettii sylenmitir. Ve Peenekler Macarlar bu topraklardan kartmtr. Bahr-Armenia, Bahraal-Rumiya olarak yenilenmitir. Bahr al-Rumiya Karadeniz iin kullanlan doal bir terimdir.

55

5-PEENEKLER De Administrando mperionun nemli paragraflarnda (37. blm).Konstantin Porphyrogenetosun 50 veya 55 yl nce derledii kitapta,(M.S 948de yazld) Hazarlar ve Ouzlar, Peenekleri nceden oturmu olduklar arazilerden kardlar ve Peeneklerin, bugn bile igal ettikleri macar topraklarn ele geirmeye gittiler. Konstantinin kronolojisine gre Karadenizin yaknndaki topraklar M.S 900 den nce Apaokinin Kitay devletinin temellerini atmadan ok nce (M.S. 907) Peenekler tarafndan ele geirilmitir. Sonu olarak raporlarmz daha baka Peenekler arasndaki hareketleri kapsamaktadr. 1036 ylnda Kiev yaroslavlar, Peenekleri yenilgiye urattlar. Fakat XI.yy ortalarna doru, Peenekler Balkanlarda ve Bizansta aktiftiler. 1054 ylnda Rus kaytlar Trkleri-(ouz) ve ayn zamanda Polovtsi (Kpak) olarak anlatr. 1064 ylnda Ouzlar Danubede ortaya kmlardr. Marquart n, Urfann ermeni tarihisi Mateosta kefettii paragraf ok nemlidir. Bu paragrafta Serpent toplumun Pallid veya Fallowlara yenildiini sylenmektedir. Falbus da aynsn Ouz ve Patsinnakla yapmtr. Sonu olarak Peenekler (belki de dier sral kabilelerle ) Bizans topraklarna akn etmilerdir. Saldr, Bizans kaynaklarnda saptanmtr. Fakat yabanc uyarclar hakknda hibir ey bilinmemektedir. Her halkarda Mateosun yalnzca bir yln olaylarn anlattn dnmeyin. Byle olaylarla dolu olan g anlatmak mevsimler gerektirir. Eer Mattheosun pasajn bizim metinle karlatrrsak, onun Pallidleri (Kuman-Kpcak) dzenli atamas bizim Sari, sar (Trke sar) ile uyabilir ve onun serpent leri bizim Hunlarla uyabilir. Mateos uzak douda kalan kaylar hakknda hibir ey bilmemektedir. Bu durumda, Konstantinin kantn bir hatrlayalm: M.S 889dan sonra Peenekler Ouz hkimiyeti altnda kalmlard. Bu gerek Hudud (Ceyhani) tarafndan da dorulanmtr. Bu blmdeki insanlar daha nce anlatlm olaylarda yer alm olabilirler ve dier Peenekler tarafndan igal edilen Gney Rus steplerine katlmlardr.

56

6-OUZ VE TRKMENLER Dinsiz ve Mslman Ouzlar arasndaki belirgin fark kronolojik neme sahiptir. Trkmenler arasndaki slamn balangc hakkndaki kaynaklarmz olduka kstldr. Gerdiziden,. Ouz Trklerinin reisleri slam ok iyi renmiler ve misafirleriyle evlilik balar kurmulardr. Bu, slamn nasl ge bulunduunu gsterir. Anadilimizdeki aadaki detaylar pr dikkat gerektirir. abMervezi tarafndan kaydedilen byk g, Kitay Hanedann 1024 Kitay elisi Birunide bulunan Hun ve Kaylardan dousuyla birlemitir / balanmtr. (907 1124) sorumludur. Her iki millet de hala Krgzn dousunda yer alr. Bu da byk gn dou ksm M.S 1027den sonra balad gereini ortaya koyar. cdXI.yy dadr. eMervezinin g zinciri Hazar veya Macar ile badatrlmamtr ki bu da Hazarlarn artk nemli bir devlet olmadklarn gsterir (X. yy n 2. yarsnda) Macarlarn da Karpatlarn tesine yerletiine iaret eder. fPeeneklerin ilk gneye doru yaylmalar (ad 900 den nce ) kronolojik olarak dorudur. Bizim kaynamz XI. yy ortalarnda yaplan 2. Peenek gn ierir. g1097 ad ylnda len Harezm ah; Ekinci b. Kokar genliinde bilinmi veya babas sayesinde tannm olabilir. Hun Kabilesine ait gelenekler, kukusuz ailesine saklanmaktadr. hByk moda g, Marquartn tahminine gre M.S 1030-1050 yllar arasnda yaplm olmal. Bir karmakl daha ortadan kaldrmak gerek; Kpak hkmetinin son formasyonu Marguart tarafndan, in kaynaklarna gre, An-ta-han dounun yaknlarndaki wu-p ing blgesini terk eden bir ailenin liderliine atfedilmitir. Marguart bu blgeyi Jehol iline yerletirmitir. G idare eden Kral K-chu-dur ve erkek torunu I-no-ssunun Cengize teslim olduunda yal olduu gereini ortaya Hunlarn Hristiyanlar (Mervezi) bizi XI.yy. a gtrr. Mslman Trklerin dinsiz Ouzlar zerindeki stnl de

57

karr ve Pelliod , Marguart ile bu gn XII. yy n balarnda olduunu ileri srer. Dahas Marguart, ku-chunun kinin (jurfe) M.S 1115de domas ve ktann M.S 1125 de yok olmasyla balantl olarak lkesini terk ettiini dnmektedir. Bu Uzak Dou Kabilesinin zel g Mervezi tarafndan tanmlanan g hareketiyle tuhaf bir benzerlik gsterir. Fakat ikinci g ile aralarnda bir benzerlik yok gibidir. Merveziye gre Hun Devleti, uzak douyu, Kitay hala siyasi bir g iken terk etmitir ve XII.yy balarnda Tabai el Hayavan da bulunan en sonki bilgiler gz nne alndnda ok ge olduu gereinin ortaya karr. Marquartn Ku-ch-unun Hi olduuna dair varsaymlar phelidir. nk Jeholun rksal derlemesinde bir ok byk deiiklikler yer alm olmaldr.Her halkarda Hun Emiri Ekinci (M.S. 1033) ku-chu gyle badatrlmamaldr.

58

b-(4-10):DOU

TRKLER ;

KIRGIZLAR,

KARLUKLAR,

K MEK

VE

KOMULARI, PEENEKLER 1- KIRGIZLAR Krgzlar Douya ilerlemelerinin balangc ve cenaze trenleri Avfinin bidde 14-17 satrlar arasnda zetlenmitir. Hududta Karluk ve Kimek Krgzlarn komular saylmtr. Bir Kimek kolonisi, Mutahner ve Mervezide bahsedildii gibi llerini yakan Kucha ve Yama ile balantda olabilir. Gerdizi ve Barthold da llerin yaknnda ve Faghinundan bahsetmitir. Faghnun terimi kukusuz ran kkenlidir ve Bagh Tanr kelimesiyle balantldr. Bir Trk amann tatbikatlarnn tanm ok dorudur. Bu hikyenin balangc Sayan Dalarn delip geen Yenisey boyunca sra halinde yrylerine bir referans olarak gzkmektedir. Baz yerlerde iki da arasndaki geit saatte 40 mil hzla yryerek 30 yarda geniliindedir. Cha-kuldan Minusnske olan yolculuk 3-5 gn srmektedir. Yine Achinsk ten krasnoyarskla nehir, dalk kr manzaras boyunca akar drt tane su yolu ( Kemchik, Khua-kem, Ulu-kem, Bei-kem ) Uriankhaydan doan Yeniseyin kaynak yeri olmaldr. Reidddin Yeniseyi besleyen kaynaklara Sekiz-Mren adn vermitir. ikinci blmde tanmlanan insanlar hakknda hibir ey sylenemez. kz kadar geni olan kpekler, Trk it-barak adl gizemli ehri andrr ( t-barak kpekleri klldr). Bu isim Ouz Kaann yiitlik maceralarnda geer. t-baracn zellikleri olduka aykrdr. Marguart , t barak insanlarn Volga Bulgarlaryla karlatrr. Pelliot, isim olarak Macar kraln Msrn bir taklitisi olarak grr. Bang ve Rachmati , lkenin ismi Barqan Kagariyi ima ederek okur. Eer nerilerin doru ise 1t-barak Yeni Seyin ortalarnda aramalyz. Ceyhaninin yazd hikaye Avfi tarafndan evrilmitir. Her ikisi de zet karan insanlarn tanmlamada zorland Kakar civarlarnda bir yreyi anlatr. kinci pasaj Mutkharn kaleminde daha belirgindir. Mutahnar, yars kei yars insan olduuna inanlan bir ilah (nashas) eidinin , Kamir, Tibet, Vakhan ve in arasnda bir l olan Pamir blgesinde bulunduunu syler. Nashas, yz

59

dnda da her yeri krkle kapldr. Ceylan gibi zplarlar. Vokhan insanlar onlar avlar ve yerler. Hayvan, Pamir civarlarnda doan Ovis Poli(ta minorsky) Kagari olabilirler ve Nasnaslar bilinmeyen baka bir blgeye gtrmek zorunda kalmlardr. Haritasnda krsallk alanlar Ili, rti ve Obi nehirlerinin dkld gln kuzeyini gsterir. Efsaneye gre Nasnaslar bu sahrada yaarlar. Balangta Chinanjkattan Krgzlara olan yolun tanm yaplmtr.ikinci blmn yabani insanlar Gerdizi ve Hudud el Alemin Krgzlarn dou ve tesine yerletirdikleri furi/qurilere uymaktadr. Gerdizinin ran evirisi, bizim metinle edeerdir. Mutahhar ve Hudud sayfa 14 ksadr fakat Mutahhar iki para eklemitir. Dmanlarnn cesetlerini tuzlayp yiyen Trkler arasnda yaayan insanlar ve kuzeyde yaayan insanlar vahi hayvan gibidirler. Btn bu ayrntlar Ceyhani'nin kaleminden km olmaldr. Mervezi, Kri ismini atlamtr. Fakat Hudud el Alemde ve dier paragrafta 8.blm sayfa 35 Kri'den bahsedilmitir. Dier paragrafta (5. blmde) Kri, Krgz civarna yerletirilmitir. Hudud, Furi (Kri) yi vahi bir yamyam olarak tanmlar. Oysa ki Gerdizinin daha detayl tanmnda yabani insanlar bataklkta yaayan insanlardr. Krgzlarn tesinde, 23 ay sren bir mesafede oturmaktadrlar. Eer dz olarak yolculuun bir ksmnn( Bir gnlk mesafe ) kolayca 30 km olduunu sayarsak ve yar ap 1800-2700 kmden Yeni Seyi farzedersek Khingan ynne doru olan alanda Manurya tarafndadrlar. Eer Furi(Kri)ler yol sonunda yaamlarsa, byk ihtimal onlar, Tunguz veya Mool gruplardr. Kuri yerine "Furi" kullanlmas daha iyidir. nk dier kaynaklarda terim, ounlukla "Furi" olarak gemitir. Orhun Kitabelerinde Krigan ismi srada iki defa gemitir. "Krgz, Kurigan, Otuz-tatar, Kitay, Tatabi "Redddin, Moollular olarak snflandrd Kuri, Barkhut, Tmat ve Baylk insanlarndan bahseder. Moollar, Krgz civarlarndaki Bargujin-Tkm olarak adlandrlan blgede yer alrlar. Bargujin, bid de Selengann tesinde olduu sylenir. Yani Baykalda da yer alr.

60

2- KARLUKLAR 17-20 satrlar aras Avfi, Marquart tarafndan evrilmitir. Tunis da(283.sayfa da Hudud ul Alem de olduu gibi tuls olarak okuyun) Altay olmaldr(veya Tarbagatay) Hudud ul Alem, iil ve Tohsi,yi ayr kabileler olarak kabul eder. Gerdizide ayn ekilde. Mervezi burada baka bilgilerden de bahsedebilir fakat Trgi ve Karluk hakkndaki asl gerekler Ceyhani'ye ait olmaldr. Dier kabilelerden Byskl bilinmemektedir.(Maverannehirde Byskana adnda bir yer bulunmamaktadr). Bulak kesinlikle Avfinin N.dasndan daha iyidir. Boy Hudud ul Alemde Yama boyu olarak geer. Kwk.rkin (Avfi,Kwalin), Ouzlar arasnda Kwd.rkin olarak bilinen balkla badatrlmtr. 3-K MEK VE KOMULARI Hudud ul Alem sayfa 18 de ayn kaynaklar ksaltmtr. Gebe topluluklar, Sable-Martens, Ouz topraklarna olan gler. Gerdizi Sayfa 83-84 arasnda konularn Irakasn vermitir. Kimekller tarafndan kullanlmas yeni bir detaydr. Tanm sayfa 12 de bulunan tanmdan farkldr. Sayfa 8-9 daki ifadeler Avfi tarafndan Irakaya evrilmitir. Fakat Mervezinin metni yeni hedefler ortaya koymutur.yle bir baktmzda Mervezi ayrntl 15. blmde Marquart kaynan Al-Masalik Wal-Mamalik olarak belirtir. Marquart'n tahmin ettii gibi kukusuz bu Ceyhaninin kayp dosyasdr. Baz yanl anlamalardan dolay Arapa ve Iraka metinler arasnda ztlklar vardr. Mervezinin evirisinde sadece ; a-) Kimeklerin sanda yaayan millet olduu b-) Sessiz takasn Kimekler ve tccarlar arasnda yapld anlalabilir. te yandan hikaye Trk Kimeklerinden daha yabani olan baz ilkel toplumlardan bahseder ve Avfi, Kimekn sanda yaayan bu millet hakknda rapor yazmas konusunda hakldr. Fakat kaynanda yanl olan ifadeleri nasl dzeltecektir.

61

Sanrm aklama udur ki Mervezi'nin metninde yanl ekilde telaffuz edilen Kimek ismini bir ekilde yanl telaffuz etmitir. Kishtim olarak aklamaya altm K.saym adndaki Krgz kabilesinden alnt yaparken , Hudud bize yardmc olacaktr. Reidddinin metninde, ed.berezin "kishtim" ismini "k.st.mi veya k.stymi" olarak ifade eder. Hududa gre da eteklerinde yaayan K.saym, Kimek ve Karluk'a benzer zelliklere sahiptir. Bu benzerlik sylenen iki milletin komu olduu gereini ortaya karr ve bu kabilelerin ismi Mervezinin metninde Kimekin yerine kullanlmtr. Fakat Avfi , bu kabileden yorum yapamad iin bahsetmemitir. 7.yy Rusya dokmanlarnda Trk olup vergi veren Krgzlar rastgele Kishtim olarak adlandrlmtr. u andaki durumda Kimek ve Krgz arasnda bulunan kabile bu isimle arlmaktadr. Kkenlerine gre Kishtim Samayed grublarna veya gizemli Yenisey grubuna bal olabilir. Bahsettiimiz kabileler ate veya suya tapmaktaydlar ve llerini Krgzlar gibi yakarlard atee tapanlar olarak n kazanmlardr. Arap yazarlarn "Majus" olarak adlandrdklar eski Ruslarda da bu durum gzlenmitir.Suya tapma gelenei K.sayminin bat komularnn etkilerini yanstabilir .Gerdiziye gre Kimekler "Irtis"e tapmtr. O, nehrin "Kimekin tanrs" olduunu syler. "Kimekin sa " kant belirsizdir. Sa (Gneybat) almalyz. Gzlemcilerin muhtemelen balang noktalar Buhara olduu iin bulunan kant(sanda) ifadesi herhangi bir gney ynn ima ediyor olabilir. Hudud'a gre K.saym'lar tuzakdrlar ve Altay blgesinde bulunan tepelik bir yrede yaarlar. Batdan gelen tccarlar su yolunu kullandklar iin rti veya Obi aklmza gelmelidir. zellikle rti, nk Obi seenei yolculuu daha da uzun yapacaktr. Marquart ; Avfi'nin bu blgenin ticari mallarnn bakr kaseler olduuna dair yapt yoruma zel bilgi vermitir. Marquart bu detayl bilgiyi rti ve Yenisey arasndaki blgenin Gney Sibirya karakterli bronz medeniyeti ile badatrmtr. te yandan Mervezi'nin metninde pasajda bahsedilen bakr kaplarn yresel bir rn olmadn kabile arasnda ilenen rn olduunu anlamalyz. Mervezi kaselerin

62

bayan eler tarafndan ss eyas olarak kullanldn zellikle belirtir. Avfi'nin evirmedii dier makale 'Krmz antalardan' bahseder. Bu kaytlar Ceyhani'den alnmtr. Fakat sadece Mervezi'de muhafaza edilmitir. Avfi'de Kimek blgesinden bakldnda kible genel anlamda gney demektir. Grnte s.9 da bahsedilen kabile s.8 de ki kabileden daha batdadr. Avfi'nin m.dr ba imlasna gvenerek Marquart Bashkirleri yaayan Ural insanlar arasnda dnd. Muhtemelen olmayan kanaat zerinde fazla durmad. smin son esi tabi ki Arapada son ek 'iyya' dr. sim bu yzden bsr, nsr, ysr ve son olarak bsra, bsr eklinde okunabilir. Trke isimlerde kelimenin ilk harfinin 'N' olmas ihtimali ok dktr ve Arapa '' 'C''nin yerine kullanlabilir. Altay blgesinde bir yerlerde ormanda yaayan kabilemizin... Basrallarla hi bir ii olmazd .Herhangi biri eer Avfi'nin msr biimini tercih ederse ismi Tam nehrinin kayna olan Mrs-sa ismi ile karlatrlmaldr. 'R''nin yer deitirmesiyle Mras(maras) Ouz ismine ok benzer. Reidddin'deki Hia bir ormanc kabilesine ait isimdir. Mras'a benzerlik gstermez.

4-PEENEKLER Her eyi ile Gerdizi'de anlatlmtr. Hudud ul Alemde ki zet

Peeneklerin kuzeye g etmeden nceki zaman M.S. X. Yyda ,nce anlatlan orijinal kaynaktan alnan birka eseri muhafaza eder. Bekri, daha geni kapsamldr. Peeneklerin slam kabul etmeleriyle ilgili detaylar da ierir (400/1009 ). Peenekler stne birde ikinci ve nc blmlere baknz.

63

c- (11-16):DOU AVRUPA NSANLARI;HAZAR,BURTAS,BULGAR KUZEYL LER,MACAR,SLAVLAR,RUSLAR

1- HAZAR bn Rusteh ve Gerdizide kamp yerlerinin istihkam ile ilgili baz detaylar da verilmitir.Corafi isimler Hudud el Alemde bulunmaktadr. Bekri , ayn iki ehirden bahseder fakat daha detayldr.(Hazarlarn Musevi dinine gemeleriyle ilgili) Hudud el Alemde ehir ismi olan s.gsn, sarigh - shin'in kolaylatrlm eklinden baka bir ey olmadn savundum.Dier ehrin ismi(dier ehir muhtemelen Volga halicinin kylarnda bulunur) kesinlikle yenilenmez. Mervezi ,ismin K.h.t-balk, Hanbalka benzeyen bir biim olabileceini savunur (Hemen hemen Khan-balk ). 2- BURDAS bn Rusteh , Hudud el Alem ve Gerdizide de bahsedilmitir.Burdas ismi eski gelenekler iinde kendine has bir isimdir. Mesudi, Istakhri de bulunan" Burdas" ismi ile alakas yoktur. Burdas kabilesi genellikle ya Morduanlar'la ya da Morduanlarn Mokjha blm ile tanmlanmtr. Burdas bayanlarnn zgr braklmas konusunda baz belirsizlikler vardr. 1869 ylnda bn Rusteh'den ald pasajlar dzenleyen Chwolson Brockelmann ,kzlarn sevgililerini semede zgr olduklarn belirtir. Fakat bu zgrlk, bir an kzn babasna gitmesi ve babasnn kzn ana vermesine kadardr. Metnimiz bu tuhaf gelenein doru olduunu kabul eder. bn Rusteh'de De Geoje tarafndan edinen okuma parasnda kznn istei zerine ana veren babann hikayesi anlatlmaktadr. Gerdizinin ran evirisi, kzn kesinlikle,onu babasndan isteyen erkei seveceini sylyor.Bu metni daha da anlalr hale getiriyor.Fakat nceden sylemi olduumuz ifadeyle akr kz baba otoritesinden kar ve Khatibun yerine Al-Khatib kullanldn tahmin ediyorum. Avfi, ran evirisinde ,Mervezinin yorumuna yakn bir ifade kullanmtr. Fakat belirli detaylar atlamtr. ahrhnderte, Avfi'nin metnini detayl bir ekilde 64

incelemi ve kaynaklarn problemini ele almtr. Sonu ifadeleri tekrar incelenmelidir. Mervezi'nin sonradan eklenen paragraflarla ilgili zor sorular u ekilde zetlenebilir: a-) Avfinin elde mevcut olan kaynann Mervezi olduunu biliyoruz. Avfi Ekvatordan uzakta olan insanlarn yaamndaki uyum eksikliine dair olan aklama paragrafn bile evirir. Avfi Ekvatordan ok uzakta yaayan insanlardaki lmln eksiklii konusunu ele alan Tabainin giri paragrafn bile tercme eder.Bu Mervezinin en beendii konulardan biridir. b-) bn Rusteh, Hudud ve Gerdizinin ki bunlardan zellikle son ikisi kesinlikle Ceyhaninin bilgilerini kullanmlardr. de Kuzey Kutbu topraklaryla ilgili paragraflar kaldrmlar ve Bulgarn farkl tanmn yapmlardr. ok tuhaftr ki ikinci topluluk ran telaffuzunu yanstan "Bulkar" ad ile adlandrlmtr(ayrca BurdasBurdas olarak ). Ceyhaniden aldmz nceki ve sonraki kopyalar da hesaba katmalyz. nceki Bulkar-Burdas raporlarn ieriyor olmal ve sonraki de I. Fadlana dayanarak yeni bilgiler ierir. c-) I. Fadlann raporlarnn bilinen metinleri Mervezi blmlerinin detaylarn iermez, fakat I Fadlann Mehedi daha yeni tamamlanmtr. Daha nce belirtildii gibi bn Fazlann Naib Ceyhaniyle yapt zel konumalarda baz sonradan eklenmi detaylar muhafaza ediliyor olunabilir. Mervezideki benzer ifadeler sralanmtr. Farkl olan bir ifade aklanmtr.Bu yzden bn Fazlann Mervezinin gereklerinin en azndan bir ksmnda olduu sorumluluu gz ard edilemez. d-) Yakut , Biruninin biyografisinde "Trklerin en u snrlarndan bir byk eli denizin tesinde kuzey Kutbu ynndedir fadesiyle Sultan Mahmudu(Gazneli) sinirlendirdi .Bu durum Kuzey kuybuyla ilgili bu blgelere benzer nitelikli bir detaydr.Trkler en stn nitelikle bir kuzeyli millettir ve yanllkla "Kuzeyli" yerine "Gneyli"yazlm olabilir .Abul Hasan Tahranda yaymlanan Ali Baygahinin Tarigh-i Bayhatda "byk elinin daha kapsaml tanmn yapmtr. 415/1024 ylnda Bulgar ve Bulkar ismiyle anlan blgenin Al-Amir Abu-Ishaq b. brahim b.Muhammed adl padiah ryasnda Nihabur blgesinde bulunan Bayhaga nafakalarn bol verilmesi, Khusraugird ve Sabzavar cuma camilerinin gzelletirilmesi konusunda teklifte bulunmas gerektiini grmtr.Birok teklifte bulunmu ve Horasan padiah iin

65

hayrete drecek hediyeler gndermitir.Kukusuz hediyeler Sultan Mahmut iin gnderildi .Bu hukuk bilginleri iin uzak kuzeyle ilgili bilgilerin kaytlarn tamamlamasnda karlarna kan bir frsat olabilir.Ayn ey iki yl sonra Uzak Dou iin yaplmtr. Raporlarn kopyalar Horasan da kolayca datlabilir. e-) Mervezi ve Biruni arasnda benzerlikler yalnzca Tefhimde deil nceki Tahdid At-Amakin ve sonraki Canon Masudicustada bulunur. Sonu olarak ondan fikirleri direkt olarak almas mmkn deildir.Fakat Biruni'nin kuzey blgelerini anlatan detayl bir kaynann olmadn biliyoruz..Dahas Mervezi'nin sanatsz anlatm Mslman adalarnn kendilerine zg sluplarna benzemez. f-) Tabaide bulunan en son tarih , Mervezi ile Abu Hamid of Granada arasnda balantnn kurulmasndan ok erkendir.Abu Hamid of Granada Sakhsinde eski Sariphsin, Volgann Dou ksmnda kaldn ve 530/1136 da Bulgar ziyaret ettiini syler. spanyadan gelen bir ziyaretinin Mervezinin baz kaynaklarn; hayalinde onlar ieklerle ssleyerek kullanmas olas bir durumdur.Bu arada Abu Hamid, Mervezinin ar anlatmndaki anlalmayan noktalar aklamaya yardm edecek baz detaylar ierir. Geici olarak yalnzca bn Fazlan ve M.S. 1024n Bulgar Bykelisinin Mervezinin dolayl kaynaklar olarak dnlebilir. 3- BULGAR VE MACAR Az ncede belirttiimiz gibi bu paragrafn ierii bn Rusteh, Gerdizi ve Bekri de bulunan ierikten farkldr. Mervezi birazdan sayacamz detaylarla bn Fazlana ortak olmutur.Bulgar isminde ( bn Rustehda bulunan Bulkar ismi yerine) hkmdarn nvan (Gerdizi IV-A ve bn Rusteh da) yoktu. Suvar ehri Bulgar topraklarndaki fndk aalar, zellikle gecelerin "bir kap yemei piirmek iin " yetersiz ve ksa olmas( bn Fazlan, Mehed ve Yakutta) . bn Fazlan Harezmden Bulgar blgesine seyahat ederken iki yer arasndaki mesafe onun kaleminden km olabilir. Mehedde bn Fazlan mesafenin 70 gn olduunu syler. Puetshestiyede de bu tahmin dorulanmtr. Fakat seyahat iin yaplan hazrlklarla ilgili paragrafta sefaret erkannn

66

 aylk yiyecei olduunu belirtir. Marquart kanaatine de bakn, muhtemelen kafa kartracaktr. Bulgar Kralnn unvan sayfa 15 ten alnmtr. Kukusuz I bn Fazlann Btltw ile benzer olan B.ltwar , her iki ekilde muhtemelen orijinal Yiltavar veya Yiltever (?) n yanl telaffuz edilmi ekli olabilir.Her iki ekil Orhun Kitabelerinde bulunan "el teber " ile benzer biimdedir. Bizim metinde isim deitirmitir. Ba harfi "b"galiba Arapa "bi" edatnn yerine kullanlmakta. Mehedde S.wan "Suuvar" olarak gsterilir ve Suvar47 da yerel camide t veren birinin otoritesini direkt aktarr. Suvardan gelen ziyaretiler( zellikle ticaret yapmayan blm ) Maverannehir de ok sayda deillerdir. bn fazlann Bulgarca zel bir katipten sz ettii dorudur.Fakat kendi ifade belirsizliini grdnde Maverannehirde al-khatip olarak adlandrlmtr Suvar ve Bulgar arasndaki fark bn Fazlann metninde kaydedilmemitir. bn Fazlann metni Wisu hakknda ok az bilgi verir.Bulgar Krallnda Puteshestviyeden gelen yolcular Wisuda toplanrlard . Biruni Bulgar Isu ve Yura' y yan yana sralar. Suvar ve Bulgar ehri Rus ve Sagalibu nehri ynndedir(veya Rus ynnde). Bulgarlarla ticaret yapan Isu ehri insanlarnn sessiz takaslar, Yura ormanlar Abu Hamitte anlatlmtr. Balklar ilgi ekmektedir fakat dzenleri karktr. Biruni artan boylamlarda srekli ilerledii iin sralamasnda Wisu ehri Bulgar ehrine nazaran daha douda yer alr. Metinde yeri gvenilir deildir(hatal olabilir). Bulgarlarn Isu ile ticaret yaptklar Abu Hamidin hikayesinde anlatlanlara uyan C.H.Fraehnden beri Wisularn Finlandiyal olduklar kabul edilir. Rus kaytlarnda Finlandiyallar Belo-Ozera ehrinin yannda bulunmaktadr ve torunlar hala Onego ve Lodogo gllerinin arasnda bir yerde bulunmaktadr .Wisu nun biimi Isuya gre daha iyidir.nk ba harf waw ile elif karmaktadr. 'Yura' terimi Rusa 'yugra' ile benzerdir.
47

Ramazan een, bn Fazlan Seyahatnamesi, 60 ; Zeki Velidi Togan bu ismin uva boyunun eski ad olduunu syler. Bu isim daha sonra Bulgar ehrinin yaknnda kurulan bir ehrin ad olacaktr. ehrin Cuma mescidi vardr.

67

S.V Bakhurishin 11yy'da Novrodlar Yugra ismini Ural Dalar ve Pehoro Nehri arasnda yaayan insanlara verirlerdi. Novrod insanlar Pechoro insanlarna boyun edirdikten sonra Yugralarn yaad ehirlere zorla girdiler. lk bata Yugra terimi sonra Ostias olarak adlandrlan kabilelere verildi. Fakat Asiaklar arasnda tabi ki baz Vagul kabileleri de vard. Yugra ve Vagul (Yogra-Yaz ) kken olarak Komi diline aittir. Daha sonra Ostiaklar douya doru ilerlediler ve 14 yyda Obinin alak yerlerini igal ettiler. Sonra Yugra'nn belirli bir blgede Sigva ve Sosva Nehirlerinin havzalarn kapladklar anlald. Mervezi Bulgarlarn kpeklerin ektii kzaklarla giderek Yuralar ziyaret ettiklerini belirtir. Abu Hamid Bulgar -Visu ve deniz yolunda Yuralar'dan bahsetmez ve Biruni kzakla Isu'dan Yugra'ya 12 gn sren bir mesafe olduunu syler. Bu son iki bilgi Yuralarn belki douda Bulgar -Visu yolunda bir yerde bulunduklarn iaret eder. Bulgar ve Belo-Ozero arasnda 850 km mesafeyi yirmi gnde tamamladna gre on iki gnlk mesafe 550 km dir. Belo-Ozeronun dousu izlendiinde Yugra topraklarna zar zor ulalr. En fazla XX.yyda bile ranllar tarafndan igal edilen Vichegta Havzasna ulalabilir. Biruni ve Mervezi'nin ormanlar ve sessiz takasla ilgili konularda ayn bal kullanmalar ortak bir kaynaktan yararlandklarn kantlar. Takas olaylar ve karda yrmek iin bulduklar icat Kimek blgesinin tanmnda yer almaktadr. Fakat Kimeklern tahta kzaklar Yura insanlarnn ayaklarna baladklar uyluk kemiinden yaplm kzaklardan farkldr. Benzerlerini grmek iin Marquart'n kpek kzaklar iin alnt yapt Avfi ve normal kzaklar iin bn Battuta vardr. Mervezi ve Avfi Yuralarn tesinde yaayan 'Ky nsanlar' hakknda ve Reidddinde bilgi

olumlular, fakat eer Wisu ve Yura'nn genel tanmlar doru ise Bulgar-Visu-Yura yolu Kuzey Denizine engel olmamaktadr. Abu Hamid Wiswa baklarn Azerbaycandan alan Bulgarlarla ilgili ilgin bir hikaye anlatmtr. Bu silahlar,cilalanmam ama iyi baklmtr ve iyi ses kartr.Kunduz postlaryla takas edilirdi .Wiswalar baklar Darkness (Al-Zulumat) blgesine ok yakn olan ve Kara Denizi gren bir ehre tamlardr.Bu baklar samur krkleriyle takas ederlerdi. Bu denize yakn olan ehrin

68

sakinleri baklar denize atarlar ve Tanr bir da kadar byk olan baln,onlarn huzuruna gelmesini salard.Daha byk balklar tarafndan takip edilerek daha da kyya yaklarlard.Daha sonra botlardaki adamlar bal keserler ve evlerini baln eti ve yayla doldururlard. Bizi artan nokta udur: Wiswa, kyya yerlemi sakinlerle direkt olarak irtibattayken denize giden yolda Yuralardan bahsedilmemitir. Bu yorum, ky sakinlerinin Beyaz Deniz civarlarnda oturduuna dair bir iaret olabilir .Ves'ler nehirde yaadklar iin, Onega Gl ile kolayca bu denize ulaabilirler. F. Nansen ky boyuna yerlemi insanlarn Samoyeds, Karelians,Terfinnas ve hatta Norveli olabileceini syler .Abu Hamid'in metnine baklrsa ilk olan (birincisi) sonu olarak dnlmeli? Bulgarlar baklarn Norvelilerle takas niyetindeyseler bu yorum ok sama olur.nk Norveliler buna benzer silahlar kendi blgelerinin yaknndan temin ediyorlard.Dahas, Norveliler yalnzca Beyaz Denize aknlar yapabiliyorlard.Geriye kalan adaylar Fnns (karelianj) veya byk ihtimalle Lappslerdir. Prof. Vasmer, Lapps'n izlerini, Beyaz Denizin Kuzeyinden, Onega Glne kadar uzanan blgenin isminden bulmutur. Metnimizin yeni detayl bilgisi, ky eridine yerlemi insanlarn tesinde bulunan kara toprak ile ilgilidir (Black Land).Bu terimin her ne kadar Abu Hamidin Kara Deniziyle balantl olduu dnlse de aslnda bu arazinin Mslmanlarla hibir alakas yoktur. Abu Hamid "Karadeniz"i ilerde "Deniz karanl" ile tanmlamtr.Sonu olarak"kara toprak" ya "Kara denizle kartrlm ya da Beyaz Deniz'den balayarak, onu, yeralt kaynaklar ok az olan Kola Yarmadas diye ele almalyz. Bu noktadan Kuzey Kutbu ynnde seyahat eden biri "gnein 6 ay boyunca arazinin etrafnda dndn ve ayn noktaya geldiini" anlatmaktadr. Mervezi, bu ifadeyi tamamen varsaymlar zerine kurmutur ve bu ifade astronomiyle ilgili speklasyonlara sebep olabilir .Mervezi Yakut'un " rsad Al Arib" adl eserinden alntlar yaparak yazd makalesine,Yakutun kiisel dncelerini de eklemitir .Doa st bir olaya tanklk etmesinden dolay kendisiyle vnen Trk Bykelisi , byk ihtimalle M.S. 1024de Sultan Mahmuta(Gazneli) hediye getiren Bulgar elisidir. alacak bir

69

rastlant da Biruninin, Tahdid'de(1025 ylnda yazlan)

skandinavya Denizinin

kysnda ikamet eden insanlardan bahsetmesidir .Ayrca, Biruni bu eserinde, yaz aylarnda skandinavlardan birinin av ve arazi seferleri yaparken bu denize kadar ulatn ve Kuzey Kutbu ynnde gndnmnde, gnein ufuk dairesi etrafnda dndne tanklk ettiini de sylemitir. O kii bu olay izler ve gecenin olmad bir yere ulatn syleyerek kendisiyle vnr. Ben bu ifadeyi Bulgar elinin raporlaryla balant kurmak iin syledim; Fakat, bu raporun nasl Kuzey Kutbunun etrafnn denizden dolamasnn yansmas olabileceini anlamadm. Biruni'nin zgnl ,Varank ismini kullanan ilk Mslman yazar olmasndan ve Varank ismiyle anlmasndan kaynaklanr .Biruni ,Baltk Denizi ve Beyaz Denizi aka birbirinden ayrmaz. Biruni derlemesinde yntem olarak iki farkl raporu bir araya getirmitir ama Mervezide Baltktan bahsedilmemitir. Marquartn da ifade ettii gibi Kutupda bir yl; bir gn ve bir geceden oluur. Her alt ay Yunan geleneine aittir. Prof Nevgebaver, gerek doa yolu olaylarnn getii boylamlar Marquart iin hesaplamtr. Bu gerek olaylar, Mervezinin bahsettii hikaye olabilir .Bir yaz gn 24 saat, enlem 65.6 66 derece,bir k gn 24 saat enlem 66,6-67,2 derecedir. Bir yaz gn 40 gn, bir k gecesi 40 gndr (+- 68 derece). Aa yukar bu enlemler Akdeniz ve Kola yarmadasyla akr ve kyda oturan Sakilere yakndr. 4-SLAVLAR Gerdizi , Bekri , bn Rusteh, Mesudi ve brahim b. Yakupdan baka dier nceki Arapa ve Farsa yazlar yazan yazarlar Slavlar tarafndan igal edilen topraklar hakkndaki kafa kartrc fikirlere sahiptir. Hudud el Alem 427-32 de yazdm yazmda Slavlarn bakentlerinin Moravide Orta Tunann havzalarnda ve onun rmak ayanda olduunu syledim. Dou Slavlar genellikle Ruslarla kartrlr. Hudud ul Alemde, Ruslar arasnda bulunan bir grup Slavdan bahseder. bn Fazlan , Bulgar hkmdarn Slavlarn hkmdar olarak adlandrr. Her yerde Slavlarn; Hazarlarn buyruklar altnda olduunu ifade eder .Mervezi ve Gerdizi

70

de Slavlarn Peeneklere yapt mukabil hcumlaryla ilgili raporlar tekrar eder. Slavlar atee taptklar iin llerini yakarlar" ifadesi Arap tarihilerin niin Rus AlMagus dan bahsettiklerini aklar .Yakubi, Sevillay 229/843 te yamalayan aknclar tanmlar. bn Fazlan kendi gzyle grd Ruslarn, llerini yakma olayn tanmlar. Bylece tartmalar artk ortadan kalkar ve " Ruslar llerini yaktklar iin atee tapan maniheistlerdir" demitir Gerdizi ,"thiran yerine hiran" okumu olmal." Boalar" nk Farsa kitabnda , Slavlar "inee tapanlar" olarak adlandrmtr. Slav hkmdarnn stle beslenmesi, daha ak olarak ksrak style beslenmesi ifadeleri tuhaftr. Ksrak st tipik bir Trk iecei olduu iin kaynamz baz Trk kkenli hanedanlnn etkisini gsterir. Kuzeydou Avrupadaki Avar hkmdarl, M.S. 791-805 yllar arasnda Charlemenge tarafndan yok edildi ve Mslman edebiyatnda, Avarlara ok az yer verilmitir.Bizi artan bu bilgi orijinal kaynan nceki zamanlarn ifade ediyor olabilir. Fakat bir kez baskn rk ile badatrlan yerel Slav yksek halk tabakas ,Avar adetlerini belli bir sre srdrdler. Orasius evirisinde; birisi Norveli Ohthere, dieri Dane Wulfston tarafndan hazrlanm iki corafi raporu birletirmitir. Bu raporlarda, Kral Alfred'in, Vistula'ya olan yolculuu anlatlmaktadr.Wulfston'a gre Vistula, Weonodland,(Slavlarn blgesi) Este'e ait olan Witland dan ayrr ."Witland"Dou Prusyaya tekabl eder.Este de bulunanlar eski Aestilerdir.( Muhtemelen Prusyallar, ayn aileye ait olan Baltk insanlar, bugnk Litvanyal ve Lehler),Wulfston devam eder:Este'nin topraklar olduka genitir ve bu topraklarda bir ok kale bulunmaktadr. Her bir kalede bir kral vardr. ok miktarda bal ve balk bulundururlard. Kral ve zengin snflar ksrak st ierken kleler ve fakirler sudan yaplm iki ierlerdi. Burada oturanlar llerini yakarlard.Ksrak st, sudan yaplm iki ve llerini yakma olaylar,bizim,Slavlarla ilgili bahsettiklerimizle ayndr. Irkla ilgili detaylar Prusyallar arasnda baz Trk elementlerinin de bulunabilecei gereini ortaya koyuyor.Slav kralnn ismi sanki Moravian kral svetopluk I'i ima ediyor .Arapada isim "Swyt-blk" olarak uyarlanmtr. Mlk ("malik,"kral")sonu olarak ortadan kaldrlmtr. sim iin Mervezi , bir deiken daha

71

eklemitir.( "sh.rih" sh.rij veya sh.rikh ) Fakat Chwalson'un "Shubanj" tanmndan daha iyi bir aklama getirilmemitir. Dahas elde olan deikenler, Arapada muhtemel orijinal s veya c yi temsil eden s ile balar . Kopuz hakkndaki ayrntlar, Mervezide daha kapsamldr. stn Mzikolojist H.Farmer bana kibarca u aklamay verdi : "Malaviler" yayl sazlarda bulunan akort anahtarlardr. Her bir tel aletin sonuna dmlerle yerletirilmitir .Genellikle bir deliin etrafna ksa tahta ivisi veya dme etrafna balanr. Bylece tel, aletin dier ucuna kadar gerilir ve akort anahtarna balanr. Bu akort anahtarn kii, teli uygun notaya getirmek istedii zaman evirir. .Malwa genellikle aletin banda yer alr ve kopuzda Malva'ya bata direkt olarak adlandrdmz bolua ya da akort anahtar olarak adlandrdmz ksma balanr. Slavlarn kopuzlarnda akort anahtarlar iin bir boluk yoktur. Malva direkt olarak yerletirilmi ve dikey olarak aletin banda bulunur. Slavak kopuzlar ya Balakayla ya da Goudok idi. nk yuvarlak ses kutusu yoktur. 5-RUSLAR Ruslarla ilgili bn Rusteh, Gerdizi ve Bekride bahsetmitir. Ruslarn ilk nce Hristiyanl daha sonra slamiyeti benimsemeleri ile ilgili hikaye Avfi tarafndan kopyalanmtr .Avfi'nin metinleri Barthold tarafndan dzenlenmi ve evrilmitir. Avfi, Mervezi'nin metinlerini kelime kelime '300' tarihini ve Bulgar kraln B.t.lt biiminde tekrar ederek evirmitir. 300/912 tarihi yanltr. 2 ve 3 rakamlar metinden kaldrlmtr.(benzer hata Zurgan'n lm tarihinde de yaplmtr). Ruslar 988 veya 989 ylnda vaftiz edilmilerdir.Fakat Vlademir'in mparator Basil ve Constantine'nin kz ile evlilik artlarn bilen bn-el Esir48 din deitirmesinden bahseder ( 375/985 ). Mervezi, Vladimir ismini alnt yaparken baka dier kiileri ima etmi olamaz nk XIV yyda sadece bir tane Vladimir vardr. Rus tarihi Vladimir'in Bizansa ait Ortadoksluu kabul etmeden nce dier inanlar hakknda aratrmalar yaptn kayt etmitir. On kiiden oluan elileri Volga'da bulunan Mslman Bulgarlar ziyaret etmilerdir. arap imek Ruslar iin bir elencedir ifadesi sebebiyle slam sonu olarak reddedilmitir. Barthold 'un da ifade
48

1160 1234 tarihleri arasnda yaam slam tarihisidir.

72

ettii gibi eliler Harezmi de ziyaret etmilerdir. Bulgarlar dini eitimlerini Harezm'den almaktadrlar. Hikayemizde iki nemli detay gz nnde bulundurulmaldr. a- Geim derdi balamadan nce birok yln akp getii birlikte bulunanlarla Hristiyan prensiplerini yapmak imkan olmas aka kendini gstermektedir. b- Kiisel isim Vladimir bir unvan olabileceinden birok kral ard arda bu ismi kullanm olabilir. M:S.1015de len Saind Vladimir'in ardndan bu ismin nemli ikinci yneticisi Vladimir Monomach (1053 ylnda dodu) 1097 den balayarak Pereyaslavl'n hkmdarln yapt. Kievin krall srasnda (1113-25 yllarnda yapt). Vladimir Monomachn gebe Polovtsiye kar olan maceralarnn n Harezme kadar gitmi olmaldr .Tarih, Monomach mahkemece itham edilemeyen Ortodoksluu iin vmt. Fakat derebeylik atmalarnda yer alm olan baz kk krallar veya soylu adamlar, Harezm kadar uzak bir yerde snacak bir yer aradlar ve hatta slam dinini benimsemeyi bile istediler. Genel anlamda bir hikayedir.Fakat hem Allaha hem eytana inananlarn ve Hristiyanln, kendi otoritesi zerinde kadns bir etki brakt dncesiyle eletirilir. Mutatis Mutandis, hikayesinde Halife Hiamn (105-125 / 724-743 ) teklifini yani slam kabllenmeyen Trk Kaanndan bahseder.Kaan ordusunu tefti eder ve yle der:Bu adamlarn ne berberleri, ne ayakkab tamircileri, ne de terzileri var, eer bu insanlar slam kabul eder ve gerektirdii kurallara uyarlarsa nereden yiyecekleri gelecek? (Yakutda bulunan hikaye,Marquart tarafndan yorumlanmtr). Hikaye bn Fakihte de bulunmaktadr. stanbuldaki koruyucu zincirlerle ilgisi olan kant, baz ilgin noktalar ortaya koyar. Khalijterimi hemkrfezhem deboaz anlamna gelir. I.Hurdadbih, khalijterimini boaz anlamnda kullanr. yle der:Boazn bat ksmnda Mslman gemilerinin olduu bir hisar bulunur. te yandan boazn dou ksmnda Musannat olarak adlandrlan bir ehir bulunduunu syler. Mesdi, Muruc ez Zeheb de, bu blgede srlecek alanlarn olduunu ve Kara Denizden gelen Rus ve dier gemilerin girilerini engelleyen M.snat olarak adlandrlan Bizansa ait bir ehir bulunduunu ifade ederken daha ak bir anlatm tarz sunmutur (Ruslar burada Al-

73

Kdkana olarak arlr ve al- Urmaniyya olarak okunurlar). De Goeje Musannat isminin bir Arapa terim olduunu ve baraj, bina edilen ey veya sel sularn geri gndermek iin ykselen ,su yzeyindeki bir eit duvar anlamna geldiini syler. Bir Arapa etimolojisinin olma olasl Msrda Al-Musannat olarak adlandrlan bir ehrin var olmasyla ykselmitir (Muruc veYakut). Mesudinin bahsettii ehir kendi kendine Bumba(serenleri) olmad srece Rus gemilerinin Boazda zincirlere ait hibir kayt edinilemedi. Mervezinin zincirleri farkl bir gelenee ait olmal.Bizansllar, Galata Kulesi ve Hisarn arasna koyduklar gl bir demirden yaplm zinciri Halie (Altn Boynuz) girii engellemek iin kullanrlard. Zincirden ilk defa M.S. 717de Arap istilasn anlatrken bahsedildi. Rus tarihine gre M:S. 907 de Ruslar, stanbula saldrdklarnda , Bizansllar krfezi kilitlediler ve ehri kapattlar .Mervezi muhtemelen Ceyhaninin gnmze yanstt bu olaydan bahsetmitir. Ruslarn 332/ 943-944de Bardasa yaptklar akn, bn Miskebeyhde Merveziden nceki hibir kaynak Ruslarn ve

Hududda, ilgili blmlerde bu konu hakknda daha fazla bilgi bulunmaktadr.Fakat slam dinine dnmeleri ve Trk kabilelerinin byk gleriyle ilgili rapora sahip deildir.Her iki kaynakta aka Harezmin geleneini yanstr ve imdilik onlar Merveziye atfetmek zorunluluunda brakld.

74

d-iKL M N KUZEYL

NSANLAR ZER NDEK

ETK S N

ANLATAN

ANTROPOLOJ YE A T FADELER. 17-20:TRKLER VE AMOZONLARLA LG L GALENOS VE

H POCRATES TEOR LER . Yunanllara ait tbbi hakimiyetten bahseden blm, Yunanllar zamanndaki ranl gebelerin Trklere atfedildiini syler. Bizans yazarlar, Trklerin atalar ile tanmlanmasndan sorumludurlar.Bizans elilerinin raporlarn toplayan Menander Protector (Bizans Tarihisi), Trklerin daha nce de saka olarak adlandrldklarn syler. ran blgesinde deKrallarn Kitab ayn ekilde Trklerin torunlar ile Trkleri kartrmtr. Bu gr Firdevsi tarafndan takdis edilmitir bn Fakih de Ermeniyye, Horasan, Trkler ve Hazarlar yazmtr. Mervezi Trkleri, Yunan yazarlarn Soythionsllarna vekil etmilerdir. Mervezinin kuzeydeki Trkleri ,Habeistanllar ve dier kuzeyli insanlar gz nne alarak gelitirdii, iklimin etkisini konu alan teorilerinden rneklerdir.Alntlardaki bilgilerin de iaret ettii gibi, bu grler Yunan kkenlidir ve Hipokratn tezinden alnmtr. skitler iman ve saszlardr. Bayanlar ksadr. leri yapan hizmetli kzlar kolayca gebe kalabilir .Bu teoriler bn Fakihte de bulunur. bn Fakihe gre Trkler birka ocua sahiptirler. Gerdizi, Trklerin vcutlarnda ty olma nedenini aklamak iin hikaye alntlarnda bulunur. Avapleis olarak adlandrlan baz skandinavlarn bozuk kadn davranlar gstermeleri konu alnmtr. Mervezi bu tip erkeklerin baz Trk topraklarnda da bulunduunu kabul etmitir .Fakat gebelerin gleri konusunda da srar eder.Hi kimseye sadakati olmayan Trkler ve yonyallar adl pasaj yanl anlalmtr. Hipokratta tek gsl kavgac kadnlarla ilgili pasaj, Sauromataenn tanmna aittir.Amozon terimi sadece aklama ksmlarnda yer almtr . Kadnlarn kavgac davranlar, Hz.Ayenin Deve Savanda yaptklaryla, baz Trk kadnlar ile Bizans kzlarn karlatrr.

75

Mervezi tamamyla Yunanllar takip etmi ve bni Sinadan daha az eletiri yapmtr. bni Sina Kanun adl eserinde iklim koullarnn ayn problemlerini ele almtr. Dahas bni Sina Kuzey ehirlerinde yaayan bayanlarn devirleri kusurludur demitir. bni Sina kurallarn yaptrm ve uyarclarn eksiklii nedeniyle, bayanlar ksr yaptn dnyor. Fakat bu yazlanlarn aksine bir durum da , Almanlar hakknda herhalde (Trkler,Partllar v.b). yle dnyorum ki tabi scakln byk bir ksm, yok olan uyarclarn akmas iin telafi ediyor. Kadnlar arasnda dk yapma oran azdr.Bu gibi iklim koullarnn olduu yerlerde ve bu durumda onlarn canllklarnn mkemmel olduunu destekliyor, Kadn kleler Ascites ve Hydrouterus gelitirmede sorumludurlar, fakat bunlar da ya ilerledike yok oluyor. Mervezinin alntlarnn orijinal kaynaklar aratrld . Galenose giden bir blmn izine rastlanmad .Gerekten Galenos ,Hipokratn II. Epi Aepuv, eserinde yorum yapmtr. Fakat bu tefsirde sadece Latin evirisi bulunmakta ve bu Latin metin Hpokratn skitleri tanmlad ksa pasajlarda durur. Dier bir problem de Mervezinin alntlar yapt Arapa evirisinin tanmlanmasdr. Btn Tabai el Hayavan n almas ve tekrar dzenlenmesi bitene kadar bu eviri saklanacaktr. nl Huneyn b. shak, evirilerinin bibliyografyalarnda Hipokratn II epi uepuv (Kitap-Al Hawa Wal-Ma Wal masakin )ini Sryaniceye evirdiini ksa yorumunu eklediini syler. Fakat bu i daha tamamlanmamtr. Dahas,orijinal kitab Arapaya evirmitir. Yakubide Hpokratn eserlerinin ieriklerini zetler (Kitab.fil-ahwiya wal azmina wal-miyah wal amar ).Fakat Sawromatae ile olan blm atlar.Ayrca Huneyn b. Ishak Galenosin kitapta aralksz bir tefsir oluturduunu syler. Baln evirisi bile Yakubinin Huneynden baka, baz eviriler kullandn ortaya koyar .Prognostilona nazaran benzer bir fark M.Klamroth tarafndan ortaya konulmutur.Ayn ey Mervezi iinde dorudur.

76

DEERLEND RME Temim ibn Bahr eseriyle Orta Asyadaki eski Trk devletleri tarihindeki birka detayn yeniden ele alnmasna neden olmutur. Temim bn Bahr devlet iinde alan bir posta grevlisiydi.Raporunda Dokuz Ouzlar diye bahsettii grup Uygurlardr. Bu dnem slam Corafyaclarnn hatasn tekrarlamtr. Temim Arap gezginciler iinde merkez Asyada erken Abbasi dneminde Uygur Trklerinin bakentinde kayt brakan tek mslmandr. Orhon Nehri Moolistann iindedir ve byk olaslkla ziyaret ettii yer Karabalgasun ehridir. Karabalgasun modern Moolistann bakentidir. Temimin Arap olduu ve nisbas yani al Muttavi onun sava zelliinin olduunuda gsterir. Horasanda yaad tahmin edilir. Trk Kimaklarn ve onlarn Sibiryada ki rti Nehrindeki Kaan ziyaret etmitir. Temim bn Bahr Abbasi dneminde Halife Memun zamannda tahmini olarak 821de Dokuz Ouzlar hakknda bilgi verir. Temimin daha ncede sylediimiz gibi Dokuz Ouzlara seyahati aslnda Uygurlara yapt seyahattir. Dokuz Ouz Kaan diyerek Uygur Kaanndan ve ehirlerinden bahsetmektedir. Abbasilerle tgen Uygur mparatorluu arasnda mnasebetleri gsteren tek kaynak durumundadr. Talas savandan Yetmi yl nce olmasna ramen bilgi vermitir.Turfan Uygurlarna gittii tahmin edilir ve verdii bilgilerle iyi bir gezginci olduu grnmektedir. eref el Zaman Tahir el Mervezi Hayvanlarn Doal zellikleri anlamna gelen Tabai Hayavan isimli eserini Sultan Sencer zamannda yazmtr. Burada bu eserin Trklerle ilgili olan IX. blm tercme edilmitir. Dier blmlerde Tp,Zooloji,Doal Bilimler hakknda bilgi verdiinden ve in, Hindistan, Ethopya ve Izlanday anlattndan sadece Trklerle ilgili blmn yeterli olacan dndm. Mervezi bu kitab yazarken Ceyhani, bn el Fakih ve Hudud el Alemden olduka fazla yararlanmtr. Kendi gittii yerlerin yan sra duyduklarnda yazmtr. Burada zellikle Tabiatn insanlar zerinde gsterdii etkiyi yazd blmde Yunan yazarlardan etkilenerek Trkler olarak bahsettii grubun skitler olduu

77

anlalmaktadr. Ruslarn ve Slavlarn eskiden beri Trk olmad bilinmesine ramen Trk gruplarndan saymtr. Burada Krgzlar ve adetlerinden bahsettii blmde de byk olaslkla da krgzlarn anlatmtr. Ruslar olarak anlattklarda ehirler ve corafi tanmlamalar dikkata alnrsa, byk ihtimalle skandinavyadan ve Vikinglerden bahsettii dnlmektedir. Mervezi kitabnda Dokuz ouzlar, Hunlar, Kaylar, Krgzlar,Karluklar, Kimekler, Peenekler, Hazarlar, Macarlar, Burdas, Bulgar, Slavlar, Ruslar hakknda bilgi vermitir. Mervezi Trkmenlerin Mslman olduktan sonra geni bir Corafyaya yayldklarn takip ettikleri siyasetle hakimiyetler kurup oralarn Hkmdar ve Sultanlar olduklarn yazmtr.

78

B BL YOGRAFYA 1-Agacanov, S. G, Ouzlar, stanbul, 2004. 2-Aar, Murat, slam Corafyacl Ve Mslman Corafyaclar, stanbul, 2002. 3-Barthold, V.V, Orta Asya Trk Tarihi Hakknda Dersler,Yayna Hazrlayanlar:Kazm Yaar Kopraman- smail Aka, Ankara, 2006. 4-Bayur, Y.Hikmet, Hindistan Tarihi, I, Ankara, 1987. 5-andarlolu, Glin , Uygur Devletleri Tarihi Ve Kltr, stanbul, 2004. 6-Develiolu, Ferit, Osmanlca-Trke Szlk, Ankara, 1990. 7-Eberhard, Wolfram, in Tarihi, Ankara, 1995. 8-Grousset, Rene, Bozkr mparatorluu, Trke trc. M.Reat Uzmen, stanbul,1999. 9-Gumilv, L.N, Eski Trkler, Trke trc. Ahsen Batur, stanbul,1999. 10-Gndz, inasi, Maniheizm, slam Ansiklopedisi, c.XXVII 11- Hanerliolu, Orhan, Dnya nanlar Szl, stanbul, 1993. 12-Hnz, Walther, slam da l Sistemleri Trke trc.Acar Sevim,Trklk Aratrmalar Dergisi, Say:5,Yl:1989. 13- nan, Abdlkadir, Tarihte Ve Bugn amanizm, Ankara, 2000. 14-Kafesolu, brahim, Trk Milli Kltr, stanbul,1993. 15- Kahya, Esin, Hipokrat, slam Ansiklopedisi, c.XVIII ,119-121. 16- Kutluer, lhan, Calinus, slam Ansiklopedisi, c.VII, 32-34. 17-Lgeti, L, Bilinmeyen Asya, Trke trc.Sadrettin Karatay, Ankara, 1986. 18-Mansel, Arif Mfid, Ege ve Yunan Tarihi, Ankara, 1988. 19-Mesudi, Muruc-Ez-Zeheb(Altn Bozkrlar), stanbul, 2004. 20-Minorsky,V, Sharaf al-zaman Tahir Marvazi on China, TheTurks and India, London,1942. ,575-577.

79

21-Minorsky, V, Tamim ibn Bahrs Journey to the Uighurs, BSOAS,1948. 22-Orkun, Hseyin Namk, Eski Trk Yaztlar, Ankara,1994. 23-Rasony, Laszlo, Tarihte Trklk, Ankara, 1996. 24-Redhouse ngilizce-Trke Szlk, stanbul, 1993. 25-Sinor, Denis, Erken Asya Tarihi, stanbul, 2003. 26-Smer, Faruk, Ouzlar, stanbul, 1999. 27-een, Ramazan, slam Corafyaclarna Gre Trkler Ve Trk lkeleri, Ankara, 1998. 28-een,Ramazan, bn Fazlan Seyahatnamesi, stanbul, 1995. 29-Taal, Ahmet, in Kaynaklarnda Eski Trk Boylar, Ankara, 2004. 30-Togan, A.Zeki Velidi, Tarihte Usul, stanbul, 1985. 31-Togan, senbike-Kara, Glnar-Baysal, Cahide, in Kaynaklarnda Trkler, Eski Tang Tarihi, Ankara, 2006. 32-Topalolu, Bekir, Zndk , slam Ansiklopedisi, c.XIII, 558-561. 33-Wensnck, A.J, Yecc ve Mecc, slam Ansiklopedisi, c.XIII, 369,370. 34-Yazc, Tahsin, Avfi, slam Ansiklopedisi, c.IV, 21-23.

80