T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

ELEKTRK ELEKTRONK TEKNOLOJS

KUMANDA DEVRE ELEMANLARI

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR .............................................................................................................. iii GR ..................................................................................................................................1 RENME FAALYET1.................................................................................................3 1. ASENKRON MOTORLAR .............................................................................................3 1.1. Asenkron Motorun Yaps ve Paralar ......................................................................3 1.1.1. Stator .................................................................................................................4 1.1.2. Rotor..................................................................................................................4 1.1.3. Gvde ve Kapaklar.............................................................................................4 1.1.4. Yatak ve Rulmanlar............................................................................................5 1.1.5. Soutma Pervanesi .............................................................................................5 1.1.6. Klemens Tablosu ...............................................................................................5 1.1.7. Motor Etiketi......................................................................................................5 1.2. Asenkron Motor eitleri ..........................................................................................6 1.2.1. Faz Saysna Gre ..............................................................................................6 1.2.2. Yaplarna Gre..................................................................................................6 1.2.3. Yapl Tiplerine Gre........................................................................................6 1.2.4. alma artlarna Gre .....................................................................................6 1.2.5. Rotor Yaplna Gre ........................................................................................7 1.3. Asenkron Motorun alma Prensibi .........................................................................7 1.3.1. ndksiyon Prensiplerinin Hatrlatlmas.............................................................8 1.3.2. Manyetik Dner Alann Olumas ......................................................................8 1.3.3. Dner Alan erisindeki Rotorun Dn .........................................................10 1.4. Bir Fazl Asenkron Motorun Yaps ve almas ....................................................10 1.5. Motor Etiketini nceleme.........................................................................................11 1.6. Motor Teknik zellikleri.........................................................................................12 1.6.1. alma artlar................................................................................................13 1.6.2. Motorun Faz Says ..........................................................................................15 1.6.3. Motorun Normal alma Akm ......................................................................15 1.6.4. Motorun G Kat says....................................................................................15 1.6.5. Motorun Balant ekli ....................................................................................16 1.6.6. Motorlarn Yap ekilleri..................................................................................16 1.6.7. Anma Gc......................................................................................................18 1.6.8. Ar Yklenme................................................................................................18 1.6.9. Grlt Dzeyi ................................................................................................18 1.6.10. Kutup ve Devir Saylar..................................................................................18 1.6.11. Montaj Boyutlar ............................................................................................19 1.6.12. letme Gerilimi ve Frekans...........................................................................19 1.6.13. Koruma Snf ( IEC 345 ) ............................................................................19 1.6.14. zolasyon (yaltm) Snf (IEC 34 1)............................................................20 1.6.15. Siparite Dikkat Edilecek Hususlar.................................................................21 1.7. Asenkron Motor Balant ekli ve zellikleri .........................................................22 1.7.1. Motorun Yldz Balants ve zellii ..............................................................22 1.7.2. Motorun gen Balants ve zellii..............................................................22 1.8. Asenkron Motorun Kataloglarn Okuma ve Kullanma ............................................23 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................25 LME VE DEERLENDRME .................................................................................26 i

RENME FAALYET2...............................................................................................27 2. KUMANDA DEVRE ELEMANLARI VE KORUMA RLELER................................27 2.1. Kumanda Elemanlar Yaps ve eitleri .................................................................27 2.1.1. Paket alterler ..................................................................................................27 2.1.2. Kumanda Butonlar ..........................................................................................29 2.1.3. Sinyal Lambalar..............................................................................................30 2.1.4. Snr Anahtarlar...............................................................................................30 2.1.5. Zaman Rleleri ................................................................................................31 2.1.6. Kontaktrler .....................................................................................................32 2.1.7. Rleler .............................................................................................................36 2.1.8. Sayclar...........................................................................................................38 2.2. Koruma Rlelerinin Yap ve eitleri......................................................................39 2.2.1. Asenkron Motorlarn almas Srasnda Grlen Balca Arzalar..................39 2.2.2. Sigortalar .........................................................................................................39 2.2.3. Ar Akm Rleleri..........................................................................................44 2.2.4. Gerilim Koruma Rlesi ....................................................................................47 2.2.5. Faz Sras Rlesi ..............................................................................................48 2.2.6. Faz Koruma Rlesi...........................................................................................48 2.2.7. Frekans Koruma Rleleri..................................................................................49 2.2.8. Termistrler .....................................................................................................49 2.3. letken eit ve zellikleri. .....................................................................................50 2.3.1. Kesit Hesab.....................................................................................................50 2.3.2. allacak Ortama Gre letken Seimi ...........................................................50 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................53 LME VE DEERLENDRME .................................................................................54 MODL DEERLENDRME...........................................................................................55 CEVAP ANAHTARLARI .................................................................................................57 NERLEN KAYNAKLAR ..............................................................................................59 KAYNAKA ....................................................................................................................60

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK 522 EE 0120 Elektrik Elektronik Teknolojisi Otomasyon Sistemleri Kumanda Devre Elemanlar Kumanda devre elemanlar ve eitlerine ynelik bilgi ve becerilerin verildii bir renme materyalidir.
40/24

Alan ortak modlleri tamamlam olmak. Kumanda devre elemanlarn semek. Genel Ama Gerekli ortam salandnda sistem iin gerekli kumanda g devresi elemanlarn TSE, i tesisleri ynetmelii ve artnamelere uygun seerek balantsn hatasz yapabileceksiniz.
Amalar 1. htiyalar karlayan TSE standartlarna uygun asenkron motoru seerek hatasz balayabileceksiniz. 2. Kumanda ve g devresinin kurulmas iin gerekli malzeme, ara gereleri, TSE, i tesisat ynetmelii ve artnameye uygun olarak seerek balantsn yapabileceksiniz. Ortam: Kumanda atlyesi, pnmatik, elektro-pnomatik ve servo pnmatik laboratuar, hidrolik, elektro hidrolik laboratuar, otomatik kumanda, pnmatik, hidrolik sistemlerin kullanld iletmeler. Donanm: Otomatik kumanda deney masalar, kumanda malzeme kataloglar, tepegz, projeksiyon, bilgisayar kumanda devre elemanlar (paket alterler, kumanda butonlar, zaman rleleri, kontaktrler, rleler, sayclar, koruma rleleri, iletken eitleri), asenkron motorlar.

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

Her faaliyet sonrasnda o faaliyetle ilgili deerlendirme sorular ile kendinizi deerlendireceksiniz. LME VE DEERLENDRME Modl sonunda ise kazandnz bilgi ve becerileri lmek amacyla hazrlananan lme aralar (uygulama, oktan semeli, soru cevap) ile kendinizi deerlendireceksiniz.

iii

iv

GR GR
Sevgili renci, lkemizde ve dier lkelerde hayatmzn birok alannda ok eitli motorlar kullanlmaktadr. Gelien teknoloji, motorlarn da gelimesini salamtr. Ama motorlarn gelimesi, motorun yapmndan ve kullanlmasndan kaynaklanan verim dklklerinin kumanda edilmesi zorunlu klmtr. Ayrca motorlarn, zarar grmemesi veya en az zararla korunmas iin kumanda edilmesi gerekmektedir. te siz bu modl birinci renme faaliyetinde asenkron motoru tanyacak, kodlarn bilecek, balantlarn renecek, eitlerini ve zelliklerini reneceksiniz. kinci retim faaliyetinde ise kumanda devre elemanlarn, paket alteri, sigortalar, kontaktrleri, rleleri, kumanda da kullanlan kablo eitlerini reneceksiniz. rendiiniz bu faaliyetler, sanayide alrken ska karlaacanz arzalarda veya motor montajlarnda sizlerin ilerini kolaylatracak ve zaman kayb olmadan ilerinizi yapmanz salayacaktr. Kumanda devre elemanlar modln renirken baarlar dilerim.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
htiyalar karlayan TSE standartlarna uygun asenkron motoru seerek, hatasz balayabilecektir.

ARATIRMA
Asenkron motorlar, kullanm amalar ve zellikleri hakknda internetten, ktphanelerden, firma katologlarndan, evrenizdeki sanayi tesislerinden bilgi toplayp rapor hline getiriniz. kan sonular arkadalarnzla tartnz.

1. ASENKRON MOTORLAR
1.1. Asenkron Motorun Yaps ve Paralar

Resim 1.1: Asenkron motor ve i yaps

1.1.1. Stator
Alternatif gerilimle alan motorlarda dner manyetik alan oluturmak iin sarglarn bulunduu ksmdr. Stator, 0,350,8 mmlik silisyum katkl birer taraflar yaltlm ve i yzeyine oluklar alm saclarn pres edilerek paketlenmesiyle elde edilir.

Resim 1.2: Stator

1.1.2. Rotor
Alternatif gerilimle alan motorlarda statorun meydana getirdii dner manyetik alann iinde dnen ve mekanik enerjinin alnd ksmdr. ki ekilde retilirler. Sincap Kafesine Benzeyen Ksa Devre ubuklu Rotor

Rotorun d yzeyine alm oluklara alminyum veya bakr ubuklar yerletirilerek ubuklarn her iki taraf ksa devre edilir. Ayrca soutucu grevi iin her iki tarafa kanatcklar konmutur.

Resim l.3: Sincap kafesli rotorun yaps

Sargl (Bilezikli) Rotor

Rotor d yzeyine alan oluklara 1200 faz farkl fazl alternatif akm sargs yerletirilen rotorlardr. Sarg ular, yldz ve gen balandktan sonra u rotor mili zerinde bulunan milden yaltlm adet pirin bronzdan yaplm bileziklere balanr. Sarglara akm, bu bileziklere basan fralar ile salanr.

1.1.3. Gvde ve Kapaklar

D etkilere kar alminyum, demir ya da demir alamndan retilir. Rotorun stator iinde merkezi olarak yataklanmas grevini kapaklar yapar.

Resim l.4: Asenkron motor gvde ve kapak

1.1.4. Yatak ve Rulmanlar

Rotorun kolayca dnmesini salayan mekanik yapl paralardr. Kk gl motorlarda pirin vb. madenler kullanlarak yaplm bilezik biimli, yalanm yataklar (bur) kullanlr. Byk gl motor yataklar ise rulman kullanlr.

1.1.5. Soutma Pervanesi

020 kW gce sahip motorlarda hava ile soutulur. Motorun dnen miline balanan plastik ya da metal pervane gvdenin scakln kolayca atmasn salar.

1.1.6. Klemens Tablosu

Statora yerletirilen sarglarn balant ular, klemens tablosuna karlr. fazl motorlarn klemens alt adet balant noktas vardr. Giri ular U-V-W, k ular X-YZdr.

ekil 1.1: Yldz ve gen bal klemens tablosu

1.1.7. Motor Etiketi

Motorlarn zelliklerini belirtmek amacyla alminyum etiketler, motorun zerine monte edilir.

Resim 1.5: Bir asenkron motorun etiketi grnts

1.2. Asenkron Motor eitleri

1.2.1. Faz Saysna Gre
Bir fazl asenkron motorlar ki fazl asenkron motorlar fazl asenkron motorlar

1.2.2. Yaplarna Gre

Ksa devre rotorlu ( sincap kafesli ) asenkron motorlar Rotoru sargl asenkron motorlar

1.2.3. Yapl Tiplerine Gre

Ak tip asenkron motorlar Kapal tip asenkron motorlar Flanl tip asenkron motorlar

1.2.4. alma artlarna Gre

Yatk alan asenkron motorlar Dik alan asenkron motorlar 6

1.2.5. Rotor Yaplna Gre

Yksek rezistansl asenkron motorlar ( rotor omik direnci byk ) Alak rezistansl asenkron motorlar ( rotor omik direnci kk ) Yksek rezistansl asenkron motorlar ( rotor endktif direnci byk ) Rotoru ift sincap kafesli motorlar

1.3. Asenkron Motorun alma Prensibi

Asenkron motorlar, transformatrler gibi indkleme esasna gre altndan asenkron motorlara endksiyon motorlar da denir. Transformatrler statik (duran), motorlar ise (hareketli) dinamiktir. Sincap kafesli asenkron motorlar ile bilezikli asenkron motorlarn alma prensipleri ayndr. Sadece rotorda indklenen gerilimin ksa devre edilerek rotordan akm geimi farkldr. Sincap kafesli asenkron motorlarn rotorunda indklenen gerilim, ksa devre ubuklarnn bakr halkalar yardmyla ksa devre edilmekte ve rotordan akm geimi salanmaktadr. Sincap kafesli asenkron motorlarn stator sarglar ekil 1.2de grld gibi yldz veya gen balanabilir.

(a) (b) ekil 1.2: Sincap kafesli asenkron motorlarndevreye balants a) Yldz bal b) gen bal

ekil 1.3: Bilezikli asenkron motorundevreye balants

Bilezikli asenkron motorlarn rotorunda ise indklenen gerilim, bilezikler ve fra yardmyla ksa devre edilmekte ve rotordan akm geii salanmaktadr. Bilezikli asenkron motorlarn devreye balants ekil 1.3te grld gibidir. Burada asenkron motorlarn genel alma prensibi anlatlacaktr.

1.3.1. ndksiyon Prensiplerinin Hatrlatlmas

Dnen bir manyetik alan ierisinde bulunan iletkenlerde gerilim indklenir. Bir rotorun dnebilmesi iin gerekli artlar: 1.Rotor iletkenlerinden bir akmn gemesi 2. Rotor iletkenlerinin dnen bir manyetik alan ierisinde bulunmas gerekir. Normal olarak asenkron motorlarda stator ile rotor arasnda herhangi bir elektriki ba yoktur. Rotor, dardan bir kaynak tarafndan beslenmez. Stator da dardan dndrlmez. Statorlar, daimi mknatsl yaplmaz. Asenkron motorlarda dnen daimi mknatsn grevini, stator sarglarna uygulanan fazl akmn meydana getirdii dner alan yapar.

1.3.2. Manyetik Dner Alann Olumas

Dner alan: Asenkron motorlarda stator sarglarna uygulanan fazl akmn meydana getirdiini alana dner alan denir.

Statordaki 6 olua, aralarnda faz fark bulunan bobin yerletirilmi ve fazl ebeke bal bir asenkron motorda fazl dner alann oluumunu, ekil 1.4te grld gibi inceleyebiliriz.

ekil 1.4: fazl dner alann oluumu

a durumunda: (00 de) fazl akmn sins erilerinin I. faz ( + ) maksimum deerde, II. ve III. fazlar ( - ) deerdedir. I. faz iin akmn girii Adan Eye doru, II. faz iin Eden Aya doru ve III. faz iin de yine Eden Aya dorudur. Bu durumda st blgede akmlarnn girileri, alt blgede de akmlarn klar, dolaysyla alan yn sadan sola doru olacak ve sada N kutbu, solda da S kutbu meydana gelecektir. b durumunda: ( 450 de ) I. ve II. fazlar ( + ) deerde, III. faz ( - ) deerdedir. Akm girileri a durumuna gre saa doru kaydndan, alan da buna uyarak, a durumuna gre biraz yukarya doru dnmtr. c durumunda: (900de ) I. faz sfr, II. faz ( + ) ve III. Faz ( - ) deerdedir. I. fazdan hi akm gemediinden II. ve III. fazn girileri sada, klar da solda olup alan yn aadan yukarya dorudur. d durumunda: ( 1800 de ) II. ve III. fazlar ( + ) I. faz ( - ) deerdedir. Bu durumda akm klar st oluklarda, girileri de alt oluklarda olmas nedeni ile alan yn, a durumunun tamamen aksi olup soldan saa dorudur.

e durumunda: ( 2700 de ) I. faz yine sfr, II. faz ( - ) III. faz ( + ) deerde olup alan yn yukardan aaya dorudur. Sonu olarak statorda R,S,T fazlarnn akmlarnn dolamas iin birbirinden bamsz sarm vardr. R, S, T uyguland zaman sarglara deiken ve srekli olarak dnen bir manyetik alan oluur. Bu alann kuvvet izgileri, sincap kafesli rotorun iinden yksek akmlarn gemesine neden olur. Rotorun iinde balayan elektron ak ( akm ), ikinci bir manyetik alann olumasna neden olur. Bu durum, stator ve rotor manyetik alanlarnn birbirini itip ekmesini salayarak dn balatr.

1.3.3. Dner Alan erisindeki Rotorun Dn

ekil 1.5: Dner alan ierisindeki rotorun dn

ekil 1.5te stator sarglarndan geen fazl alternatif akm, stator sarglarnda dner bir manyetik alan oluturduunu ve dnen manyetik alan ierisinde bulunan iletkenlerde bir gerilim indklendiini, bylece ksa devre edilmi rotordan bir akm geeceini biliyoruz. Rotordan geen bu akmlar, rotor zerinde N ve S kutuplarn meydana getirirler. Dnen stator kutuplar, rotor kutuplarn etkileyecek ve ayn kutuplar birbirini iter, zt kutuplar birbirini eker prensibiyle rotoru saat ibresi ynnde dndrecektir.

1.4. Bir Fazl Asenkron Motorun Yaps ve almas

AC 220 voltluk elektrik enerjisiyle alabilen motorlardr. Bunlar amar makinesi, su pompas, buzdolab, mini torna tezghlarnda vb. kullanlr. Gleri yaygn olarak 1/21 1,52 HP eklindedir. (Not: 1 HP, 736 W'tr). Yardmc sargl motorlarn statorunda ana (AS) ve yardmc sarg (YS) olmak zere iki ayr sarg vardr. Ana sarg U-X ile yardmc sarg W-Z ile gsterilir. Statora yerletirilmi iki sarg yle yerletirilir ki bunlarn oluturduu manyetik alanlar arasnda 90 lik elektriksel a meydana gelir.

10

Bu tip motorlarn ana sargs, kaln kesitli telden az sipirli; yardmc sargs ise ince telden ok sipirli olarak sarlmtr. Ana sarg, kaln kesitli az sarml olduundan omik direnci (RAS) kk, reaktif direnci (XAS ) byktr. Yardmc sarg, ince kesitli ve ok sarml olduundan omik direnci (RYS) byk, reaktif direnci (XYS ) kktr. Bu sebeple ana sargdan geen akm gerilimden 90'ye yakn geri kalr. Ana sarg, motorun esas grev yapan ksmdr. Yardmc sarg ise sadece yol almay kolaylatrr. Yani 24 saniye altktan sonra devreden kar. Baz modellerde ise yardmc sarg, srekli devrede kalmaktadr.

ekil 1.6: Bir fazl asenkron motorun iinde bulunan ana ve yardmc sarg

Resim 1.6: Bir fazl asenkron motor

1.5. Motor Etiketini nceleme

Motorun etiketinde u bilgiler bulunur. Motoru yapan firmann ad ( GAMAK, SEMENS... vb.) Motorun model tipi ( GM 9052vb.) Motorun kullanld akm ( DC, AC ) 11

Motorun sarglarnn balan ekli ( , ) Motorun normal alma akm ( 3,5 / 6 A ) Motorun g kat says ( cos:0,89 ) Motorun alma gerilimi ( 220/380 V ) Motorun alma gc ( 2 HP 1,5 kW ) Motorun frekans ( 50 Hz ) Motorun devir says ( 2840 d/d ) Motorun imal tarihi ( 2003 ) Motorun dayanabilecei scaklk ( 40-500 ) Motorun arl ( 30 kg-185kg ) Motor koruma tipi ( IP 39 )

GAMAK 3 FAZLI AC MOTOR YILDIZ/GEN ( / ) 2 HP 1,5 KW 2840 d / d 3-981 iz K1 B

TP: GM 9052 NR:9000752148 220/380V 3,5/6 A Cos :0,89 50 Hz IP 39

Tablo 1.1: Motor etiketi

1.6. Motor Teknik zellikleri

Elektrik motorlarnn standartlarn belirleyen ve bunlar yaynlayan iki temel kurum IEC ve NEMA 'dr. IEC (International Electrotechnical Commission) Avrupa tabanl bir kurulu iken NEMA (National Electrical Manufacturers Association), Amerikan standartlar iin almaktadr. Trkiyede ise konu ile ilgili dzenleme Trk Standartlar Enstits (TSE) tarafndan IEC'ye dayanarak yaplmtr. 12

1.6.1. alma artlar

IEC bunu 8 ksmda derecelendirmitir. Bunlar: S1Srekli alma: Motor, sabit ykte s dengesine ulamaya yetecek zaman kadar alr. S2 Ksa sreli alma. Motor, sabit ykte s dengesine ulamaya yetecek zaman bulamadan alr. Durma sreleri, motorun ortam ssna dnmesine yetecek zaman kadardr. S3 Aralkl periyodik alma. Sabit yk ile ardk (birbirini izleyen), zde alma ve durma dnemleri. Is denge noktasna asla ulalmaz. Balang akmnn, s ykselmesine ok az etkisi vardr. S4 Kalkl, aralkl periyodik alma. Sabit yk ile ardk, zde kalkma, alma ve durma dnemleri. Is dengesine asla ulalmaz, fakat kalk akm, s ykselmesi zerinde etkilidir. S5 Elektrik frenleme ile aralkl periyodik alma. Ardk, zde kalk dnemleri, sabit ykte alma, elektrik frenleme ve durma. Is denge noktasna ulalmaz. S6 Aralkl yk ile srekli alma. Sabit ykte ve yksz, ardk, zde alma dnemleri. Durma periyodu yoktur. S7 Elektrik frenleme ile srekli alma. Ardk, zde kalk dnemleri, sabit ykte alma ve elektrik frenleme. Durma periyodu yoktur. S8 Yk ve hzda periyodik deimeler ile srekli alma. Ardk, zde kalk, sabit ykte ve belli bir hzda alma, dier bir yk ve hzda alma dnemleri. Durma yoktur.

En sk kullanlanlar asndan ksaca zetlemek gerekirse: S2 tr alma rejimi iin simgeden sonra rejim sresi belirtilir. rnek S2 30 dakika. S3 ve S6 alma rejimi trleri iin simgelerinden sonra alma kat says verilir. rnek S3 % 25, S6 % 40 gibi. Yukardaki paragrafta belirtilen alma rejimlerinin genelde (standart deer deildir) motor k gcne kat say olarak etkileri ise aadaki tablo 1.2de verildii gibidir.

13

alma rejimi

Aklama 10 dk. Motor k gc kat says 1.6

30 dk. 1.3

60 dk. 1.05

Sre (toplam alma sresinin %si) %10 1.6 1.6 %20 1.4 1.5 %40 1.25 1.4 %60 1.1 1.25

S2 S3 S6

Ksa sreli alma Aralkl periyodik alma Aralkl yk ile srekli alma

Tablo 1.2: Asenkron motor alma rejimi

Standart motorlar, 40 C ortam ssna ve 1000 m rakm yksekliine gre imal edilmilerdir. Bu deerleri aan alma artlar, motorun performansna etki edecektir. Etkilenme oranlar, aadaki tablo 1.3te belirtilmitir.

40 C nin zerindeki ortam slarnn motor gcne etkisi (1000 m'den kk rakmlar iin)

1000 mnin zerindeki rakm yksekliklerinin motor gcne etkisi (40 C ' den dk ortam slar iin)

Ortam Iss C 40 45 50 55 60 70

Rakm Ykseklii 1000 m 1500 m 2000 m 2500 m 3500 m 4000 m

nerilen k Gc 100% 97% 94.5% 92% 86.5% 83.5%

nerilen k Gc 100% 96.5% 93% 90% 86.7% 79%

Tablo 1.3: Ortam ssnn motor gcne etkisi

Uzun yllarn tecrbelerine ve gzlemlerine dayanarak snma ve izolasyon hakknda u iki saptama yaplabilir:

14

1. Motor ykndeki % 4 lk bir art, sda % 10' luk bir arta neden olmaktadr. 2. zolasyon snfnn kzgn noktasnn % 10 almas, izolasyon mrnn % 50 ksalmas ile sonulanmaktadr.

1.6.2. Motorun Faz Says

Asenkron motorlar; bir fazl, iki fazl ve fazl olmak zere eittir. Evlerde, brolarda, kk tamir atlyelerinde vb. yerlerde bir fazl ebekeler bulunduundan kk gl tahriklerde bir fazl motorlar kullanlr. fazl ebekelerin bulunduu yerlerde fazl asenkron motorlar kullanlr. Motorlarn faz saysnn fazl olmasnn stnl, kayplarn kk ve bu sayede verimlerinin ok yksek olmasdr.

1.6.3. Motorun Normal alma Akm

Her asenkron motorun yapm standartlarna gre ebekeden ektii bir akm vardr. Bu akm, bota almasna ve ykte almasna gre deiiklik gsterir. Motorun normal akm dendii zaman asenkron motorun tam yk altnda almas sonucu ektii akmdr. Asenkron bulunmaktadr. motorun alma akm, kataloglarnda ve motor etiketlerinde

1.6.4. Motorun G Kat says

G kat says, ebekeden ekilen akm ile ebeke gerilimi arasndaki ann kosinsdr. Cos olarak isimlendirilir. Asenkron motorlarn g kat says, motor ykne baldr. Bota alan motorun g kat says ok kktr. Motor etiketine yazl olan g kat says, anma ykteki g kat saysdr. Anma yknn altnda ve stnde g kat says kktr. Bir motorun, anma yknn ok altnda yklerde altrlmas veya gereinden byk gte motor seilmesi, motorun dk g kat sayl alaca sonucunu getirir. G kat says (Cos) deeri, motorun ebekeden ektii grnr gcn hangi oranda enerji dnmne katldn gsterir. G kat saysnn kk olmas, kayplar artrr ve motor verimini drr. Motorun yapm, rotor ve stator arasndaki hava aral, g kat saysn etkiler. Hava aral, mekanik koullarn izin verdii oranda kk olmaldr. Motorlarda g bydke g kat says byr. 2 kutuplu motorlarn g kat says, 68 kutuplu motorlarn g kat saylarndan byktr. Ayrca sincap kafesli rotorlu motorlarn g kat saylar, sargl rotorlu motorlarn g kat saylarndan byktr. 15

1.6.5. Motorun Balant ekli

Elektrik makinelerinde ularn hatasz ve ksa srede balanmasn kolaylatrmak iin ular, standart simgelerle iaretlenir. Tablo 1.4te kullanlan belli bal u iaretlerinin eski ve yeni karlklar gsterilmitir: Sra Nu 1 2 3 Anlam fazl ebeke Bir ve fazl ebeke ntr hatt Bir fazl ebeke fazl tek hzl stator sargs (6 balant ulu ) fazl tek hzl stator sargs (3 balant ulu ) VDE DIN 42401 Eski simgeler R-S-T 0 R-0 T-0 U-X V-Y W-Z U-V-W S -0 IEC 34-8 Yeni simgeler L1 - L2 - L3 N L1 -N L2 - N L3 - N U1 - U2 V1 - V2 W1 - W2 U-V-W U-V Z1 - Z2 1U - 1V - 1W 2U - 2 V - 2W 8U - 8V - 8W 6U - 6V - 6W K-L-M K-L-M

4 5 6

Bir fazl motor sargs Ana U-V sarg Yardmc sarg Z1 - Z2 fazl iki hzl Dahlander sarg Dk hz Yksek hz fazl iki hzl PAM sarg veya iki ayr sarg Dk hz Yksek hz fazl Rotor sargs ( 3 balant ulu)

Tablo 1.4: Asenkron motor sarg u iaretleri

1.6.6. Motorlarn Yap ekilleri

Ak Tip

Motor gvde ve kapaklarnda soutma gereksiniminden dolay aklklar vardr. Koruma bakmdan zayftrlar. 16

Resim 1.7: Ak tip asenkron motor

Kapal Tip

En ok kullanlan yap tipidir. Koruma bakmndan en gvenilir yap tipidir.

Resim 1.8: Kapal tip asenkron motor

Flanl Tip

Motorun direk olarak makineye balanmas gerekli yerler iin en uygun yap tipidir.

Resim 1.9: Flanl tip asenkron motor

17

1.6.7. Anma Gc
Anma gerilim ve frekansta tam ykte alan motorun, milinden alnan mekanik gtr. Birimi watt, kilowatt veya beygir gc ( HP )dr.

1.6.8. Ar Yklenme
Asenkron motorlar, 1,2 katna kadar ar ykleme yaplabilmektedir. Bu ar ykleme her firmann rettii asenkron motor kataloglarnda bulunmaktadr. Fakat bu ar yklemede fazla sre altrlmamaldr. zelliklede bu verilen 1,2lik ar yklemeyi getii an motor zarar grme snrnda olduundan devreden kartlmaldr.

1.6.9. Grlt Dzeyi

Elektrik motorlarnn ( 1 kW 400 W aras gler iin geerlidir.) 600 d/d ile 3750 d/d hz aralnda ve bota alrken hava ortamna yaydklar ses gc dzeyinin maksimum snrlarn ve yine hava ortamnda yaydklar ve motor yzeyinden 1 metre mesafe uzaklktaki grlt iin ortalama ses basncnn maksimum snrlar IECnin 34 9 blmnde verilmitir oradan baknz. Ayrca TSnin 3213 kitapnda da belirtilmitir. Baknz.

1.6.10. Kutup ve Devir Saylar

Asenkron motorlarnkutup saylarna gre devir saylar deimektedir. Kataloglarda ve motor etiketlerinde devir saylar bulunmaktadr. Tablo 1.5te kutup saylarna gre devir saylar verilmitir. Kutup says ( 2P ) 2 4 6 8 10 12 EBEKE FREKANSI 50HZ 3000 1500 1000 750 600 500 60HZ 3600 1800 1200 900 720 600 SENKRON DEVR D/DAK

Tablo 1.5: Deiik frekans ve kutup saylarndaki devir saylar

18

1.6.11. Montaj Boyutlar

Asenkron motorlarda gler, eksen ykseklikleri ( gvde byklkleri ) ve baz d boyutlar standardlatrlmtr. Motor sipari ederken motorun alma gerilimini, gcn, devir hzn, gvde bykln, koruma trn, yap biimini belirtmek yeterli olamaktadr. IEC 72-1e gre asenkron motorun standardlatrlan boyutlar unlardr: Eksen ykseklii ( H ) Tespit deliklerinin enine ve boyuna mesafeleri ( A,B ) Mil faturasndan en yakn ayaktaki tespit delii eksenine olan uzaklk (C) Mil ucu ap (D) Mil faturasndan itibaren mil uzants uzunluu (E) Tespit deliinin ap (K) Kama yuvas genilii (F), kama kalnl (GD), kama yuvas derinlii (GE), kama tepesinden eksenin kar tarafndaki mil yzeyine olan uzaklk (GA)

1.6.12. letme Gerilimi ve Frekans

Asenkron motorlar, kullanldklar yerlere gre 220 volt veya 380 volt gerilimlerde retilirler. Dnyada Amerika ve Kanadada frekans 60 Hz iken lkemizde ve dier devletlerde 50 Hzdir.

1.6.13. Koruma Snf ( IEC 345 )

Motorlar, koruma derecelerine gre I P_ _ koduyla snflandrlmlardr. I P _ _ (Ingress Progress) diziminde ilk rakam, kat maddelere kar korumay tarif ederken; ikinci rakam svlara kar korumay belirtmektedir. Tablo 1.6da anlatlan standardn Trk Standartlarndaki (TS) karl TSE'nin TS3209 / Nisan 1999 kitapnda detayl olarak anlatlmtr.

19

lk Rakam Kat Maddelere Kar 0 - Korumasz 1 - 50 mm'den byk cisimlere kar koruma. El temas gibi. 2 - 12 mm'den byk cisimlere kar koruma. Parmak gibi. 3 - 2.5 mm'den byk cisimlere kar koruma. El aletleri gibi. 4 - 1 mm'den byk cisimlere kar koruma. nce teller gibi. 5 - Toza kar koruma 6 - Toza kar tam koruma

kinci Rakam Sv Maddelere Kar 0 - Korumasz 1 - Dikey olarak gelen sulara kar koruma. Su damlamas gibi. 2 - Dikeyden 15 ye kadar ayla gelen sulara kar koruma. 3 - Dikeyden 60 ye kadar ayla gelen sulara kar koruma. 4 - Tm ynlerden gelen srayan sulara kar koruma. 5 - Tm ynlerden gelen fkran sulara kar koruma. 6 - Tm ynlerden gelen gl su fkrmalarna kar koruma. 7 - Geici sre suya daldrmaya kar koruma. 0.15 m ile 1 m aras. 8 - Srekli suya daldrmaya kar koruma.
Tablo 1.6: Koruma snf

1.6.14. zolasyon (yaltm) Snf (IEC 34 1)

IEC standartlarnn 34 1 derecelendirilmesine de yer verilmitir. blmnn ierisinde izolasyon deerlerinin

Motorlarn sarglar ve kullanlan izolasyon malzemeleri, dayandklar sya gre snflandrlm ve bu ayrm harflerle ifade edilmitir.

20

zolasyon Snf A Is ykseklii Maksimum sarg ss Ortam ss Kzgn nokta iin snr 105 100 40 5 E 120 115 40 5 B 130 120 40 10 F 155 140 40 15 H 180 165 40 15

Tablo 1.7: zolasyon snf

Pek kullanm alanlar bulunmasa da Y ve C snf izolasyon snflar da mevcuttur. Bunlardan Y snf (eski gsterimi O'dur) 90 C scaklk snrn belirtirken, C snf 180 C'den byk scaklk snrn belirtmektedir. Tablo 1.7de anlatlan standardn Trk Standartlarndaki (TS) karl TSE'nin TS3336 / Mart 1979 kitapnda detayl olarak anlatlmtr.

1.6.15. Siparite Dikkat Edilecek Hususlar

Bir asenkron motor sipari verilecei zaman kullanacamz i alan (buna bal olarak gc ), ina tipi gz nnde bulundurulur. Aada rnek sipari bilgileri verilmitir. Mutlaka verilmesi gereken bilgiler rnek 11 kw 1500 d/d B3

G ( kw veya hp ) Devir says na tipi Verilmesi ihtiyari olan bilgiler

Motor tipi Gerilim Frekans Koruma tipi Yaltm snf alma rejimi Ortam scakl Eksenel yk ( varsa ) Varsa dier zellikler gibi

NM 132 M-6 380 volt 50 Hz IP 54 F S1 40 0C 600 kg ters klemens kutusu, ift mil

NOT: Verilmesi ihtiyari bilgiler verilmedii taktirde katalogdaki standart deerler alnr. 21

1.7. Asenkron Motor Balant ekli ve zellikleri

Asenkron motorlar, yldz ve gen balant olmak zere iki ekilde balanrlar.

1.7.1. Motorun Yldz Balants ve zellii

Asenkron motorun stator sarg ularndan X-Y-Z ular birletirilir ve U-V-W ularndan R-S-T fazlar verilerek yldz balant gerekletirilir. ile sembolize edilir. Bu ekilde balanm motora fazlar aras 380 volt olan gerilim uygulandnda her faz sargsna ebeke geriliminin 1/3 veya % 58i uygulanm olur. Yani 380 0.58 = 220 volt, ayrca yldz balantda faz akm hat akmna eittir. Yldz balantda gerilim Uhat=3Ufaz yani Uhat=1,73Ufaz, akm ise Ihat =Ifazdr.

ekil 1.7: Asenkron motorun yldz balanmas

1.7.2. Motorun gen Balants ve zellii

Asenkron motorun stator sarg ular U ile Y, V ile Z, W ile X ksa devre edilip U-VW ularndan R-S-T fazlar uygulanarak gen balant gerekletirilir. ile sembolize edilir. Bu balant eklinde hat gerilimi, faz gerilimine eittir. Ancak hat akm, faz akmnn 1,73 katna eittir veya faz akm, hat akmnn % 58i kadardr. gen balantda gerilim Uhat=Ufaz, akm ise Ihat =3Ifaz yani Ihat =1.73Ifazdr. NOT: gen altrlacak motor, yldz altrlacak olursa 1/3 kadar akm eker.

22

ekil:1.8: Asenkron motorun gen balanmas

NOT: Motor etiketinde bulunan g ve gerilim deerlerine baklarak sarglarn yldz m yoksa gen mi balanaca yle anlalr: Motor gc 4 kWtan (5 HP) kkse motor, yldz balanarak altrlr. Etiketinde/ 220/380 volt deeri bulunan motor gen bal olarak altrlmak istenirse fazlar aras 220 volt gerilim bulmak gerekir. Trkiye'de fazlar aras gerilim 380 V olduundan motor, yldz balanarak altrlr.

1.8. Asenkron Motorun Kataloglarn Okuma ve Kullanma

Asenkron motorlar, lkemizde ve dier lkelerde farkl firmalar retmektedir. Dolasyla her firmann retimle ilgili kendi kataloglar bulunmaktadr. Bu kataloglarda kullanacanz asenkron motor hakknda gc, gerilimi, akm, balant ekli, inaa ekli vb. zellikleri bulunmaktadr. Tablo 1.8de asenkron motorlar iin sigorta, termik ve iletken seimi cetveli katalog inceleme asndan rnek olarak verilmitir.
TERMK SGORTA DEERLER RLE ( Normal buonlu, geikmeli ANMA GC ATARLAMA buonlu, bakl ) SINIRLARI 2 kW HP Amper mm Amper AMPER AMPER AMPER 0,75 1 1,95 2,5 1,62,4 410 46 6 1,1 1,5 2,85 2,5 2,23,3 10 6 6 1,5 2 3,8 2,5 34,5 1020 10 14 2.2 3 5,4 2,5 46 1620 1016 1016 3 4 7,1 2,5 5,38 1620 16 16 4 5,5 8,8 2,5 7,39 20 16 16 5,5 7,5 11,7 4 812 2535 2025 2025 7,5 10 15,6 6 1116 35 25 25 11 15 22 10 1224 5063 3550 3550 15 20 28 10 2022 63 50 50 18,5 25 37,5 16 2445 6380 22 30 43,5 16 2446 6380 30 40 53 25 3263 80100 Tablo 1.8: Motor anma gcne gre termik rle ve sigorta seimi ANMA AKIMI LETKEN KEST

23

Tablo 1.8den verilen akm deerlerinden yararlanarak 7,5 kW lik bir asenkron motorda kullanlacak elemanlarn deerlerini belirleyelim: Motor gc: 7,5 kW ( 10 HP ) Motorun ektii anma akm: 15,6 Amper Motorun beslenmesinde kullanlmas gereken iletken kesiti: 6 mm2 Termik ar akm rlesinin akm deerini ayarlama snr: 1116 Amper Motoru besleyen hatta balanacak gecikmeli tip sigortann akm deeri: 25 Amper

24

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Okul bahenizin sulanmas iin kullanlabilecek bir asenkron motorun seimini yapnz.

lem Basamaklar
Kullanc isteklerini tespit ediniz. Sistemin ileyi ve almas hakknda gerekli planlamay yapnz. htiyalar karlayacak sistemin taslan hazrlaynz. Sistemin gerektirdii motorun parametrelerini tespit ederek motoru seiniz.

neriler
Motorun kullanlaca yer ve sistem, motor iin uygun mu dikkat ediniz. Motorun g, devir ve ina zelliine dikkat ediniz. Sistemin taslan hazrlarken asenkron motorlarn zelliklerinin ortam uygunluuna dikkat ediniz. Motor seimini yaptktan sonra seim nedenleriyle birlikte rapor hazrlaynz.

25

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilmi olan cmlelerin karsna doruluuna ve yanllna gre X sembol ile iaretleyiniz. Kendi kendinizi deerlendirmek iin cevaplarnz modl sonundaki cevap anahtaryla karlatrnz. DORU 1. Stator, asenkron motorlarn duran ksmdr. 2. Asenkron motorlar soutmak amacyla pervane kullanlr. 3. Byk gl asenkron motorlar, direk olarak ebekeye balanrlar. 4. Asenkron motorlar hem AC hem de DC gerilimde alrlar. 5. Bir fazl asenkron motorun ana sargs kaln kesitli, az sipirlidir. 6. Asenkron motorun etiketinde motorun balan ekli verilmitir. 7. lkemizde asenkron motorlarn standartlarn belirleyen bir kurum yoktur. 8. Asenkron motorun anma akm, bota alrken ektii akmdr. 9. Asenkron motorun g kat saysnn kk olmas, motor verimini drr. 10. fazl ebekede fazl asenkron motor, L1-L2-L3 fazlarna balanr. 11. Flanl tip asenkron motor, direkt olarak bir makineye balanamaz. 12.Asenkron motorlarn anma gcnn birimi joule olarak isimlendirilir. 13. lkemizde motorlarn alma frekans 60 Hz dir. 14. Bir asenkron motor sipari edilirken gc, devri, ina tipi mutlaka verilmelidir. 15. Bir asenkron motor yldz baland zaman hat gerilimi ile faz gerilimi eit olur. 16. Bir asenkron motor gen baland zaman hat gerilimi ile faz geriliminin 1.73 katdr. 17. 4 kWtan byk motorlar yldz olarak altrlrlar. 18. Yldz bal olan bir asenkron motor, gen balanrsa motor zarar grmez. Birinci renme faaliyeti burada sona erdi. Sizleri tebrik ederim. kinci renme faaliyeti iin ltfen bir sonraki sayfaya geiniz. Baarlar. YANLI

26

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA
Kumanda ve g devresinin kurulmas iin gerekli ara gere ve koruma elemanlarn TSE, i tesisat ynetmelii ve artnameye uygun olarak seip balantsn yapabilecektir.

ARATIRMA
Kumanda devre elemanlarnn neler olduunu, yaplarn ve balant ekillerinin nasl olduunu internet ortamndan ve ktphaneden aratrarak sunu hline getirerek snfta arkadalarnza sununuz. Zaman rleleri hakknda detayl bilgi toplayarak rapor hline getiriniz. Bir akkor flemanl lambay kontaktre balayarak kumanda ediniz. Kumanda kablolar hakknda internet ortamndan veya ktpanelerden bilgi toplayarak raporlatrnz. Bu raporu snfta sununuz.

2. KUMANDA DEVRE ELEMANLARI VE KORUMA RLELER

2.1. Kumanda Elemanlar Yaps ve eitleri
2.1.1. Paket alterler
Yaps

Resim 2.1: Paket alterler

27

Bir eksen etrafnda dnebilen bir mil zerine ard arda dizilmi ve paketlenmi birok kontak yuvalarndan oluan ok konumlu alterlere paket alterler denir. Paket alterlerin herbir diliminde, iki, ya da drt kontak bulunur. Istenilen kontak saysn elde etmek iin, uygun sayda art arda monte edilir. Kontaklarn alp kapanmas, dilimler zerindeki kntlar sayesinde olur. Paket alterlerin ambalajnn ierisinde, balant emalar ve alma diyagramlar vardr. Bu diyagramlar sayesinde kontaklarnn konumlar hakknda bilgi sahibi oluruz. almas

0.KONUM

1.KONUM

2.KONUM

ekil 2.1: Paket alterin disk ve kontaklarnn konum deiiklii

ekil 2.1de bir paket alterin kam ve kontak konumlar grlmektedir. Paket alter, 0 konumunda iken 3-4 nu.lu kontaklar ap kapatan pim diskin ukur yeri de olduundan kontak kapal konumdadr. 1-2 ve 5-6 nu.lu kontaklar ap kapatan pim diskin tmsek ksmnda olduundan kontaklar ak konumdadr. Paket alter kolu saa doru evrildiinde yan 1. konuma getirildiinde 3-4 nu.lu konta ap kapatan pim diskin tmsek ksmna gelir ve kontak ak konuma gelir. 1-2 ve 56 nu.lu kontaklar ap kapatan pim, diskin ukur yerine geldiinden kontaklar kapatr. Paket alter kolu, saa doru yani 2. konuma getirilirse kontaklar kumanda eden pimler diskin ukur yerinde olduundan kontaklarn hepsi kapal durumdadr. eitleri Bir fazl yardmc sargl motor alteri Kutup deitirici 0 pozisyonlu paket alter ift devir paket alteri Ampermetre komtatr Voltmetre komtatr

28

2.1.2. Kumanda Butonlar

Bir devrenin altrlmasn balatmak veya durdurmak amacyla kullanlan elemanlardr.

Resim 2.2: Kumanda butonlar ve sinyal lambalar

Tek Yollu Butonlar

Butona basldnda kontaklar konum deitirir, zerinden bas kaldrldnda yay aracl ile eski konumuna dnerler. Tek yollu butonlar, altrma ( start ) ve durdurma ( stop ) butonlar olmak zere ikiye ayrlr. altrma (Start) Butonu

Konta normalde aktr. Butona basnca kapanr ve zerindeki basn kaldrlnca konta eski konumuna geri gelir. Bunlara ani temasl buton da denir. Durdurma (Stop) Butonu Konta normalde kapaldr. Butona baslnca alr ve zerindeki basn kadrlnca konta eski konumuna gelir. ift Yollu Butonlar Normalde ak ve kapal iki konta bulunur. Kapal kontak, stop butonu olarak; ak kontak ise start butonu olarak kullanlr. Butona basldnda normalde kapal konta alr, normalde ak konta kapanr. zerindeki basn kaldrldnda kontaklar eski konumunu alr. Kalc Tip Butonlar Butona basldnda brakldklar konumda kalrlar. Bir yollu tipte kontak aksa kapanr, kapal ise alr. ki yollu tiplerinde butona basld zaman kontaklardan biri alr, dieri kapanr. Kontalarn eski hline dnmesi iin ayn butona tekrar baslr veya yanndakine tekrar baslr. 29

2.1.3. Sinyal Lambalar

Bir kumanda elemann veya devresinin alp almadn kla gsteren elemana sinyal lambas denir. Resim 2.3te gsterilmektedir. Bunlar vidal ve gemeli tip olarak yaplrlar. 6V ile 380 volt aras standart gerilimlere uygun neon lambalar vardr. Akkor flemanl lambalarda 36 voltluk dk gerilimli kumanda devrelerinde kullanlr. Ana pano veya kumanda merkezlerinde iletmelerde makine takibi iin sinyal lambalar kullanlr.

Resim 2.3: Sinyal lambalar

Genellikle yeil sinyal lambas devrenin altn, sar lamba durduunu ve krmz lamba devrede bir arza olduunu veya koruma elemanlarnn devreyi atn gsterir.

2.1.4. Snr Anahtarlar

Hareketli aygtlarda bir hareketi durdurup baka bir hareketi balatan ve aygtn hareket eden paras tarafndan kumanda edilen elemanlara snr anahtar denir. Snr anahtarnn normalde biri kapal, dieri ak iki konta mevcuttur.

ekil 2.2: Snr anahtar

Snr anahtarlar bant sistemlerinde, takm tezgahlar gibi hareketli sistemlerde kullanlr. 30

Mekanik Tip Snr Anahtarlar

Bu tip snr anahtarlar aygtn sabit ksmna monte edilir. Aygtn hareketli ksmnda bulunan knt, hareket esnasnda makaraya veya pime arptnda kontaklar konum deitirir. Aygtn hareket eden paras durur veya hareket yn deiir. Bu tip snr anahtarlarna makaral ve pimli snr anahtar da denir. Manyetik Tip Snr Anahtarlar

Dokunma ve arpma olmadan ama ve kapama yapabilen snr anahtarlardr. Sabit mknats ve kontak olmak zere iki ksmdan meydana gelir.

2.1.5. Zaman Rleleri

ekil 2.3: Zaman rlesi yandan grn

ekil 2.4: Zaman rlesi nden grn

Tanm ve Yaps

Otomatik kumanda devrelerinde alclarn belli sre almalarn veya durmalarn salayan elemana zaman rlesi denir (ekil 2.34). Zaman rlesinin yapsnda gecikme ile konum deitiren kontaklar, ani konum deitiren kontak guruparndan ve bobin bulunur.

eitleri ve Fonksiyonlar
ekmede Gecikmeli Tip (Dz) Zaman Rlesi

Besleme ularna enerji uygulandnda ayarlanan sre sonunda normalde kapal konta alan, ak konta kapanan zaman rleleridir. Enerjisi kesildiinde ani ve gecikmeli alp-kapanan kontaklar ani olarak normal konumlarna dner. 31

Dmede Gecikmeli Tip (Ters) Zaman Rlesi

Besleme ularna gerilim uygulandnda ani olarak kontaklar konum deitirir. Enerjisi kesildiinde ani alp kapanan kontaklar hemen, gecikmeli alp kapanan kontaklar ayarlanan sre sonunda konum deitirir. Brakmada Gecikmeli Tip (Impuls) Zaman Rlesi

Besleme ularna gerilim uygulandnda ani ve gecikmeki kontaklar konum deitiren, ayarlanan sre sonunda kontaklar normal konumuna dnen rlelerdir. ekmede ve Brakmada Gecikmeli Tip Zaman Rlesi

Besleme ularna gerilim uygulandnda ayarlanan sre sonunda kontaklar konum deitiren ve enerjisi kesildikten belli bir sre sonra kontaklar konum deitiren zaman rlesidir. Flar Zaman Rlesi

Besleme ularna enerji uygulandnda kontaklar konum deitiren, ayarlanan sre sonunda normal konumlarna dnen, rle enerjili kald srece kontaklar tekrar tekrar ayarlanan sre kadar konum deitiren rlelerdir. Yldz-gen Zaman Rlesi

Byk gl motorlarda kalk akmn drmek iin yldz/gen yol verme yntemi kullanlr. Kalk akmn drmek iin motor, nce yldz balanr. 2-4 saniye getikten sonra yldz kontaktrn devreden kartp gen balanty salayan kontaktr devreye girmesini salamak iin kullanlan rlelerdir. ift Zaman Ayarl Zaman Rlesi

ki ayr zamanlama yaplabilen rlelerdir. Zaman rlesi enerjilendiinde kontaklar konum deitirir. Ayarlanan birinci srenin sonuna kadar kontaklarn konumu ayn kalr. Sre dolunca kontaklar normal konumuna dner. Daha sonra ikinci ayarlanan sre balar. Ikinci sre dolduunda kontaklar tekrar konum deitirir.

2.1.6. Kontaktrler
Tanm Yaps ve eitleri Kontaktrn Tanm

Elektrik devrelerini ap kapamaya yarayan ve tahrik sistemiyle uzaktan kumanda edilebilen byk gl elektromanyetik anahtarlara kontaktr denir.

32

Kontaktrn Yaps

Elektromknats, palet ve kontaklar olmak zere ksmdan oluur. Elektromknats: Bir demir nve ve zerine sarlm bobinden meydana gelir. Bobine gerilim uygulandnda geen akm, manyetik alan oluturarak mknatsiyet meydana getirir. Alternatif akmla alan kontaktrn nvesi silisli saclarn paketlenmesiyle yaplr. Nvenin n yzne alan oluklara bakr halkalar oluur. Bakr halkalar; alternatif akmn yn ve deer deiimlerinden etkilenerek titreim, yani grlt yapmasn nlemek iindir. Doru akmla alan kontaktrn nvesi, yumuak demirden tek para olarak yaplr. Bobin akm kesildiinde demir nvede kalan artk mknatisiyetten dolay paletin nveye yapk kalmasn nlemek iin nvenin palete bakan ksmna plastik pullar konur. alma akm ve kontak akmna bal olarak elektromknatslar, deiik kesit ve sipirde sarlrlar (bk.ekil 2.5).

ekil 2.5: Kontaktrn i yaps

Palet: Kontaktr nvesinin hareketli ksmna palet denir. Demir nvenin mknatslanmas ve yaylarn itmesi sonucu hareket eder. Palet zerine kontaklar monte edilmitir. Demir nve mknatslandnda paleti eker ve baz kontaklar alrken baz kontaklar kapanr. Demir nveye sarl bobinin enerjisi kesildiinde, yaylarn itmesi sonucunda palet eski konumuna dner. Kontaklar: Gm, bakr-nikel, kadminyum, demir, karbon, tungsten, ve molibdenden yaplm alamlardan yaplr. Kontaklar; biri sabit dieri, hareketli olmak zere iki kontaktan meydana gelir. Normalde ak ve normalde kapal olmak zere iki tip kontak vardr. Palet zerine monte edilen hareketli kontaklarn bir ksm kontaktr almazken ak konumda, bir ksm ise kapal konumdadr. Kontaktr zerinde istenenden 33

fazla kontak vardr. Bu kontaklardan bazlar konum deitirirken ypranrken, bazlar kullanlmadndan ypranmaz. Bu dengesizlii nlemek iin devre akm fazla ise bo kalan kontaklar dier kontaklarla paralel balanr, devre gerilimi yksekse bo kontaklar dier kontaklara seri balanr. Kontaktr eitleri: Akm cinsine ve imalat durumuna gre ikiye ayrlrlar: Akm cinsine gre: Doru akm kontaktrleri Alternatif akm kontaktrleri

malat durumuna gre: Elektromanyetik kontaktrler Basnl haval kontaktrler Elektro-pnomatik kontaktrler

Kontaktr Seiminde Dikkat Edilecek Hususlar Kullanma Snf

Kontaktrler alma gerilimi, iletme ve kullanma ekillerine gre standart hle getirilerek kullanma sunulmaktadr. IEC 947-4-1 numaral standartlara gre kontaktrlerin retim snflar ve kullanm alanlar aadaki gibi sralanmtr: AC1 snf kontaktrler AC2 snf kontaktrler AC3, AC4 snf kontaktrler AC-6a snf kontaktrler AC-6b snf kontaktrler

ndktif olmayan ya da ok az indktif olan yklerde kullanlr. Bilezikli asenkron motorlara yol vermede kullanlr. Sincap kafesli asenkron motorlarn altrlmasnda kullanlr. Transformatrlerin kumandasnda kullanlr. Akkor flamanl lambalarn kumandasnda kullanlr.

34

DC1 snf kontaktrler D2 snf kontaktrler Anma gerilimi

ndktif olmayan ya da ok az indktif olan DC yklerin beslenmesinde kullanlr. DC motorlarn altrlmas ve frenlenmesiyle ilgili devrelerde kullanlr. Kontaktrn kumanda edecei gerilim deeridir. Uygulamada 220380500660 V'luk ebeke gerilimleri bulunmasna ramen genellikle 220 V ve 380 V'luk gerilimler kullanlr. Bobin gerilimi Bobinin alma gerilimidir. Bobinler 2448110220380 volt olabilmektedir. Anma akm

Kontaktrn g kontaklarnn akm deeridir. Anma gc

Kumanda edilecek alcnn gcdr. Kontak yaps ve says

Kontaktrlerde iki tip kontak mevcuttur. Bunlar: G kontaklar Kumanda kontaklardr. G kontaklar, yksek akma dayankl olup motor vb. alclar altrmak iin kullanlr. Kumanda kontaklar ise termik ar akm rlesi, zaman rlesi, s kontrol rlesi, mhrleme vb. gibi dzeneklerin altrlmasnda grev yapar. Otomatik kontrol sistemlerinde kullanlan kontaktrler, beslenecek olan alcnn tipine, gerilimine, akmna gre, retici firma kataloglarna baklarak seilir. yle ki, indktif zellikli asenkron motorlarn altrlmas iin retilmi olan bir kontaktr, reaktif g kompanzasyonu ile ilgili bir devrede kullanlamaz. Kontaktrlerin kontaklar ar akma maruz kalma ya da uzun sreli kullanm sonucunda zelliklerini kaybederek arzalanabilir. Bu durumda, kontaktr kk glyse yenisiyle deitirme yoluna gidilir. Ancak kontaktr byk gl ve pahal bir model ise elemann tamam deil, sadece kontakalar deitirilerek onarm yaplr. Otomatik kumanda devrelerinde ok kullanlan bir eleman olan kontaktrn iinde tabloda grld gibi normalde ak ve normalde kapal olmak zere deiik sayda kontak bulunur. Kontaklarn alp kapanmasn salayan bobin enerjisizken baz kontaklar ak konumda bekler. Bobin enerjilendiinde ak kontaklar kapal, kapal kontaklar ise ak hle geer. 35

ekil 2.6: Kontaktrn kumanda ve g kontaklarnn konumu

2.1.7. Rleler

ekil 2.7: Rlenin grn, i yaps ve sembol

Kk deerli bir akm ile yksek gl bir alcy altrabilmek (anahtarlayabilmek) iin kullanlan elemanlara rle denir. Tamamen otomatikle iletmeye balayan retim aralarnda yzlerce tip ve modelde rle kullanlmaktadr. Tek kontakldan tutun 510 kontaklsna kadar geni bir model yelpazesine sahip rlelerin almas her modelde de ayndr. Uygulamada kullanlan rleler kontaklarnn zelliine gre yle snflandrlr: Tek kontakl, tek konumlu rleler Tek kontakl, ift konumlu rleler ok kontakl, tek konumlu rleler ok kontakl, ift (iki) konumlu rleler Rlenin Yaps

ekil 2.8de grld gibi bobin, demir nve, palet, yay ve kontaklardan oluan rlelerin mknatsiyet oluturan bobinleri 5912243648 volt gibi gerilimlerde alacak biimde retilir. Elektronik sistemlerde ounlukla DA ile alan mini rleler kullanlr.

36

(a) ekil 2.8: Rlenin iyaps

(b)

Rlenin alma lkesi

Rle iinde bulunan demir nve zerine geirilmi makaraya ince telden ok sipirli olarak sarlm bobine akm uygulandnda, N-S manyetik alan oluur. Bu alan ise bobinin iindeki nveyi elektromknats hline getirip, paletin kontaklarnn konumunu deitirmesini salar. Akm kesilince elektromknatslk ortadan kalkar; esnek gergi yay, paleti geri ekerek kontaklar ilk konumuna getirir. Kontaklardan geen akm nedeniyle birbirine temas eden yzeyler zamanla oksitlenebilir. Kontaklardaki oksitlenmeyi en az dzeyde tutabilmek iin platin ya da tungsten zerine ince gm tabakasyla kaplama yaplr. Dzgn almayan bir elektronik devrede rlelerin kontaklarnda oksitlenme olumu ise bu istenmeyen durum su zmparasyla giderilebilir. Dzelme olmazsa yeni rle kullanlr. Rlenin Ayaklarnn Tanmlanmas

Rlelerin gvdesinde bulunan, a, b, harfleri bobin ularn; NC (normal close), normalde kapal durumda olan kontaklar; NO (normal open), normalde ak durumda olan kontaklar belirtir. Rle bobini enerjisizken baz kontaklar ak, bazlar ise kapal durumdadr. Anlatmlarda kolaylk olmas iin bobin enerjisizken ak olan kontaklara normalde ak kontak denir. Kapal olan kontaklar ise normalde kapal kontak olarak adlandrlr.

37

2.1.8. Sayclar

Resim 2.4: Sayc

ekil 2.9: Sayc balants

Sayclar flip-floplardan olumaktadrlar. ki gruba ayrlrlar. Bunlar senkron ve asenkron sayclardr. Asenkron sayclar, senkron sayclara nazaran daha yava alrlar. Bunun sebebi ise flip flop 'larn birbirlerini tetiklemesidir. Bu da zaman kaybna yol aar. Senkron sayclarda ise tm flip floplar ayn anda tetiklenirler. Bu yzden senkron sayclar, asenkron sayclara gre daha fazla tercih edilirler. Sayclar, bir de yukar ve aa sayclar diye ikiye ayrlrlar. Her clock palsinde ktaki binary say artan sayclara yukar sayc, azalan sayclara da aa sayc denir.

38

2.2. Koruma Rlelerinin Yap ve eitleri

2.2.1. Asenkron Motorlarn almas Srasnda Grlen Balca Arzalar
Arzann Belirtisi 1. Motor yol almyor. Arza Sigortalar atktr. Termik atktr. Motor, iki faza kalmtr. Kablolarda kopukluk vardr. Motor yanktr. Motora ar yk binmektedir. Gerilim dktr. Rulmanlar skmtr. Giderilmesi Sigortalar, yenisiyle deitirilir. Termiin yeniden kurma (reset) dmesine baslr. Kablolar kontrol edilir. Motor sarglar llr. Motorun zerine binen yk incelenir. Motorun ektii akm llerek etikette yazlan deerle karlatrlr. ebeke gerilimi llr. Rulmanlar deitirilir. Motorun zerine binen yk incelenir. Motorun ektii akm llerek etikette yazlan deerle karlatrlr. ebeke gerilimi llr. Rulmanlar deitirilir. Rulmanlar yalanr. Motorun zerine binen yk incelenir. Motorun ektii akm llerek etikette yazlan deerle karlatrlr. ebeke gerilimi llr. Rulmanlar deitirilir.

2. Motor ar snyor.

3. Motorun sesi ok kyor.

Motora ar yk binmektedir. Gerilim dktr. Rulmanlar skmtr. Rulmanlar yaszdr.

4. Termik sk sk atyor.

Motora ar yk binmesidir. Gerilim dktr. Rulmanlar skmtr.

Toblo 2.1: Asenron motor arzalar ve giderilmesi

2.2.2. Sigortalar
Elektrik besleme hatlar ile devrede alan alclar ar yklere, ksa devrelerin oluturaca yksek akmlara ve bunlar kullanan insanlar gelebilecek muhtemel kazalara kar korumak iin kullanlan devre elemandr. Elektrik devrelerine seri balanrlar. zerinde yazl deerden fazla akm getiinde devreyi aarlar.

39

Resim 2.5: a) Buonlu sigorta b) Otomatik sigorta c) Bakl sigorta

Buonlu Sigortalar

Buon kapa, buon, viskontak ve gvdenin (kofre) birlemesinden olumu koruma aracdr.

ekil 2.10: Buonlu sigortann yaps grlmektedir

Gvde

Sigortay muhafaza eden porselen ksmdr. Bunlar, 2563100200 amperlik deerlerde retilmektedir. Buon Eriyen teli muhafaza eden ksmdr. Buonlar, standart akm deerlerinde retilirler. Buon akmlar, 61016202535506380100200 amperdir. Buonlu sigortalarda kullanlan porselen gvdenin iinde, ar akm gemesi annda eriyip kopan bir tel mevcuttur. Buon gvdesi iinde bulunan bu telin yayd sy azaltmak iin soutma amal olarak kuvars kumu kullanlr. 40

Buonlarn arka ksmnda bulunan metal apkann ortasnda renkli pulcuklar vardr. Bunlara baklarak da buonun ka amperlik olduu anlalabilmektedir. Sinyal pulcuklarnn renklerinin akm deerleri: 6 A: Yeil, 10 A: Krmz, 16 A: Gri, 20 A: Mavi, 25 A: Sar, 35 A: Siyah, 50 A: Beyaz, 63 A: Bakr rengi, 80 A: Gm rengidir. Buon Kapa Buonu muhafaza eden ksmdr. Bunlar 2563100200 amperlik deerlerde retilmektedir. Uygulamada kullanlan buonlu sigortalar, L (B) ve G (C) tipi olmak zere iki tipte retilmektedir. L (B) tipi sigortalar, aydnlatma ve priz tesislerinde kullanlrken; G tipi sigortalar ise motor devrelerinde kullanlr. L tipi sigortalar, ar akm durumunda hemen atar. G tipi olanlar ise gecikmeli olarak devreyi aar. Otomatik Sigortalar

Bu tip sigortalar, termik ve manyetik koruma dzenekli olarak retilmektedir. Termik koruma bimetal esasldr. Devreden ar akm geince bimetal bklerek akm geiini salayan kontaklar aar. Manyetik koruma ise ar akm gemesi durumunda elektromknats hline gelen kaln kesitli bobinin nveyi hareket ettirerek kontaklar atrmas esasna dayanmaktadr. Resim 2.7de otomatik sigortalarn i yaps verilmitir. Uygulamada kullanlan otomatik sigortalar, L (B) ve G (C) tipi olmak zere iki tipte retilir. L tipi sigortalar, aydnlatma ve priz tesislerinde kullanlrken; G tipi sigortalar ise motor koruma devrelerinde kullanlr. L tipi sigortalar, ar akm durumunda hemen atar. G tipi modeller ise gecikmeli olarak devreyi aar. Motorlar kalk annda normal akmlarndan birka misli deerde ar akm ekerek almaya baladklarndan bu tip alclarda gecikmeli atan otomatik sigortalar tercih edilir. Uygulamada kullanlan otomatik sigortalar 0,511,62,46101620253540 4550 amperlik deerlerde retilmektedir. fazl motorlarn korunmasnda kullanlan otomatik sigortalarn mandallar birbirine akuple edilir. Bu sayede fazn birisinin bal olduu sigorta attnda, fazn akm da kesilir.

41

Resim 2.6: Bir firmaya ait otomatik sigortalar

Resim 2.7: Otomatik sigortan iyaps

Bakl Sigortalar

Sanayi tesislerindeki yksek akml alclarn korunmasnda kullanlrlar. Bu sigortalar, altlk ve buon olmak zere iki paradr. Bakl sigortalar skp takmak iin ellik ad verilen pensler kullanlr.

42

ekil 2.11: eitli amperlerde bakl sigorta buon, altlk ve pens

Resim 2.8: Bakl sigortann ksmlar

NH sigortalar, tadklar akma gre deiik boyutlarda retilirler:

43

Boy NH01 (bir boy) NH00 (sfr boy) NH02 (iki boy) NH03 ( boy) NHO4 (drt boy) 3

Buon akm 35160 A 6100 A 80250 A 100400 A 15630 A

Altlk akm 160 A 160 A 250 A 400 A 630 A

2.2.3. Ar Akm Rleleri

DC ya da AC ile alan motorlar, herhangi bir nedenle normal deerin zerinde akm ektiinde sarglarn ve tesisatn zarar grmemesi iin akmn en ksa srede kesilmesi gerekir. Motorun akmn kesme ileminde kullanlan ar akm rlelerimanyetik ve termik esasl olmak zere iki eittir (Resim 2.9). imdi bunlarn yapsn ve zelliklerini inceleyelim.

Resim 2.9: Ar akm rlesi

Manyetik Ar Akm Rlesi

Elektrik akmnn manyetik alan etkisiyle alan rlelerdir. Bu elemanlar ekil 2.12 de grld gibi elektromknats, kontak ve geciktirici dzenek olmak zere ksmdan oluur.

44

ekil 2.12: Manyetik ar akm rlesinin yaps

Rle devredeyken elektromknatsn bobininden motorun akm da geer. Motor herhangi bir nedenle normalin zerinde akm ekmeye balarsa, bobinin oluturduu mknatsiyet artar ve nveyi yukar doru ekmek ister. Nve, iinde ya bulunan pistondan olumu yavalatc bir dzenek ile frenlendiinden hemen yukar doru hareket edemez. Alcnn ektii ar akm, 12 dakika boyunca srecek olursa piston dzenei yukar doru kaymay srdrr. Sonuta nve yukar ktndan kumanda kontaklar konum deitirerek motoru altran kontaktrn akmnn kesilmesine yol aar. Reset (yeniden kurma) butonuna basld taktirde motor yeniden altrlabilir. Termik Ar Akm Rlesi Her metalin s karsndaki davran farkldr. Baz metaller scakta ok genilerken, bazlar da az geniler. Bu davran farkndan yararlanlarak bimetal ad verilen dzenekler gelitirilmitir. Bimetal, sndnda farkl uzunlukta genleen ayr cins iki metal eridin birletirilmesiyle olumutur (ekil 2.13).

ekil 2.13: a) Direkt ve endirekt termik ar akm rlesinin yaps

b) Bimetalin yaps

45

Resim 2.10: Termik ar akm rlesi

Bir fazl alclar iin tasarlanan termik koruyucular, motor akm ar derecede arttnda snarak konum deitiren bimetal dzeneinden olumaktadr. fazl alclar iin tasarlanan rleler, motorun akm resimde grld gibi bimetal zerine sarlm krom-nikel diren tellerinden gemektedir (ekil 2.14).

ekil 2.14: Termik ar akm rlesinin u balants

46

almas: Termik ar akm rlelerinde motor akm, normal dzeyde iken stc teller fazla scaklk oluturmadndan bimetaller bklmez. Ancak alcnn ektii akm istenilen seviyenin zerine kacak olursa krom-nikel stclarn yayd scaklk artarak bimetallerin bklmesine yol aar. Bklen bimetaller, termik rlenin trnan iterek kontaklara konum deitirtir. Bunun sonucunda ise motoru altran kontaktrn enerjisi kesilir. Reset (kurma) butonuna basldnda ise termik ar akm rlesi eski hline dner.

2.2.4. Gerilim Koruma Rlesi

Ar Gerilim Koruma

Asenkron motorlara uygulanan gerilim + % 10 u atnda sarglarda oluan s artar. Bu da istenmeyen durumdur ve motora zarar verir. Bunu nlemek iin gerilimin % 10 at durumlarda ar gerilim koruma rlesi kullanlr. Dk Gerilim Koruma

Asenkron motorlara uygulanan gerilim % 10 nun altna dt durumlarda motoru korumak iin dk gerilim koruma rlesi kullanlr. Ar-Dk Gerilim Koruma

Asenkron motorlar, % 10'luk gerilim deimelerinde normal alrlar. Gerilimin daha fazla ykselmesi ya da dmesi hlinde motor akm artar. Bu durum, sarglarda oluan sy artrr. Dk gerilim rlesi, gerilimin, anma deerinin % 10 altna dmesi hlinde ar gerilim rlesi ise gerilimin % 10 fazla artmas hlinde devreyi aar (ekil 2.15).

ekil 2.15: Ar ve dk gerilim koruma rlesinin balant emas

47

2.2.5. Faz Sras Rlesi

fazl asenkron motorlar da fazlarn ikisi yer deitirdiinde rotorun dn yn deimektedir. Motorun dn ynnn istem d olarak deimesinin istenmedii tesislerde (asansr, kompresr... vb. ) elektronik yapl faz sras rlesi kullanlr. Bu rleler, motoru iki faz yer deitirdiinde devreden kartr (ekil 2.16da devre balants verilmitir).

ekil 2.16: Faz sras rlesinin devreye balanmas

2.2.6. Faz Koruma Rlesi

faz ile alan motorlarda R-S-T fazlarndan birisi kesildiinde motor almaya devam eder. Ancak bu alma ekli, son derece tehlikeli ve istenmeyen bir durumdur. nk faz ile alacak ekilde retilmi motor, iki faza kald zaman ebekeden yksek akm ekmeye balar. Yksek akm ise sarglar str. Isnan sarglarnn izolesi (vernik) eriyerek ksa devreye neden olur. Ksa devre ise motorun bozulmasna yol aar. te bu durumu nlemek iin sigorta, termik vb. gibi koruyuculara ilave olarak elektronik yapl faz koruma rleleri retilmitir (ekil 2.17). Gnmzde retilen faz koruma rleleri hem ok ucuzlam hem de ok ilevli hle gelmitir. yle ki, faz koruma rleleri motoru faz kesilmesine, fazlarn geriliminin % 10 20 deimesine ve sarglarn ar snmasna kar koruma yapabilmektedir.

48

ekil 2.17: Faz koruma rlesinin devreye balants

2.2.7. Frekans Koruma Rleleri

Asenkron motorlarn stator sarglarnda oluan manyetik aknn deeri, btn yklerde gerilimle doru, frekansla ters orantldr. Anma gerilim ve anma frekansnda alan motorun momenti anma deerindedir. Gerilimi sabit tutarak frekans azalrsa manyetik ak artar, frekans artrlrsa manyetik ak azalr. Bu sebeblerden dolay frekans koruma rleleri kullanlmaktadr. Ar Frekans Koruma

Asenkron motor, artan frekanslarda anma hznn zerindeki hzlarda motor, anma momenti ile yklenmez. Artan frekanslarda demir kayplar, hzn ykselmesinden srtnme ve rzar kayplar artar. Bunun sonucu kayplar arttndan verim der. Bu gibi durumlar iin ar frekans koruma rleleri kullanlr.

Dk Frekans Koruma

Asenkron motorun, dk frekansta almada hz azaldndan soutma pervanesinin soutmas yetersiz kalr ve motor snr. Dolaysyla bu durum motora zarar verebilir. Bu sakncal durumu nlemek iin dk frekans koruma rlesi kullanlr.

2.2.8. Termistrler
Termisrrler, yar iletken scaklk hissedici elemandr. Seri bal elemanl ve rlesi ile birlikte takm hlinde satlrlar. Belirli scaklk derecesinde elektriki direnleri artar veya azalr. Direnlerinin ok ani artt scaklk derecesine nominal ama scakl ( NAT ) denir. Nominal ama scakl, korunmak istenen motorun yaltm snfna uygun ve izin verilen snr scaklk derecesine gre seilir. Her gteki motor iin tek tip takm ve rle kullanlr. Byk gl motorlar da ekonomik olur. 49

Takm hlindeki PTC termistr elemanlar, motorun faz sarglar arasna yerlitirilir. Rle, motor kumanda panosunda bulunur. retici firmalara gre balants farkl olabilir. Rle, motorun enerji kontaktrne kumanda eder. Termistr elemanlar, rleye izin verilen snr scaklna yakn ihbar sinyali, izin verilen snr scaklkta ama sinyali verir. Ama sinyalini alan rle alarak, enerji kontaktrn aar. Bir motor devresine termik rle ile birlikte termistr koruma yaplmsa bu devrede tam koruma salanr. Byle bir korumann fonksiyonlarn aadaki gibi sralayabiliriz: Kesintisiz iletmelerde ar ykten meydana gelen ar akma kar tam koruma, Fazla sk durma ve kalkmalardan doan snmaya kar tam koruma, Uzun yol alma ve frenlemeden doan tam koruma, Yksek ortam scakl ve motor soutmasnn tam olmad durumlarda meydana gelecek snmaya kar tam koruma, Stator ve rotor arasndaki snma ve souma farkllklarnda meydana gelecek s artna kar tam koruma salanr.

2.3. letken eit ve zellikleri.

2.3.1. Kesit Hesab
letken kesit hesabn, 10. snf ortak alan derslerinden olan Fiziksel Byklkleri lme modlnn renme faaliyeti 9da grmtnz. Burada tekrar edilmeyecektir. Tekrar hatrlamak iin Fiziksel Byklklerin llmesi modlne ltfen baknz.

2.3.2. allacak Ortama Gre letken Seimi

Standart ve fiziksel artlara dayankl kablolar, kumanda kablolar

Kumanda panolarnda zel yapl, ok damarl kumanda kablolar kullanlmaktadr. NLSY ve NLSCY Tipi l-Kumanda-Kontrol Kablolar

ok ince telli bakr iletkenli, PVC yaltkanl, renk kodlu damarl, PVC d klfl kablolardr. Kuru ve nemli yerlerde, gne nlarndan korunan harici sabit tesislerde, hafza programl otomasyon kumanda sistemlerinde ve mekanik zorlamalarn olmad yerlerde kullanlrlar. Bu kablolar, 0,50,751 ve 1,5 mm2 kesitlerinde retilir. 50

ekil 2.18: NLSY ve NLSCY tipi kumanda kablosu

LSPYY ve LSPYCY Tipi l Kumanda- Kontrol Kablolar

nce ok telli bakr iletkenli, PVC yaltkanl, renk kodlu damarl, her bir ift damar borulu PVC d klfl kablolardr. Bu kablolar, 0,140,250,50,75 ve 1 mm2 kesitlerinde retilir.

ekil 2.19: LSPYY ve LSPYCY tipi kumanda kablosu

PYCM Tipi stn letiim zellikli, Alminyum Ekranl lKumanda Kontrol Kablolar

Tek telli bakr iletkenli, PVC yaltkanl, renk kodlu damarl, alminyum astarl ve PVC d klfl kablolardr. Kuru, nemli, slak yerlerde, brolarda, imalathanelerde vb. kullanlr. Bu kablolar, 0,6 ve 0,8 mm2 kesitlerinde retilmektedir.

ekil 2.20: PYCM tipi kumanda koblosu

PYCYM-B Kablolar

Tipi

Alminyum

Ekranl

l-Kumanda-Kontrol

Tek telli bakr iletkenli, PVC yaltkanl, renk kodlu damarl, alminyum ekranl, ekran boyunca zel plak damarl, krmz renk kodlu, PVC d klfl kablolardr. Bunlar yangn ihbar sistemlerinde sinyal tama amacyla kullanlrlar.

51

ekil 2.21: PYCYM-B tipi kumanda kablosu

NYSLY Tipi l-Kumanda-Kontrol Kablolar

nce ok telli bakr iletkenli, PVC yaltkanl, kalay kapl bakr rg ekranl; PVC d klflar neme, yaa, kimyasal maddelere dayankldr. Bu kablolar, 0,7511,5 ve 2,5 mm2 kesitlerinde retilmektedir.

ekil 2.22: NYSLYO tipi kumanda kablosu

NYSLYC Tipi Bakr rg Ekranl l-Kumanda-Kontrol Kablolar

nce ok telli bakr iletkenli, PVC yaltkanl, sk dokunmu kalay kapl, bakr rg ekranl, kat, sv yalara ve kimyasal maddelere dayankl PVC d klfl kablolardr. Bu kablolar, 0,7511,5 ve 2,5 mm2 kesitlerinde retilmektedir.

ekil 2.23: NYSLYC tipi kumanda kablosu

52

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

retmeninizin size rnek olarak gsterecei bir otomatik kumanda devresinde bulunan devre elemanlarnn listesini yaparak atlye deposundan alnz.

lem Basamaklar
G devresindeki anahtarlama elemannn zelliklerini tespit ediniz. G devresini istee gre altracak kumanda ve kontrol elemanlarn tespit ediniz. Kumanda elemanlarnn sisteme uygun tip ve modellerini seiniz. Seilen malzemenin yeterliliini ve sisteme uygunluunu kontrol ediniz.

neriler
Anahtarlama elemanlarn seerken kullanlabilecek akm ve gerilim deerlerine dikkat ediniz. G devresinde kullanacanz, zelliklerini belirlediiniz elemanlar retmeninizden isteyiniz. Kullanacanz elemanlarn salamln (kontak vb.) kontrol ediniz. Elemanlarn katalog bilgilerini incelerken kotlamalara dikkat ediniz. Setiiniz elemanlarn yeterliliini bir de retmeninize sorunuz. Bu almalar, rapor hline getirerek retmeninize veriniz.

kinci renme faaliyeti burada bitmitir. Sizleri tebrik ederim. Ltfen kendi kendinizi deerlendirmek zere lme ve deerlendirme blmne geiniz. Baarlar.

53

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada size yneltilen cmlelerin tamamlanmas iin bo braklan yerlere gelmesi gereken kelimeleri yaznz. 1.Bir eksen etrafnda dnebilen, bir mil zerinde art arda dizilmi ve paketlenmi birok kontak yuvalarndan olumu ok konumlu alterlere. ad verilir. 2.Tek yollu butonlar, altrma ve . butonu olarak iki eittirler. 3.Hareketli aygtlarda bir hareketi .. denir. durdurup dier hareketi balatan elemanlara

4.Belli bir sre alclarn alp ad verilir.

durdurulmasn

salayan

elemana

5. Byk gl elektromanyetik anahtarlara denir.

6.Kontaktrlerin bulunmaktadr.

yapsnda,

elektromknats,

ve

kontak

7.AC-2 snf kontaktrler, . asenkron motorlara yol vermede kullanlr. 8.Kontaktrlerin yapsnda bulunan kontaklardr. kontaklar, g kontaklar ve

9.Rlelerin gvdesinde bulunan a ve b harfleri, rlenin .. ularn gsterir. 10.Buonlu sigortalar; gvde, , buon kapandan meydana gelmitir. 11.Pens, buon ve altlk . sigortalarn paralardr. 12.Motor devrelerini ar akmlara denir. kar koruyan devre elemanlarna

DEERLENDRME
Cevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz.

54

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aada verilen cmlelerin doru veya yanl olduklarn ( x) iareti ile karlarna iaretleyiniz. Modl Konularn Kapsayan Cmleler Doru 1. Asenkron motorlarda mekanik enerjinin alnd ksma rotor denir. 2. Bilezikli asenkron motorlarda 3 fazl alternatif akm sargs vardr. 3. 20 kWa kadar olan motorlar, hava ile soutulamaz. 4. Bir manyetik alan iinde bulunan iletkenden akm geirilirse o iletken, manyetik alan dna itilir. 5. Bir fazl asenkron motorlarda tek tip sarg bulunur. 6. Asenkron motorlarn etiketinden o motor hakknda akm ve gerilimini renemeyiz. 7. Asenkron motorlarn standartlarn belirleyen IEC ve NEMAdr. 8. Asenkron motorun alma standardnda S3 srekli almay gsterir. 9. Amerika ve Kanada dndaki lkelerde alma frekans 60 Hzdir. 10. Bir fazl ve fazl ebekelerde ntr hatt 0 veya N harfi ile gsterilir. 11. Asenkron motorlar, gen balantklar zaman hat akm ile faz akm birbirine eittir. 12. ift yollu butonlarn normalde ak ve kapal iki butonu bulunur. 13. Kumanda devrelerinde yeil sinyal lambas, motorda bir arza olduunu gsterir. 14. Byk gl motorlarn kalk akmn drebilmek iin yldz balama yaplr ve belli bir sre sonra gene geilir. Bu ilem iin kullanlan zaman rlesine yldz gen zaman rlesi denir. 15. Kontaktrler; elektromknats, palet ve kontaklardan meydana gelir. 16. Kontaktrde paletler, elektromknats sabitlemek iin kullanlr. 17. Kontaktrler, sadece alternatif akmda alrlar. 18. AC-3 snf kontaktr, asenkron motorlarn kumanda edilmesinde kullanlr. 19. Rleler, bobin, nve, palet ve kontaklardan meydana gelmitir. 20. Sayclar, asenkron ve senkron olmak zere ikiye ayrlrlar. 21. Sigortalar, ksa devrelerin oluturduu yksek akmlara kar elektrik hattn korur. 22. Sigortalar, kumanda devrelerine paralel olarak balanrlar. 23. Ar akm rleleri, motoru ar akmlara kar korur. 24. fazl asenkron motorlar, alma srasnda fazlarn yer deitirmemesi iin faz sras rlesi ile koruma yaplr. 25. Motorun kendinden veya dardan olabilecek scaklklarn motora zarar vermesini engellemek iin termistrler kullanr. 55 Yanl

MODL SONU PERFORMANS TEST

Aadaki performans testi bu modln renme faaliyetlerinin uygulanmasdr. AIKLAMA: Aada listelenen davranlarn her birinde rencide gzlemleyemediiniz davranlar iin ( 0 ), zayf nitelikte gzlemleriniz iin ( 1 ), orta dzeyde gzlemleriniz iin ( 2 ) ve iyi nitelikte gzlemleriniz iin ( 3 ) rakamnn altnda ilgili kutuya X iareti koyunuz. Sra 1 2 3 4 5 6 7 8 Gzlenecek Davranlar Kullanc isteklerini tespit etmek. Sistemin ileyi ve almas hakknda gerekli planlamay yapmak. htiyalar karlayacak sistemin taslan hazrlamak. Sistemin gerektirdii motorun parametrelerini tespit ederek motoru semek. G devresindeki anahtarlama elemannn zelliklerini tespit etmek. G devresini istee gre altracak kumanda ve kontrol elemanlarn tespit etmek. Kumanda elemanlarnn sisteme uygun tip ve modellerini semek. Seilen malzemenin yeterliini ve sisteme uygunluunu kontrol etmek. TOPLAM PUAN Yukardaki i-performans lm iin hazrlanm olan deerlendirme leini uygulayarak kendinizi deerlendireceksiniz. Evet Hayr

56

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 DORU DORU YANLI YANLI DORU DORU YANLI YANLI DORU DORU YANLI YANLI YANLI DORU YANLI YANLI YANLI YANLI

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Paket alter Durdurma Snr anahtar Zaman rlesi Kontaktr Palet Bilezikli Kumanda Bobin Buon Bakl Ar akm rlesi

57

MODL SONU DEERLENDRME CEVAPLARI

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 DORU DORU YANLI DORU YANLI YANLI DORU YANLI YANLI DORU YANLI DORU YANLI DORU 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 DORU YANLI YANLI YANLI DORU DORU DORU YANLI DORU DORU DORU

58

NERLEN KAYNAKLAR NERLEN KAYNAKLAR

TOSUN lyas, Ders Notlar, Kahramanmara, 2004. Sisel firmas kataloglar Siemens firmas kataloglar Panasonc Firmas kataloglar nka firmas kataloglar Deiik firmalara ait internet siteleri

59

KAYNAKA KAYNAKA
Volt Elektrik, Asenkron Elektrik Motorlar, zmir, 2003. ARSLAN Ali, Atlye 2. BOZTEPE Yaar, smail SARITA, Ayhan OKUTAN, Hilmi DEER, Elektrik Elektronik Bilgisi, MEB, stanbul, 2003. ALACACI Mahmut, Adem ALTUNSALI, Alternatif Akm Elektrik Makineleri, Color Ofset, skenderun, 2003. ALACACI Mahmut, Adem ALTUNSALI, Elektrik Makineleri2, Color Ofset, skenderun, 2003. ALTUNSALI Adem, Elektrik Motorlar ve Srcleri, Color Ofset, skenderun, 2003. ALTUNSALI Adem, Elektrik Makineleri 2 Deneyleri Notlar, Kahramanmara, 2000. GZEL Ouz, Otomatik Kumanda Ders Notlar, Samsun, 2004.

60