Bir Kireta Ocanda Uygulanan Patlatma Delik ap Deiiminin Sonular

. AKKOYUN Dicle niversitesi DYARBAKIR

ZET: Bu almada, kireta ve taocaklarnda yaplan patlatma uygulamalarna deinilmi ve bir kireta ocandaki patlatma almasnda yaplan iyiletirme ve sonular sunulmutur. almada patlatma delik aplar deitirilerek patlatma uygulamalar yaplm ve deiimin patlatma ve dolaysyla ocak iletme ekonomisine etkileri incelenmitir. Sonuta 89 mm delik ap ile 1 ton kireta retmek iin ortalama 0,206 kg ANFO ve 0,005 kg dinamit kullanlrken; nerilen 102 mm delik ap ile 1 ton kireta retmek iin ortalama 0,180 kg ANFO ve 0,003 kg dinamit tketimi gerekletirilmitir. ANFO giderlerinde %12, dinamit giderlerinde ise %30lara varan gerilemelere, imento fabrikasnn istedii rn tane boyunda kireta retimine devam edilerek ulamak mmkn olmutur. ABSTRACT In this paper, after giving some information about blast practices that are being applied in stone quarries, the results of an improvement about bench blasting in a limestone quarry are presented. During the research, several bench blasting operations had been done by changing the diameter of blasthole to find out the effects of this change on blastcost. As a result of this research instead of using 0.206 kg ANFO and 0.005 kg dynamite for 31/2 inches blasthole diameter, its only needed to use 0.180 kg ANFO and 0.003 kg dynamite for 4 inches diameter to produce one tone limestone. While this decrease on explosive consumtion, there wasnt any oversize problem in the blasting.

1. TA OCAKLARINDA UYGULAMALARI 1.1. Galeri Patlatmalar

PATLATMA

Bilindii gibi yaklak yz yllk bir kanun ile iletilen ta ocaklar; imento endstrisinde hammadde olarak, baraj inaatlarnda ta ve yol malzemesi, riprap (kaya dolgu) ve ince dolgu malzemesi gibi farkl amalarla iletilmektedirler. Ayrca lkemizdeki imento fabrikalarnn says 40dan fazladr (Anon, 2003). Bir imento fabrikasnn bir veya daha fazla saydaki kireta ve marn oca ile altrld dnlrse toplamda bu ocaklarn saysnn azmsanmayacak sayda olduu anlalacaktr. Her ilimizde bir ya da daha fazlasna rastlayabileceimiz bu iletmelerin bir ksmnda ak maden iletme retim artlarna uygun olarak oluturulmu basamaklardan delme patlatma yntemi ile retim yaplrken (Alpaydn ve Salgr, 1998) yol yapm malzemesi ve benzer malzeme retmek iin taoca olarak iletilen byk bir ksmnda; eski bir retim yntemi olan galeri patlatmasna dayal retim biimi uygulanmaktadr (Kaya ve di., 2003). Galeri patlatmas; bir yamacn iine doru srlen dar kesitli galerinin sonunda oluturulan sal sollu ceplere byk miktarlarda (5,10,20 ton vb) patlayc madde doldurularak bir seferde atelenmesi yolu ile yaplmaktadr (Bilgin ve di., 2003). Galeriler; genelde belli bir glgenin iileri tarafndan ustarak ilikisi ile renilen eski yntemlerle ve bir inceleme ya da hesaplama yaplmadan patlayc ile doldurulmaktadr. Galeri patlatmasnda; stteki ve ndeki kaya ykleri ile ceplere doldurulan patlayc miktarnn ok iyi dengelenmesi gerekir.Uygulamada patlayc madde miktar ya az seilmekte ya da galerinin konumu iyi ayarlanmadndan paralanma yetersiz olduu iin ikincil delme-patlatma emek ve maliyetine ihtiya duyulmaktadr. Ayrca; ok miktardaki patlayc maddenin ayn anda patlatlmas sonucu kontrolsz ekilde frlayan talar, yksek oranda hava oku ve titreim gibi bir ok evresel sakncalar da bulunmaktadr (Bilgin ve di., 2003). Uygulamada galeri zerindeki kaya yapsnn durumu, sreksizliklerin yn ve durumlar, patlayc

madde tr ve miktar, ateleme sistemi, istenilen kaya para boyutu gibi nemli veriler dikkate alnmadan her kaya ve yapda ayn ilemler uygulanarak doldurulup patlatlmaktadrlar. Bu almann yazar tarafndan galerilerin ierisine patlayc madde olarak LGP tp, piknik tp, gbre uval, mazot dolu tenekeler konulduuna dahi rastlanmtr. Kesinlikle terk edilmesi gereken galeri patlatmas ynteminin bir ok sakncal taraf bulunmaktadr (Bilgin ve di., 2003). Ayrca gelien ehirlerimizin snrlarnn bymesi ile birlikte retime yllar nce balayan bir ok ocak, yerleim yerlerine ok yakn uzaklkta kalmtr. Bu durumun sonucunda ses, titreim, kaya savrulmas gibi bir ok rahatsz edici durumlarn yaanmas kanlmaz hale gelmitir. Bu ve benzeri olumsuzluklar da gz nne alnarak yava yava da olsa galeri patlatmas uygulamalarndan vazgeilerek basamak patlatmas ile retim yntemine geilmeye balanmtr (Elevli ve di., 2003). 1. 2. Basamak Patlatmalar Basamak patlatmalarnn uyguland retim ynteminde; ykseklikleri 8-10 m olan basamaklarn, belirli bir dzen ierisinde delinip patlatlmas sonucunda ortaya kan malzemenin kazlp yklenmesi temeli esas alnmtr. Patlatmann uygulanaca kayacn zellikleri en nemli parametre olarak deerlendirilmektedir. Buna ramen ayn zellik kontrol edilemez parametrelerin banda gelmektedir. Buna ramen basamak patlatmasnda patlatmay kontrol altna alabilecek baz parametreler aadaki gibi saylabilirler; Basamak ykseklii Delik ap Patlatma delik dzeni Kullanlan patlayc madde miktar ve cinsi Ateleme sistemi Basamak ykseklii genelde 9-10 m. olarak seilirken baz durumlarda 5-6 m ye kadar alald ya da 12-14 m ye kadar ykseldii da olmaktadr. Bu yksekliin iletmede kullanlacak kazc-

ykleyici makine boyuna bal olarak belirlenmesi uygun olacaktr. Patlatma delik dzeni, kaya yapsnn zelliklerine bal olarak patlayc maddenin kaya ierisine homojen bir eklide datlmas esasna dayanmaktadr. Delikler aras mesafe, delik ayna mesafesi (yk mesafesi), kare delik dzeni, ebe delik dzeni gibi bir ok deiik parametre, kaya ve kullanlan patlayc madde zelliklerine bal olarak seilebilmektedir. Kullanlan patlayc madde cins ve miktar da yine patlatmay etkileyen parametrelerden birisidir. Ocak iletme artlarna en uygun olan patlayc maddeyi, en optimum miktarlarda kullanmak; patlatma ekonomisi ve verimlilii iin nemli unsurlardan birisidir. Ayrca ateleme sistemi olarak ifade edilen; hangi miktar patlaycnn hangi zaman diliminde patlatlacann kontrol de, sismik ok, ta savrulmas, hava oku gibi olumsuz etkilerin kontrol iin nemli bir parametredir. 1.3. Patlatma Delik apnn nemi Basamak patlatmalarnda patlatma verim ve ekonomisini etkileyen en nemli parametrelerden birisi de delik apdr. Delik ap; ncelikle patlaycnn kaya yaps iinde dalma derecisini iaret eder. Kk aplarda delik geometrisi de dar olmakta, patlayc kaya yaps iinde daha iyi dalm olmaktadr (Erko, 1996). Delik ap, dorudan doruya delinecek delik says, dzeni ve kullanlacak patlayc madde miktarn etkiledii iin patlatma ekonomisini de yakndan etkilemektedir. Byk apl deliklerde ise geometrinin geni olmasna bal olarak elde edilen pasa iri taneli bir karakter gstermektedir. apn bymesi ve geometrinin genilemesi, tketim kalemlerini drd iin maliyeti drmektedir. Her iletme kendi zel koullarna uygun olarak (kaya yaps, istenen rn tane boyu vb.) kendisine en uygun delik apn tespit etmelidir (Erko, 1996). Patlatma sonucunda ince tane boyuna sahip, homojen boyutlu rn elde edebilmek iin patlayc maddenin kaya ierisine iyi dalmas hedeflenerek kullanlan kk apl delik dzeni; delik saysnda

art, delici makine giderlerinde ve her delik iin kullanlan birincil (balatc) patlayc madde giderlerindeki art beraberinde getirecektir. Buna karn, delik delme giderleri ve balatc giderlerini azaltmak iin delik apnda yaplacak art ise iri boyutlu ve jeolojik yapya (sreksizlik sistemlerinin durumu ynelmesi) ve kaya zelliklerine bal olarak ikincil patlatmay gerektirecek takoz ve taban gibi istenmeyen sonular douracaktr. Tm bu nedenlerden dolay patlatmann yaplaca ocak jeolojik artlar, evre artlar, kaya zellikleri, istenen rnn tane boyu, rn tane boyu iin izin verilen homojenlik deerleri gibi bir ok parametre gz nnde tutularak en uygun delik apn semek; patlatma ilem ve ekonomisi asndan nemli bir alma olacaktr. Belirli kaya zelliklerine gre ilikilendirilmi delik ap, delik ayna mesafesi, delik boyu gibi bir ok parametre iin literatrde verilmi bir ok eitlik sz konusudur. Ancak kaya zellikleri, sreksizlik sistemlerinin yap ve pozisyonlar, evresel koullar her yerde hatta ayn ocan farkl yerlerinde dahi farkllk gstermektedir. Bu nedenle literatrdeki almalar incelendikten sonra patlatmann yaplaca yerde yaplacak kontroll patlatmalar ile (her seferinde bir parametre bir miktar deitirilerek) her ocak iin o ocaa zg delik ap ve patlatma dzeni yeniden deerlendirilmeli ve sonulandrlmaldr. Ayrca patlatma parametreleri tespit edildikten sonra da delinen delikler ve yaplan her patlatma yakndan kontrol edilerek kayata meydana gelebilecek muhtemel deiimler izlenmeli ve kayataki deiimlere gre parametrelere bu deiimler yanstlmaldr. rnein kaya iindeki silis ieriinin artmas ya da kayata zayf bir zona girilmesi durumda delikler aras mesafe veya patlayc madde ieriklerinde deiiklik dnlebilir. Bu almada bir imento fabrikasna hammadde retmek iin iletilen bir kireta ocandaki basamak patlatmalar deerlendirilmi ve kullanlan delik apnn daha byk bir ap ile deitirilmesine karar verilmitir. Yaplan deneme patlatmalarnda nceden kullanlan ve nerilen delik ap ile farkl basamaklarda basamak

patlatmalar yaplm, delik ap deiiminin patlatma ekonomisi zerindeki etkileri tespit edilmitir. 2. YAPILAN ALIMALAR almann yapld Dayaka iletmesi Ankaraya yaklak 50 km uzaklkta bulunmaktadr. letmede retim drt ayr aynadan yaplmaktadr. Basamaklar ortalama 9 m. yksekliindedir. Ocak alan iinde bir byk ve ok sayda kk fay ile bunlara bal olarak gelien sreksizlik sistemleri mevcuttur. Aynalar; genelde bu sreksizlik sistemlerine paralel gelien atlak sistemlerinin ayrd iri bloklar aile bunlarn arasnda az da olsa gzlenen eski dere yataklarna ait alvyon krntlarn ieren ince taneli, delmede sorunlar yaratan zonlardan olumaktadr. Gnlk ortalama 2500-3000 ton kalker retimi yaplan iletmede bir adet delici makine, bir adet lastik tekerlekli ykleyici, iki adet paletli ekskavatr (Beko), bir adet dozer bulunmaktadr. retim, mevcut delici makine ile gnde ortalama 710 adet delinebilen ve boylar ortalama 10 m. olan patlatma deliklerinin patlayc maddeler ile patlatlmas ile yaplmaktadr. Patlayc madde olarak hazr ANFO, yemleme olarak jelatin dinamit ve elektrikli kapsl kullanlmaktadr. Delik ayna mesafesi 2,2 m-2,6 m arasnda deimektedir. Delik delme dzeni seimi iin daha nceden yaplan almalarn sonucunda ebe delik dzeninin uygun olduu grlm ve uygulamaya devam edilmitir (Akkoyun ve Ayhan, 2001). Ocakta yaplan incelemeler srasnda patlatmalardan kan kaya miktar ile hesaplanan teorik miktar arasnda, gerek miktar lehine byk farkllklar grlmtr. Ayrca, patlatmalardan sonra patlatma aynasnda dz bir sath olumad, mevcut krk ve atlak sistemlerinin de etkisi ile

geveyen malzemenin i makineleri tarafndan sklerek aynadan alnabildii, bu nedenle de kazlan miktarn, teorik retim miktarndan fazla kt gzlemlenmitir. Bu durumun doal sonucu olarak da ufalanm, gereinden fazla olarak boyutu kltlm malzeme miktarnda art gzlenmitir. Ar krma uygulamasndan vazgemek ve ocaktaki sreksizlik sistemlerinden de faydalanabilmek iin patlatma delik apnn byltlmesi dnlm ve mevcut 89 mm apl delikler ile 102 mm apl deliklerin kyaslanaca bir alma yaplmtr. almann balamasnn ardndan, ocakta yaplan ve mevcut bulunan 89 mm apl delik delme makinesi ile delinen delikler, delik geometrisi ve kullanlan patlayc madde ile retilen kireta miktar verilerinin kaydedildii 13 patlatma verileri elde edilmitir. Bu patlatmalara ilikin veriler izelge 1. de verilmitir. Mevcut delik ap ile yaplan patlamalar ile ilgili kaytlar yapldktan sonra delik apn byltmek iin almalar balatlm, ancak iletmede kullanlan delici makine ve kompresrn yeni delik ap ve delme takm ile alamayaca grlmtr. Bu durumun ardndan 102 mm apl delikler delinmesini salayacak yeni bir delici makinenin kiralanmasna karar verilmitir. Yaplan aratrma sonucunda yeni delik makinesi ve kompresr kiralanm ve almaya balamtr. Yeni delik ap ile delinen delikler ile yaplan 12 adet patlatmaya ait veriler de gzlemlenmitir. Bu veriler izelge 2 de verilmitir.

izelge 1. 89 mm Delik ap le Yaplan Patlatma Verileri

Patlatma no ap Delik (mm) says Delik boyu (m) Delikler aras (m) Sralar aras (m) ANFO Dinamit E-kapsl retim (kg) (kg) (adet) (ton)

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13

89 89 89 89 89 89 89 89 89 89 89 89 89

41 39 42 46 38 51 50 49 48 40 38 59 62

10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10 10

2,2 2,3 2,2 2,4 2,3 2,4 2,3 2,2 2,3 2,4 2,2 2 2,1

2,4 2,5 2,4 2,6 2,5 2,6 2,5 2,4 2,5 2,6 2,4 2,2 2,3

1700 1600 1650 1900 1700 2300 2250 2200 2150 1800 1700 2650 2800

45 40 40 45 35 50 50 50 50 40 40 60 60

41 39 42 46 38 51 50 49 48 40 38 59 62

8.550 7.850 9.050 10.750 8.450 11.250 11.050 9.550 9.300 7.500 7.250 11.450 16.050

izelge 2. 102 mm Delik ap le Yaplan Patlatma Verileri

Patlatma ap Delik Delik no (mm) says boyu (m) Delikler aras (m) Sralar aras (m) ANFO (kg) Dinamit (kg) E-kapsl (adet) retim (ton)

14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25

102 102 102 102 102 102 102 102 102 102 102 102

40 52 53 71 40 38 39 46 48 61 29 41

9 9 9 6 9 9 9 9 9 6 9 9

2,4 2,5 2,6 2,7 2,8 2,7 2,8 2,9 2,8 2,7 2,8 2,8

2,5 2,7 2,8 2,9 3,0 2,9 3,0 3,0 3,0 2,9 3,0 3,0

2250 2900 3000 4050 2250 2150 2200 2650 2700 3450 1650 2337

40 50 50 60 45 45 45 50 55 60 30 45

40 52 53 71 40 38 39 46 48 61 29 41

11.500 17.500 14.050 15.050 11.550 10.500 14.850 17.850 18.950 16.500 9.500 17.500

89 mm delik ap ile yaplan 13, 102 mm delik ap ile yaplan 12 adet patlatmaya ilikin elde edilen verilerin zeti izelge 3 de verilmitir. Bu izelgeden de grlecei gibi patlatma delik saylar, toplam delik saylar ve sonuta retilen kireta tonajlarnn farkl olmasndan dolay iki delik apnn kyaslamasn yapmak g olmaktadr. Bu nedenle bir ton kireta retimi esas alnarak elde edilen veriler retim deerine blnerek izelge 4 elde edilmitir.

Bu veriler ile bir ton kireta retmek iin gerekli delik says, ANFO, dinamit ve kapsl miktarlarn kolayca grmek ve kyaslamak mmkn olmaktadr.

izelge 3. Patlatmalardan Elde Edilen Verilerin zeti

Delik ap (mm) 89 102

Toplam Patlatma Says Toplam retim Toplam Delik Says Toplam ANFO (kg) Toplam Dinamit (kg) Toplam E.Kapsl (Adet)

13 128.050 603 26.400 605 603

12 175.300 558 31.587 575 558

izelge 4. Bir Ton Kireta retmek in Yaplan Birim retim Deerleri

1 Ton Kireta in Delik ap (mm) 89 102 Deiim (%)

Delik Says ANFO (kg/ton) Dinamit (kg/ton) E.Kapsl (Adet/ton) ANFO ($/ton) Dinamit ($/ton) E.Kapsl ($/ton) Toplam Patlayc Maliyeti ($/ton)

0,0047 0,2062 0,0047 0,0047 0,1275 0,0055 0,0049 0,1380

0,0032 0,1802 0,0033 0,0032 0,1114 0,0039 0,0033 0,1186

32,4 12,6 30,6 32,4 12,6 30,6 32,4 14,03

almann yapld dnem boyunca ocakta retim dndaki amalar iin de (yeni ayna almas, basamak oluturulmas, yol yaplmas vb.) baz delme-patlatma almalar yaplmtr ancak bu ilemler sonucunda kan kireta yklenmedii iin deerlendirme d tutulmutur. 3. SONULAR Her iki delik ap ile yaplan patlatma uygulamalarndan elde edilen sonular incelendiinde u sonulara ulamak mmkn olacaktr; ncelikle bir ton kireta retmek iin gerekli olan delik saysnda %32 orannda dme meydana gelmitir ki bu; delik delme giderleri, delici makine personel giderleri gibi dier kalemleri de etkileyecektir. Bir ton kireta retmek iin kullanlmas gereken patlayc madde miktarlarnda dme meydana gelmitir. Bu d, ANFO da %12,6 ya; Dinamitte

%30 a ulamtr. Toplam patlayc madde giderlerindeki d %14 olarak gereklemitir. Hi kuku yok ki delik apnn byltlmesi dorudan doruya istenilen rn tane boyu ile ilgilidir ve ap bydke, delikler aras mesafe arttka rn tane boyu da byyecektir. Kaya zelliklerine bal olarak, atlak sistemlerinin yaplarna, konumlarna bal olarak iri boyutlu tane orannda art meydana gelebilecektir. almann yapld iletmede retilen kiretann alcs konumundaki imento fabrikas, alma sresince retilip gnderilen kireta tane boyutundan kaynaklanan bir olumsuzluk belirtmemitir. Ocakta yerinde yaplan gzlemlerde, retilen kiretann boyutunun biraz byd, bunun da ykleme ve tama ilemlerinde sanlann aksine kolaylk salad ve yasz geen yaz aylarnda nemli bir sorun olan toz sorununda da bir miktar azalma gzlemlenmitir. Bir iletmede delik apnn byltlmesinden kaynaklanan olumlu sonularn dier iletmelerde de aynen gzleneceini sylemek doru bir

yaklam olmayacaktr. Her iletme ve ocak iin artlar gz nne alnarak almalar yaplmal ve patlatma parametreleri deitirilerek yaplacak uygulamalar ile en uygun deerler elde edilmelidir. Parametreler deitirilirken dikkat edilmesi gereken hedefler ise bata emniyet koullar olmak zere; en uygun delme ve patlatma maliyetinde ve istenilen tane boyunda malzeme retmek olmaldr. Bu almalar iin de; birden ok patlatma parametresinin olduu, kontroln salanabildii basamak patlatmalar tercih edilmelidir. Ayrca almalar yaplarak parametreleri belirlenen iletmelerde kontrol srmeli ve deimesi muhtemel kaya ve ocak artlarna gre ve yenilenen patlayc madde teknolojisine gre patlatma parametreleri yeniden gzden geirilmelidir. Teekkr Yazar, katklarndan Yrd.Do.Dr. Erkan Topala teekkr eder. dolay

KAYNAKLAR Akkoyun, .ve Ayhan, M., 2001. Dayaka Kalker Ocanda Uygulanan Kare ve ebe Delik Dzenlerinin Karlatrlmas. Yerbilimleri, Adana, 213-219. Alpaydn, E. ve Salgr, H., 1998. Gebze Taocaklarnda Delme-Patlatmada Uygulanan Yenilikler. 3.Delme ve Patlatma Sempozyumu, Ankara, 117-126. Anonim, 2003, www.tcma.org.tr Bilgin, A., H., Orica Nitro A., Nitromak A., 2003. TMMOB-Maden Mhendisleri Odas Patlatma Mh. Semineri Notlar, Ankara, (yaynlanmam). Elevli, B., Akakoca, H., Uysal, ., Ediz, G.., 2003. Krdar Taocanda Galeri Atmndan evreye Duyarl Basamak Sistemine Geiin Teknik ve Ekonomik Deerlendirilmesi. 3.Ulusal Krmata Sempozyumu, stanbul, 179-183. Erko, . Y. , 1996. Kaya Patlatma Tekniinde Yntem ve Maliyet Karlatrmas. 2.Delme ve Patlatma Sempozyumu, Ankara 193-201. Kaya, R., Kesimal, A., Ylmaz, E. ve Erkd, B., 2003. Karadeniz Sahil Yolu Projesi Kapsamnda Trabzonda letilen Ta Ocaklarnda Yaplan Patlatmalarn evresel Adan ncelenmesi. 3.Ulusal Krmata Sempozyumu, stanbul, 91-97.