T.C.

SLEYMAN DEMREL NVERSTES MHENDSLK MMARLIK FAKLTES MADEN MHENDSL BLM

MARMARAY PROJES SEMNER PROJES Hazrlayan CNEYT SEZGN ADMI

Yneten PROF.DR. MEHMET SAM SARA

MAYIS 2010

ISPARTA

ii

T.C. SLEYMAN DEMREL NVERSTES MHENDSLK MMARLIK FAKLTES MADEN MHENDSL BLM

SEMNER PROJES

Cneyt Sezgin ADMI 0711004008

2009-2010 Eitim-retim Yl Bahar Yaryl

Prof. Dr. Saim SARA

MARMARAY PROJES
Prof. Dr. Saim SARA ynetiminde CNEYT SEZGN ADMI tarafndan hazrlanan bu
Seminer Projesi, yaplan snav sonucunda aadaki Jri yelerince kabul edilmitir.

Snav Tarihi: 20/05/2010

JR YELER

MZA

PROF.DR.MEHMET SAM SARA YARD.DO. DR. BRAHM UUR

...........................................

.....................................

iii

NSZ

Hazrlam olduum Marmaray Projesi balkl seminerimin hazrlanmasnda yardmn esirgemeyen ncelikle danman hocam Prof. Dr. Saim Saraa, konuyla ilgili bilgileri elde etmemde yardmc olan Marmaray Projesi ile ilgilenen maden mhendisi Fatih Bilmez ve fotoraflar iin yardmda bulunan Glbirivan zbaya yardmlarndan dolay teekkr bir bor bilirim. almalarmda, bilgi toplamamda ve yazm aamasnda yardmc olan ve rencilik yllarmdan beri desteini esirgemeyen deerli arkadam zlem engle teekkr ederim. renim hayatmn ilk gnnden bugne kadar maddi - manevi destekleri ve sevgileri ile hep yanmda olan ok deerli Aileme, akrabalarma ve her zaman yanmda olduunu hissettiim canm anneme teekkrlerimi ve kranlarm sunarm.

iv

ZET

Marmaray projesi stanbulun Avrupa-Asya yakasn denizden birbirine balayan ve ayn zamanda karada devam eden sadece stanbulun deil Trkiyede gerekletirilen en nemli projelerden biridir. Marmaray projesi Sirkeci-skdar deniz altnda tp tnel, Asya yakasnda skdar-Gebze ve Avrupa yakasnda Sirkeci-Halkal karadan olmak zere blmden olumaktadr. Avrupa yakasnda sirkeci-halkal, Asya yakasnda da Stleme- Gebze mevcut banliy hatlar kullanlarak hem projeye ekonomik katk salanm hem de projenin bir an nce hayata geirilmesi hedeflenmitir. Marmaray projesinin tamamlanmasyla Trkiyenin metropol ehrinin trafik ve ulam sorunu byk lde azalacak ve stanbul ierisindeki seyahat sresi minimum seviyeye drlmesi planlanmaktadr Bu almada, Marmaray projesi erevesinde stanbul Boazndaki tp geitler ve projenin devam olan balant tnellerinde tnel ama yntemleri ve balant tnellerinin tp tnel ile balants incelenmitir. Ayrca bu tnellerde uygulanan mhendislik uygulamalarna yer verilmitir.

NDEKLER

NSZ ...................................................................................................................................... iii ZET ......................................................................................................................................... iv NDEKLER ........................................................................................................................... v 1.GR ....................................................................................................................................... 1 1.1.almann nemi ve Amac ............................................................................................ 2 1.2.Projenin Tarihesi ............................................................................................................. 3 2.MATERYAL VE YNTEM .................................................................................................. 6 3. TNEL AMA METODLARI ............................................................................................. 8 3.1. A-Kapa ........................................................................................................................... 9 3.2. Delme- Patlatma ............................................................................................................ 10 3.3. Makine le Kaz ............................................................................................................. 12 3.4. NATM (Yeni Avusturya Tnel Ama Metodu) ............................................................ 14 4.BATIRMA TNELLER ....................................................................................................... 16 4.1. Batrma ncesi almalar ............................................................................................ 18 4.2. naat Aamas (Tuzla Tersanesi) .................................................................................. 21 4.3. Tnel Elemannn stanbul Boazna Batrlma lemi ................................................. 24 KAYNAKLAR ......................................................................................................................... 30

1.GR

Gnmzde trafiin sorun olduu byk ehirlerde eitli ulam yollar aranmaktadr. Gerek tarihsel yaps, gerek kalabalyla dnyann byk metropolleri arasnda yer alan stanbul ehri byk bir projeye ev sahiplii yapmaktadr.Ulatrma Bakanl ve Demiryollar, Limanlar ve Hava Meydanlar naat Genel Mdrl (DLH) tarafndan ehir ii ulam kolaylatrmak amac ile Demiryolu Boaz Tp Geii Tneller ve stasyonlar (MARMARAY) ad altnda 2011 ylna kadar tamamlanmas tasarlanan bir proje oluturulmutur. Proje toplam 76 km uzunluunda ana yaplar ve sistemler, batrma tp tnel, delme tneller, a-kapa tneller, hemzemin yaplar, 3 yeni yeralt istasyonu, 36 yerst istasyonu (yenileme ve iyiletirme), iletim kontrol merkezi, sahalar, atlyeler, bakm tesisleri, yerstne ina edilecek olan yeni bir nc hat dahil olmak zere, mevcut hatlarn iyiletirilmesi, tamamen yeni ve elektrikli mekanik sistemler ve salanacak modern demiryolu aralarn kapsayacak olan 3 blmden olumaktadr. Projenin aratrma almalar tamamlanm ve 09.05.2004 tarihinde temeli atlmtr.

Marmaray projesine ilikin baz teknik bilgiler aadaki gibidir: Toplam gzergh uzunluu: 77 km Hemzemin hatlarn uzunluu: 63 km Avrupa yakasnda gzergh uzunluu: 19,3 km Asya yakasnda gzergh uzunluu: 43,4 km A-kapa tnel uzunluu: 2,4 km stasyon says: 40 Yeralt istasyonlar says: 3 Batrma Tp Tnel: 1,4 km TBM Tnel: 9,8 km ikiz TBM tnel (Toplam 19,6 km) A-kapa ve ak kaz: 2,4 km Batrma tp tnelin maksimum derinlii: 58 m

1.1.almann nemi ve Amac

stanbulun kalabalk nfusu ve gelimilii ile her geen gn l genelinde yeni yol ve geilere ihtiya duyulmaya balanmtr. stanbul trafiinde mevcut 2.500.000 araca her geen gn 600-700 ara eklenirken, hzla artan ara says, yeni yollarn ve tnellerin gereksinimini arttrmakta ve bu gereksinimin karlanmasn mecbur hale getirmektedir. arpk yaplama ve arazinin deerli olmas durumu, yol yapmlarn engellemekte ve mevcut sorunlara zm bulunamaz hale gelinmektedir. Bu nedenle; bir gn iinde 4.649.000 insann tand metropolde sorunlar giderek artmakta ve yeni zm yollar aranmaktadr. Ayrca bir gn iinde 400.000 aracn getii boaz kprleri ulam rahatl iin yetersiz kalmakta, boaz balant yollarnda artan trafik ana gei yollarn kapatarak dier geileri de kstlamakta ve boazdan yeni gei yollar yaplmasn mecbur klmaktadr. Yeni bir boaz kprs iin ana balant yollarnn gereklilii boaz kprsnn yaplmasn zorlatrmaktadr. Bu neticelerin sonucunda iki ktay birbirine balamak, gei kapasitesini arttrmak rayl sistemin geiine olanak salamak amacyla yllardr gndemde olan tp geit artk kanlmaz hale gelmitir. Marmaray Projesi stanbulun trafik ve rayl geiini salamak iin en uygun proje olarak grlm ve hayata geirilmitir. Marmaray projesi blmden olumaktadr: Birinci blm demiryolu Boazii tp geidi, tneller, istasyon yaplar Marmaray Projesi, stanbulun Avrupa Yakasnda, Halkal ve Asya Yakasnda, Gebze blgeleri arasnda kesintisiz olarak modern bir rayl ulam sisteminin boazn iki yakas arasnda deiik inaat yaplaryla birletirilmesi eklinde gerekletirilecektir. Proje gzergah lkenin T.C.D.D. hatlar ile stanbul metro sisteminin Asya-Avrupa arasndaki btn rayl balantlarn salayan tek yap niteliinde olacaktr. Marmaray Projesi erevesinde, stanbul Boaznn geilmesinde kullanlacak olan teknik batrma tp tnel teknii 19. yzyln sonlarndan itibaren gelitirilmitir. na edilen ilk batrma tp tnel, 1894 ylnda kanalizasyon amalar iin Kuzey Amerika'da ina edilmitir. Trafik amalar iin bu teknik kullanlarak yaplan ilk tneller de Birleik Devletlerde ina edilmitir. Bunlardan ilki, 1906-1910 yllarnda ina edilen Michigan merkezi demiryollar tnelidir. Marmaray projesi, Avrupa ve Asya arasnda demiryolu balantsn salayacak stanbul un ulam problemine uzun dnemde zm retecek ve gnde 1 milyondan fazla insann seyahat sresini ksaltarak, enerji tasarrufunu salayacak nemli bir projedir. Her bir ynde saatte 75.000 yolcu tama kapasitesiyle emniyetli yksek performansa sahip ve ucuz tama

imkn salayacaktr. Tarihi yarmadada trafiin azalmasyla tarihi evredeki olumsuz etkiler azalacaktr. Projenin en nemli avantajlarndan biri, kprlerdeki trafik younluunu azaltacaktr. evre dostu Marmaray projesi uygulamaya getiinde stanbulda grlt ve hava kirlilii byk lde azaltlm olacaktr. 1.2.Projenin Tarihesi

Marmaray projesi, stanbul Boaznda su altnda geit iin tasarlanan ilk proje deildir. Proje fikri ilk olarak Osmanl mparatorluunda 1860 ylnda Sultan Abdlmecit dneminde ortaya atlmtr. (ekil 1.1) lk tasar kolonlarla mesnetlenen denize batrlan bir tp ile hazrlanmtr. Benzer fikirler takip eden yllarda 1902'de Sultan II. Abdlhamit dneminde yaplm ve tasar ilk olarak yaplana benzer ekilde stanbul Boazn geen bir tp tnel iin tasarlanmtr. Deniz tneli olarak isimlendirildi. Bu projede, deniz dibine mesnetlenen 16 kolonla oluturulan bir platform ve byk boyutlarda su borusu platformu yerletirildi. Ancak zamann artlar bu projenin yapmna izin vermedi.

ekil 1.1. Marmaray Projesi 1860 ylna ait ilk plan

1860 ylnda hazrlanan ve DLH arivinde bulunan proje stanbul'un iki yakasn geii salayacak ve su altndan gerekletirecek geit fikri her zaman gndemde oldu ve sonuta 1985 ylnda tp tnel projesi iin almalar balatld. alma 1997 ylnda yeniden gzden geirildi. Benzer fikirler ileriki yllarda da gelitirilmitir. Burada grlen resim de 1902 ylnda hazrlanan bir projeye ait ve yine deniz taban zerinde yaplmas planlanmtr. Deimeyen tek ey tnelin gzergh hep ayn kalmtr. O gnden bugne kadar eitli fikirler gelitirilmi ve teknolojinin geliimi daha zgr tasarmlar yapabilmeye imkn vermitir.

ekil 1.2. 1902 ylnda hazrlanan bir tp geit projesi

09.05.2004 tarihinde inaat almalarna balanmtr. Proje 3 blme ayrlmtr. 1) Demiryolu Boaz Tp Geii, Tneller Ve stasyonlar (BC1) (ekil 1.9. ) a- Karada yaplan iler, Asya ve Avrupa Yakas b- Denizde yaplan iler, Boaz Gei Projesi 2) Gebze-Haydarpaa, Sirkeci-Halkal Banliy Hatlarnn yiletirilmesi: naat, Elektrik ve Mekanik Sistemler (CR1) 3) eken ve ekilen Aralarn Temini (CR2) BC1 ad verilen ksm 13+860 km den meydana gelmekte olup Km 0+000 ile km 1+200 arasnda a-kapa yaplar Km 3+695 ile km 4+080 arasnda Yenikap stasyonu Km 6+225 ile km 6+470 arasnda Sirkeci Yeralt stasyonu Km 7+423 ile km 8+794 arasnda Batrma Tp Tnel Km 9+550 ile km 9+870 arasnda skdar stasyonu Km 13+420 ile km 13+860 arasnda brahimaa stasyonu ile son bulmaktadr.

Projenin yapm sresi 56 ay olarak hesaplanm olup, DLH iveren olarak yklenicileri ise TAISEI-GAMA-NUROL olarak ihale usulyle belirlenmitir. Batrma Tp Tnel 1,387 metre (en derin yerinde -56 m kotuna batrlan dnyadaki en derin batrma tp tneldir.), TBM Tnel 9,360 metre ikiz delme tnel (toplam uzunluk 18,720 m), NATM Tnel Sirkeci stasyonu (250 m platform, geitler vs.) gei blmleri ve acil k geitleri, A-Kapa Blmler Yenikap stasyonu (760 m), skdar stasyonu (310 m) ve Sirkeci stasyonuna giri, Yerstndeki Blmler Kazleme stasyonu (225 m) gzergah oluturmaktadr. stanbulun iki yakasnda toplam 76 km olan gzergah proje tamamlandnda, tek ynde bir saatte 75.000 yolcu tama kapasitesi elde edilecek ve kargaa haline gelen trafik problemini zmeye yardmc olacaktr.

2.MATERYAL VE YNTEM

Marmaray Projesinde, mhendislik ve mavirlik hizmetleri, iveren temsilcisi olarak Avrasyaconsult tarafndan yrtlmektedir. Avrasyaconsult, Trk ve Japon firmalardan oluan uluslararas bir organizasyon ve bu organizasyona ayrca Amerikan ve Trk uzmanlar da destek vermektedir.

ekil 2.1. Marmaray projesinin corafi konumu Toplam gzergah 77 km :

Hemzemin, Avrupa taraf 19.6 km Hemzemin, Asya Taraf 43.4 km

Delme Tneller 12.2 km Batrma Tp Tnel 1.4 km Marmaray Projesinde toplam hat uzunluu yaklak 77 kmdir. Bu hattn, 12.2kmlik blm delme tnel ve yaklak 1.4kmlik (1387m) ksm da batrma tnelden olumaktadr. Dier ksmlar yzeyde giden hemzemin hatlar. Marmaray Projesi, 3 ana balk altnda, 3 farkl szleme olarak yrtlmektedir. Bunlar;

BC1; Boaz Geii projesi, CR1;mevcut Banliy Hatlarnn yiletirilmesi projesi ve CR2;Yeni Demiryolu Aralar temini projesidir. BC1 Projesi ; planda beyazla gsterilen ve batrma tp tneli de kapsayan 13.5 kmlik ksmdr. Bu hattn %90 tnellerden olumaktadr. Her iki yakadaki mevcut hatlar birbirine balayacak olan bu ksmda 4 yeni stasyon inaa edilecektir.(Kazleme, Yenikap, Sirkeci ve skdar). CR1 Projesi; bu proje Marmarayn Halkal-Yedikule ve Haydarpaa-Gebze arasndaki mevcut Banliy Hattnn yiletirilmesini kapsayan ikinci ksmdr. ehirler Aras ve Yk Trenleri iin Yzeyde nc bir hat yaplacak, mevcut hatlar ve 36 adet stasyon tamamen yenilenecektir. Bu proje erevesinde Sinyalizasyon, letiim, cret Toplama, letme Kontrol Merkezi gibi tm elektromekanik birimler yenilenecektir. CR2 projesi; yeni yaplacak sisteme uygun Demiryolu Aralarnn alnmasn kapsayan bir szleme. Bu szlemeyle 44 adet 10 vagonlu modern, gvenli ve konforlu yeni trenler sisteme katlacaktr.

Projenin Yararlar; stanbulun ulam sorunlarna uzun vadeli zm getirecektir. Her bir dorultuda saatte 75.000 yolcu tama kapasitesine sahip olacak. Eski ehir Merkezindeki Ara Trafii etkilerini azaltacak. Mevcut kprlerdeki younluu azaltacak. Avrupadan Asyaya ve dier ynlerde Demiryolunu balayacaktr. stanbuldaki grlt ve hava kirliliini azaltacak, kara tatlarndan kaynaklanan CO2 miktarn azaltacak. Her gn 1 milyondan fazla insann seyahat sresini ksaltacaktr.

ekil 2.2. Hat ve seyahat sresinin ematik gsterimi Bu proje ile bir utan dier uca (Gebze-Halkal) aras seyahat sresi 55 dakika ksalacaktr. Boazdan gei, skdardan Sirkeciye, 4 dk. gibi ksa bir srede gerekleebilecektir. (ekil 2.2)

3. TNEL AMA METODLARI Tneller genellikle A-Kapa, Delme-Patlatma, Makine ile tnel ama olmak zere ana yntemle alrlar.

3.1. A-Kapa

Delme-Patlatma veya kaz makineleri genelde rt kalnlnn fazla olduu projelerde kaz yntemi olarak tercih edilirler. Mhendis yeryzne yakn s tneller iin, kullanaca yntemler arasnda seim yapmak zorundadr. Yzeyde ska kullanlan yntem a-kapa (cut&cover)dr (ekil3.1). Bu yntemde, yer alt boluu, yanlar betonarme kazk veya duvar perdesi ile desteklendikten sonra, yzeyden hendek eklinde kazlarak alr. Kanalizasyon veya ime suyu tnelleri bu yntemle almaktadr. Bu arada zeminin zellii ve yer alt suyu durumuna gre gerekiyorsa yer alt su seviyesi drlr veya su, derin kuyularla drene edilir. Tavann kaplanmasndan sonra kazlan ksm tekrar doldurularak eski haline getirilir.Birok s tnel nce kazyla balar. Daha sonra a-kapa ve tamamyla yer alt inaat ile ilerlerler .

10

ekil 3.1. skdar stasyonu A-Kapa Tneli (www.marmaray.com.tr)

3.2. Delme- Patlatma

Modern mekanize tnel amnda ilk aamada kaya delinir. Kuyular ve delikler ayn zamanda kaya bulonlar iin de ayr alabilir. Bu aamada jumbo (tnelde kaya bulonu yerletirme ve dier amalar iin kullanlan zerinde delici sondaj ekipmannn hareket edebildii delici makine) da kullanmak mmkndr (ekil 3.2). Alan delikler nceden kararlatrlm cins ve miktarda patlayc ile doldurulur. Ayn aamada kurulan ateleme mekanizmas ile patlatma yaplarak tamamlanr. Duman ve tozun dalmasndan sonra tavan tralanarak pasa malzemesinin yardmyla aynaya kadar ulalr. Pasa alnarak pskrtme beton aynaya kadar yaplr. Gnmzde delme patlatma yntemi ile alacak tnellerde bilgisayar kontroll, hidrolik mekanizma ile delik aabilen jumbolar (ekil 3.3) yaygn bir ekilde kullanlmaktadr.

11

ekil 3.2. Delici kaz makinas (www.marmaray.com.tr)

ekil 3.3. Jumbo (www.marmaray.com.tr)

12

3.3. Makine le Kaz

Makine ile kaz Tnel Kaz Makinalar (Tunnel Boring Machine) ile tnel kazs, patlatmaya oranla daha az ykc ve bozucu olduundan daha az iksa isteyen daha durayl tnel koullar salar (ekil 3.4,3.5). lk defa 1856 ylnda kullanlmtr. Gerek anlamda tnel kazlarnda ilk kullanlan tnel ama makinas 1881 ylnda ngiltere-Fransa arasnda almaya balanan Man Denizi Tnelinde olmutur. Kesici balara sahip olan bu ilk makine bir kompresr araclyla dnerek kaz yapabiliyordu. Ayn anda ngiltere ve Fransa sahilinde ayn tip iki makine ile killi tebeirler iinde kazya balanmtr. 2.1 metre apnda alan tnelde toplam 1.9 km ilerlenmitir. ngiliz sahilinde bir gnde maksimum 24.7 m ilerlenirken ortalama olarak gnde 15.4 m kaz yaplmtr. 1882 ylnda ekonomik, politik ve askeri nedenlerden dolay Man Denizi projesi durdurulmutur. Projenin tekrar balatlmasnn gndeme geldii 1958 ylnda, 1882 ylnda alan desteksiz tnellerin salam kald grlmtr. lk nce yumuak kayalar iin retilen TBMler 1950li yllarn ortasnda orta-ok sert kumtalar ve kiretalarnda kaz yapabilecek ekilde gelitirilmilerdir. Gnmzde UCS deeri 300 MPa olan en sert kayalarda kaz yapabilen tam kesit (full face) makine ve yarm kesit veya kollu (roadheader) makine kullanlarak yaplabilmektedir. Adana mesuyu Tneli ve Ermenek Baraj Enerji Tnelleri lkemizden rnekler arasnda yer almaktadr. Yarm kesit tnel ama makinalar veya kollu makinalar (ekil 3.6) aynann bir ksmn bir anda kazar. Manevra kabiliyetleri daha fazladr. Belli yerlerde snrl srlme uzunluklarnda kolayca tnel iine sokulabilir ve patlatma iin emniyet arz edecek bir mesafeye ekilebilirler. Bu makinalar UCS deerleri 60 MPa dan kk ve andrma zellii dk kayalarda kaz yapabilirler (ok dk-orta dayanml kayalar). Masif ve yksek dayanml kayalarda alamazlar. Eimli veya dey aftlar, aftn tabannda iki kesitle alabilir veya tam ayna patlatlrlar. Ayrca aftlar zel makine kullanlarak yukardan aa veya aadan yukar alabilir. Uygun koullarda 600 mden uzun aftlarda dndrmeli delici bulgu uygun bir yntemdir. Tneller delici burgu yntemi ile de delinebilir. Japonyada 3.4 km uzunluundaki 3.6 m apnda bir pilot tnel olumsuz bir durum olmadan 6.1 mlik final apnda almtr (Tanimato ve di 1988). Pilot tnelde ayda 420 mlik maksimum ilerleme hzna ve tam kesit kazda ise ayda 390 m ye ulalmtr. Bu hz uzun kuyu delme-patlatma yntemi ile ayda 300 m dir. Beton kaplama, delici burgu yntemiyle ayda 400 m lik bir hzla yerletirilmitir.

13

ekil 3.4. Marmaray Projesinde kullanlan TBM

ekil 3.5. Marmaray Projesinde kullanlan TBM

14

ekil 3.6. Kollu tnel ama makinas (www.marmaray.com.tr)

3.4. NATM (Yeni Avusturya Tnel Ama Metodu)

Modern tnelcilik yaklamlarnn en nemlisi kukusuz temelleri Avusturyal Prof. L.V. Rabcewics (1963) tarafndan atlan ve Mller (1978) tarafndan gelitirilen, lkemiz literatrne de Vardar (1979) tarafndan tanan Yeni Avusturya Tnel Ama Yntemidir (NATM). Bu yntemde ana ama tneli evreleyen kaya ya da zemin ortamlarda nihai kaplama imal edilmeden nce bir takm iyiletirme nlemleri alnarak kaya ortam kendi kendine tatmak ve tnelin almasyla ortaya kacak olan gerilme ve deformasyonlarn kabul edilebilir bir deerde tutulmasn salamaktr. Ad geen iyiletirme nlemleri gncel uygulamalarda pskrtme beton, elik hasr, elik iksa takmlar, kaya bulonlar, zemin ivileri, tnel aynas ya da duvarlarndan yaplan enjeksiyonlar, jet-enjeksiyonlar ve nsrenler olarak uygulanmaktadr. NATM ynteminin eski tnelcilik anlayndan farkllklar Vardar (1979) tarafndan 22 maddede zetlenmitir. Bunlar iinde en dikkat ekici olan duraylln kaplamann kalnlna deil, eitli farkl etmenlere bal oluudur. Vardar (1979) NATMnin sanld gibi bir salamlatrma yntemi olmayp, yeraltndaki tm etmenlerin anlalmasndan sonra en uygun organizasyon, kaz ve salamlatrma ilemlerinin tmn belirleyen ve kaya ortamn kendi kendini tamasn salama giriimleri olarak tarif etmitir. zellikle pskrtme beton teknolojisinin geliimi ve geici tahkimat sisteminde en belirgin eleman olmas yntemin uygulann yaygnlatrmtr (een, 2007).NATM ilk nce Avusturya, Fransa, Almanya, svire ve talyada uygulanmaya balanmtr. Bu yntemin dnyaya yaylm hzl olmutur. lk uygulamalardan biri olan Frankfurt metrosunda tnel amna 1969 ylnda i ie tabakal kil, marn, kireta ve kumtanda balanmtr. stteki rtnn sadece 6.2 m olduu tarihi Roemer binasnn altndan geirilmitir. Bu alanda binann oturmas 36 ve 44 mm ile snrlandrlm olup, binann zarar grmesi engellenmitir (Louis, 1986). Bir baka baarl uygulama Meksiko

15

Citydeki Emisor Central kanalizasyon tnelinde olmutur. Bu tnelde yakn aralkl eklemlere sahip volkanik kayatan gelecek kum ve su akmalarna kar koymak en byk problemi oluturmutur. Tneli stabilize etmek iin 100 mmlik pskrtme beton uygulanm ve kemer 3 m uzunluundaki delikli kaya bulonlaryla desteklenip 100mmlik ikinci pskrtme beton tabakas yaplmtr. NATM ile alan gncel tnel uygulamalarnda ; 1. Kaz sralamas, st yar, alt yar ya da daha fazla paradan olumaktadr ve kazlarda genellikle roadheader, beko, jumbo vb. tipi kazclar kullanlmaktadr. 2. Kaz admlar tamamlanr tamamlanmaz pskrtme beton, elik hasr, elik iksa takmlar bileenlerinden oluan geici tahkimat sistemi ina edilir. 3. Gerekli grlen durumlarda kaz admndan nce ayna st yarsndan enjeksiyonlu ya da enjeksiyonsuz nsren borular aklr. 4. Paral kaz adm tamamlannca aynann paral ksmndan zemin ivileri (fiberglas) aklarak pskrtme beton uygulanr ve ayna donatlandrlarak stabilitesi salanr. 5. Yntemin gvenle uygulanabilmesi iin zeminde drenaj, zemin dondurma ya da zemin enjeksiyonu gibi ek iyiletirmeler uygulanr. 6. Yntemin ngrd en nemli koul kaz ve destekleme srasnda srekli olarak deformasyon ve oluan gerilmelerin lm yaplarak gvenliin salanmasdr.

16

ekil 3.. stasyon Gzergahlar (www.marmaray.com.tr) stasyonlar Kazleme Yenikap Yenikap Sirkeci skdar Uzunluk(m) 230 360 260 250 320 Tnel yaps Hemzemin istasyonu A-kapa A-kapa TBM A-kapa

4.BATIRMA TNELLER

Batrma tp tnel genellikle karadan ulamn youn olduu blgelerde hem doal ehir grntsn bozmamak, hem de yeryznden daha fazla yararlanmak iin uygulanan tasarmdr. Beton batrma tneller yaplarna gre e ayrlmtr: 1. Bir d su geirmez membran tabakas bulunan beton batrma tnel; elik tnellerde genellikle berkitme levhas biimindeki strktrel elik kullanlr ve bu levhalar karma bir

17

yap oluturacak ekilde ilenir, fakat beton tneller elik betonarme demirleri veya ngerme kablolar tarafndan tanr. MTRC havaalan, demiryolu, Hong Kong Qresund karayolu ve Danimarka sve arasndaki demiryolu tneli ve Hong Kong da bulunan Westwern Harbour geidi tipik beton tnellerdir. 2. elik tek zarfl batrma tnel; tek zarfl bir tnel d strktrel elik sac kaplamas i betonarme ile karma bir yap oluturan bir tneldir ve muhafaza sac akta kald iin paslanmaya maruz kalmaktadr. ABD deki san Francisco koyunda bulunan Bart tneli ve Hong Kong apraz liman tnelleri bu tip tnellere rnek olarak gsterilebilir. 3. elik sandvi tipi batrma tnel; sandvi tipi elik tnel i ve d strktrel elik saclarn i elik diyaframlar ile birbirine baland bir tneldir ve birbirine balanan bu saclar arasndaki boluk daha sonra donatsz ve ekmeye kar dayankl kendiliinden skan beton ile doldurulur. D muhafaza sac ve i muhafaza sac paslanmaya maruz kalr. Japonyadaki Naha Liman otoyolu ve Kobe liman, Minatojima tnelleri bu tip tnellere rnek olarak gsterilebilir. Dnyada yapmna devam edilen ve yaplm tp tneller genellikle ulam amal olmaktadr. Gnmze kadar toplam 110 adet batrma tnel yaplmtr. En uzun batrma tp tnel Man Tneli olup, su altndaki blmnn uzunluu 38 km.dir. Marmaray Tneli de dnyadaki sayl tneller arasnda en derin batrma tnel olarak yerini almtr. 1936 ylnda imzalanan Montr Boazlar Szlemesine gre Trkiye'nin kstlanm haklar iade edilmi ve boazlar blgesinin egemenlii Trkiye'ye gemitir. Szlemenin ilk maddesi Boazlarda denizden gei ve gidi-geli (ulam) zgrl ilkesini kabul ederler ve dorularlar. olarak kabul edilmitir. Bu antlamadan sonra yabanc ve Trk bayrakl gemilere gei izni veren lkemiz yllar getike artan nfusuyla trafik sorununa stanbul Boaz yoluyla zm aramaya balamtr. Konumu gerei deniz trafiinin de youn olduu stanbul Boaz, deniz otoriteleri tarafndan bu proje iin zel bir alma yaplmasn gerektirmitir. Hem deniz dibindeki yaam, hem de ekolojik evrenin korunmas iin gerekli nlemler alnm, balk glerinin olmamas iin almalar yrtlmtr. Deniz dibinin taranmas ve geri dolgu ilemlerinde suyun gneye doru akt dnem olan 15 Mart15 Haziran tarihleri arasnda yaplmtr. Ayrca Oinografi ve Seyir Hidrografi daireleri tarafndan deniz trafii dzenli olarak tm denizcilik camiasna bildirilmektedir. zellikle Tp Tnelin batrma aamasnda deniz trafiinin kontrol altna alnmas iin belirli aralklarla boaz trafie kapatlmtr.

18

Projenin en nemli ve denizde yaplan ilerinin banda olan Tp Tnel(Km 7+423-8+794); batrma ncesi, inaat ve batrma olarak blmde ele alnmaktadr. 4.1. Batrma ncesi almalar

2002 ylnda ihale ncesinde almalar balamtr. Denizde 7 noktadatoplam 350 metre sondaj (en derini deniz tabanndan 85 m derine inen, srekli koni penetrasyon testleri-CPT ve her 3 metrede bir rselenmi rselenmemi numune ve kayadan karot alnmas dahil), laboratuar deneyleri (zemin ve kaya deneyleri), Boazda tek kanall jeofizik sismik yansma ve batimetrik ettler gerekletirilmitir. Denizde yaplan almalar en son teknolojiye sahip, Hollanda firmas Fugroya ait deniz zerinde apa atmadan dinamik pozisyonda durabilen bir gemi zerinden yaplmtr. metrelik ilerleme boyu ve 9 ton itme kapasiteli Wison tipi koni penetrasyon testi (ekil 4.1) sayesinde elde edilen zeminin u direnci, evre srtnme direnci ve boluk suyu basnc parametreleri kullanlarak, batrma tp gzergahndaki zemin-kaya profili karlm ve olas svlama zonlar tanmlanmtr.

ekil 4.1. Conik Penetrasyon Deneyinin deniz tabannda gsterimi (Biberolu ve di., 2005)

19

Boaz, ky izgileri boyunca mevcut iki fay zonunun oluturduu bir grabendir. Bu nedenle ky izgileri boyunca yerli kaya ok krkldr. Bununla beraber tpn her iki ucu iin salam bir temel zemini tekil etmeye yeterli zellie sahiptir. Bat kysnda anakaya kotuna yaklak 31 metrede rastlanmaktadr. Bu kot boaz kanalnn ortasna doru yaklak 5 derecelik eimle daha aa kotlara d gsterir. Kydan yaklak 400 metre akta anakaya st seviye kotu bir fay zonu boyunca yaklak 20 metrelik d kaydederek -45 metre kotuna dmektedir (Aydn, 2006) hale sonrasnda denizde 9 noktada toplam 450 metre sondaj (srekli CPT ve her 3 metrede bir rselenmi ve rselenmemi numune ve kayadan karot alnmas dahil), laboratuarda zemin ve kaya deneyleri yaplmtr. Yaplan aratrmalar sonucunda deniz tabannn jeolojik profili karlmtr. Denizel keller ana kaya hari 8 zemin trne ayrlmtr 85 metrelere kadar yaplan sondajlarda ana kayaya rastlanlmamtr (ekil 4.2.). Boazn jeoteknik A biriminin olduu bat yakasnda Tp Tnelin kaya zerine oturaca blmde, deniz taban altnda kalnl 10-20 m arasnda gelien denizel kelti seviyesi mevcut olup, bu kesimde denizel keller ok gevekten ok skya kadar eitli kum, silt, kil, tula paralar, eyl, akl, kmr paralar ve bloktan olumaktadr. Derinlere gidildike keller yerini iri tanelilere brakmaktadr. Bat yakada D birimi denizel kil zerine oturtulacak olan tpler batrlmadan nce, A birimindeki Hali sanayi atklarnn bulunduu kirlenmi zemin ve B birimin olduu gri kum kaldrlp depolanmtr (ekil 4.3.). Dou yakasnda ise Tp Tnelin denizel kumlu B biriminin zerine oturtulmas planlanmtr. B biriminin zerinde olan F birimi km 8+180-8+780 arasnda olup, gri renkli kabuklu siltli kumlu akl olduu bilinmektedir. -56 kotuna indirilecek olan tpler tabandan itibaren zemin hendek biiminde kaldrlp batrmann gereklemesini beklemektedir. Tplerin tavan kotunun zerinde olan A, B, C, F birimleri kaldrlp tpler batrldktan sonra ayn malzeme zerlerine dklmek zere depolanmaktadr. Fakat kirlenmi tortullar ve keltiler ift eneli kepeler kullanlarak deniz bulankln snrlamak amacyla kapal konteynerler iinde tanmakta ve kullanlmamaktadr (ekil 4.4)

20

Birimler

Litolojik Tanmlar

A B C D E F G H

Dolgu, kirlenmi zemin Ak-koyu gri kum Gri kumlu kil/killi kum Gri ok yumuak siltli kil/ kum mercekli Gri kumlu kil Ak gri-gri kumlu kabuk Gri siltli kumlu akl Gri

ekil 4.2. Batrma Tp Tnel Gzergahnn Jeolojik Profili (Biberolu ve di.,2005) Deniz tabanndaki kazlan hendekten yaklak olarak 1 milyon m malzeme karlmtr. Deniz tabann zemini tplerin yerleimine uygun hale getirmek iin compaction groutig yntemiyle tabanda iyiletirme yaplm ve 17 ksma 3000e yakn noktaya enjeksiyon erbeti gnderilmitir.

ekil 4.3. Denizde yaplan sondajlarda alnan karot rnei

21

ekil 4.4. Denizden malzeme karlmas

4.2. naat Aamas (Tuzla Tersanesi)

ki ktay denizaltndan birbirine balayacak olan tp tnel ad verilen elemanlar Marmaray Projesinde 11 adet olarak ina edilmeye karar verilmitir. ki yaka arasndaki mesafe 1,387 metre olup tplerin uzunluu ve adeti bu mesafeye gre belirlenmitir. E harfi ile belirlenmi 11 eleman srasyla Tuzla Tersanesinde yaplmaya (ekil 4.5.), yapldktan sonra da mavnalarla ekilerek boaza batrlmaya gtrlmektedir.

E1; 98,5 m E5; 135 m E9 ; 135 m E2; 98,5 m E6; 135 m E10; 135 m E3; 110 m E7; 135 m E11; 135 m E4; 135 m E8; 135 m Tplerin inas aadaki maddelerle aklanmaktadr. 1. 8.75 metre ykseklik ve 15,5 metre genilie sahip tnel inas ncelikle kuru havuzda balamaktadr, (ekil 4.6.).

22

2. Kuru havuzda yapm biten eleman havuzdan karlp Ecem Sultan adl gemiye ekilmektedir. 3. Yzdrlen ve test ilemi gerekletirilen tnel eleman betonun su ile geirimsizlik kazanmas iin normal slak havuza alnmaktadr (4.7.). 4. Tnel elemannn yapm ve dinlenme aamas dolduktan sonra zeri geirimsiz membranla kaplanp iine batrma tpleri yaplmaya balanlmakta, ileri suyla doldurulup tnelin batmas salanmaktadr, daha sonra su pompalarla boaltlmaktadr. 5. lemi tamamyla biten eleman ekilmeyi beklemek zere baka bir blme alnmaktadr (ekil 4.8.), yerine kuru havuzda inaat biten elemann yapm dnml olarak gelmektedir. 6. Kuru ve slak havuzun toplam 4 adet eleman kapasitesi bulunmaktadr. Bekletme blm de dahil olmak zere Tuzla Tersanesi toplam 6 adet eleman barndrma kapasitesine sahiptir.

ekil 4.5. Tuzla fabrikasyon sahas (www.marmaray.com.tr)

23

ekil 4.6. Kuru havuz

ekil 4.7. Islak havuz

24

ekil 4.8. Batrlmay bekleyen tnel eleman 4.3. Tnel Elemannn stanbul Boazna Batrlma lemi

naat aamas biten tnel elemanlar, deniz koullar erevesinde deniz tabanna alan hendek iine, tabanda nceden yaplm temel malzemesi zerine yerleimleri yaplacaktr. ncelikle hendek kenarnda olas bataklklarn olmamas iin tasarlanan boyuna profil ve taban geniliine uygun olarak kaznmakta olup, gerekli nlemler alnmaktadr. Tuzla fabrikasyon blgesinden yaklak 40 km ekilen tnel elemannn konumu GPS kullanlarak belirlenmektedir. Deniz taban ve blgenin durumu oklu n demeti ad verilen sistemle kontrol edilmektedir (ekil4.9).

ekil 4.9. In demetiyle tpn uygun konuma getirilmesi (www.marmaray.com.tr)

25

Uygun artlar salandktan sonra yaklak 18.000 ton arlndaki eleman 15 metre dibe indirilerek birbirine zt olarak akan alt ve st akntnn dengeli duruma geldii andan itibaren tp 30 derece dndrlerek proje gzergahndaki konumunu 5er metrelik aamalarla ve CPS yardmyla alacaktr. ndirilen ilk tp Asya yakasndan E11 nolu eleman olup ii bo bir ekilde 24 Mart 2007 tarihinde deniz tabanna indirilmi ve yaklak 6 saat sren ilemle iindeki tanklara su pompalanarak batrlmtr (ekil 4.10.).

ekil 4.10. Tpn mavnalar yardmyla ekilmesi ve batrlmas(www.marmaray.com.tr) Tnel iine ulam salamak amacyla deniz zerine bir platform ve sonuna baca yerletirilip, ulam aft yaplmtr (ekil 4.11.). Bu platform tplerin hepsi indirildikten ve TBM lerle balantlar bittikten sonra kaldrlacaktr.

26

ekil 4.11. Tp tnele ulam aft (www.marmaray.com.tr) ki elemann baland noktada su geirimsizliini salamak iin Gina Gasket ad verilen doal kauuktan retilen bir conta kullanlmaktadr. Bu conta sadece inaat aamasnda su geirimsizliini salamak iin kullanlr. Gina Gasketin performans Japonyada gerekletiren eitli testlerle kontrol edilmitir. 170 ton/m tasarm performansn salayacak ekilde imal edilmitir. Tasarm yknn ok zerinde ykler altnda su geirimsizlii tehlikeye drecek hasarlarn olup olmayaca test edilmi ve contann yeterli performans gsterdii kantlanmtr. Ayrca conta ierisinde imalat srasnda oluabilecek boluklar belirlemek amacyla ultrasonik testler gerekletirilmitir (DLH, 2008). Tabana indirilecek dier bir tp batrlan bir nceki tpe gre konumu belirlenip tabana indirilmektedir. ndirilen elemandaki piston kolu uzatlp daha sonra batrlan elemann aznda bulunan yuvaya oturtularak kendine doru yaklatrmaktadr (ekil 4.12.).

27

ekil 4.12. Piston kolu Tnel eleman yerine yerletirildiinde daha nce altna monte edilen geici hidrolik krikolar zerine oturarak krikolar araclyla dikey, enine ve boyuna ynde hareket ettirerek ok hassas bir ekilde proje gzergahna uygun konuma getirilmitir. Krikolarn tama kapasitesi 400 tondur. Son olarak tnel ierisinden tp tabanna zel bir enjeksiyon yaplarak ve geici krikolar kaldrlp, tnelin zeri granler malzeme ile geri doldurulmutur (ekil 4.13.). Geri dolgu ilemi yaplana kadar, tnel elemannn gzergaha dik ynde hareketini engellemek ve doru konumda kalabilmesini salamak iin elemann her iki yannda Kilitleme Dolgusu yaplmtr (Bilmez, 2009).

ekil 4.13. Geri dolgu ilemi (www.marmaray.com.tr) Kilitleme dolgusu her elemann yksekliinin en az yars kadar ve elemann evresine sk bir ekilde 70 cmyi amayan dzgn ve eit ekilde tabakalar halinde serilmektedir. Kilitleme dolgusunun zerine ve elemann st tarafna en son geri dolgu yaplmaktadr. Geri dolgu ilemi bittikten sonra tnel deniz tabanndan grlmemekte ve bu ekilde salam bir deniz

28

taban gibi davranmaktadr. Denizde gelien herhangi bir olumsuz durumda etkilenmemesi salanmaktadr. lk yerletirilen E11 ve son yerletirilen E1 nolu tplerin balklar TBM lerin iine girebilecei ekilde klf biiminde hazrlanm zel bir dolgu ile doldurulmutur. Btn tplerin ucundaki elik kapaklar yeni gelen tple balant yaplmas iin sklmektedir fakat E1 nolu tpn kapa kalacak ekilde tasarlanmtr. Ve ayrca bu iki tnelin TBM ler ile birleecekleri yere kstebeklerde kalacak ekilde su geirmeyecek, oturma, deprem hareketleri, yapm yntemleri gibi boyuna ve enine ynde oluabilecek durumlardan etkilenmemesi iin terminal derzleri ad verilen derzler yaplmaktadr. Terminal derzlerin dnda batrma derzleri, sismik derzler de yaplmaktadr. Batma derzleri; yanal ve dey kesme kuvvetini aktarabilecek kapasitede kk eksenel hareketlere ve enine veya dey eksen zerindeki scaklk etkileri bzlme ve dnme hareketlerine kar dayankl yaplmaktadr. Sismik derz; sismik olaylardan kaynaklanan byk miktarlardaki ve her ynde farkl hareketlerle genellikle az miktardaki kesme dayanm ile olanak salayan zel tip batrma derzidir. Son olarak tplerin batrlma ilemleri bittikten sonra elektrik vb. ilemleri bitirilip tp tnel inaat aamas bitirilmi olacaktr (ekil 4.14,4.15).

ekil 4.14. E8 nolu tpn ii

29

ekil 4.15. Tplerin yerleim durumu (www.marmaray.com.tr)

30

KAYNAKLAR

1. AYDIN, H., 2006. stanbul Boaz Tp Tnel Gzergahnn Mhendislik Jeolojisi ncelemesi, stanbul niv. Jeoloji Mh. Blm Bitirme Projesi, stanbul, 53s. (yaynlanmam) 2. BBEROLU, S., 2006. Marmaray Projesi Gzergahnn (Kadky-skdar Aras) Genel Mhendislik Jeolojisi ve Jeoteknik zellikleri, stanbul, 13s. (yaynlanmam) 3. DLH, 2008. Geni Kapsaml Marmaray Projesi Raporu, DLH Yaynlar, Ankara, 52s. 4. DLH, 2008. skdar stasyonu Inklinometre zleme Raporu 5. ERGNER, U., 2008. Marmaray Project and Performance of a Slurry TBM, stanbul Teknik niv. Fen Bilimleri Enst. Yksek Lisans Tezi, stanbul, 90s. 6. NTERNET, 2009. www.marmaray.com.tr 7. MEK, O., 1987. stanbul Boaz Tp Gei Gzergahnn Jeolojisi, stanbul niv. Mh. Fak. Jeoloji Mhendislii Blm Yksek Lisans Tezi, stanbul. 8. VARDAR, M., 1979. Yeralt Kaya Yaplar Mekaniinde Yeni Avusturya Tnel Ama Ynteminin Ana lkeleri, Ankrajlar ve Boyutlandrmas, DS, Ankara. 9. YILDIRIM, M., ZAYDIN, K., ERGUVANLI, A., 1992. stanbul Boaz Gneyi ve Haliin Jeolojik Yaps ve Geoteknik zellikleri, Jeoloji Mhendislii Blteni, No:40, stanbul, s.4-14. 10. BLMEZ, F., 2009. stanbul Boaz Tp Geidindeki Mhendislik Uygulamalar, ukurova niv., Fen Bilimleri Enst., Maden Mhendislii Anabilim dal Yksek Lisans Tezi, Adana,72s. 11. ZBAY,G.,2009.MARMARAY PROJES MHENDSLK JEOLOJS ZELLKLER JEOLOJ MHENDSL ANABLM DALI YKSEK LSANS TEZ,Adana,152s.