You are on page 1of 88

rif;ESifhpmqkd

wkdufpkd;

yxrtBudrf&kdufESdyfjcif;

ESvkH;vSpmaywkduf/ trSwf 5? 100


uefawmfuav;pmwkduf? &efukefNrdKU/
zkef; 12971/

rif;ESifhpmqkd

tkyfa&
2000

yef;csD
pHwkd;

OD;cspfatmif (0207)vkyftm;ykHESdyfwkduf? trSwf 5? vrf; 100?


uefawmfuav;u&kdufESdyf? OD;pdefvGif(0363) tvdrmpmay?
trSwf 5? vrf; 100? uefawmfuav;u xkwfa0onf/

wkdufpkd;

wkdufpkd;

rif; ESifh pmqkd

rif;ESifhpmqkd

uG,fvGefol rdzESpfyg;tm;
pmtkyfjzifh
uefawmhyg\/

wkdufpkd;

rmwd u m

trSmpm

uif;0ef

usefppfom;

31

&Sifrif;Ek

40

ewfoQifaemif

51

&Sirf [m&|om&

63

vIdifxyfacgifwif

72

OD;a&Tvl

82

(pmrsufESmonf rl&if;pmtkyft& r[kwfyg?)

rif;ESifhpmqkd

trS m pm
pmtkyfwGif uif;0efrif;BuD;OD;aumif;? usefppfom;? &Sifrif;Ek? ewfoQifaemif?
&Sifr[m&|om&? vIdifxdyfacgifwif? OD;a&Tvl[l yk*Kdvf 7-OD; txkywdyg ygonf/ xkd
txkywdtm;vkH;onf aiGwm&Dr*Zif;wGif yg0ifNyD; jzpfygonf/
txkywrsm;vm tcsuftvufrsm;teuf tcsKdUudk pmzwfolrsm; odNyD;jzpf
tcsKdUudkrl ,ckpmtkyfwGifrS topfawGU&aumif; awGU&rnfjzpfygonf/ xkdtcsuftvuf
rsm;udk pma&;ol\t,ltqESiahf ygif;pyf pma&;olu Pfro
D rQ wifjyxm;onfjzpf&m
pmzwfolrsm; vufcHEkdifvdrfhrnf[k ajrmfvifhygonf/ qufvufavhvmolrsm;tzkdY ta&;
BuD;aompm pm&if;udkvnf; a&G;xkwf jyxm;ygonf/
pmtkyf jzpfajrmufa&;twGuf ulnDMuaom wuodkvfrsm;A[dkpmMunfhwkduf
rSL; OD;aomfaumif;? rEav;0dZm ESio
hf yd H wuov
kd pf mMunfw
h u
dk rf LS ; OD;armifarmif? pma&;
q&m armifpGrf;&nf? pma&;q&mav;NrdKif? pma&;q&m ordefaomif;wkdYudk aus;Zl;wif
aMumif; az:jytyfygonf/

wkdufpdk;

wkdufpkd;

uif ; 0ef
uif;0efrif;BuD;OD;aumif;\trnfudk Mum;vkduf&vQif pmayarGUolrsm;u ]aerd
&uef}rS eef;wGif;olbGJUudk ESpfESpfoufouf tm&kHxifrdMuvdrfhrnf/ Oya'orkdif;okawoD
rsm;u ]okH;q,fhajcmufaqmifwGJ "rowfBuD;}udk wav;wpm; owd&rdMuvdrfhrnf/ a&S;
a[mif;ypnf; vkdufpm;olrsm;u Oa&myydokumykHpHjzifh (OD;aumif; aqmufvkyf)vSL'gef;
cJhaom omu0efausmif;wkdufudk wtHhwMo ajy;jrifrdMuvdrfhrnf/ odkYaomf OD;aumif;\
trnfonf &mZ0ifwGif taumif;bufvkdvkd tqkd;bufvkdvkdESifhtjiif;xGufp&m jzpfae
onf/ ]]OD;aumif;vdrfxkwf? rif;qufjyKwf}}qdkaompum;ESifha&maxG;,Sufwif jzpfvsuf
&Sdonf/
xkdpum;onf t"dyg,f 2csuf xGufae\/ t"dym,fwcsufrSm aeYeHoifhwGufykH
t& jrefrmou&mZf 1247 ckESpf (c&pf 1885 ckESpf)wGif t*FvdyfvufodkY aemufqkH;rif;
quf jzpfaom oDaygrif; yg&onf[ljzpfonf/ 'kwd,t"dym,frSm OD;aumif; vdrfvnf
aumufuspfavaomaMumifh odkYyg&onf[l jzpfonf/
t*FvdyfvufodkY jrefrmrif; yg&ykHyg&enf;onf 3 qifhjzpfavonf/ 1824 ckESpf
rwkid rf D umvtxd jrefrmEkid if rH mS wxD;weef;ESiv
hf w
G v
f yfaom Ekid if jH zpfavonf/ odaYk omf
bBuD;awmfvufxufwiG f t*Fvyd Ef iS phf pfjzpf jrefrmu &I;H ojzifh weomF&ED iS &hf ckid ef ,frsm;
udk pGev
Yf w
T cf &hJ onf/ yk*rH if;vufxufwiG f 'kw,
d tBudrf ppfjzpf &I;H jyefojzifh awmausmif;
o&ufNrdKUtxd jrefrmydkifeufudk pGefYvTwfcJh&onf/ yk*Hrif;aemuf pdk;pHaom rif;wkef;rif;
vufxufwGif rif;wkef;rif;\tajrmftjrifBuD;rIaMumifh t*FvdyfESifhqufqHa&; oifhwifh
wefoa&GU oifhwifhonf/ aemufqkH; rif;qufjzpfaom oDaygrif;vufxufwGifrl wwd,
ppfjzpfNyD;aemuf oDaygrif;vnf; ppf&IH;? jrefrmhvGwfvyfa&;vnf; vkH;0 uG,faysmufav
awmhonf/
OD;aumif;onf (jrefrmbufrS) rif;wkef;rif;ESifhoDaygrif;ESpfqufwkdifwkdif trI
xrf;cJhavonf/ rif;wkef;rif;ESifhoDaygrif;vufxufrSpwif tvkyfwm0efwGif wpwp
wkd;jrifhvmcJh&m oDaygrif;eef;wufptcsdef txGwftxdyfodkY a&mufcJhonf[k qkd&vdrfh
8

rif;ESifhpmqkd

rnf/ tvGefvnf; t&ma&mufcJhonf jzpfavonf/ odkYaomf t*FvdyfvufodkY oDaygrif;


yg&ykt
H aMumif;ESiphf yfum; OD;aumif;\aqmif&u
G cf sufwo
Ydk nf tpGe;f txif; &Sad eonf/
xkdYaMumifh ]]OD;aumif;vdrfxkwf? rifqufjyKwf}}qkdaompum; ,kwdwef rwefonfudk olY
b0vrf;pOfudk jyefMunfhygu taMumif; jynfhjynfhpkHpkH awGUEkdifp&m &Sdavonf/
OD;aumif;\tz OD;rIdonf rkH&Gme,f? AefYusDwkduft0if rkefwkdifyif(rif;wkdifyif)&Gm
wGif aexkdifol jzpfavonf/ tonf(om;)um; r[kwf/ ewfoQifha&G; aoewfpkxJrS jzpf
avonf/ odkYaomf ppfrufr&Sdonfhtcgjzpfap? rif;aejynfwGif wm0efrusonfhtcg
jzpfap? xkdtpkom;onf udk,fh&yf&GmwGif at;csrf;pGm aexkdifvkyfudkif pm;aomufEkdifonf
jzpf ,ufuef;okH; ,ifoGm;rsm;udk vkyfudkifa&mif;csif;? "mwfq&mtjzpfjzifhif; t
oufarG;oljzpfonf/ om;jzpfol OD;aumif;rSmvnf; xk&d mG wGiyf if 1822 ckEpS f arG;zGm;vm
&avonf/ wGif tzjzpfou
l tpkom;jzpf om;jzpfoo
l nf jrefrmhtyk cf sKyfa&;xk;H wrf;
t& tcsefwef t&G,fa&mufvmonfhtcg xkdtpkwGif omreftm;jzifh trIxrf;&rnfjzpf
avonf/ odkYum; tpkom; &kd;&kd;rjzpf/ olu pmwwf rif;yg;pkd;cGif a&mufum rif;
wkdifyiftrwftxd jzpfvmonf/ trSefpifppf olY&GmwGif ausmif; r,fr,f&&r&Sd/ r&Sdaomf
vnf; ynmvkdvm;aom OD;aumif;onf teD;tyg;rS ausmif;&Sdaom iSufaysmawm&Gm?
ppfuek ;f &Gm? ig;&HUtkjd rpfpw
k &f mG ? y'l;&Gm toD;oD;wGif pmvku
d
f oifonf/ ausmif;om;b0?
udk&ifb0? &[ef;b0 tqifhqifhjzifh o'm? oN*K[f? qef;? tvuFm? aA'if? aq; ponf
wku
Yd kd oifonf/ xkrd Qjzifh tm;r&wif;rwdraf o;bJ tr&yl&rif;aejynf&dS Am;u&mausmif;
odkYwuf pmqufoifonftxd ZGJaumif;avonf/
wGif OD;aumif;twGuf wufvrf; ay:vmavonf/ ay:vmykHrSm y'l;&Gm
ausmif;wGif aepOfu olonf OD;&efa0;qkdol OD;yOif;ESifhoduRrf;cifrifcJhbl;onf/ xkdOD;
yOi;f onf ,cktcgwGif Am;u&mausmif;taemufzuf a&Ta&;ausmif; ausmif;xkid v
f nf;
jzpf? rif;wkef;rif;om;\tudk;uG,fcH q&mvnf;jzpfaeonf/ xkdtcg rif;wkef;rif;om;
u ]]ynmA[kokwt&m avhvmolrsm;udk vkdcsifygonf}}[l OD;&efa0;xH avQmufxm;
av&m? OD;&efa0;trtpjzifh OD;aumif;onf rif;wkef;rif;om;\r*FvmtdrfawmfodkY
trIxrf;&ef a&mufvmcJh&onf/ rif;wkef;rif;om;onf ynmvkdvm;oljzpfonfhtwkdif;
aemiftcg a,mtwGif;0efjzpfrnfh OD;zkd;vIdifuJhodkYyk*Kdvfrsm;onf olYxHwGif 0ifxGufoGm;
vm aeMuonfjzpfavonf/ OD;&efa0;yifvQif rMumrD vl0wfvJ rif;wkef;rif;om;\
tBuD;awmftjzpfodkY ajymif;cJhavonf/
9

wkdufpkd;

xkdtcg umvonf yk*Hrif;pdk;pHaecsdef jzpfavonf/ xkdrif;onf jynfoltrsm;


\MunfndKrIudk aumif;pGm&cJh[ef r&Sd/ olYtdrfawmfyg trIxrf;jzpfol NrdKU0efOD;bdkifquf
onf om;ysKdorD;ysKdrsm;udk zsufqD;ESdyfpufonf/ jynfxJa&;udk bk&ifha,mufzjzpfol rif;
om;OD;ausmufvkH;ESifhusD0efOD;yGm;wkdY jc,fvS,faeonf/ xkdtay:wGif yk*Hrif;ukd,fwkdifu
nDvmcH rSefrSefrxGufbJ Muufwkduf? vufa0SUNydKifponftvkyfawGudkom vkdufpm;aejyef
avaomaMumifh jynfolrsm;u ESvkH;emaeMuonf/ xkdYaMumifh tusifhodum&Sdaom rSefrSef
vTwfwwfaom(yk*Hrif;ESifhtzwl trduGJ nDawmfol)rif;wkef;rif;om;udk ydkMunfnKdae
Muonfv
h uPm&So
d nf/ tajctaeu r[ef&onfwiG f yk*rH if;tzkYd uHq;dk csifaomaMumifh
ayxifh? t*FvdyfESifhjrefrm ppfjzpf&jyefavonf/ xkdta&;wGif yk*Hrif;bufu tvGefr&Sd?
odkYaomf t*Fvdyfu uJomvmojzifh ppfwdkufcJh&jcif; jzpfavonf/ rif;wkef;rif;om;rSm
rl t*Fvdyf\vufeuftm;ukd jrefrmu r,SOfEkdifrSef; pOf;pm;rdNyD;jzpfwaMumif;? e*dku
vnf; Nidrf;csrf;pGm aewwfavwaMumif;aMumifh ppfudk wenf;enf;jzifh wm;qD;vkdonf
jzpfavonf/ xkt
d wGi;f olEiS o
hf n
Yl &D if;jzpfol uaemifrif;om;wk\
Yd tdraf wmfom;rsm;onf
"m;jyrIwGif yg0ifonfqkdum yk*Hrif;\aus;uRefrsm;u pGyfpGJtjypf&SmMuav&m? olonf
nD\wkdufwGef;csufjzifh aemifawmfudk ykefuefavawmhonf/ 1853-ckESpfwGif &rnf;oif;
aoewfAv
dk (f aemif a&eHacsmif;0efBuD;)OD;pdk paom opm&Sd aemufvu
dk rf sm;\tultnDjzifh
rif;wkef;rif;om;u aemifawmfudk tEkdif&NyD;vQif tr&yl&udk odrf;ydkufeef;xkdifEkdifcJh nD
jzpfol uaemifrif;om;udk tdrfa&SUt&m xm;avonf/ ppfudkvnf; &yfpJvkdufavonf/
t&Sif jrifhu uRefwifh&rnfrSm "rwmaywnf;/ OD;pdk? OD;&efa0;? OD;zkd;vIdif? OD;
aumif;paom rif;wkef;rif;bufom;rsm;onf t&nftoGm;tavsmuf tcsD;tajrmuf
cH&avonf/ OD;aumif;twGuf oufoufa&;rnfqkdvQif rif;wkef;rif;om;\tdrfawmf
wGif &SdpOfuvnf; oltavQmuftjyKaumif;rI? owfykHowfnTef; rSefuefrIaMumifh trI
xrf;rS rMumcif b@mpma&;t&mwGif wkd;jrifhcefYxm;jcif; cH&bl;onf/ wGifru rif;
wkef;rif;om;uyif Muyfr bBuD;awmfvufxuf rSefeef;tysKdawmfjzpfcJhaom qifMuef
ocifESifhvufqufay;onfhtxd *kPf&nfwifjcif; cHcJh&onf/ ckwzef rif;wkef;rif;om;u
txGwftxdyfodkY a&mufvmonfhtcg oluvnf; tvkyfwGif BudKpm;avonfESifhtrQ a&T
wkdufpkd;? aemuf vTwfawmftrSmawmfa&;? aemuf vTwfawmfpma&;BuD;? aemuf tvkHNrdKU
0ef? aemuf awmifil&rnf;oif;ESpfNrdKU tcGef0ef? aemuf vTwfawmf 0efaxmuf? aemuf a&
Munf;ESifhqkdif&m uif;cGefrsm;udk BuD;MuyftkyfcsKyf&aom uif;0efaxmufjzpf&onfhtxd
&mxl;*kPfod&f BuD;jrifhwkd;wufvmavonf/
10

rif;ESifhpmqkd

BuD;jrifhvm&atmifvnf; olaqmif&GufcJhykHwkdYudk om"ujy&OD;rnf/ 1857-ckESpf


wGif rif;wkef;rif;onf tr&yl&ukd rBudKuf rEav;NrdKUopfwnf&ef MuH&G,fonfhtcg OD;
aumif;onf jrawmif0efBuD;OD;rId\qifhqkdcsuft& usKH;? NrdKU&kd;? eef;awmfpaom ckepfXme
ESifhwuG wnfxm; vkyfaqmif&ef taqmufttkHykHpHpHepfudk tcgrjywf a&;ay;EkdifcJhonf/
rEav;ywf0ef;usif om,mpdrf;vef;&atmif O,smOfESpfq,fvkyfaqmif&ef rif;trdefY
&Sd&mwGif a0ykHusjzpfaom r[moD&da[r0ef O,smOfudk yef;opfyifNrdKifNrdKifjzifh zefwD;ay;
EkdifcJhonf/ tvkHNrdKU0ef wm0ef,l&pOfu okH;ESpftwGif; NrdKU&Gme,fy,fudk at;csrf;pnfyif
atmif vkyfaqmifEkdifcJhonf/ awmifil &rnf;oif;buf&Sd opftvkyftaqmif ae&mrus
tcGeb
f @m ,kwaf vsmhaeonfwiG f trSejf zpfatmif pDraH y;Ekid cf o
hJ nf/ aemufq;Hk 1866
ckESpfwGif rif;wkef;rif;\om;rsm;txJrS jrifuGef; jrif;ckHwkdif rif;om;ESpfOD;u tdrfa&SU u
aemifrif;om;udk owf oly. ek x
f onft
h cg (ycef;rif;Bud;jzpfvmcJah om)OD;&efa0;ESit
hf wl
vTwfawmfrS &yfwnfqifhqkd pnf;Muyfum olykef&efukd ckcHEkdifcJhonf/
rQyifavm? &Syd gao;\/ OD;aumif;onf rif;rIa&;&mwkw
Yd iG f ud,
k t
f m;pdwt
f m;
zd aqmif&Guf&kHjzifh rwefao;? pkaqmif;NyD; A[kokw? uRrf;usifNyD; uAsmynmjzifh rif;
wkef;rif;\pm0goemudk jznfhEkdifcJhjyefonf/ rif;wkef;rif;onf bmoma&; udkif;&Idif;ol
yDyD bmoma&;uJaom pmrsm;udk Mum;emwwfoljzpfavonf/ txl;ojzifh uAsmvuFm
rsm;udk Mum;emonfhtcg udk;cef;ysKdUrS rif;om;av;yg; awmxGufcef;udk BudKufwwfonf/
aiGawmif&uef? &mr&uefwkdYrSm om,memaysmfbG,f aumif;yg\? odkYaomf oryvmypm
rQom[k xifavh&Sdonf/ xkdYaMumifh olYqEtavsmuf OD;aumif;udk uAsmzGJUckdif;onf/ OD;
aumif;uvnf; wd@KuysKdU? aerd&uefvkdpmrsKd;udk a&;zGJUay;avonf/ wd@KuysKdUrSm
uAsmoabmxuf pmoabmuJaeonf rSefaomfvnf; rif;usifhw&m;rJhaom yOmv&mZf
rif;BuD;udk bk&m;avmif; wnfyifapmifeh wfu qk;H rcef; tjynfyh gavaomaMumifh rif;wke;f
rif;u ESpo
f ufNyD; jzpfonf/ wzef aerd&uefrmS rde;f rbGUJ rSwyg; o&kyaf zmfrw
I iG f tm;enf;
aom &uefrSefwef;xJu jzpfaomfvnf; 'geaMumif; oDvaMumif;jzifh ESD;EG,favaom
aMumifh rif;wkef;rif;\b0ifESifhawGUNyD; jzpfonf/
xkdYaMumifh rif;wkef;rif;u taMumif;&SdvQif &Sdovkd OD;aumif;ay: ,kHrSwfokH;pGJ
avonfjzpfonf/ ,ckvnf; OD;aumif;onf uif;0efaxmuf wm0ef,l&if; EkdifiHjcm;oH
wrefrsm;ESifhqufqH&ef tcGifh&vmavonf/
11

wkdufpkd;

1867-ckESpfwGif atmufjrefrmEkdifiHrS r[m0ef&Sifawmfrif;BuD;jzpfol AkdvfrSL;BuD;


(A.Fytch) acgif;aqmifaomoHtzGJUonf rif;wkef;rif;ESifhul;oef;a&mif;0,fa&;pmcsKyf
topfudk csKyfqkd&atmif[k rEav;odkYwufvmavonf/ xkdtzGJUudk rif;wkef;rif;u t
a&;ay;um c&D;pcef;tqifhqifhwGif wcrf;wem; BudKqkdapavonf/ atmufwkdbmv
ckepf&ufaeY naewGif rEav; oefvsufarmfqdyfurf;odkY oHwrefoabFm qkdufa&muf
aemufwaeY eHeufwGif jrefrmrSL;rwfrsm;u t*Fvdyf0ef&Sifawmfrif;BuD;udk oGm;a&muf
EIwfqufMu&m a&eHacsmif;0efBuD;OD;pdkESifhtwl OD;aumif;vnf; ygvmavonf/ udk;&uf
aeYwGif oHtzGJUonf tpDtpOfjzifh oHwJodkY wufonfhtcg OD;aumif;onf pcef;wae&m
rS BudKqk&d jyefonf/ q,f&h pS &f ufaeYwiG f rif;wke;f rif;u oHtzGUJ udk awmifO,smOfpeH ef;awmf
vufcHawGUqkHonfhtcg ykym;0efaxmuf(rif;BuD; r[mrif;ausmfrif;xif)? ukvm;0ef
rEGwf (S.Manook) polwkdYESifhtwl OD;aumif;onf tyg;wGif &Sdjyefavonf/ xkdtcg
yif rif;wkef;rif;u OD;aumif;zufodkY vufndK;xkd; ]]zkdufESifhOD;aumif;onf wOD;ESifhwOD;
oduRrf;cspfcifapcsifonf? OD;aumif; rif;wkef;rif;udk,fwkdif i,fpOfuwnf;u Munfh&I
apmifha&SmufcJh&onf}}ponfjzifh zdkufudk ajymjycJhavonf/
rif;wkef;rif;onf zkdufESifhul;oef;a&mif;0,fa&; pmcsKyfudk oabmwlcsKyfqkdchJ
avonf/ csKyfqkd&atmifvnf; tajctaeu zefwD;vsuf&Sdonf/ rif;wkef;rif;eef;wuf
pu ppfajyNidrf;a&;pmcsKyfudk vufrSwfxkd;&ef(xkdpOfu)0ef&Sifawmfrif;BuD;jzpfol z,f&m
(A.P, Phayre) u wkdufwGef;onf/ olu vufrSwfrxkd;cJh/ t*FvdyfwkdYuvnf; rif;wkef;
rif;\Nidr;f csrf;pGm aevkad om oabmudo
k o
d jzifh xku
d pd u
kd xyfrajymawmhbJ ESpjf ynfaxmif
ul;oef;a&mif;0,fa&; ukeo
f nfrsm;udk vGwv
f yfpmG c&D;oGm;vmEkid &f efEiS Ehf pS jf ynfw
h jynf
udk,fpm;vS,fxm;Ekdif&ef udpudkom ta&;qkdcJhonf/ rif;wkef;rif;uvnf; oabmwlcJh
avonf/ odkYaomf txufjrefrmEkdifiHrS ukefypnf;rsm;udk (jynfyxkwf&m)rif;wOD;wnf;
ykdif ukefawmfvkyfxm;avojzifh atmufjrefrmEkdifiHrS t*FvdyfukefonfwkdYrSm olwdkYBudKuf
aps;ESifh0,fr& jzpfavonf/ txufjrefrmEkdfifiH&Sd ukefxkwfvkyfolrsm;xHrS wkduf&kdufr0,f
Ekdifonfudk txl;raMureyf jzpfaeMuonf/ t*Fvdyfukefonfrsm;rSm txufjrefrmEkdifiH
xGufukefrsm;udk vGwfvGwfvyfvyf 0,f,lEkdif&kHomru txufjrefrmEkdifiHudk jzwf w&kwf
EkdifiHwGif;u ,leefe,ftxd aps;uGufcsJU&efyif pdwfqE&SdaeMuonf/
odjYk zifh t*Fvyd u
f ek o
f nfrsm;twGuf csKyfcs,frrI sm;udk y,fzsufEidk &f atmif zdu
k f
u rEav;odw
Yk ufvmonf/ rif;wke;f rif;uvnf; y,fzsuf&ef qE&adS ecJo
h nf/ &Sad e&jcif;
12

rif;ESifhpmqkd

rSm jrefrmEkdifiH\aemifa&;udk ajrmfjrifaomaMumifh jzpfavonf/ vufvGwfcJhaom jrefrmh


e,fajrrsm;udk tEkenf;jzifjh zpfap? tMurf;enf;jzifjh zpfap jyef&atmif olvyk Ef idk t
f m; r&S/d
usef&adS o;onfh txufjrefrmEkid if u
H o
kd m jrefrmhvufwiG f NrJNrJxm;Ekid &f ef ol BudK;yrf;vkv
d m
onf/ twGufvnf; txufjrefrmEkdifiHudk acwfrDatmif vkyfrS jzpfawmhrnfukd olod
avonf/ xkdYaMumifh jynfolYxHrS oar"tcGefukdom qifhqkdjcif;? trIxrf;wkdYudk a&S;u
uJhodkY NrdKU&Gmrsm;rS tcGeftwkwf rpm;apawmhbJ vc&dumay;urf;jcif;? ta&mif;t0,f
vG,fulap&ef '*Fg;ykdufqHoGef;vkyfjcif;? oGm;vma&; vG,fulap&ef rD;oabFmrsm; 0,f,l
tokH;jyKjcif;? EkdifiHjcm;odkY ynmawmfoifydkYjcif; ponfjzifh zGHUNzdK;a&;vkyfief;rsm;udk vkyfp
jyKavonf/ a,mtwGif;0efOD;zkd;vIdif polwkdYuvnf; ulnDMuavonf/ xkdvkyfief;rsm;
wkd;wufzkdYtwGuf wkdif;jynfat;csrf;om,m&ef ta&;BuD;onf/ ,ckaomf uaemifrif;
om; towfcH&NyD;aemuf yef;wdrf;rif;om;ESifhtjcm;rif;om;rsm;u axmifxm;onfudk
renf;ESrd ef if;,lc&hJ onf/ jrifueG ;f ? jrif;ckw
H idk rf if;om;ESpOf ;D \rD;uvnf; raowwfao;/
e,fpyfrSae taESmifht,Suf ay;aeonf/ rif;wkef;rif;onf rD;oabFmESifhvufeufcJ
,rf;rD;ausmufrsm;udk tylwjyif; vkdcsifavonf/
xkdYaMumifh uRef;opf? a&eH? ausmufoHywjrm;wkdYudkom rif;wOD;wnf;ydkif ukef
awmftjzpfxm; tjcm;ukefypnf;rsm;udk vGwfvyfpGm a&mif;0,fa&;? t*Fvdyfukefonf
rsm; w&kwEf idk if zH ufoYkd oGm;vmEkid &f ef jrefrmtpk;d &u tultnDay;a&;? t*Fvyd rf if;vuf
atmufcH(ol)ESifhjrefrmrif;vufatmufcH(ol) w&m;wabmifjzpfygu wGJzuf&kH;jzifh pD&if
a&;? e,fjcm;taumufceG u
f kd avQmhaygha&;? q,fEpS w
f Budrf pmcsKyfukd jyefvnfo;Hk oyfa&;
wkw
Yd iG f olzY ufu oabmwlco
hJ vkd zku
d zf ufuvnf; oabFma&mif;0,fa&;? vufeufc,
J rf;
rD;ausmufrsm;udk jynfyrS jrefrmu 0,f,lvkdvQif 0ef&Sifawmfrif;BuD;\oabmwlnDcsuf
jzifh 0,fEkdfifa&;wkdYwGif oabmwlcJhavonf/
wGif rif;wkef;rif;rSm ul;oef;a&mif;0,fa&;pmcsKyfudk csKyfqkdNyD;&kHESifh raMu
eyfEkdifav/ ,ck ol qufqHae&aom tpkd;&rSm t*FvefEkdifiH\vufatmufcHtpkd;&rQom
jzpfonf/ r[m0ef&Sifawmfrif;BuD;ESifhtdEd,&Sdbk&ifcHcsKyfudk qufqHae&onfrSm wenf;
tm;jzifh olU*kPfudkif;? jrefrmhtcsKyftcsmtmPmudkif; xdyg;&ma&mufaeonf/ wzef
&efukefu t*Fvdyfrsm;ESifhtvkyfvkyf&onfrSmvnf; udk,fhpdwfBudKuf vufeufrsm;udk 0,f
cGifhr&jcif;paom uoduatmuf jzpfp&mrsm; &Sd&Sdaeonf/ xkdYaMumifh rif;wkef;rif;onf
t*FvefEidk if t
H pk;d &ESiw
hf u
dk &f u
dk q
f ufq&H ef tm;oefvsuf&o
dS nf/ t*FvefEidk if t
H jyif tjcm;
13

wkdufpkd;

Oa&myEkdifiHrsm;ESifhul;vl;qufqHEkdifcJhygvQif jrefrmhaemifa&;onf pdwfcsp&m&Sdonf[k ol


jrifavonf/ trSefqkdvQif ol eef;wufpu tar&duefEkdifiH? jyifopfEkdifiHwkdYESifhqufoG,f
&ef BudK;pm;cJhbl;ao;onf/ atmifatmifjrifjrifum; rjzpfcJh/ ,ckaomf rjzpfjzpfatmif
oHtzGUJ wck apvTw
f ]&mZr[mrdw}f zGUJ awmhrnf[k rif;wke;f rif;u qk;H jzwfvu
dk af vonf/
&mZr[mrdwzf UJG a&;wGif OD;aumif;onf tvm;tvmt&Sq
d ;Hk yk*K v
d jf zpfavonf/
olu "rowf? &mZowfawG uRrf;usifonf/ tqkdtrdefY &J&ifhonf/ rif;rIa&;&m tawGU
tMuKHrsm;onf/ vlaevl[ef aumif;onf/ xkaYd Mumifh OD;aumif;onf t*Fvyd -f jrefrme,f
pyf&dS rif;vSwiG f &mZ0wfa&; vkjH cKHatmif pDpOfaeqJ tajctaerS rEav;odYk rif;wke;f rif;
\trdejYf zifh jyefvmcJ&h onf/ vTwaf wmf0efBuD;tjzpfov
Ykd nf; wk;d jrichf &H avonf/ xkad emuf
umvuwm;jyef yef;wnf;0efaxmufOD;a&Tbif;? jyifopfjyef zefcsuf0efaxmuf(aemif
ausmufajrmif; twGif;0ef)OD;a&Ttkd;? vTwfawmfpma&;BuD;(aemif ajrmifvS0efaxmuf)OD;
NcdrfhwkdYyg0ifaom oHtzGJUukd OD;aumif;acgif;aqmif&avawmhonf/
oHtzGJUonf &efukefudk jzwfoef;&m tqifrajyvSacs/ &efukef&Sd t*Fvdyftm
Pmykdifrsm;u c&D;rzifh zifhatmif vkyfonf/ oHtzGJUu &efukefajrrS xGufjzpfatmif xGuf
onfhtcg ]]t*FvefEkdifiH wkdif;jynfrI? vufeufud&d,mrIrSp trIpum;wkdY rajymygav
ESifh/ ajymqkdaomfvnf; pdwfESvkH;ylyef&kHom jzpfygrnf}}[k owday;vkdufonf/ wGif oH
tzGJUonf wenf;r[kwf wenf; t*FvefEkdifiHodkYa&muf qkdif&mwkdYESifhqufqHul;vl;cGifh
&vQifyif awmfvNS yD[k oabmydu
k Nf yD;jzpfavonf/ 1872 ck? ZGev
f 5 &ufaeY oHtzGUJ onf
jyifopfEidk if rH S ul; t*FvefEidk if H 'dAk mNrdKUqdyu
f rf;odYk wufa&mufonft
h cg tajrmufq,fh
udk;vuf azmuf tBudKqkdcH&avonf/ xkdtcg ]]tBuD;qkH; oHtrwfwkdY vma&muf&m
EIwfqufonfhenf;jzifh EIwfqufonf}}[lOD;aumif;wkdYu 0rf;omMuavonf/
xkdaemufrlum; olwkdYonf 0ifqmwkdufeef; (Windsor Castle) 0dwkd&d,
(Victoria) bk&ifrudk awGUqkHcGifh? vufaqmifyPmay;cGifh &cJhavonf/ rmvbm&kd
(Malborough House) wku
d ef ef; tdraf &SUrif;om;udk olwYdk ,laqmifvmcJah om ESpq
f ,fh
woG,fpvG,f tyfESif;cGifh&cJhavonf/ tcrf;tem;ESifhpyfvsOf; OD;aumif;u olY
pcef;pOf vuFmwGif rarhraysmuf a&;zGJUxm;onfrSm?
]]oD&doD&d? xGef;ndawaZmf? urmay:rSm? tausmfwHqdyf? uGif;uGif;BuD; ESdyfay
onfh? t*Fvdyfbk&ifr? wdrfOD;vuJhodkY? tvSvGwf0Hh pHwvl/
14

rif;ESifhpmqkd

0ifpGJrnfac:? wkdufeef;ay:wGif? oHawmfwkdYt0if? obifrl? bk&ifcsif;csif;?


vufcHvsif;\odkY? cif;usif;vufcH? &mZoHrsm;ESihf? rsufysHa&mifawmuf? vufaumuf'Gg'
&m? qufyEmrsm;ud?k Munfom&Ti0f rf;? vufawmfoYkd urf;onfu?kd vSr;f odr;f awmfro
l nf/
jynfow
l rYdk sufEpS ?f Oy&mZfuvnf;? rsufppfpjD c,f? pvG,&f wem? qufyEmrsm;ud?k
MunfomvSrf;,lbd\av/
&wemykH? jynfaZ,kHESifh? rMuKHawmif;[ef? NrdKUvef'efrsm;rSm? ,refa&S;xuf? yGm;
wkd;wuf? rdwfvuPm? NrJjrHpGmvQif? &SnfMumjirf;xlrd\av/}}
[ljzpfavonf/ odaYk omf wck&o
dS nfrmS oHtzGUJ onf t*Fvyd b
f &k ifrESiahf wGUqk&H onft
h cg
EkdifiHjcm;0efBuD;tpm;? tdEd,EdkifiHqkdif&m 0efBuD;jzpfol tm*kdif (Duke of Argl) u a&SU
aqmifjyKjcif;yif jzpfavonf/ wenf;qkd&aomf olwdkYu jrefrmEkdifiHudk t&mESdrfh qufqH
jcif;oabmt"dym,fyifwnf;/
wGif OD;aumif;\oHtzGUJ onf jynfaxmifcsif;csif; wef;wlqufqv
H adk om jref
rmhqEukd a&mufav&m&mwGif odatmif BudK;pm;avonf/ yrmtm;jzifah omf t*FvefEidk if H
wavsmuf vSnv
hf nfMunh&f &I if; vpfAmylNrdKUodYk oHtzGUJ qku
d af &muf xkNd rdKUrS ukeo
f nfBuD;
toif;u BudKqkd{nfhcHaom yGJ OD;aumif;u
]]___uREkfyfwdkYt&Sifrif;jrwfu___EkdfifiHwumESifh&mZr[mrdwftjzpf qufvuf
urf;vSr;f aygufa&muf vkad omaMumifh apvTwv
f ma&muf&ygonf/ ___wkid ;f a&;jynfrEI iS hf
pyfonfht&mrsm;rSmvnf; &efukefNrdKUodkYjzwf tdEd,bk&ifcHESifhom qufqHurf;vSrf;ae
xkdif&ygonf/ ___odkYaomfvnf; t*FvefEkdifiHESifhwkduf&kdufqufqHEkdifonfhtcGifhtcg ay:
aygufawGUBudrfatmifudkom arQmfac:awmifhw aeygaMumif;___}}
ponfjzifh ajymcJhavonf/
rnfodkYyifjzpfap oHtzGJUonf t*FvefodkYa&mufaepOftwGif; Munfh&Iavhvmp&m
rsm;udk aphaphpyfpyf Munfh&IavhvmcJhavonfjzpfonf/ olwkdYonf rif;ydkif;pdk;ykdif;rS zdwf
aom{nfhcHyGJrsm;tjyif atmv'ga&Smh? 0l;vpfuGif;rsm;? tBuD;tus,fcif;usif;jyoaom
ppfa&;jyyGJrsm;udkvnf; wufcJhMuonf/ NAdwdoQygvDref? tppfZdw&m;&kH;? tusOf;axmif
ponfhtkyfcsKyfa&;Xmersm;udkvnf; owdjyKcJhMuonf/ vufeufwkduf? csnfpuf? oabFm
usif;? '*Fg;puf&kH? a<utkd;vkyfwkdfponfh pufrIvufrIvkyfief;rsm;udkvnf; pkHprf;cJhMuonf/
aq;&kH? pdwZaq;&kH? wuodkvfponfh usef;rma&;? ynma&;Xmersm;udkvnf; *&kxm;chJ
Muonf/ tD'ifESifh[m&kdausmif; AvD&kdufyGJ? aumfAifh*g'if&kHwifjyZmwf? tufpaumhjrif;yGJ
15

wkdufpkd;

ponfph w
d af zsmfajzp&mrsm;udv
k nf; tm&kcH cH MhJ uonf/ NAdwo
d Qjywku
d ?f r'rfwaqmh za,mif;
ykHjywkduf? a[mvD&Ieef;awmf? 0ufrifpwmbk&m;&Sdckd;ausmif;ponfh ,Ofaus;rIXmersm;udk
vnf; pdwf0ifpm;cJhMuonf/ vpfAmyl? bmrif[ef? &SufzD;? refcsufpwm? *vyfp*kd? tuf'if
Am&m? 'yfbvifpaom NrdKUBuD;jyBuD;odkYvnf; tESHYa&mufcJhMuonf/
xkdaemuf jyifopfESifhtDwvDEdkifiHrsm;odkY ul;NyD;vQif qkdif&mtpkd;&rsm;ESifhul;oef;
a&mif;0,fa&; pmcsKyftMurf;csKyfqNdk yD;aemuf oHtzGUJ onf rEav;odjYk yefa&mufavonf/
oHtzGJUudkvnf; rif;wkef;rif;u aMueyfpGm vufcHavonf/ OD;aumif;\aqmif&GufrIudk
vnf; tm;&avonf/ xkdaemuf rif;wkef;rif;u tvkdqE&Sdonfhtwkdif; jyifopf-jrefrm
pmcsKyftopf jyifcsKyf&ef jyifopfEkdifiHodkY 1873-ckESpfwGif OD;aumif; oGm;&jyefao;onf/
oGm;&if; "rowfzuf oefolyDyD a&S;u a&;vufp&Sdaom ]toHcdyf"rowfvuFm}udk
oabFmay:wGif tNyD;owfa&;cJhao;onf/
onf aemufwGifum; (ycef;rif;BuD; OD;&efa0;vnf; uG,fvGefcJhNyDjzpf)OD;
aumif;onf *kPf&SdeftBuD;rm;qkH; yk*KdvfjzpfcJhavNyD/ 1875-ckESpfwGif u&ifeDe,f ESpfOD;
ESpfzuf rpGufzufa&;udpESifhpyf t*Fvdyfudk,fpm;vS,f qma'gufuvyf azmfqkduf
(D.Forsyth) ESifhtwl olyif pmcsKyfvufrSwf a&;xkd;&onf/ tdEd,EkdifiHodkY t*Fvdyftdrf
a&SUrif;om; vma&mufonfhtcg olyif jrefrmtpkd;&udk,fpm;jyKum umvuwm;odkYoGm;
EIwfcGef;quf&onf/ rdzk&m;acgifBuD;\tokbpaom vlrIa&;&mwkdYvnf; olyif BuD;
rSL;Muyfr&onf/ ,kwfpGtqkH; a&;xkH;owfykHutp olqkH;jzwfonfudk emcH&onfjzpfav
onf/ wcgu (rdef;r0wf)]xbD}yk'frS ]x}udk |0rf;bJESifhygVdzufqG,f pmvkH;aygif;csif
aom 0efwOD;udk ]]jrefrmbmomrSm ygVd0if-0ifrpGufzufESifh}}[l OD;aumif;u [efYwm;
vkdufjcif;rsKd;onf ol MoZmanmif;onfhom"uyif jzpfavonf/ odkYjzifh ta&;ygt&m
a&mufum cktcsdefwGifvnf; aoewf0efBuD; wm0efudk ol,lae&onf/ 0efBuD;wkdif; ajrmf
rSe;f aom rif;BuD;oufawmf&n
S t
f jzpfoYkd ol&&ef taMumif;&Sad omfvnf; 1878-ck? Mo*kwf
vxJwGif rif;wkef;rif; rrmrusef; jzpfvmojzifh r&cJh/
xkt
d cg eef;wGi;f a&;&Iyv
f mavonf/ rif;wke;f rif;onf uaemifrif;om; towf
cH&NyD;onfhaemuf eef;&ef xyfrHxm;jcif;rjyKcJh/ om;rif;om;awGtxJrS eef;&eftxm;cH
&aomrif;om;onf uaemifrif;om;\uHMurmrsKd;awGUrnfudk olpdk;&drfcJhonf/ ,ckaomf
eef;&ef rcefjY zpf rjzpfawmhuNyD/ xkt
d a&;wGif ay:vGix
f if&mS ;aeolrsm;rSm ok;H q,frif;
16

rif;ESifhpmqkd

om;? ru&mrif;om;? anmif&rf;rif;om;[l okH;OD;jzpfMuonf/ okH;q,frif;om;ESifh


ru&mrif;om;wkdYrSm trsKd;vnf;BuD;? t&G,fvnf; BuD;onfhtjyif &JpGrf;Av&SdMuonf/
anmif&rf;rif;om;rSm odumorm"d&Sd vltMunfndKcH&onf/ wGif qifjzLr&Sifrdzk&m;
BuD;uvnf; eef;&efudpudk txl;wvnf pdwf0ifpm;aeavonf/ ol pdwf0ifpm;jcif;rSm
vnf; tjcm;taMumif;aMumifhr[kwf? orD;jzpfol pkzk&m;vwfonf oDaygrif;om;ESifhcspf
BudKufaeaomaMumifh jzpfavonf/ oDaygrif;rSm rdzk&m;i,f\om;jzpf omreftm;jzifh
xD;eef;udk rSe;f Edifk o
f rl [kw/f odaYk omf yxrjyefpmar;yGu
J kd atmifcahJ vaomaMumifh rif;wke;f
rif;u ESpfoufoa,mifa,mif? vkdvm;oa,mifa,mif jzpfaeonf/ xkdaMumifh rSL;rwf
rsm;uvnf; axmufcHygvQif oDaygrif;om; eef;&ef jzpfEkdifp&m &Sdonf[k qifjzLr&Sifu
wGufavonf/
odjYk zifh MoZmBuD;aom OD;aumif;udk ol csOf;uyfavonf/ qifjzLr&Sit
f wGuf tm;
wufp&mjzpfvm&onfrSm OD;aumif;uvnf; tpG,ftyGm;&Sdaom rif;om;udk eef;&efxm;
&ef 0efav;aeaomaMumifhaywnf;/ olu t*Fvdyf\vufeuftm;? pufrIvufrItm;udk
todBuD; odonf/ xkdYjyif pdwfvkdufrmefyg vkyfwwfaom rif;ESifhqkdvQif txufjrefrmEkdifiH
\aemifa&;onf rawG;0Hhp&mjzpfawmhrnf/ oDaygrif;om;rSmrl q,fhudk;ESpft&G,fom&Sd
ao; 0efBuD;rSL;BuD;rsm;\tpDtrHukd vku
d ef mEkid v
f rd rhf nf[k oabm&avonf/ qifjzLr
&SifzufodkY OD;aumif;ygavawmhonf/
rif;wkef;rif;\a&m*grSm waeYxufwaeY wkd;omaeava&m &if;ESD;olrsm;rSvGJ
tjcm;olrsm; olYtyg;odkY r0if&jzpfavonf/ rSL;rwfrsm;onfvnf; eef;&efa&G;ESifh&ef
jyifqifMuavonf/ waeYo olwkdYonf rif;om;rsm; pm&if;udk jyifqifum awmifyef;ckH
tkww
f u
dk w
f iG f pnf;a0;wkid yf ifMuavonf/ tpnf;ta0; OD;aumif;uyif pum;OD;oef;
]]rif;om;rsm;ESifhpyfqkdifaom t&m&SdBuD;rsm; yg0if&ef roifh}}[kqkdonf/ wGif a&eH
acsmif;0efBuD;OD;pkrd mS ajr;rif;om;jzpfol ysOf;rem;NrdKUpm;&Sad eojzifh 0ifrajym/ cef;ywf
0efBuD;OD;a&TarmifrmS em;a0'em&S
d tomaeonf/ NrdKUopf0efaxmufO;D atmifu;kd ()url
]]onf[mrsKd;qkw
d m tBuD; 3rsKd;pkrH S ae&musw,f}}[kajymavonf/ xkt
d cg OD;aumif;u
]]bmtBuD;vJAs}}[k ar;avonf/ ]]tBuD;qkdwm ynmBuD;? trsKd;BuD;vJygyg&JU}}[k jyef
ajzonfwGif ]][kwfuJhAsm}}[k OD;aumif;u cyfaighaighqkdavonf/ trSefpifppf xkdyk*Kdvf
rsm;rSm OD;aumif;u MoZmanmif;aomolrsm;omwnf;/ usefyk*Kdvfrsm;txJwGifvnf;
a,mtwGif;0efOD;zkd;vIdifonfom tjiif;yGm;Ekdifrnfhol &Sdonf/ odkYaomf oluvnf; ae
17

wkdufpkd;

&mwGif OD;aumif;\&nf&G,fcsufudk em;vnfNyD;jzpf olYqEudk vufcHavonf/ odkYjzifh


oDaygrif;om;onf eef;&efjzpf&ef cs&m;yGifhrSwfcH&NyD; jzpfvmonf/
rsm;rMumrD qifjzLr&SifESifhOD;aumif;wkdYonf rif;wkef;rif;\trdefY[kqdk eef;
awmftjyifbufwGif&Sdaom rif;om;rsm;udk oHawmfqifhrsm;tm;vTwf tomt,mac:
,laponf/ taMumif;rod vmaomrif;om;rsm;vnf; ajrmufO,smOftwGif; tcsKyf
taESmifcH&avonf/ anmif&rf;pm;ESifhanmiftkyfpm; rif;om;ESpfOD;om BudKwifodESifhNyD;
vQif t*Fvdyfudk,fpm;vS,fjzpfol a&Sm (R.B.Shaw) xHckd0if vGwfavonf/ rif;om;
rsm;udkzrf;onfhtjzpfudk rif;wkef;rif; rodav/ waeYwGif a&m*gtenf;i,f oufomvm
onfEiS hf olonf rSL;rwfrsm;udk tyg;odaYk c:,laqG;aEG;avonf/ xkad emuf oDaygrif;om;
udk tdrfa&SU(eef;&ef)ESif;aMumif; trdefYcsavonf/ tcGifhay:vmonfhtwkdif; vifyef;?
oufyef;? ckepf&Gm? ajrmufa&Ta&;paomrdzk&m;wkdYonf a&SUodkY0ifMuNyD;vQif tjzpftysuf
udk wifavQmufMuavonf/ rif;wkef;rif;vnf; wcPcsif;yif rif;om;rsm;udk tusOf;rS
vTwfapavonf/ xkdYjyif okH;q,frif;om;udk csif;wGif;aMumif;? ru&mrif;om;udk awmif
wGi;f BuD;aMumif;? anmif&rf;rif;om;udk atmufjrpfpOfaMumif; bk&ifct
H oD;oD;cefaY Mumif;
trdefYxkwfjyef&kHru? rif;om;rsm;aemufvkduf&ef t&m&Sdrsm;ESifhvkdaomt0wftpm; a&T
aiGypnf;rsm;udk cGJjcm;owfrSwfay;avonf/
tpDtrHonf qifjzLr&SiEf iS Ohf ;D aumif;wk\
Yd &nf&,
G cf sufEiS zhf v
D mjzpfacsonf/
xkad Mumifh olwo
Ydk nf tusOf;rSvw
G v
f m ajrmufO,smOftwGi;f r,fawmf ESrawmfwEYdk iS hf
EIwq
f ufpum;ajymaeMuaom rif;om;rsm;udk xyfrzH rf;qD;jyefapavonf/ zrf;qD;onfh
taMumif;udk tBudrfwGif rif;wkef;rif;tm; rdzk&m;rsm;u jyef avQmufcGifhr&awmh/
tb,faMumifhqkdaomf olwkdYonfvnf; tzrf;cH&onfhtxJwGif ygoGm;avaomaMumifh
wnf;/
atmufwkdbmv 1-&ufaeYwGif rif;wkef;rif;onf a&m*grS rxajrmufawmhbJ
vGefavonf/ oDaygrif;om;vnf; ]]qifjzLr&Sifrdzk&m;BuD;ESifhwuG rSL;awmfrwfawmfwkdY
oabmwl}}[k &mZ0ifwGifvmonfhtwkdif; aemufwaeY xD;eef;udk odrf;ydkufavonf/
rMumcif pkzk&m;vwfESifhtrjzpfol pkzk&m;BuD;wkdYvnf; olYrdzk&m;rsm; jzpfvmMuonf/ (odkY
aomf pkz&k m;vwfu pdwx
f ufjrufavojzifh pkz&k m;BuD;rSm rdz&k m;trnfcrH Qom jzpfNyD;vQif
r,fawmf\taqmifwiG f jyefae&onfjzpf\/) eef;wifay;cJah om OD;aumif;rSmvnf; owk;d
18

rif;ESifhpmqkd

ok"rr[m oufawmf&SnfbGJU& olYajrmfrSef;csuf jynfhavonf/ tkyfcsKyfa&;ESifhpyfvsOf;


um; a&S;vTwfawmfESifhNAJwkdufwkdYwGif rnfolu rnfonfhwm0ef[l cGJjcm;owfrSwfjcif;
r&So
d nfukd oDaygrif;u jyifqif v,f,mXmeudk a&eHacsmif;0efBuD;OD;pd?k vuftvkyXf me
udk cef;ywf0efBuD;OD;a&Tarmif? uke;f aMumif;ppfXmeudk aoewf0efBuD;OD;aumif;? taumuf
cGeXf meudk (a,m? 0ufrpGwt
f wGi;f 0ef? aemif-rauG;0efBuD;)OD;zk;d vIid pf onfjzifh q,fah v;
Xme a0ykHuscGJavonf/
tkyfcsKyfa&;wGif aumif;aompjcif;aywnf;/ odkYaomf oDaygrif;rSm 0gEkvSao;
onf/ OD;aumif;ESirhf LS ;rwftcsKdUvnf; oDaygrif;udk Ekid if jH cm;tawGUtMuKH&&dS atmif[
l
t*FvefodkYoGm;&ef wkdufwGef;Muavonf/ oGm;csifatmif EkdfifiHjcm;jyefvl&G,fwkdYudkvnf;
tyg;wGif xm;avonf/ tkyfcsKyfa&;ukd acwfrDatmifvnf; olwkdYpDpOfMuavonf/ xkd
tcg rlvblw(tajccH)Oya'qkdonfht&monf a&S;u rMum;cJhpbl; olwdkYyg;pyfrS xGuf
vmonf/ OD;zkd;vIdifurl ]&mZ"ro*F[}usrf;udk a&;om; rSL;rwfwkdYtv,fwGif jyefYyGm;
apavonf/ xku
d srf;\oabmtvkrd mS tjcm;r[kw?f rif;wdo
Yk nf trsm;qEEiS t
hf nD tkyf
csKyf&rnf? trsm;jynfow
l u
Ydk wifajrmufaom vlBuD;wpkwoif;ESit
hf &d;k tpOftwkid ;f vm
aomrSL;rwfpw
k oif;[l Oya'jyKESpXf me&So
d ifo
h nf/ ukeo
f nfv,fvyk w
f t
Ydk usKd;twGuf
bPfwkduf&Sdoifhonf? rif;wkYdonf jynfolYb@mudk udk,fa&;udk,fwmtwGuf rokH;pGJoifh
ponfjzifhjzpfavonf/ OD;aumif;wdkYu pnf;pHepfcsonfhtrIudk a&eHacsmif;0efBuD;OD;pdk?
NrdKUopf0efaxmufOD;atmifudk;()vkd yk*Kdvfrsm;uvnf; axmufcHMuavonf/
onfudk rif; rdzk&m; tokdif;t0kdif;u oabmrus/ tb,frSm oabmusEkdif
rnfenf;/ pkzk&m;vwfqkdvQif pkzk&m;BuD;udk y,fxkwfrS rMumao;cif yGJMunfhonf/ xkdyGJ
wGif vufpGJvljyufu]]b,fqkdif; Zmwfrqkd ywfrBuD;wvkH;wnf;omygpNrJ}}[k jyufonfudk
oloabmawGU &kwfcsnf; aiGwaxmif qkcscJhonfjzpfavonf/ ,ckaomf &Sifbk&ifESifh
rdzk&m;wdkYudk okH;csifwkdif; rokH;&/ twkdif;twmESifhjzpf&rnfqkdonfht&mrSm b0&Sifrif;w
&m;? eef;rawmfrdzk&m;BuD;qkdonfh 0daoorsm;udk acszsuf&m a&mufaeacsonf/ wGif
oDaygrif;ESifhpkzk&m;vwfwkdYtzkdY OD;aumif;ESifhpyf jyefvSefpOf;pm;p&mawG &Sdvmonf/
anmif&rf;pm;ESifhanmiftkyfpm;rif;om;ESpfOD;onf(vTwfawmfu oabmwlonfhtwkdif;)
t*Fvyd yf ikd ef ,fajrwGif ckv
d rHI nf[k rEav;oHwrJ S xGurf nfjyKpOfu &efatmifjrif0efaxmuf
OD;tku
d 0ifv&k ef MuHpnfcb
hJ ;l onf/ OD;tk\
d tMuHtpnfukd y,f OD;aumif;u wyftapmifh
ta&Smufjzifh urf;em;ta&muf vkdufydkYapjcif;onf ouFmruif;p&m tcsufyifjzpfonf/
19

wkdufpkd;

xkdYjyif rdzk&m;tem; uyfajrmif wD;wkd;ajymaeMuaom vufokH;awmfBuD;udkif(ajrmuf'


0,faoewfAdkvf)&aemifarmifarmifwkwf? awmif'0,fAkdvf(aemif wkdifwm;twGif;0ef? 0ef
BuD;)OD;zdk;vkdvlawG&Sdao;onf/ armifwkwfrSm i,fpOfuyif pkzk&m;vwfESifhtwl EdkYpkdYbuf
vnf;jzpf? oDaygrif;\vufokH;awmfBuD;udkifvnf; jzpfonf/ OD;zdk;rSm oDaygrif;udk jrif;pD;
oifay;&olvnf; jzpf? pkzk&m;vwftwGuf aA'if ,Mwmudprsm;udk aqmif&Gufay;&ol
vnf; jzpfonf/ ,ck olwaYdk jymaeMujyefonfrmS ]]oDaygrif; bdvyf(vef'ef)oGm;aeqJtcg
tjcm;rif;om;wyg;yg;udk rSL;rwfrsm;u &Sifbk&ifcefYxm;vQif a&Teef;&Sifonf aomifjyif
rSmvTwfonfh acG;uJhodkY bdvyfrSm iwfao&vdrfhrnf}}[ljzpfonf/
jynfwGif;a&;&mwkdYwGif OD;aumif;\MoZmonf uspjyKavawmhonf/ usvQif
vnf; usapawmh? &kd;&mudkcsnf; worwfwnf; vkdufemae rjzpfonfudk olodonf/
ta[mif;ae&mwGif topfudk tpm;xkd; prf;Munfhcsifaompdwf olYwGif&Sdonf/ tkyfcsKyf
a&;wGif rqkdxm;ESifh? ,kwfpGtqkH; xkdESpftwGif; rEav;taemufjyif a'0ef;&yf ol
aqmufaom omu0efausmif;wkdufvkd tEkokckrtaqmufttkHrsKd;yif &kd;&mydokumykHpH
tpm; Oa&myykpH u
H kd olo;Hk Munfah vonfjzpfonf/ wGif OD;aumif;rSm rif;BuD; oufawmf
&Snfvnf;jzpf? oDaygrif;udk eef;wifay;cJhaom *kPfaus;Zl;uvnf; &SdaeaomaMumifh vdrfh
vdrfhvJvJum; rjzpf? a&eHacsmif;0efBuD;OD;pdk? rauG;0efBuD;OD;zkd;vIdif? NrdKUopf0efaxmufOD;
atmifudk;()wkdYrSmum; t&mrS usavawmhonf/ oDaygrif; vef'efoGm;&ef tMuHvnf;
ysufNyD/ q,fhav;XmetkyfcsKyfa&;vnf; ysufjy,fjy,f a&mh&J&JjzpfNyD/ xkdxufqkd;vmonf
rSm 1879-ckESpf azazmf0g&Dv twGif; armifwkwfacgif;aqmifaom vlwpku tusOf;us
rif;om; rif;oD;awGudk ajrmufO,smOfwGif xdef;odrf;xm;&mrS tusOf;axmifodkYajymif;?
xkdaemuf vTwfawmfudk todray;bJ ESpfnokH;nquf owfypfjcif;yif jzpfavonf/
owif;udk aemufrSMum;&aom OD;aumif;onf a'gojzpfjzpfESifh]xGD}qkd&kHtjyif bmrSrwwf
Ekdifawmh/ olY&nf&G,fcsufum; ysufcJhNyDjzpf\/ olY&nf&G,fcsufrSm rif;om; rif;oD;rsm;udk
aumif;pGmauR;arG; wpkwnf; vkHjcKHpGmxm;&ef jzpfavonf/ xkd&nf&G,fcsufjzifh eef;
awmftaemufrSm aqmufaeaom tkwf0if;BuD;ESifhtkwf0if;twGif; tdrfrsm;yif rNyD;wwf
ao;acs/
t*Fvdyfvnf; jrefrmhta&;wGif pGufzufvmavonf/ rif;om; rif;oD;rsm;udk
owfjzwfjcif;onf pufqkyfp&mjzpfaMumif;? aemif udprsKd;jzpfvQif t*FvdyftvHawmf
udk qufvufxal xmifawmhrnf r[kwyf gaMumif; ponfjzifh t*Fvyd u
f ,
kd pf m;vS,f a&SmxHrS
20

rif;ESifhpmqkd

uefYuGufpm vmavonf/ uefYuGufcsufrSm em;0ifaumif;\/ odkYaomf oabmtrSefrSm


vlvlcsif; arwmapwem xm;onfu omrntaMumif;jzpf rif;om;rif;oD;wkdYudk owf
jzwfrIaMumifh txufjrefrmEdkifiH rNidrfroufjzpfvQif olwdkY\ukefonfrsm;tzkdY ul;oef;
a&mif;0,fa&; xdckdufrnfudk pdk;&drfonfu t"dutaMumif;jzpfavonf/ jrefrmESifht*F
vdyw
f \
Ydk qufqaH &;vnf; wif;rmvmra,mif&adS vonf/ awmausmif;o&ufEiS ahf wmifil
e,fpyfww
Ydk iG f t*Fvyd u
f ppfwyfjznfo
h nf/ jrpfxw
J iG f oabFmtapmift
h a&Smufxm;onf/
xkdtjyKtrlrsm;\tusKd;qufum; rEav;NrdKUxJwGif oGm;vmaeMuaom oHt&m&SdwdkYESifh
jrefrmt&yfom;wkdY rMumcP uawmufuqjzpfMujcif;aywnf;/ xkdtwGif; a&Sm zsm;em
uG,v
f eG af vonf/ a&Smwm0efukd qufvuf,al om vufaxmufu,
kd pf m;vS,o
f nf tm
z*efepfpwefEidk if H ubl;NrdKU tmz*efvrl sKd;wkYd vufcsufjzifh t*Fvyd u
f ,
kd pf m;vS,f towf
cH&onfukd taMumif;jyK rEav;wGiv
f nf; olw\
Ydk vkjH cHKa&; pdwrf cs&qku
d m jrefrmtpd;k
&udk todray;bJ oHtzGJUESifht*Fvdyf vufatmufcH a,musfm;rdef;rsm;udk rEav;rS &kyf
odrf;jyefavonf/
OD;aumif;onf t*FvdyfESifhqufqHa&;ysufjym;rIudk rvkdvm;oljzpfavonf/ xkd
aMumifh 1880-ckESpftv,fwGif oltygt0if rSL;rwfrsm;\wkdufwGef;csufjzifh ajrmifvS
0efaxmufOD;Ncdrfhacgif;aqmifaom oHtzGJUudk tdEd,&Sd tpkd;&xHodkY c&D;xGufapavonf/
odaYk omf atmufjrefrmEkid if t
H pk;d &u xko
d t
H zGUJ bmrStmPmr&Sq
d u
dk m awmausmif;o&uf
wGif wm;xm;ojzifh &Spv
f wkid w
f idk f apmifah e&NyD;rS rEav;odYk jyefvmcJ&h onf/ tajctae
rS tcufyifwnf;/ awmausmif;o&uf oHtzGJUapmifhqkdif;ae&pOfuvnf; t*FvdyfESifh
jrefrmwkdY wzufESifhwzuf pum;rsm;cJh&aomtaMumif;tcsufawG &Sdavao;onf/ ]a&T
NrdKU}ac:vlpD;oabFmuywdefESifhoabFmom;rsm;udk jrefrmt&yfom;rsm;u &dkufrI? ],leH}
ac:vlp;D oabFmudk pavNrdKUwGif 22-em&Dwidk w
f idk f pavNrdKU0efu wm;xm;rIwu
Ydk kd t*Fvyd f
bufu raMueyfcJhovkd awmausmif;o&ufe,fpyfwGif(umvuwm;rS xGufajy;vmcJh
aom)anmiftkyfrif;om;ESifholYwynfhrsm;u 0ifa&mufxdyg;rIudk jrefrmbufuvnf; r
aMueyfc/hJ
OD;aumif;onf t*FvdyfwkdY\raMueyfrIudk olwwfEkdifonfhbufrS ajy&majy
aMumif; BudK;pm;ygavonf/ odkYaomf jynfwGif;vnf; tkyfcsKyfa&; rwnfNidrfjzpfae
pdwfarmp&myif/ taumuftcGef pm&if;rSmvnf; rlv&onfhtwkdif; pHepfwus xnfhoGif;
jcif;r&S?d vTw&f ;Hk 5-&yft&m&Srd sm;rSmvnf; cefx
Y m;NrJx;Hk pHxuf wk;d wufyrkd adk eonf/ ta0;
21

wkdufpkd;

t&m&SdcefYxm;a&;rSmvnf; qkdif&mwkdY\*wdvkdufpm;rIaMumifh tajymif;tvJawG rsm;vS


onf/ tcsKdUNrdKU&Gmrsm;wGif wae&mxJuykd if NrdKUolBuD; 2OD; 3OD; cefo
Y nfu
h pd r sKd;&Sw
d wfonf
jzpf\/ apwemjzifh t&ifEpS rf sm;u zGichf ahJ omxDrmS vnf; tvkyt
f aqmif rwwfraI Mumifh
vltrsm; vGefumqif;&JukefMuonf/ &Srf;jynfbufwGifvnf; rNidrfouf? oDaygrif;onf
tajctaerSefudk rodouJhodkY &Sdaeavawmhonf/ wGif ]]wm&SnfcHawmhrnfr[kwf? wm
&SnfcHawmhrnfr[kwf}}[k OD;aumif; NiD;rdaMumif;jzifh twGif;pum;xGufvm&m NiD;vnf;
NiD;xkdufygayonf/ odkYaomf NiD;&kHjzifh trIrNyD;ao;/ vkyfoifhvkyfxkdufonfudk olwkdufwGef;
Munfrh S oifah wmhrnf/ oDaygrif; oabmwlcsufjzifh jynfow
l Ydk tvk&d &dS m avQmufEidk af tmif
NrdKU"mwfwHcg; av;Xme a&Taowmrsm; xm;&Sdavawmhonf/ rMumrD ajrmuf'0,fAkdvf
&aemifarmifwkwfESifhol\taygif;toif;rsm;\vGefuJrIonf xkdaowmyg pmvTmrsm;rS
wqifh ay:vmavonf/ tjypf&o
dS rl sm;vnf; tjypftavsmuf cHMu&avonf/ tdraf wmf
ygvli,frsm;\wGifus,frIvnf; wefYovkd jzpfoGm;cJhonf/
wGif tdE,
d Ekid if H bk&ifccH sKyftopfa&mufojzifh jrefrmwkrYd mS r[mrdwjf yefquf
&efESifhpD;yGm;a&; udprsm;udk jyefvnfaqG;aEG;&ef tcGifh&vmavonf/ bk&ifcHcsKyfopfu
vnf; vkdvm;onf/ xkdYaMumifh ausmufajrmif;twGif;0efOD;a&Ttkd; acgif;aqmifaomoH
tzGJUonf tdEd,EkdifiH? qifrvmNrdKUodkY oGm;a&mufaqG;aEG;&avonf/ qifrvmwGif trI
rNyD;jywfojzifh &efuek w
f iG f qufvufaqG;aEG;&onf/ odaYk omf aqG;aEG;yGJ ratmifjrifav/
ratmifjrif&onfrSmvnf; jrefrmbufu vzufudk ukefawmftjzpfowfrSwfvkdrI? jrefrm
rif;ydkifeuftwGif; t*FvdyfvufatmufcHvlrsm; oGm;vmjcif;udk pnf;urf;owfvkdrI? &ef
wydkpmcsKyfudk zsufodrf;vkdrIponfhtcsufwkdYwGif t*FvdyfwkdYu vufrcHEkdifaomaMumifhjzpf
avonf/ xkdtcg jyifopf? *smrPDpaom EkdifiHrsm;ESifhul;oef;a&mif;0,fa&;e,fcsJUrnf
[k jrefrmtpdk;&u MuHavonf/ ta&;wGif OD;aumif;\tMuHPfygonf rygonfudk
um; rod&/ 1883 ckESpftv,fwGif NrdKUopftwGif;0ef OD;wDacgif;aqmifaomoHtzGJUonf
jyifopfEkdifiHodkY oGm;avonf/ xkdoHtzGJU\vkyfief;udk t*Fvdyftpkd;&u rouFm? jrefrm
tpkd;&ESifhul;oef;a&mif;0,fa&;udprSvGJ rvkyfyg[laom uwdukd jyifopftpkd;&xHrS
t*Fvdyftpkd;&u awmif;onf/ jyifopfEkdifiHwGif oHtzGJUoGm;vmvIyf&Sm;aerIudkvnf;
t*FvdyfoHtrwfu rsufjcnfrjywf apmifhMunfhaeonf/ EkdifiHjcm;0efBuD; z,f&Dyg0ifaom
jyifopftpdk;&ESifhjrefrmoHtzGJUwkdY csKyfqkdMuaom pmcsKyfrSm 1873 ckESpfu OD;aumif;csKyf
qkcd ahJ om pmcsKyfukd twnfjyKa&;? jznfph u
G af &;yif jzpfonf/ xkaYd Mumifh ul;oef;a&mif;0,f
a&;udp? oHwrefvJvS,fa&;udpwkdYavmufom yg0ifavonf/ okdYaomf t*Fvdyftpkd;&u
22

rif;ESifhpmqkd

xkdpmcsKyfyg tcsufrsm;tjyif vQKdU0Sufcsufrsm;&Sdonf[k xifavonf/ oHtzGJUonf jyif


opfEkdifiHwGif tMumBuD;aecJh 1885 ckESpf? Zefe0g&DvwGifrS pmcsKyfvufrSwfxkd;ojzifh ydk
rouFmjzpf&onf/ pmcsKyfcsKyfrS 5 v? 6 vavmufom&Sdao;onf/ aemufqufwGJ
tjzpfjzifh jyifopfudk ywjrm;wGif;wl;cGifh ay;onf/ bPfzGifhcGifhay;onf/ {&m0wDjrpf&dk;
wavQmuf oabFmoGm;cGifhay;onf/ rEav;rS awmifilodkY rD;&xm;vrf; azmufcGifhay;
onfpaom owif;onf &efuek Ef iS v
hf ef'ef ESpaf e&mpvk;H jyefEY aYHS vonf/ aemufwzef jyif
opfMoZmvTrf;aom wkefuifbufrS vufeufrsm;udk jrefrmEdkifiHodkYydkY&ef jyifopftpdk;&u
oabmwlonf[laom owif;onfvnf; jyefYESHYjyefavonf/ onfudk jyifopftpkd;&u
0efrcH/ wu,fqkdvQif t*Fvdyfuvnf; aMumufaep&m rvkd/ tb,faMumifhqkdaomf pm
csKyfvufrSwfa&;xkd;NyD;aemuf rwfvwGif z,f&Donf tpkd;&tzGJUrS jyKwfus aemufwuf
aom tpdk;&u pmcsKyfudk twnfrjyKaomaMumifhaywnf;/
b,fvydk ifjzpfap? t*Fvyd t
f pk;d &um; jrefrmEkid if EH iS t
hf jcm;Ekid if rH sm; wef;wlquf
qHonfudk vm;vm;rS rBudKuf&dk;trSef jzpfavonf/ txl;ojzifh jrefrmEkdifiH\ta&SUbuf
&Sd wkefuif MoZmvTrf;rkd;vmaom jyifopfudk jrefrmESifhqufrdrSm aMumufonf/ t*Fvdyf
ukefonfBuD;rsm;uvnf; olwkdYBuD;yGm;a&;wGif tjcm;jynfom;rsm; 0ifrnfukd qwfqwf
xd rcHEkdif/ xef;vsuf? 0g*Grf;? vzufudk ukefawmfvkyfrnf[k owif;oefYoefYuav; Mum;
vkduf&vQif ukefonfBuD;rsm;u uefYuGuf&ef vufraES;cJh/ rEav;wGif axmifx vlawG
tjyKef;t&k;H aoonf/ tvkb
H ufwiG f "m;jyawG aomif;usef;aeonfponfjzifh jrefrmrif;
ydik ef ufwiG f rNidrrf oufjzpfraI wGukd Mum;vku
d &f vQif olwu
Ydk jrefrmEkid if u
H kd odr;f &ef? rodr;f
EkdifvQif olwkdYtvkdus rif;om;wyg;udk eef;wif&ef OD;OD;zsm;zsm; tpkd;&udk wkdufwGef;onf
jzpfavonf/
(ukeo
f nftajccH)t*Fvyd t
f pk;d &onf tcsufukd apmifah vonf/ bkb
H idk b
f m;rm;
ukrPDta&; tcsufay:avonf/ xkdukrPDonf jrefrmrif;xH tcGefaqmif awmifil
opfxkwfvkyfa&;vkyfief; vkyfaecJhonf/ ,ckta&;ay:vmykHrSm xkdukrPDu ESpfESpft
wGif; e,fjcm;odkY opfvkH;a&&Spfaomif; xkwf,lonfudk tcGef&kH;awmfwGif opfvkH;a&okH;
aomif;ausmfom pm&if;wifjy opfv;Hk a& ig;aomif;xdecf sef uG,0f u
S af Mumif;jzifh 1885
ckESpf? {NyDv opfacgif;rsm;u jrefrmtpkd;&xH avQmufMuaomaMumifh jzpfavonf/
avQmufcsuftwkid ;f rSef rrSef od&atmif[k vTwaf wmfu(t*Fvyd t
f mPmydik rf sm;\oabm
wlcsufjzifh)opfawm&kH;&Sd opfpm&if;udk ul;,lppfaq;onf/ xkdYaemuf awmifcGif0efBuD;
23

wkdufpkd;

OD;odkif;? wkdifwm;0efBuD;OD;zkd;? (aoewf0efBuD;)OD;aumif;wkdYyg0ifaom vTwfawmfu wkdif


csufrSefonfudk awGU&ojzifh ukrPDu opfawmtaumufEIef;twkdif; ESpfqwef aiGESpf
oef; ok;H ode;f ausmfukd ay;avsmfap&rnf[k ukrP
q
D idk &f m t`EaD em (G.Andreino) b&ku
d f
(J.Bryce)? rufZJG (H.Maxwell) wka
Yd &SUyif pD&ifcsufcsavonf/ pD&ifcsufukd raMueyf
ukrPDu t*Fvdyftpdk;&xH pmwifonfwGif bk&ifcHcsKyfu t&m&SdwOD;udk ckHtjzpfap
vTwfrnf[k jrefrmtpkd;&xHodkY pmydYkavonf/ wGif OD;aumif;onf t*FvdyfESifhppfjzpf
rnfudk pdk;&drf bk&ifcHcsKyfu vTwfrnfhckH\tqkH;tjzwfudk cHvkdonf/ odkYaomf bk&ifcHcsKyf
\pmrSm jrefrmhtcsKyftcsmtmPmudk xdcu
kd v
f o
S jzifh jrefrmtpd;k &u oabmwlrjzpfEidk /f
xkdYaMumifh ,cktrIudk tjcm;r[mrdwfEkdifiH wOD;OD;uom ckHtjzpfjzifh pD&ifoifhaMumif; pm
jyefavonf/ bk&ifccH sKyfu jrefrmtpk;d &\pmudk vku
d af vsmzdaYk eaeomom &mZoHyif xyf
ydkYjyefonf/ &mZoH\tvkdrSmum; jrefrmtpkd;&u bk&ifcHcsKyf\udk,fpm;vS,fESifhwGJ
trIudk qkH;jzwf&rnf? xkdukd,fpm;vS,fonf jrefrmrif;xH 0ifonfhtcg ajceif;pD;aqmif
"m; udkifpGJrnf? xkdukd,fpm;vS,ftwGuf ppfom;tapmifhta&SmufESifhwkdufoabFmtapmihf
xm;rnf? jrefrmtpkd;&onf t*Fvdyftpdk;&u oabmrwlbJ rnfonfhEkdifiHESifhrS tquf
tqH rjyK&[ljzpfavonf/ Akv
d cf sKyfBuD;y&if'g*wf (H.N.D.Predergast) tkycf sKyfaom
jynford ;f wyfuvnf; awmausmif;o&ufe,fpyfwiG f toifjh yif apmifv
h suf&adS vonf/
tajctaeu tvGefqkd;0g;aeNyD/ jrefrmhppftiftm;onf t*Fvdyfppftiftm;
udk r,SOfEkdfifrSef; odavonf/ tu,f t*Fvdyf\awmif;qkdcsufudk vkdufavsm&vQif jref
rmhtcsKyftcsmtmPmudk xdckdufrnfrSefonf/ odkYaomf jrefrmtcsif;csif; tkyfpkd;cGifhum;
usefaeao;OD;rnf[k OD;aumif;u wGufavonf/ xkdYaMumifh rif; rSL;rwfrsm;tpnf;t
a0;wGif awmifcGif0efBuD;OD;okdif;? ausmufajrmif;twGif;0efOD;a&Ttkd;? pma&;BuD;OD;NrJwkdY
ESifhtwl OD;aumif;u &mZoHyg tcsuftvuftwkdif; vkdufem&ef wkdufwGef;avawmh
onf/ oDaygrif;u yXrwGif xkdpum;&yfudk vuHra,mifa,mif jzpf\/ odkYaomf i,f&G,f
pdwfrmefjyif;vSaom pkzk&m;vwftwGufum; xkdpum;onf em;cg;p&mjzpfavonf/
xkdYaMumifh olYEIwfrS ]]onfavmuf aMumufwwf&if rdef;rvkyfygawmhvm;? oeyfcg;ESifh
ausmufjyif ,layawmh}}qkdonfh pum;rsKd; xGufvmavonf/ rsKd;cspfpdwf"mwf jyif;xef
aomwkid w
f m;rif;BuD;OD;zk;d rSmvnf; &mZoHyg wkid ;f wyg;ESijhf refrm rqufq&H [laomtcsuf
udk rBudKufEkdifjzpfum olYvlrsm;udk atmufjrefrmEkdifiHodkY vTwfwm;onf? ta&;usvQif x
<uykefukefMuvdrfhrnf ponfjzifh ckcHajymqkdavonf/ xdktcg ausmufajrmif;twGif;0ef
OD;a&Ttkd;onf olYa,murOD;zdk;\rsufESmudk aphaphMunfh]]onfwcg EkdifiHygqkH;awmhrSm
24

rif;ESifhpmqkd

bJ}}[kidkavonf/ twkdcsKyf&aomf oDaygrif;onf wkdifwm;0efBuD;OD;zkd;ESifhtcsKdUrSL;rwf


rsm;\wifavQmufcsufudk vuH avsmfaMu;aiGudk rawmif;cHawmhyg/ t*Fvdyfudk,fpm;
vS,u
f v
kd nf; a&S;uuJo
h yYkd if xm;Ekid yf gonf? t*Fvyd t
f pk;d & oabmrwlbJ tjcm;rnfonfh
EkdifiHESifhrS rqufqH&qkdonfhtcsufudkrlum; Mum;EkdifiHwOD;OD;u qkH;jzwfonfudk cHygrnf
[l pmjyefapavonf/ jyefpmudk t*Fvdyfbufu vufcHrnfrxif jrefrmppfwyfrsm;ukd
vnf; pk&kH;apavonf/
jrefrmtpkd;&\jyefpmudk t*Fvdyfu vufrcHyg/ Ekd0ifbmv q,fhav;&ufaeYwGif
AkdvfcsKyfBuD; y&if'g*wfonf ppfwyfudk oabFmESpfq,fh&Spfpif;wGifwif awmausmif;
o&ufrS qefwufygonf/ olYwGif tajrmufaoewftm;omru pdwf"mwfppf(qifa&;)
tm;vnf; yl;wGJygavonfjzpfonf/ yl;wGJykHrSm vlwa,mufudk rif;om;[efyefjyifqif
oabFmOD;cef;wGif xifomjrifomatmif jyKvkyfjcif;yifwnf;/ xkdolonf anmif&rf;
rif;om;[l oabFmqef&m {&m0wDjrpf&kd;wavQmufwGif owif;jyefYESHYonf/ wenf;qkd&
vQif t*FvdyfwkdYu ppfEkdifaomf oDaygrif;udk eef;cs tjcm;rif;om;wyg;udk eef;wifrnf
[l txifa&mufapvsuf jrefrmwkdYwGif wkduftm;avsmhatmif? anmif&rf;rif;om;udk
MunfndK&if;pGJ &SdolwkdY\tultnD&atmif jyKvkyfjcif;jzpfonf/ t*Fvdyfppftwufudk
jrefrmbufu ckcHoavmuf ckcHMuyg\/ odkYaomf rif;vScHwyf wnf&mrSwyg; r,fr,f&&
rckcEH idk jf zpfavonf/ avSoif;twGi;f 0efO;D a&Tarmif tkycf sKyfaom ppfonf&rJ ufrsm;vnf;
jrif;jcHrSae cHMuao;onf/ r&av/
xkdtcgrS jrefrmtpkd;&udk,fpm; ausmufajrmif;twGif;0ef OD;a&Ttkd;ESifh0ufrpGwf
0efaxmufO;D vwfwu
Ydk y&if'g*wfEiS ahf wGUqk
H ppf&yfpaJ &;pum; qkad vonf/ y&if'g*wf
u ta&;ray;bJ vufeufcs&efom awmif;qkdavonf/ jrefrmtpkd;&vnf; rwif;Ekdif
awmhbJ t0cHNrdKU? ppfudkif;cHNrdKU? oajywef;cHNrdKUtwGif;&Sd &Jrufppfonfrsm;udk vufeuf
cs&ef aMu;eef;jzifh taMumif;Mum;vku
d &f awmhonf/ wGif oDaygrif;onf olEiS o
hf Yl &Jruf
rsm; vufeufcsNyD;ygu y&if'g*wfonf jrefrmtpkd;&ESifhpmcsKyftopf csKyfqkdum atmuf
jrefrmEkdifiHodkY jyefvdrfhrnf[k txif&SdcJhonf/ odkYaomf t*Fvdyfppfwyfonf rif; rdzk&m;ESifh
wuG aemufvu
dk af emufygtcsKdUudk ol&,
d oabFmjzifh &efuek o
f Ykd o,faqmifomG ;cJah vonf/
xkdaemuf tdEd,bk&ifcHcsKyf avmh'yfz&if (IST.marquis of Dufferin) u 1886 ckESpf?
Zefe0g&Dv w&ufaeYpjJG zifh jrefrmEkid if u
H kd tdE,
d Ekid if yH idk f e,ftwGi;f odYk oGwo
f iG ;f vku
d Nf yDjzpf
aMumif; aMujimvkdufavonf/
25

wkdufpkd;

aMujimcsufESifhra&S;raESmif;umvwGif t*FvdyfppfwyfESifhtwl anmif&rf;rif;


om; ygvmoa,mifa,mif owif;onf ysufjy,foGm;avonf/ xl;jcm;csuf wckum; &Sd
ygavonf/ xkdxl;jcm;csufrSm tjcm;r[kwf? t*FvdyfodkY txufjrefrmEkdifiH us&jcif;ESifh
pyf anmif&rf;rif;om;\trnfEiS Ohf ;D aumif;\trnfonf a&m,Suv
f suf &Sad ejcif;yif
jzpfonf/ anmif&rf;rif;om;onf t*Fvdyfe,fajr a&mufcJhNyD;aemuf umvuwm;ae
cJah vonf/ odaYk omf rEav;&Sd olaY qGrsKd;? olaY emufvu
dk rf sm;ESiu
hf m; wenf;r[kwf wenf;
tquftoG,f&SdcJhonfom jzpfavonf/ twGif;pum;udk ,kH&rnfqkdvQif OD;aumif;ESifh
yk*KdvftcsKdUonf oDaygrif;tay:wGif pdwfysuf anmif&rf;rif;om;ESifhqufoG,fav
onf/ xdktxJwGif qifjzLr&Sifvnf; yg0ifonf/ qufoG,fykHrSm jrifuGef;jrif;ckHwkdifta&;
jzpfpOfu &efuek f ck0d ifaecJah om awmifomAkv
d rf w
S qifh rif;om;xHoYkd ypn;f rsm;? pmrsm;
vQKdU0SufpGm ydkYjcif;yif jzpfonf/ vQKdU0Sufcsufudk t*Fvdyftpkd;&u awGU&Sdum anmif&rf;
rif;om;udk if;? OD;aumif;udk if; wzufvn
S jhf zifh jyefqufo,
G af vonf/ anmif&rf;rif;
om;onf umvuwm; 1885 ck ESpfOD;uyif uG,fvGefcJhavonf/ odkYaomf t*Fvdyfu
tMuHEiS zhf ;Hk zdxm;onf/ xdak emuf txufjrefrmEkid if o
H Ykd y&if'g*wf\ppfwyfwufonft
h cg
t*Fvyd u
f anmif&rf;rif;om;udk eef;wifra,mifa,mif? anmif&rf;rif;om;onf t*Fvyd f
wyfESifhwygwnf; ygvmoa,mifa,mif owif;vTifhcJhonf/ xkdowif;udk ,kHMunf OD;
aumif;u jrif;jcHtxuf t*Fvyd w
f yfa&mufonft
h cg jrefrm&Jrufppfonfwu
Ydk qufvuf
rckcHMu&ef aMu;eef;trdefY xkwfapavonf[l\/
anmif&rf;rif;om;ESifhOD;aumif;qufoG,fonf[laom txufyg twGif;pum;
rSef rrSefudkum; {uefrkcs rqkdom/ tajrmftjrif&Sdaom rif;ESifhacwfrDaom tkyfcsKyfa&;
udk OD;aumif;vkdvm;onfrSm trSefjzpfavonf/ OD;aumif;om r[kwf a&eHacsmif;0efBuD;
OD;pkd? rauG;0efBuD;OD;zkd;vIdif ponfhrSL;rwfrsm;uvnf; OD;aumif;ESifhtwl pdwfwnDwnf;
jzpfavonf/ rif;aumif;tkyfcsKyfa&;aumif; &ygNyD? t*FvdyfwkdY\tE&m,fudk umuG,f
Ekdifrnfvm;[k ar;p&m&Sdyg\/ t*FvdyfwkdYuvnf; pD;yGm;a&;t&? xkdaemuf EkdifiHa&;t&
jrefrmEkdifiHudk vTrf;rkd;&ef jyifqifaecJhonfrSm tenf;qkH; rif;wkef;rif;acwfuwnf;uyif
jzpfonf/ xkdaMumifh tajz&cufonfhudpw&yf[k qkd&vdrfhrnf/ odkYaomf t*FvdyfwkdYvTrf;
rk;d rnft
h a&;wGif olwt
Ydk wGuf tcsufray:&atmifrl OD;aumif;wkv
Yd pl u
k tm;xkwcf o
hJ nf
jzpfavonf/ ,ckaomf jrefjreftcsufay: t*Fvdyftpkd;&vnf; wEkdifiHvkH;udk odrf;ydkuf
cJah vNyD/
t*Fvyd t
f pk;d &onf tkycf sKyfa&;pHepfcsavonf/ Ekid if NH idr0f yfyjd ym;a&;udk pDraH v
26

rif;ESifhpmqkd

onf/ xkdudprsm;udk aqmif&Gufa&;twGuf *kPfj'yf&Sdaom OD;aumif;ESifhyk*KdvftcsKdU\ t


ultnDukd awmif;cHavonf/ OD;aumif;wGif jiif;y,fEidk t
f m; r&Sad wmh/ xkad Mumifh olonf
awmifciG 0f efBuD;a[mif;OD;odik ;f ? wkid w
f m;0efBuD;a[mif;OD;zk;d wkyYd g0if Ekid if aH &;t&m&Sjd zpf
ol AdkvfrSL;BuD;pav'if (E.B.Sladen) Ou|vkyfaeaom vTwfawmfa[mif;wGif 0dkif;0ef;
ulnDcJhavonf/ 1886 ckESpftwGif; 0ef;okdapmfbGm;OD;atmifjrwfu tpdk;&tay:ykefuef
onfwGif t*Fvdyfrsm; udk,fpm;jyK OD;atmifjrwfESifhpum;urf;vSrf;cJhavonf/ 1895
-ckESpfwGif w&m;XmecsKyfrif;BuD; bm;*suf (G.D.Burgess) \arwm&yfcHcsuft& 36
apmifwGJ tarGrIcef; "rowfBuD;ESifh34 apmifwGJ tdrfrIcef; "rowfBuD;ESpfwGJudk jyKpkay;cJh
avonf/ 1897 ckEpS w
f iG f 'kb&k ifc\
H Oya'jyKvTwaf wmf rif;wkid yf iftrwfae&mudk vuf
cHcJhavonf/
OD;aumif;\aus;Zl;um; t*Fvdyftpdk;&tay:wGif BuD;ygayonf/ olYvkdyk*Kdvf
rsKd;u yl;aygif;aqmif&Gufay;jcif;aMumif; tpkd;&tkyfcsKyfa&;wGif vG,fulonf/ jrefrm
trsm;udk t*FvdyfwkdYu odrf;oGif;&mwGif acsmarmonf/
xkdaMumifh tpkd;&u olYudk pDtuftkdif (C.S.I) qkdonfh tdEd,wm&mbGJUwHqdyfrsKd;
ay;tyf&kHrQru 1908 ckESpfwGif oluG,fvGefaomtcgvnf; &kH;ydwfay; t*Fvdyfppf&J
jrif;wyf jcH&H bifc&mwD; omu0efausmif;wkdufta&muf romydkYapygownf;/

27

wkdufpkd;

uif ; 0ef
uko? 1952? ]]omu0efausmif;wkduf}}&Ir0? twGJ 6? trSwf 64? rsuf 15 rS 19
txd? rsuf 201 rS 202 xd/
aumif;? OD;? 1968 ck? ememe, oacFyuAsmAEusrf;? &efukef? [Hom0wDykHESdyf
wkduf/
aumif;? OD;? 1960 ck? aerd&uef? &efukef? [Hom0wDykHESdyfwkduf/
aumif;? OD;? 1936 ck? jyifopfEidk if o
H mG ; aeYpOfrw
S pf mwrf;? 2 wG?J tpd;k &ykEH ydS w
f u
dk /f
aumif;? OD;? 1953-54 ck? vef'efNrdKUoGm; aeYpOfrSwfpmwrf;? 2 wGJ? &efukef? tpdk;
&ykHESdyfwkduf/
aumif;? OD;? 1940 ck? toacFy "rowfvuFm? &efukef? [Hom0wDykHESdyfwkduf/
wif? OD;? 1917 ck? yo*F0daom"eDowfnTef;? rEav;wkdif;? owif;pmykHESdyfwkduf/
wif? OD;? 1932 ck? jrefrmrif; tkyfcsKyfykHpmwrf;? 'kwd,wGJESifhwwd,wGJ? &efukef?
tpdk;&ykHESdyfwkduf/
zkd;usm;? OD;? 1297 ck? oDaygrif; ygawmfrlta&;awmfykH? &efukef? jrefrmh*kPf&nf
pmykHESdyfwkduf/
zkd;vIdif? OD;? 1960 ck? &mZ"ro*F[usrf;? &efukef? xdef0if;pmayjzefYcsda&;/
rif;ausmf&mZm? 1962 ck? ]]0efBuD; rSL;BuD;rsm;taMumif;}}? jrefrmEkid if o
H ak woe
toif;*sme,f? twGJ 45? tydkif; 2? rsuf 137 rS 162 xd/
armifarmifwif? OD;? 1936 ck? uif;0efrif;BuD;orkdif;? &efukef? jrefrmEkdifiHokaw
oetoif;/
armifarmifwif? OD;? 1330 ck? ukef;abmifqufr[m&mZ0ifawmfBuD;? wwd,wGJ?
&efukef? v,fwDr@KdifykHESdyfwkduf/
armifarmifwif? OD;? 1968 ck? ]]wkdifwm;rif;BuD;OD;zkd;}}? trSwfw&yk*Kdvfrsm;?
&efukef? 0dZ,pmtkyfwkduf? rsuf 116 rS 130 xd/
jrauwk? 1956 ck? ]]uif;0efrif;BuD;\tvSLawmf}} pmayAdrmefr*Zif;? twGJ
5? trSwf 5? rsuf 28 rS 32 xd/
vS? OD;? pkaqmif;ol? 1963 ck? owif;pmrsm;onf orkdif;udk ajymaeMuonf? rE
av;? BuD;yGm;a&;ykHESdyfwkduf/
vTwfawmf yk&ydkuftrSwftom; twkdaumufrSwfykH? 1909? 'kwd,wGJ? &efukef?
tpkd;&ykHESdyfwdkuf/
28

rif;ESifhpmqkd

odef;? armfyDq&m? 1965 ck? jrefrmZmwfyGJobifESifhjrefrmjyZmwf pmtkyfrsm;? &ef


ukef? ESvkH;vSpmaywkduf/
odyHarmif0? 1955 ck? ]]eef;wGif;a&;rsm; 1 ESifh 2}}acwfprf;&mZ0ifa&;rsm;? &ef
ukef? aMu;rIHpmayjzefYcsda&;/
Correspondence relating to Burmah since the accession of "King Thee
-baw in October." 1878. c 4614. 1886. Presented to both Houses of Parliament by command of Her Majesty. Printed by Eyre & Spotiswood.
Fielding, H. 1899. "Thibaw's queen." London, Harper & brothers.
Fytche, A.1878. "Burma Past & present. 2 vols London, Kegan Paul & Co.
Geary, G, 1886 "Burma after the Conquest." London, Sampson Low, Marston,
Searle & Revington.
Langham, Carter, R.R. 1935. "The Kinwun Mingyi at home" "Journal of the
Burma Research Society." Vol.XXV, part III, pp.121-128.
Mc Mahon, A.R.1893. "Far Cathay & Father India." London, Hurst & Blackett.
Marks, J.E, 1917. "Forty Years in Burma." London, Hutchinson & Co.
Scott, J.G.1963. "The Burma his life & Notions." N.Y.Norton & Co.
Scott, J.G. 1990. "Gazetteer of Upper Burma and the Shan States." Part I, Vo
Rangoon, Supdt, Govt Printing, Burma.
Singhal, D.P. 1960. "The annexation of Upper Burma." Singapore, Eastern
University press.
Taw Sein Ko. 1913. "Burmese Sketches." Rangoon. British Burma press.

29

wkdufpkd;

usefppfom;

30

rif;ESifhpmqkd

usef p pf o m;
1958-ckESpfwGif a&S;a[mif;okawoeXmeonf tkwfcGufwckudk xm;0,fNrdKU
awGU&SdcJhavonf/ tkwfcGufudk awGU&Sd&onfrSm ta&;BuD;onf[k qkd&rnf/ tb,fhaMumifh
qkdaomf tkwfcGufqkdonfrSm oa&acw&myk*Hacwfrsm;u ay:ayguf&kd;&Sdonfhtjyif tkwf
cGu\
f rsufEmS bufwiG f acwfumvjy &kyyf mG ;qif;wkyEHk iS ahf usmbufwiG f tvSLU&Si\
f pmwef;
ygwwfaomaMumifh jzpfavonf/ ,ckawGU&aom tkwfcGufrSmvnf; xkH;pHtwkdif; &kyfyGm;
qif;wkygavonf/ tjcm;wzufwiG rf l qif;wkukd xm;0,fNrdKU\tBuD;tcsKyfjzpfol oHAsif
,dcDu jyKvkyfygonf? xkdaumif;rIaMumifh rdrd\ocif usefppfom;(rif;BuD;)onf bk&m;t
jzpfoaYkd &mufcahJ omf rdro
d nfvnf; t&Sio
f cifxH wynf&h [ef;wm jzpfvydk gonf[
l (rGef
bmomjzif)h qkawmif;pm ygavonf/ twkid ;f qkv
d Qif oHAsif,cd o
D nf usefppfom;tay:
opm&SdykHvnf; &onf? MunfndKykHvnf; &onf/ usefppfom;onf b,fvkdyk*KdvfrsKd;ay
enf;/
usefppfom;\rsKd;&kd;Zmwdudkum; trSef{u rajymEkdif/ xkdtaMumif;ESihfpyf &m
Z0ifokawoDrsm; tjiif;yGm;MuqJyifjzpfonf/ usefppfom;onf taemf&xmrif;\om;
jzpfonf/ odkYaomf rif;rsufoifh yk*HwGifrarG;zGm;bJ ppfukdif;buf&Sd y&dr&GmwGif arG;zGm;
&onf[k tcsKdUu qkdMuonf/ tcsKdUurlum; acwfNydKif ausmufpm usefppfom;\tz
tjzpfjzifh taemf&xm\trnfudk rawGU&[kqkdMujyefonf/ rnfodkYyifjzpfap usefppfom;
onf taemf&xm? xkdaemuf apmvl;wkdYvufxufwGif trIxrf;cJhonfudk ESpfOD;ESpfzufu
vufcHouJhodkY &Sdavonf/
wzef xkv
d ufxufrsm;twGi;f usefppfom; MuKHco
hJ nfwrYdk mS qef;us,fv
S '@m
&Dqefqef&Sdaejyefonf/ om"uwckudk xkwfjy&vQif w&Hwcgu usefppfom;onf rif;t
rsufoifh yk*HwGif qif;&JEGrf;yg;aeonf/ rdrdpD;onfhjrif;udkyif udk,fwkdifausmif;&onf/
r,m;jzpfol ty,f&wemrSmvnf; rdrdvif jrif;ausmif;&modkY xrif; vmydkY&wwfonfjzpf
avonf/ waeY usefppfom;onf jrif;uyg awmifbufwGif jrif;ausmif;&if; arm
jcKHykwfwckteD;wGif tdyfae\/ xkdpOf ty,f&wemonf xrif;ydkY&eftvm usefppfom;
udk,fay:odkY e*g;waumifonf yg;ysOf;jzifh rkd;vsuf&Sdonfudk jrifawGU& txdwfwvefY
ESiahf emufoq
Ykd w
k af vonf/ e*g;vnf; usefppfom;\ud,
k rf S z,fcmG avonf/ usefppfom;
onf tdyf,mrSEkd; r,m;\trlt&mudk jrifaomf tusKd;taMumif;udk ar;avonf/ t
31

wkdufpkd;

usKd;taMumif;udk od&avaomf rdro


d nf bke;f wefc;dk ynmjzifh jynfph aHk om rif;jzpfrnf[
l
vnf; edrdwfzwfavonf/ aemiftcg xkdt&yf ty,f&wemrdzk&m;ESifhtwl e*g;&kHESifht
y,f&wem*lbk&m;rsm;ukdvnf; wnfavonf/
xkdedrdwfonf ,ckacwftjrifwGif ,kwdrwef jzpfacsonf/ trSefpifppf twdwf
edrw
d jf yjcif;onf ta&;t&mr[kw/f usefppfom; vkyaf qmifcahJ om trIupd w
u
Ydk omvQif
usefppfom; bkef;ynmjzifh jynfhpkHonf BuD;us,fonf[laom tjzpfudk oufaoxl&rnf
jzpfavonf/ oufaoxlp&mvnf; &SdcJhavonf/ 1084-ckESpfwGif usefppfom;onf rif;
jzpfavonf/ rif;jzpfNyD;aemuf ol"d|mefcJhonfrSm
___cspfolESifhuGJuGm rsufa&&SdaomolwdkYudk ___arwmpdwfwnf;[laomvuf
jzifh okwfypfvwHU/ pdwfESvkH;romol\tnpftaMu;wnf;[laom ESyfudk ___oem;jcif;
wnf;[laom a&jzifh aq;aMumvwUH / ___vusfmvufjzifh xrif;rkeu
Yf kd vltaygif;wdt
Yk m;
ay;vwHU/ vuf0Jvufjzifh t0wfykqkd;ypnf;wkdYudk ay;vwHU/ cyfodrf;aom vltaygif;wkdY
udkvnf; trd\&if0,fom;uJhodkY___apmifha&SmufvwHU___[ljzpfavonf/
usefppfom; odkYt"d|mefjyKcJhonfrSm taMumif;&Sdavonf/ xkdtaMumif;rSm
tjcm;r[kwf/ jrpf0uRef;ay:a'o? oxkH? rkwra'orsm;onf rGeftrsm;tjym;aexkdifcJh
&m a'orsm;yifjzpfavonf/ xkad 'orsm;onf taemf&xmvufxufwiG f yk*yH ikd ef uftjzpf
odrf;oGif;cHcJh&avonf/ yef;yk yef;yGwf yef;csD yk&efrsm; qifwwfool? jrif;wwfool?
taMumftavSmf taygif;tuspf wwfoolrsm; ponfjzifh rGeftrsm;tjym;vnf; taemf
&xmESifhtwl txuftnmodkY vkdufygvsuf yk*Hausmufqnfw0dkufwGif ae&mcsxm;cHcJh
&avonf/ xkdaemuf taemf&xmvGef apmvl;eef;wufavaomtcg jrpf0uRef;ay:
bufrS rGefwkdYqlylvIyf&Sm;cJhavonf/ xdkvIyf&Sm;rIonf jrif;uygbuftxd jyefYESHYBuD;xGm;
vmNyD;vQif apmvl;udkvnf; zrf;qD;owfjzwfcJhonfhtajcodkY a&mufavonf/ xkdab;
tE&m,fukd usefppfom;yifvQif acszsufc&hJ um rSL;rwfw\
Ydk oabmwlncD sufjzifh xD;eef;
udk ,lcJhavonf/ odkYaomf xD;eef;,l&kHrQjzifh olYtzkdY ta&;udprNyD;ajyao;/ olYpdwfwGif
ukuKpjzpfaeaom t&mrsm;&Sdaeavonf/ xkdt&mrsm;rSm rGefta&;tcif;twGif; vl
trsm; om;uGJ r,m;uGJjzpfMu&jcif;? vlrsKd;tcsif;csif; pdwf0rf;uGJjym;&jcif;? udkif;vkyf
ief;? O,smOfvkyfief;? ,mvkyfief;rsm; ysufpD;&jcif; ponfwkdYyif jzpfavonf/ xkdted|m
&krH sm;udk yaysmufatmif pDrv
H adk omapwemonf olw
Y iG &f adS vonf/ vltrsm; tlrawmifh
oDvapmifhEkdifapvkdaom tmoDoonf olYwGif &Sdavonf/
32

rif;ESifhpmqkd

xkdYaMumifh olonf &mxl;a&;&mwGif rGef-jrefrm [l rcGJjcm;bJ t&nftcsif;t


avsmuf cefYtyfcJhavonfjzpfonf/ yk*H\tmPmpuf a0;aom xm;0,fvkdae&mrsKd;yif
rGev
f rl sKd;udk ceft
Y yf,rHk w
S cf ahJ vonfjzpfonf/ (tEk)okcrk t&mwGiv
f nf; jrefrmtqkt
d u
enf;wl rGet
f qkt
d u? ysLtqkt
d u ponfjzifh tjcm;wkid ;f &if;om; tqkt
d ursm;ukd tm;
ay;tm;ajrmufvkyfcJhonf/ v,f,mudkif;uRef; pDrH&mwGifrlum; olonf taemf&xmvuf
xufu &Scd ahJ om vkyif ef;udk qufvufjyKpkyg\/ yk*u
H o
hJ rYkd ;dk enf;aom ae&mrsm;wGif awmif
usa&udk qnf a&ajrmif;oG,fNyD;vQif v,fxJ,mxJodkY a&oGif;ap&onf? uefwl;ap&
onf/ txl;ojzifh tvHyk*Hzufif;? wl;&Gif;awmifajczufif; a&uefwuefpD wl;ap
cJhao;onf/ xkdwl;&Gif;awmifajc&Sd uefteD;yif &Sifvltrsm;avhvmEkdif&avatmif yd#
uwfwdkufwwkdufudkvnf; vSL'gef;aqmufvkyfay;cJhjyefonf/
yd#uwfwkduf aqmufvkyfvSL'gef;cJhonfrSm aumif;yg\/ odkYaomf yd#uwfpmay
[lonf &[ef;rsm;? vlpmwwfrsm;twGufom taxmuftyHh jyKEkdifavonfjzpfonf/ &Sif
vlra&G;? pmwwfol pmrwwfol ra&G;? ukokdvfyGm;rsm;&ef omoedutaqmufttkHrsm;
ukd jyKpka&;twGuf vkdayao;onf/ vkdao;onfhtwkdif; olrGrf;rH topfjyKjyifcJhaom
bk&m;rsm;rSm Ak'* ,m&Sd r[maAm"db&k m;ESio
hf xkb
H uf&dS usKduw
f vef;bk&m;ponfjzifh jzpf
avonf/ ol wnfcJhaom bk&m;rsm;rSm a&Tpnf;ckH? e*g;&kH? ty,f&wem? tmeEmponf
jzifh jzpfavonf/
txJrS tmeEmbk&m;taMumif;udk tenf;i,f a&;&vdrfhOD;rnf/ tmeEm
bk&m;onf ,ckacwftcgwGif tvGeef mrnfausmfMum;\/ ausmfvnf; ausmfMum;xku
d af y
onf/ xkdbk&m;onf yk*H&Sd o&ygwHcg;teD;wGif &Sdonf/ ,ckacwf bk&m;zl;yifjzpfap? a&S;
acwfb&k m;zl;yifjzpfap xkw
d cH g;rS arQmfMunfv
h u
dk v
f Qif xk;H jzLazG;azG;ESihf txuforYkd m;rm;
pGiphf iG Bhf uD; ysHwufaeonfyh o
Hk Pmefukd jrifawGU&vdrrhf nf/ r[m&Hww
H idk ;f twGi;f av;axmifh
ukvm;ausmif;cH tcsKd;ajyjypfpGm rkd;avsmESifhyp,mqifh uGrf;axmifwuf apwD
aygufaeonfudk jrifawGU&vdrfhrnf/ bk&m;twGif;tjyifvnf; bk&m;zl;\tm&kHudk qGJ
iifp&mtuGuftuGif; rsm;vSonf/ tjyiftkwfckHywfvnfwGif bk&m;&Sifudk rm&fewfu ppf
onfAkdvfyg tvkH;t&if;ESifhwkduf[efjy pOfhuGif;trsm; &Sdavonf/ xkdpOfhuGif;rsm;onf
Ak'0ifqkdif&m yPmrjyuGufjyuGif;rsm;yif jzpfavonf/
xkdrSwzef bk&m;zl;onf rkcf0twGif;odkY 0ifcJhNyDqkdygpkdY? tm&kHcHrSonf twGif;*E
33

wkdufpkd;

wdu
k t
f xd vrf;onf tenf;i,farSmifovkd xif&avonf/ *Eu#k w
d u
dk f eH&aH v;bufwiG f
um; tawmifwq,fh&Spfawmif&Sd rwf&yf&kyfyGm;awmfBuD;rsm; &Sdavonf/ xkdtcg bk&m;
zl;onf twGif;odkYcsOf;uyfrdonfESifhwNydKifeuf &kyfyGm;awmfBuD;rsm;\rsufESmawmftm;
txufrkd;avsm&Sd taygufrSwqifh tvif;a&mifvm&kdufaeonfudk wtHhwMo jrifawGU&
vdrrhf nf/ onf tarSmifzufrS jzwfoef;vmcJah om bk&m;zl;tzkYd bk&m;&Si\
f rsufEmS awmf
udk tvif;a&mifwiG f jrifvu
dk &f onfEiS hf o'mMunfnKd pdwf yGm;rsm;vmavatmif MuHaqmif
apcJhaomvuPmyifwnf;/ wzef *Euk#dwkdufywfvnfwGif pBuESpfxyf &Sdjyefavonf/
tjyifpBuuykd wf Munfv
h Qif r,fawmfrm,mudk a'0'[jynfoYkd ac:aqmifcef;? r,fawmf
rm,monf bk&m;avmif;udk zGm;jrifcef;paom yef;warmh &kyf<u &Spfq,fcefYudk vIdPfu
av;udk,fpDjzifh jrifawGU&vdrfhrnf/ pBuudkywfavQmuf&if; taemufbufu *Euk#dwkduf
twGif;odkY iJhapmif;MunfhygavOD;/ xkdae&m&Sd &kyfyGm;awmfBuD;\wzufwcsufwGif ykqpf
'l;wky
f bk&m;uefawmhaeaom &[ef;&kyw
f Ek iS rhf if;&kyw
f Bk uD;BuD;ESpcf u
k kd jrif&vdrOhf ;D rnf/
rif;&kyfwkonf usefppfom;[lif;? &[ef;&kyfwkonf rif;q&m t&[Hrax&f[lif;
aESmif;vlrsm;u qkdMuavonf/
usefppfom;rSm ud,
k w
f idk u
f o'mMunfnKd rIwiG f vGeu
f aJ om bk&m;qkyef rif;a,m
usfm;vnf;jzpfonf/ &Sifvltrsm;udk olYvkdMunfnKdapvkdaom qEvnf; rsm;avonf/ xkd
qEaMumifhvnf; tmeEmuJhodkYaom *lbk&m;ydokumrsKd;wGif rsufpdyom'jzpfap&kHrQru?
&ky<f uwkjYd zifh rGr;f rHapcJah vonfjzpfonf/ wGif yk*jH ynf&dS bmomt,l0g'rsm;ESiu
hf sefppf
om;\tjrifukd azmfjy&ef vkad yao;onf/ yk*jH ynfwiG f rGe?f ysL? ouf? uwl;? jrefrmpaom
wkid ;f &if;om;rsm;? ukvm;wkid ;f jcm;om;rsm;[l vlrsKd;pk&H adS ecJo
h nf/ bmomt,l0g'tm;
jzifhvnf; ax&0g'Ak'bmom? r[m,meAk'bmom? AdEkd;ESifhod0udk ukd;uG,faom[dEL
bmom? ewfe*g;udk uk;d uG,af om&k;d &mbmomponfjzifh pkpH &Hk adS vonf/ t,l0g'pkaH eonf
rSmvnf; yk*Hjynfonf tdEd,buf&Sd bD[me,f? tmoHe,fESifhw&kyfbuf&Sd eefacsmife,fwkdY
ukeful;&mvrf;usaeavwaMumif;? yk*HrxGef;um;rD tdEd,ta&SUawmifurf;ajcrS bm
omt,l0g'trsKd;rsKd;udk vufcHusifhokH;cJhaomysLESifhrGefwkdYxHrS tarG&av waMumif;
aMumifh jzpfavonf/
xkdaMumifh Ak'0g'Drsm;txJwGif oxkH\omoema&;udk aqmif&GufcJhonf[kausmf
apmol *0Hywd&[Emrax&fukd txl;qnf;uyfMuaom rGet
f rsm;vnf;&So
d nf/ &rufuRef
tjzpfrS vGwfvkd ukodkvfaumif;rIjyKMuolrsm;vnf; &Sdonf/ bk&m;qkyefolrsm;vnf; &Sd
34

rif;ESifhpmqkd

onf/ avmuom;rsm;tay: u&kPmjzifhapmifha&Smufaom t0avmud awo&bk&m;


avmif;udk udk;uG,folrsm;vnf; &Sdonf/ wzef *VKefiSuf,mOfudk pD; vufwGif c&koif;
ponfhypnf;wkdYudk udkifaqmifaom AdEkd;ewfrif;ESifhMuif,mjzpfol oD&dewfoD;wkdYonf
avmuudk apmifha&Smufom,maponf[k vltcsKdUu ,kHMunfMuonf/ EGm;vm;Obudk
pD; vufwGif cuf&if;okH;cGponfhypnf;wkdYudk udkifaqmifaom od0ewfrif;ESifhMuif,mjzpf
ol umvDewforD;wko
Yd nf avmu\aumif;usKd;a&m? qk;d usKd;yg xdxad &mufa&muf zefw;D
wwfonf[k vltcsKdUvnf; ,kHMunfMujyefonf/ ewfe*g;udk tm;udk;olrsm;rSmum; ewf
e*g;u Opmpnf;pdrf&wemudk ay;EkdifpGrf;&Sdonf[k ,kHMunfMuavonfjzpfonf/ odkYjzifh
udk,f,kHMunf&mudk &kyfwkjyKvkyfif;? aq;a&;if; udk;uG,fchJMuavonf/
Ak'bk&m;tay: usefppfom;\o'mMunfndKrIum; qkdbG,f&mr&SdNyD/ odkYaomf
*kdPf;uGJ? bmomuGJrsm;ESifhaygif;pnf; a&maESmwwfaom oabmonf olYwGif &Sdavonf/
*kdPf;uGJ? bmomuGJrsm;tay: MoZmanmif;vkdaom pdwfonfvnf; olYwGif&Sdavonf/ xkd
aMumifh rdro
d nf bk&m;Asm'dw&f yk*K v
d jf zpfygonf? Asm'dw&f cJo
h nft
h wkid ;f AdEd;k &aohb0
&SdpOf *0Hywd&[Emrax&f? odMum;rif;? e*g;rif;polrsm;ESifhtwl oa&acw&mjynfudk
wnfcJhygonf? rsufarSmufacwfwGifrl yk*Hjynfudk xlaxmif w&m;rif;tjzpf omoemudk
apmifah &Smuf&rnfjzpfygonf[
l olu vlo&d iS Mf um; aMujimcJah vonf/ xkad Mujimcsuf\
jy,k*fwckrSm ty,f&wemrdbk&m;ESifholwnfcJhaom ty,f&wembk&m;eH&Hay:wGif ax&
0g'Ak'bmom? r[m,meAk'bmom? [dELbmomqkdif&m aq;a&;&kyfrsm;udka&maESm
,aeYwidk f awGUjrifEidk jf cif;yif jzpfavonf/ tjcm;jy,k*w
f ckrmS 1101 ckEpS w
f iG f olt
Y wGuf
eef;awmfopf wnfaqmufaom tcrf;tem;yifjzpfavonf/ xdktcrf;tem;wGif t&[H
rax&f trSL;jyK oHCmrsm;u y&dwf&Gwfzwf&onfvnf; &Sdonf/ jA[PykPm;rsm;u
trSL;jyK ajray:zsmcif;? iSufaysm? MuH? yef;? qDrD;cs AdEdk;ewfrif;udk ylaZmf&onf
vnf;&Sdonf/ &dk;&mewfe*g;udk yo&onfvnf; &Sdonf/
usefppfom;\eef;oufonf ESpfq,fh&SpfESpfwkdifwkdif MumcJhavonf/ xkdeef;ouf
wavsmufwGif olonf wkdif;oljynfom;wkdY\pD;yGm;a&;? vlrIa&;? omoema&;wkdYudk rQw
avsmufywfpmG BudK;yrf;cJo
h nfom jzpfonf/ trSepf ifppf ol\arwmapwemonf vlow
0grsm;tay:wGif rqkdxm;bd? aus;iSufrsm;tay:yif pD;0ifysHUESHUcJhonf[k qkd&rnf/ t
b,faMumifhqkdaomf uefrsm; wl;cJhpOfu aus;iSuftaygif;\csrf;oma&;twGufvnf;
&nf&G,fcJhaomaMumifh jzpfonf/ xkdYjyif rSwfwrf;t& qkd&jyefvQif olonf iSufuav;rsm;
35

wkdufpkd;

udk vufjzifhyGwfoyf w,kw, vkyfwwfavonfjzpfonf/ odkYaomrif;udk wkdif;ol


jynfom;wkdYu MunfndK&dkusKd;MurnfrSm ,kHrSm;p&m r&Sd/ ty,f&wemuJhodkY rdzk&m;ESifhrSL;
rwfwkdYuvnf; cspfcifMuifemMurnfrSm rkcsjzpfonf/ &mZukrm&fuJhodkY om;uvnf; av;
pm;*&kpkdufcJhrnfrSm "rwmyif/ 1113 ckESpfwGif usefppfom;onf a0'emESdyfpuf aotHh
rl;rl;tcg a&mufaeavonf/ xkdtcg &mZukrm&fonf bcif\aus;Zl;udk atmufarh
a&Tqif;wkudk usefppfom;\a&SUarSmufodkY udk,fwkdif,laqmifoGm;avonf/ usefppfom;
\a&SUarSmufyif rdrdtay:(bcifu)o'mcJhaom uRefokH;&GmESifhvuf0wfwefqmrsm;udk
a&Tqif;wktm; a&pufcs vSL'gef;cJhavonf/ usefppfom;vnf; ESpfouf0rf;ajrmufvS
]]aumif;pG? aumif;pG}}[k om"kac:NyD;vQif rMumrD MurmukefcJhavownf;/

36

rif;ESifhpmqkd

usefppfom;
ukvm;? OD;? 1960 ck? r[m&mZ0ifBuD;? yxrtkyf? &efukef? [Hom0wDykHESdyfwkduf/
cspfodef;? OD;? bmomjyefol? 1965 ck? a&S;a[mif; rGefausmufpmaygif;csKyf? &ef
ukef? jynfaxmifpk,Ofaus;rIXme/
azarmifwif? OD;? bmomjyefol? 1957 ck? usefppfom;rif;w&m;BuD;\eef;awmf
rGef ausmufpm? &efukef? jynfaxmifpk ,Ofaus;rI0efBuD;Xme/
azarmifwif? OD;? bmomjyefol? 1956 ck? a&Tpnf;ckH rGefausmufpm? &efukef? jynf
axmifp0k efBuD;Xme/
azarmifwif? OD;? bmomjyefol? 1955 ck? jrapwDrGefausmufpm? &efukef? jynf
axmifpk,Ofaus;rI0efBuD;Xme/
jr? OD;? 1961 ck? a&S;a[mif;tkwfcGuf&kyfyGm;qif;wkawmfrsm;? yxrwGJ? &efukef?
jrefrmEkdifiHawmfa&S;a[mif;okawoeXme/
jr? OD;? 1968 ck? ty,f&wemvkP
d *f b
l &k m;? &efuek ?f jynfaxmifp,
k Ofaus;rIXme/
a&S;a[mif;okawoe nTefMum;a&;0ef\ 1958-59 ckESpftwGuf ESpfcsKyftpD
&ifcHpm? 1961 ck? &efukef? tpdk;&ykHESdyfa&;ESifhpma&;ud&d,mXme/
vlaz0if;? OD;? bmomjyefo?l 1958 ck? uvsmPDreG af usmufpm? &efuek ?f jynfaxmif
pk,Ofaus;rI0efBuD;Xme/
oef;xGef;? OD;? 1964 ck? acwfa[mif;jrefrm&mZ0if? &efukef? r[m'*kHpmayxkwf
a0a&;/
odrf;armif? OD;? 1966 ck? yifwkdifpHESifhol&Jaumif;? &efukef? ZGJpmay&dyfjrKH/
Duroiselle, C, editor. 1968, Epigraphia Birmanica, Vol I. Part I. Rangoon,
Goverment Printing & Stationery, Burma.
Luce, G.H. 1966. "The Carcer of Htilaing Min(Kyanzittha), the uniter of Burma,
Fl, A.D. 1084-1113". Journal of the Royal Asiatic Society, part 1 & 2 pp. 5368.
Luce, G.H. 1959. "Geography of Burma under the pagan Dynasty; Note on the
peoples of Burma in the 12th 13the century A.D; Old Kyaukse and the coming
of the Burmans; Supplementary note on Kyanzittha's possible connetion with
Kyaukse". Journal of the Burma Research Society, Vol.XL II, part I, pp.3237

wkdufpkd;

112.
Luce, G.H.1953. "Mons of the Pagan Dynasty," Journal of the Burma Research Society, Vol. XXXVI. part I, pp.1-19.
Ray, N.R.1932. Brahmanical Gods in Burma, Calcutta University.
Ray, N.R.1936. Sanskrit Buddhism in Burma, Calcutta University.

38

rif;ESifhpmqkd

&Sifrif;Ek

39

wkdufpkd;

&S i f r if ; Ek
t0NrdKUa[mif;onf jrefrm&mZ0if oufwrf;wavQmufwiG f tvGex
f if&mS ;cJah om
rif;aejynfjzpfavonf/ odaYk omf ,cktcgum; NrdKUa[mif;ae&mwGif &Gmodr&f mG i,frQom
&SdaeNyD;vQif a&S;a[mif;ypnf;[l arQmfpiftkd? NrdKU&kd;tkd? bk&m;tkd? ausmif;tkdponfom
awGUEkdifawmhrnf jzpfavonf/ xkdypnf;wkdYwGif r[matmifajrbkHpH urnf;wyf tkwf
ausmif;onf tygt0ifjzpfavonf/ xkad usmif;\ydou
k mvuf&monf ajyjypf\/ tpd;k &
bufu jyKjyifxm;avaomaMumifh ausmif;OD;jymom'fEiS w
hf uG bko
H ;Hk xyfqif
h ykyH ef;rysuf
wifhwifhw,fw,f &Sdaeao;\/
xkdtkwfausmif;trrSm tjcm;olr[kwf? t0NrdKUudk av;BudrfajrmufcsJUxGifwnf
axmifcahJ om bBuD;awmfrif;[l trsm;u ac:Muaom ppfuikd ;f rif;\eef;rawmfrzd &k m;
acgifBuD; &Sifrif;Ek jzpfavonf/ &Sifrif;Ekonf o'mpdwfaZmjzifh xkdausmif;udk aiGokH;
aomif;tukefcH okH;ESpfwkdifwkdif wcrf;wem; wnfaqmufapcJhonfjzpf\/ 1828 ckESpf
NyD;vwfaomf obifBuD;pGm ay;\/ xkdYaemuf anmifuefq&mawmfOD;ydk;? q&mawmfOD;
yd;k ysHveG Nf yD;onhaf emuf anmifuefq&mawmfO;D ykww
f u
Ydk kd yifw
h ifu;kd uG,af vonf/ 'kw,
d
tkwfausmif;q&mawmfOD;ykwfonfvnf; pmwwfvSonf? EIwfenf;vSonf? orm"dBuD;vS
onf[k ausmfapmcJholjzpfavonf/ wGif &Sifrif;Ek\b0ed*kH;onf q&mawmfOD;ykwfESifh
wenf;wzkH qufoG,faeygav\/ rnfokdYrnfykH qufoG,fae&onfqkdonfrSmum;
twKywdpmwef;udk a&;om;&jcif;taMumif;yif jzpfavonf/ pmwef;[l jzpf&atmif
vnf; &mZ0ifpmtkyfyg tcsuftvufrsm;omru t&yfpum;udkyg yl;aygif;ay;&onf
jzpfavonf/
&Sifrif;Ek\rsKd;&kd;Zmwdonf a&Tbdkc&kdif a&OD;NrdKUtaemufajrmufzuf av;rkdift
uGm&Sd zvHckH&Gmyifjzpfavonf/ xkd&GmwGif olYudk,fol yk*Hrif;rsKd;rif;EG,frS &kd;&mrysuf qif;
oufvmcJhaMumif;jzifh &Sifrif;Eku acgif;avmif;pma&;xkd;apcJhonfjzpfavonf/ odkYaomf
t&yfu olYudk rif;rsKd;rif;EG,f r[mrsKd;r[mEG,f[l r,kHMunf/ r,kHMunfvnf; eef;r
awmfr,fEk[lom ac:a0:cJhMuonf/ t&yfpum;t&qkdvQif &Sifrif;Ek\trdjzpfol rrSef
onf zvHc&Hk mG rS xGuv
f mcJNh yD;aemuf tr&yl&NrdKUwGif axmiftrSL;wa,mufEiS t
hf rd af xmif
us? xkdtdrfaxmifrS &Sifrif;EkESifholYarmif OD;tkdwdkYudk arG;zGm;cJhonf[ljzpfavonf/ t&yf
40

rif;ESifhpmqkd

pum;udkyif qufqkd&vQif &Sifrif;Ek BuD;jyif;vmaomtcg tr&yl&ajrmufjyif aeonf/


trd tzudk tultnDoabmjzifh tdrfa&SUwGif aps;xGufonf/ aps;xGuf&mrS bdk;awmf
rif;w&m;\ajr;jzpfol ppfukdif;rif;(om;)u jrifawGUESpfNcdKuf odrf;ydkufcH&avonf/
xkdtcgu ppfudkif;rif;onf rif;tjzpfodkY ra&mufao;acs/ xkdYjyif bkd;awmfrif;
w&m;udk,fwkdifu vkdvm; ajr;cspfwOD;jzpfaom qifjzLU&Sifr,fESifha&oGef;vufxyfay;
xm;avojzifh Muif,m(ajrmufom;)&SdaeNyDjzpfonf/ odkYaomf qifjzLU&Sifr,frSm oufZkd;
r&SnfcJhav/ om;wa,muf zGm;jrifNyD;aemuf &ufydkif;twGif;yif uG,fvGefcJhavonf/
vGefcJh&aomtaMumif;wGif ppfudkif;rif;u &Sifrif;Ektay: jrwfEkd;vGef;tm;BuD; olYrSm
pdwyf ef;ud,
k Ef rG ;f jzpf&aom taMumif;wckvnf; ygonf[al om twGi;f pum;&Sad vonf/
trSefqkdvQif ppfukdif;\pHtdrf(awmf)odkY &Sifrif;Ek a&mufvmonfudk bkd;awmfrif;
w&m;u rESpfNrdKUav/ taMumif;um; &Sif;yg\/ ppfudkif;rif;rSm(tzjzpfol tdrfa&SUrif;
vnf; uG,fvGefcJhNyD;jzpf)aemifwGif ol\xD;eef;&kduf&mudk qufcHrnfholvnf; jzpfonf/
r[mrsKd; r[mEG,fcsif; vufqufygrS rif;wkdY\*kPfodumESifhnDnTwfrnfvnf;jzpfonf/
xdkYaMumifh qifjzLU&Sifr,f r&Sdonfhaemuf bdk;awmfrif;w&m;u xkdtcsdefwGif &SpfESpft&G,f
om &Sdaeao;aom yef;awmif;rif;orD;uav;ESifhppfukdif;rif;udk vufqufay;jyefonf/
ppfudkif;rif;rSm bdk;awmfrif;w&m;\qEudk ry,f&Jom oabmwlvkduf&onf/ eef;pnf;
pdru
f kd cH,o
l nft
h cgwGif yef;awmif;rif;orD;udk rdz&k m;acgifajrmufrnf[k b,ftcgrS pdwf
rul;/ pdwfrul;&kHomr[kwf? vwfwavmyif *&kpdkufjcif;r&Sd? Mumaomf bkd;awmfrif;w
&m;vnf; MunfhraeEkdifawmhbJ rif;orD;uav;udk eef;awmfxJodkY jyefac:xm;&onfjzpf
avonf/ ppfudkif;rif;\arwmonf &Sifrif;Ektay:odkY vkH;vkH;vsm;vsm; usa&mufvsuf
&Sdavonf/
odkYqkdvkdufjcif;aMumifh &Sifrif;Ekonf tacsmtvSxJu jzpfygovm;[l tar;
ykpmxGufvsuf&Sdyg\/ tajzum; ol\&kyf&nfonf rSefwef;xJuyif jzpfygavonf/ t
ouftm;jzifhvnf; ppfudkif;rif;xuf oDoDBuD;ao;onf jzpfonf/
odkYaomf ppfudkif;rif; ESpfouf&avmufatmif udk,faygufukd,fa&muf aumif;
onf/ tajymtqkd taetxdkifwGif rif;rlpkd;[efygonf/ ppfudkif;rif;tay: tjyKtpk
eyfonf/ xkaYd Mumifv
h nf; 1819-ckEpS w
f iG f bd;k awmfrif;w&m;vGe
f ppfuikd ;f rif;onf tr
41

wkdufpkd;

&yl&eef;odrf;avaomtcg &Sifrif;Ekudk tjcm;rdzk&m;rsm;tay:ausmf rdzk&m;acgifBuD;


t&m xm;cJhavonf/ xkdYjyif rSL;rwfuawmf r,m;rsm;udk jrifomodomatmif jycJhonf
rSm 1824-ckESpf t0NrdKUudk jyefvnfcsJUxGifNyD;onfaemuf tr&yl&NrdKUajymif; eef;ajymif;
aom tcgor,wGif ppfudkif;rif; udk,fwkdifu &Sifrif;Ek\vufudk w,kw,qGJudkif eef;
O,smOfxJodkY 0ifvmjcif;yif jzpfavonf/
onf rif;aqGrif;rsKd;rsm;tzkdY twif;qkdp&m jzpfavonf/ olwkdYu &Sifrif;Ek
udk pkef;rBuD;[k orkwfMuonf/ xkdYjyif atmufvrf;ynmjzifh pD&ifxm;aom txpfokH;xpf
&Sad v;uav;udv
k nf; &Sirf if;Ek ok;H wwfonf[k ajymMuonf/ av;uav;\yxrtxpf
udk wifvkdufvQif &Sifbk&ifonf &Sifrif;Ektem;odkYrvm? xkdtcg &Sifbk&if rodapcsifaom
trIudprsm;udk vkyfEkdifonf/ 'kwd,txpfudk wifvkdufvQif &Sifbk&ifonf olYtyg;rS rcGg
Ekdif? xkdtcg olYtvkdukdom vkduf&&Smonf/ wwd,txpfudk wifvkdufvQif &Sifbk&if\pdwf
onf owdvkH;vkH;vGwfavonf/ xdktcg olMuHcsif&m vGwfvGwfMuHEkdifonf/ rif;aqGrif;
rsKd;rsm;tzkdY ppfudkif;rif;\tjyKtrlrsm;onf oabm&kd;jzifh r[kwf? &Sifrif;Ek\ya,m*
tpGrf;aMumifhom jzpfavawmhonf/
rnfokdYyifjzpfap? &Sifrif;Ekum; rif;uvnf; jrwfEkd;? &mxl;*kPfod&fwGifvnf; t
jrifhqkH;jzpfcJh&NyD/ rdzk&m;acgifqkdonfrSm rdef;rwumwkdYwGif tjrwfqkH;wnf;/ t&m&mwGif
vnf; xdyfuae&onf/ b,fypnf;0wKudkrqkd taumif;csnf;? tnTefYcsnf; okH;&onf/
armfueG ;f xk;d av&mwGiv
f nf; tBuD;us,fq;Hk csD;ycH&avonfjzpfonf/ xkaYd Mumifh olonf
bk&ifrif;jrwfESifhtwl oD[moeyvif? y'krmoeyvifrsm;xufwGif ,SOfwGJ ESpfpOfESpf
wkdif; rSL;rwfuawmf r,m;wdkY\tuefawmhcH&? bk&ifrif;jrwfESifhtwl,SOfwGJ avSyGJ
obif? AmvdewfpylaZmfyGJobif ponfwkdYwGif yg0if&onfhtjzpfrsKd;? tcgrsKd;udk rqkdxm;
bd? xm;0,fNrdKU0efu r,fu,fEpS jf zifh vSypGmjyKvkyx
f m;aom em;yefukd qufonft
h cgrsKd;
yif &kd;&dk;ryefqifbJ uAsmvuFmjzifh od'dwifapNyD;rS em;yefcJhavonf r[kwfvm;/
odkYjzifh &Sifrif;EktzkdYjynfvkH;usufoa&
jrKaw0if;ywf
eef;vkH;ewf/
jzpfvmonfESifhtrQ ol\b0pnf;pdrfudkvnf; jrwfEkd;vmrdonf/ jrwfEkd;vmrdavav xkd
pnf;pdrt
f &m ckid Nf rJcsifav jzpfonf/ ckid Nf rJcsifavav olo
Y cif ppfuikd ;f rif;tay: MoZm
42

rif;ESifhpmqkd

anmif;atmif jyKavav? jynfa&;jynf&mwGif yg0ifavavjzpfonf/


wckjzifh qkdp&m&Sdyg\/ jynfa&;jynf&m &Sifrif;Ekygvmjcif;trIwGif ppfudkif;rif;
ESin
hf jD zpfol om,m0wDrif;om;wd\
Yk 0oDp&ku
d u
f vnf; taxmuftyHh jyKoavmuf jyKav
onf/ &Sifrif;Ek\armifjzpfol OD;tkd\tMuHtpnfESifhvnf; tH0ifoavmuf 0ifaeonf/
jzpfykHrSm ppfudkif;rif;onf wkdif;oljynfom;rsm;tay: pdwfapwem &Sdwefoa&GU &SdcJhaomf
vnf; jynfa&;jynf&mrsm;wGif MumMumacgif;av;cH pOf;pm;wwfol r[kwfav/ tcsdef
ukefcH &Sif;vif;aewwfol r[kwfav/ tcGifhMuKHvQif MuKHovkd jrif;waumifESifhol vSnfh
vnfoGm;vmaecsifwwfonf/ xkdtcgrsKd;wGif tacRt&Htrsm;tpm;udkyif olYaemufu
vku
d af pvkad omqE r&S/d odjYk zifh NrdKUawmifbufu a&TqyfomG ;apwDukd jyifqifaponft
h cg
rsKd;wGif tazmfwa,mufp ESpaf ,mufpjzifh aeYcsif;jyef oGm;Munfo
h nfjzpfavonf/ qif
&kdif;ukd usKH;oGif;onfhtcgrsKd;wGif udkf,fwkdifukd,fus yg0if MunfhwwfpDrHwwfonfjzpf
avonf/ odkYr[kwfvQifvnf; &yf&GmxJrS csnfiifh? csnfcs? Akdif;iifMuaom tzGm;BuD;
rsm;udk eef;awmfodkYac:? tauR;tarG;jzifh {nfhcH? ajreef;atmufwGif csnfiifh? csnfcs?
Akid ;f iift
h vkyu
f kd vkyu
f ikd af p olwx
Ydk rH S ykw
H ydk wfpawG waysmfwyg; em;axmifaysmf&iT w
f wf
onfjzpfavonf/ xkaYd Mumifh aeYpOf jynfa&;jynf&mudpr sm;udk qkid &f mrSL;rwfwEYdk iS v
hf x
JT m;
wwfonfrSm olYtusifhyif jzpfawmhonf/ wzef rif;vkyfolu jynfa&;jynf&mwGif pdwfr
0ifpm;vSonfudkxm;OD;? nD&if;jzpfaom om,m0wDrif;om;onfvnf; tpueOD;wGif
jynfa&;jynf&mwGif owdrrlwwfao;/ olonf eef;NrdKU weoFm&DwcH g;ESi{hf &m0wDjrpfurf;
em;teD;wGif pHtdrfaqmufum? yef;O,smOfvkyfum taysmftyg;? taomuftpm;ESifhae
wwfonfjzpf\/ t*FvdyfacG; arG;&efvnf; 0goemoefvSonf/
odkY ppfudkif;rif;ESifhnDjzpfol om,m0wDrif;om;wkdYonf pdwfaysmfovkd ouf
omovkd aexkdifMuaomfvnf; &Sifrif;Ek\armifOD;tkdurl jynfa&;jynf&mwGif pdwf0ifpm;
aecJhonf/ olonf ]vif;NrdKUpm; rif;om;BuD;}[laom taqmifta,mif? acR&Hoif;yif;
tajrmuftjrm;ESiw
hf uG eef;NrdKUwGi;f wku
d t
f rd t
f uste aqmufvyk af exkid o
f jl zpfonf/
xkjYd yif vTww
f uf w&m;pD&ifavh&o
dS nfjzpf&m vTwaf wmf0efBuD;rsm;tay:if;? &Sirf if;Ek
rSwqifh ppfudkif;rif;tay:if; olYMoZm &Sdavonf/
tajctaewGif &Sifrif;EkwkdYarmifESruwzuf? om,m0wDrif;om;uwzuf
&efpyGm;&ef taMumif;ay:vmavonf/ 1824-ckEpS w
f iG f &Sirf jzLuRef;ta&;ESiphf yfvsOf;
43

wkdufpkd;

jrefrmESifht*FvdyfwkdYonf ppfpjzpfavonf/ jzpf&ykHrSm apmapmu jrefrmEkdifiHonf


tmoHe,fEiS rhf Pdy&l e,fEpS ef ,fukd jrefrmhMoZmcHe,frsm;tjzpf vkyx
f m;onf/ wGif e,f
ESpfe,frS tBuD;trSL;rsm;u jrefrmwkdYtay: axmifxm;&ef MuHpnfav&m t*Fvdyfu yifh
ajrmuftm;ay;avonf/ odkYjzifh t*FvdyfESifhjrefrmwkdYonf roifhrwifh&SdaepOftwGif; t
-*Fvyd jf refrme,fjcm;jzpfaom ewfjrpf0&Sd &Sirf jzLuRef;udk olyikd if gykid f tjiif;yGm;&mrS &ckid f
buf? tmoHbufwGif ppfp jzpf&jcif;aywnf;/
ppfjzpfpwGif jrefrmwkdYonf t*Fvdyfudk txifrBuD;/ rdrdwkdYonf teD;tyg;EkdifiH
rsm;ESi,
hf OS v
f Qif omcJo
h nfcsnf;jzpf pdwt
f m;wuf<uaeMuonf/ odaYk omf rMumrD yifv,f
bufrS vSnfh0ifvmaom t*FvdyfvufodkY &efukefuscJhonf/ jrefrmwkdY tm;tudk;BuD;udk;
cJhaom ppfolBuD;r[mAEKvonf "EkjzLodkYqkwfcH&if; AkH;xd uscJhjyefonf/ xkdtcgrl
um; jynfbuf ppfpcef;csaeaom om,m0wDrif;om;onf t*Fvdyf\vufeuftm;udk
rdrdwkdYr,SOfEkdifrSef; oabmaygufvmonf/ oabmayguf ppfajyNidrf;&ef urf;vSrf;Munfh
rdonf/ okdYaomf OD;tkdESifhrSL;rwftcsKdUu ppf r&yfpJcsif/ OD;tkdudk,fwkdifu jynfwGif;&Sd O
a&mywkdufom;rsm;udk rsufrkef;usKd;aeonf/ olwkdYudk wdwfwdwfykef; owfypf&efyif tm;
xkwfcJhbl;avonf/
ppfta&;ESifhpyfvsOf; &Sifrif;Ekonfvnf; olYarmifESifhwpdwfw0rf;wnf;jzpf
avonf/ xkdYaMumifh ppfudkif;rif;udk em;oGif;onfwGif ppfudkif;rif;vnf; olYtvkdodkY ygcJh
&avonf/ odkYaomf jrefrmbufu a&SUquf ppfa&;rvS/ t0rS rkdifav;q,frQoom
a0;awmhaom &efwyd&k mG txd t*Fvyd w
f yf wufvmonfukd rwGe;f vSeEf idk /f xkt
d cg ppfuikd ;f
rif;rSm MuH&mr& &Sad vonf/ &Sirf if;Ekurl a&Tbb
dk ufoYkd wdr;f a&Smif&ef tMuHay;avonf/
xkdtMuHrSm &mZodumusaprnfhtMuHomwnf;/ aemufqkH; om,m0wDrif;om;ESifhrSL;
rwftcsKdU twif;em;csavawmhrS ppfjzpf ESpfESpftMum 1826-ckESpfwGif ppfudkif;rif;
onf t*FvdyfxHrS ta&;awmif;avonf/ xkdtcg jrefrmMoZmcH e,frsm;jzpfaom rPd
yl&? tmoHwu
Ydk kd vufvw
T v
f u
dk &f onf/ jrefrmEkid if \
H wpdww
f ykid ;f jzpfaom &ckid Ef iS w
hf eoFm
&De,frsm;udk tqkH;&IH;cH&onf/ t*Fvdyfukd,fpm;vS,fwOD;udk t0wGif xm;cGifhjyK&onf/
ppfp&dwfaiG wuka#ukdvnf; av;qkdif;cGJ qyf&rnfjzpf&m? yxrtqkdif;udkay;&ef aiG
rvkHavmuf &Sifrif;EkydkifaiGrsm;udkyif acs;iSm;pkaqmif; ay;vkduf&ao;onf/
ppfaMumifh &Sifrif;EkwkdY armifESrESifhom,m0wDrif;om;onf ydkpdwf0rf;uGJvm&
44

rif;ESifhpmqkd

\/ ppfudkif;rif;rSmvnf; raxG;EkdifrtefEkdif jzpfavonf/ olYvufxufwGif tavmif;


bk&m;wnfcahJ om vufeufEidk if aH wmfonf yJx
h u
G cf NhJ yDjzpfonf/ ,ckvnf; t*Fvyd f e,fcsJU\
udk,fpm;vS,fjzpfol Amaeonf t0odkYa&mufaeNyDjzpf&m olYudk qifusKH; ajrmufwkdufwGif
ae&mcsxm;&onf/ ppfuikd ;f rif;onf wwfEidk o
f avmuf pdwu
f kd ajzcJyh gao;\/ olt
Y m&k&H dS
&mtrIudprsm;udk aqmif&GufcJhygao;\/ bkef;usufoa&wkd;atmif ol aZ,smbdodufcH
Munfhonf/ qifusKH;oGif;&m ola&mufonf/ ykxkd;awmfBuD;odkY ol tzl;tarQmfxGufonf/
uefawmf qnfawmfrsm;udk oljyifqifonf/ ausmufawmfBuD;bk&m; &kyfyGm;xkvkyf&mudk
rMumcPxGuMf unfjh cif;? r[matmifajrbko
H mausmif; paomausmif;rsm;udk aqmufvyk f
vSL'gef;jcif;? OD;tk\
d ausmif;? &Sirf if;Ek\ausmif;rsm; aqmufvyk Nf yD;ajyonfukd ud,
k w
f idk f
a&pufoGef;csay;jcif;[laom ukokdvfrsm;udk oljyKonf/
odaYk omf ppfp&dwu
f kd tajytvnfay;&efupd ? AmaeESirhf MumcP tjiif;tckjH zpf&
onfhudpponfrsm;onf ppfudkif;rif;\pdwfudk tNrJwrf; taESmifht&Sufay;vsufom &Sd
avonf/ xkaYd Mumifh ol\pdwo
f nf rMunfrvif jzpfavonf/ ud,
k u
f sef;rma&;vnf; ysuf
avonf/ Mumaomf jynfa&;jynf&mudk vSnfhrS rMunfhEkdifatmif olYrSm udk,fa&mpdwfyg
a0'empGu
J yfavawmhonf/ wGif &Sirf if;EkEiS Ohf ;D tkw
d t
Ydk zkYd ud,
k af &;vkaH tmifjyK&ef tcGihf
ta&;? rif;tmPmudk ok;H pG&J ef tcGit
hf a&; &vmavonf/ tcGit
hf a&;&vmonht
f wkid ;f
olwu
Ydk vnf; ok;H cJo
h nf/ yrmtm;jzpfaomf &Sirf if;EkEiS Ohf ;D tkw
d o
Ydk nf ta&;MuKHvQif ok;H Ekid f
atmif a&TaiGausmufoH ywjrm;pkrdorQudk olwkdYOD;BuD;jzpfol 'DyJ,if;0efOD;uGefxHwGif okd
0Sufxm;avonf jzpfonf/ wzef ykodef? jynf? awmifwGif;paom ae&mtrsm;tjym;wGif
cefYxm;cJhaom tBuD;tuJwkdYrSm olwkdY\aqGrsKd;om;csif;awGom jzpfcJhMuonf/ &efukef
0efBuD;t&m vpfvyf&mvnf; &Sifrif;Ek\0efBuD;(OD;0)vkd vkyf&nfMuH&nfr&Sdoludkom cefY
cJhavonfjzpfonf/ vTwfawmfwGifvnf; OD;tkd\toHom vTrf;aeavonf/ jynfoljynf
om;wkdYu OD;tkdwGifus,faeonfudk rBudKuf/
wzufrS pDrHcsifovkd pDrHaevQif tjcm;wzufuvnf; rcHEkdifjzpf&rnfrSm "rwm
wnf;/ om,m0wDrif;om;ESifh&Sifrif;EkwkdYarmifESpfr\qufqHa&;onf ydk rajyrvnf
jzpfvmavonf/ rajyrvnf jzpf&onfrSmvnf; ukodkvfa&;rStp vlrIa&;tqkH;txd
us,fjyefYavawmhonf/ pum;pOf&SdavonfrSm ESpfpOfESpfwkdif; e,kefvup 0gqkd
vjynfhtxd t0wGif ok"rmpmjyefyGJ usif;yNrJjzpfonf/ xkdpmjyefyGJ ESpfwkdif; om,m0wD
rif;om;\ausmif;wkdufucsnf; yxrausmfxGufavh&Sdonfudk &Sifrif;EkESifhOD;tkdwkdYu
45

wkdufpkd;

rcHcsifjzpfavonf/ rcHcsif yxrausmfjyefrnfholudk &Sm&m r&/ xkdYaMumifh OD;tkdu


olaY usmif;xkid q
f &mawmfrw
S qifh om,m0wDrif;om;\ausmif;wku
d rf S yxrausmf pmjyef
rnfholudk jzm;a,mif;ac:,lxm;avonf/ pmjyefyGJeD;aomtcg ESpftzkdY OD;tkdausmif;
wkdufrS yxrausmfxGufay:vdrfhrnf[k owif;jzpfavojzifh om,m0wDrif;om;u pkHprf;
onfwGif rdrd\ausmif;wkdufrS pmjyefrnfholudk ckd;,loGm;aMumif; od&avonf/ xkdtcg
wzufEiS w
hf zuf trIjzpfMu&av onf/ odaYk omf ESpzf ufpvk;H uyif "m;xufavaomaMumifh
ok"rmq&mawmfrsm;u &kwfjcnf;tqkH;tjzwf ray;bJ &ufa&TUomaeMuonf/ aemif
aomf r[matmifajrbkHpHtkwfausmif;q&mawmf OD;ykwfxHodkY trIudk tyfMu&avonf/
wGif q&mawmfO;D ykwu
f ]]trIonf (om,m0wDrif;om;)icifEiS v
hf rJ qkid ?f eef;rawmf
rdEEk iS hf vJrqkid ?f rif;om;BuD;itkEd iS v
hf rJ qkid ?f 0denf;t& itkaYd usmif;wku
d u
f bke;f BuD;onf
olwyg;\wynfv
h ufom;udk jzm;a,mif;ac:,lojzifh 'ku# t
f mywfoif\
h / yxrausmfjyef
rnfholrSm olwyg;jzm;a,mif;&modkY qE*wdvkdufjcif;aMumifh onfESpf yxr rjyefqkd&?
&yf&mG odjYk yefomG ;ap}}ponfjzifh jywfjywfom;om; qk;H jzwfc&hJ onfjzpf\/ onf ukov
kd f
a&;ESiphf yfaom om"ujzpfavonf/ vlraI &;ESiphf yfvnf; om,m0wDrif;om;u vlcsif;
tqifajy&atmif[k OD;tkdxH om;orD;csif; vufquf&ef urf;vSrf;cJhbl;onf/ odkYaomf
OD;tkdu cg;cg;oD;oD; y,fcscJh&ojzifh ydkrcHcsdjzpf&avonf/ ,cktcgrl om,m0wD
rif;om;u ydkMurf;vmNyDwnf;/ ESpfrjzpfolyk*Hrif;orD;ESifhwkdifyif wwfEkdifoa&GU vuf
eufEiS v
hf pl o
k nf/ pdwo
f abmcsif;wl&m rSL;rwfrsm;ESihf rjywfrjywf pnf;a0;wkid yf ifonf/
om,m0wDrif;om;\ajcvSr;f udk OD;tkEd iS o
hf MYl oZmcHrsm;uvnf; rsufjcnf rjywf
apmifhMunfhvsuf&Sdavonf/ xkdodkYapmifhMunfhaepOf yk*Hrif;orD;onf ipOfhultkHNrdKUolBuD;
OD;a&;udk olY0eftjzpf cefYtyfrdavonf/ OD;a&;rSm OD;tkd\tjrifwGif vlqdk;vloGrf;awGudk
yl;aygif;vufcHaeol jzpfonf/ xkdYaMumifh OD;tkdu olYbufom;rsm;tm; rif;orD;pHtdrfudk
0dkif; OD;a&;udk zrf;aponf/ OD;a&;um; vGwfoGm;avonfjzpf\/ aemufwzef om,m
0wDrif;om;onf OD;a&;udk vufcx
H rd 0f u
S x
f m;onf[k OD;tku
d awmif;jyefonf/ om,m0wD
rif;om;u jiif;\/ ta&;onf xde;f r&awmhbJ tvGeq
f ;dk &Gm;onft
h ajctaeodaYk &muf
vmavonf/ OD;tkdu rdrdtm; trI&Smaeonfudk om,m0wDrif;om;onf od\/ ajz&Sif;
r& jzpfaeonf/ om,m0wDrif;om; rcHEkdifNyD/ 1837-ckESpf? azazmf0g&DvwaeYwGif vlol
pk&kH; a&TbdkodkYxGufavawmhonf/ a&Tbkdonf ukef;abmifrif;qufudk pwifwnfaxmif
aom tavmif;bk&m;\atmifajrjzpfavonf/ xkad e&mwGif Akv
d 0f ifcaH eaom om,m0wD
rif;om;\wyfodkY vloltrsm; ckd0ifvmMuonf/ t0rSwyfrsm;vnf; wwyfNyD;wwyf om
46

rif;ESifhpmqkd

,m0wDrif;\wyfudk wkdufyg\/ odkYaomf rEkdif/ vefvefom usukefonf/ om,m0wD


rif;om;wyfvnf; tiftm;wkd;oxuf wkd;vmNyD;vQif aemufqkH; t0udk odrf;ydkuf
EkdifcJhavonf/ rMumjrifhrDyif tr&yl&onf t0tpm; rif;aejynfjzpf vmavonf/
&Sifrif;EkESifhppfudkif;rif;onf tus,fcsKyfb0odkYqif;cJh&NyDjzpf\/ olwkdYonf
t*Fvdyfe,fbufodkY ckd0if&ef BudK;pm;Muygao;\/ atmifum; ratmifjrifcJh/ wGif &Sif
rif;Ekonf wqifhwkd; MuHygavonf/ olYtMuHtpnftwkdif; rSL;a[mif;rwfa[mif;
tcsKdUyg0if rw&mbuf olykefxavonf/ odkYaomf olykef&efukd om,m0wDrif;u ESdrf
eif;Ekid cf
hJ wm0ef&o
dS rl sm;udk zrf;,l&&So
d nf/ xko
d w
l u
Ydk kd ppfar;&mwGif &Sirf if;Ek\tMuHt
pnfonf ay:avonf/ &Sifrif;Ekuvnf; ajAmifyifajzmifhcsufay;cJhavonf/ ajzmifhcsuf
ay;cJhonfhtwkdif; 1840 ckESpf? arv 2 &ufaeY a&wGif azsmuf tqkH;pD&ifcH&awmh
rnfwnf;/
tcgwGif &Sifrif;Ekonf olYq&mawmf OD;ykwfudk owd&vmavonf/ ol ao&
awmhrnf/ raorD q&mawmfukd zl;awGUcsifv\
S / xkaYd Mumifh raorD zl;awGUcGihf & r& awmif;
Munfh&m qkdif&mu cGifhjyKavojzifh q&mawmf&Sd&m ausmif;odkY oloGm;avonf/ q&m
awmfonf ,cktcgwGif r[matmifajrbkHpHtkwfausmif;wGif r&SdawmhbJ om,m0wDrif;
wifvSLaom(tr&yl&ajrmufjyif&Sd)r*FvmbkHausmfausmif;wkdufodkY a&mufaeNyDjzpfav
onf/ &Sifrif;Ekonf q&mawmf pmMunfhaeckduf a&mufoGm;ojzifh q&mawmfudk &Sdckd;um]]t&Sifbk&m;? ,cktcg om,m0wDrif;(ukef;abmifrif;)bkef;wefckd; vTrf;
rkd;vm ol\tmPmpufjzifh wynfhawmfr touftqkH; pD&ifjcif; cH&ygawmhrnf/ aeY
onfum; q&mawmfb&k m;udk aemufq;Hk zl;arQmfuefawmhjcif; jzpfygonfb&k m;}}[k avQmuf
xm;avonf/ q&mawmfO;D ykwo
f nf pmMunfah e&mrSm &Sirf if;Ek&&dS mbufoYkd vSnMhf unf\
h /
xkdYaemuf trdefY&SdavonfrSm]]rdEk? olYa<u;&SdvQif qyf&vdrfhrnf}}[l jzpfavonf/
q&mawmf\pum;onf wkdawmif;\/ odkYaomf &Sifrif;Eku olYtaMumif;ESifh ol
em;vnfvkdufavonf/ ol em;vnfonfht"dym,frSm vlrnfonf udk,fhMurm udk,fzefwD;
MupNrJ? udk,fhaumif;arGudkvnf; udk,fpH&onf? udk,fhqkd;arGudkvnf; udk,fcH&onf[l jzpf
avonf/ &Sifrif;Ek b0ifuscJhNyD/ ao&rnfudk ol raMumufNyD/ xkdY aMumifh tmPmom;wkdY
ac:aqmif&modkY ol a`Erysuf vkdufygoGm;cJhygownf;/
47

wkdufpkd;

&Sifrif;Ek
wif? OD;? 1933 ck? jrefrmrif;tkyfcsKyfykHpmwrf;? wwd,wGJESifhpwkwwGJ? &efukef?
tpkd;&ykHESdyfwkduf/
e0a';? 'k? 1934 ck? &Jwif;armfuGef;? &efukef? [Hom0wDykHESdyfwkduf/
ynm0Ho? OD;? ESifh? xGef;at;? OD;? 1918 ck? tk|fausmif;tr eef;rawmf r,fEk?
&mZ0ifrlrSef? rEav;? nTefYarmifwHqdyfxk pmykHESdyfwkduf/
rif;ausmf&mZm? 1962 ck? ]]0efBuD;rSL;BuD;rsm;taMumif;}}? jrefrmEkdifiHokaw
oetoif;*sme,f? twGJ 45? tydkif; 2? rsuf 137 rS 162 xd/
armifarmifwif? OD;? 1329 ck? ukef;abmifquf r[m&mZ0ifawmfBuD;? 'k wd,wGJ?
&efukef? v,fwDr@KdifykHESdyfwkduf/
a&Tudkif;om;? 1966 ck? 0ufrpGwfNrdKUpm; 'kwd,e0a';? &efukef? jraZmfpm ay/
a&Tudkfif;om;? 1965 ck? ]]tif;0NrdKUa[mif; odaumif;p&m}}jr0wD? twGJ 13?
trSwf 5? rsufESm 96 rS 101 xd/
ok'e? OD;? 1321 ck? anmifuefomoem0if? rEav;? BuD;yGm;a&;ykHESdyf wkduf/
aomif;? OD;? 1969 ck? ]]eef;rawmfr,fEw
k Ydk aus;&Gm}} vkyo
f m;jynfoaYl eYpOf? rsuf
6(2-4-69 ck)? rsuf 6 (25-4-69 ck)?
odef;? armfyDq&m? 1967 ck? ypyf&mZ0if? 'kwd,wGJ? &efukef? at;at;
pmykHESdyfwkduf/
0deEmob? &Sif? 1269 ck? oDv0Daom"eDusrf;? &efukef? [Hom0wDowif;
pmykHESdyfwkduf/
OwrAk'd? OD;? ukef;abmifqufeef;wGif;a&;(vufa&;rl)/
Crawfurd, J.1834. Journal of an Embassy from the Governor General of India
to the Court of Ava. Vol I. London. Henry Colburn.
Desai, W.S.1939. History of the British Residency in Burma, 1826-1840. Uni
-versity of Rangoon.
Gouger, H.1986, A personal narrative of two years Imprisonment in Burmah,
London, Murray.
Hall, D.G.E.1957. "Burney's Comments on the Court of Ava in 1832." Bulletin
48

rif;ESifhpmqkd

of the School of Oriental & African Studies, University of London. VolXX,pp.


305-314.
Knowles, J.D.1829. Memoir of Mrs. Ann H Judson London, Book Society
for Promoting Religious Knowledge.
Langham-Carter, R.R.1929."Queen Me Nu & her family at Palangon." Journal
of the Burma Research Society. Vol. XIX, part II, pp 31-35.
Malcom, H.1839. Travels in South-Eastern Asia. Vol.1. Boston, Gould Kendall,
and Lincoln.
Wilson, H.H.1827. Documents illustrative of the Burmese War. Calcutta, Govt.
Gazette press.

49

wkdufpkd;

ewfoQifaemif

50

rif;ESifhpmqkd

ewf o Qif a emif


ewfoQifaemifonf jrefrmpmaywGif &wkpmqkt
d jzpf ausmfMum;\/ jrefrm&mZ0if
wGif oHvsifa&muf rif;w&m;[l rSwfwrf;twifcH&\/
ol\&wktrsm;pkonf r,fbGJUarmifbGJUyif jzpfavonf/ ewfwrQvSaom r,fh
tm; armifu toufudk qufcsifonf/ &Ha&TawmftxyfxyfMum;rS r,fhtcspfudk &atmif
,lcJhaomarmifonf wyg;olodkY MuifavaomaMumifh r,fu bk&m;&Sifudk wkdif&ygonf/
ppfajrjyifa&muf armifrh mS uqkeaf &oGe;f trSD aejynfawmfoYkd jyefrvmEkid jf zpf r,fu vGr;f
aevdrrhf nfukd ylro
d nf/ armifx
h rH S pmapwref vmcsdew
f efvsufEiS rhf vm r,frh mS v ajrmf
Mumyrm wiHhiHh jzpf&onf/ onfwkdYrSm uAsmhy&d,m,frsm;yifwnf;/ xkdy&d,m,frsm;
udk pum;Ekuav;rsm;jzifh ywf&pfodrf; xkwfxm;ojzifhvnf; ESpfoufp&m jzpf&ayonf/
wzef]]zl;ygapcsif? jrwfcspf&Sif0,f
vufiifMunfjzL? pkHbdrlum;
twloHjr? awmif;wkdY&\
uJqxyfum? aemifom aemifcsnf;
azmfenf;r&Tif? jrwf jrifxif0,f
tdrf&Sifuvsm? r,f-ryg[k
arQmfumrwnf? rl;armfvnf&Sifh
uRwfrnfqkrQ? >ruf[rdefYjywf
rawmif;wwfcJh}}
ponfjzifh (jrifxif bk&m;wkid &f wkrsKd;wGi)f tvGr;f oHaESmvnf; ewfoQifaemifu zGUJ wwf
ao;onf/ xdkYaMumifh olY&wkrsm;onf awmifileef;wGif;ol eef;wGif;om;wdkYtv,f0,f
ausmfMum;cJh[efwlavonf/ txl;ojzifh cspfvG,f vGrf;vG,faom ysKd&G,folwkdY\ESpfNcdKuf
rIudk &cJh[efwlavonf/ odkYjzifh w&m;udk rif&onfhtay:wGif yk*Kdvfcifp&m taMumif;
uvnf; qifhavmifavjyefao;onf/
51

wkdufpkd;

xkdtaMumif;onf tjcm;r[kwf? olYacwfu a,musfm;qkdvQif ukd,fwGif rifaoh


(xkd;uGif;)&SdygrS wifhw,fonf[k t,l&SdcJhMuonf/ atmuf'l;usrS txufcg;txd tjynfh
xkd;EkdifvQif trsm;csD;rGrf;p&mjzpfavonf/ ewfoQifaemifrSm vl&nfuvnf; aMumhonf/
xkdYjyif cg;udk rifaohywfrdatmif xkd;xm;avaomaMumifhvnf; t0gEka&mif uwDygtus
wkdudk 0wf [efyefjyvkdufonfhtcg cg;ywfvnfonf t0gudk tpdrf;a&mif uGyfxm;ouJh
odkY &Sdavawmhonf/ xkdtcg eef;wGif;olrsm;tzkdY vluvnf; cspfp&m? pmuvnf; cspfp&m
jzpf&rnfrSm rkcsaywnf;/
odkYaomf ewfoQifaemif\b0onf cspfrI? vGrf;rIwGif tjrpfwG,favaom uAsmh
tm&kH woufvkH; epfaeonf r[kwfacs/ olYtzkdY cspfrI vGrf;rIonf twkdif;twm&Sd\/
ysKd&G,folwkdY\tcsD;trGrf;udk cHvkdrIonfvnf; xkdYtwlyif/ trSefpifppf olYZmwd awmifil
onfif;? olYrsKd;&kd;onfif;? olYuHudk pDrH&mwGif tcsuftjcm jzpfcJhMuonf/
awmifila'oonf ta&SUbufwGif &Srf;ukef;jyifjrifh? taemufbufwGif yJcl;&kd;r
ESiw
hf pyfwnf; jzpfwaMumif; NrdKUywf0ef;usifwiG f caygif;? aygif;avmif;? qGmponfjzifh
jrpfacsmif;trsm;u 0dik ;f &HaeavonfjzpfwaMumif;wkaYd Mumifh qifzrf;&m awmupm;&m
t&yfonfvnf; ayg\/ pdrfh prf; a&wHcGef oefYpif*rkef; uRef;opfyifpaom &Icif;wkdYonf
vnf; pkHavonf/ wzef NrdKUv,frS av;uRef;uefwGif MumrsKd;pkHpkHjzifh a&obifeef;&Sd\/
eef;awmfajrmufzufrS ajrtjyifum; rif;rSL;rwfrsm;tzkdY ulvD(AvD)&kduf&ef aumif;av
onf/ NrdKUta&SUawmifbuf c&D;q,fwidk t
f uGm awmifay:rSm jrwfapmnDaemifb&k m;onf
tvGrf;cH&Sdolrsm;tzkdY tvGrf;ajz&m wkdifwnf&mjzpfonf/ xkdYaMumifh awmifilonf ewf
oQifaemifuJhodkY rif;ysKdrif;vGifrsm;tzkdY aysmfp&m t&yfjzpfcJhavonf/ xkdrQruao; a&S;
txufum&Duwnf;u &eftrsKd;rsKd;aMumifh tif;0rS &SifaxG;emodef? avSmfum; 3000
rSL;tygt0if jynfot
l rsm;onf ck0d ifcahJ vonfjzpf&m awmifio
l nf tm;opftifopfjzifh
jynfah ecJo
h nf/ awmifiel ef;xkid cf ahJ om rif;w&m;a&Tx;D ? xkaYd emuf olaY ,mufz bk&ifah emif
wkdYonf xkdawmifiltm;udkyif okH; jynf? tif;0? odED? yJcl;? xm;0,f ponfjzifh ta&SU?
taemuf? awmif? ajrmuf? us,fjyefYpGm vufeufEkdifiH xlaxmifcJhMuonf/ xkde,fedrdwf t
vGef Zif;r,f? vif;Zif;? ,kd;',m;bufodkYyif tmPmpuf jzefYcJhMuonfjzpfavonf/ xkdY
aMumifh awmifirl if;rsKd;rS qifoufvmaom ewfoQifaemiftzdYk rsKd;&k;d *kPo
f nf aoG;ajrmuf
p&m jzpfcJhavonf/
52

rif;ESifhpmqkd

(2)
ewfoQifaemifonf awmifileef;wGif BuD;jyif;cJh&avonf/ xdktcgum; bk&ifh
aemifonf vGefcJhNyDjzpf\/ bk&ifhaemifonf ewfoQifaemif\tzkd;jzpfolESifhtzwl? trduGJ
nDtudkawmfavonf/ olonf EkdifiHt0Sef;wGif tmPmpufjzefYcJhNyD;aemuf rGefwkdYae&m([H
om0wD)yJcl;udk rif;aejynfvkyfum tkyfpdk;onf/ xkdYaemuf jynf? tif;0? awmifil? anmif
&rf;? Zif;r,fponfwkdYwGif olYnDrsm;? om;rsm;udk vufatmufcH rif;rsm;tjzpf cefYxm;
tkyfpdk;apavonf/ wGif ewfoQifaemif\tzkd;jzpfol rif;acgifonf awmifil vuf
atmufcHrif;jzpfvm&\/ rif;acgifESifhwuG tjcm;vufatmufcHrif;wkYdonfvnf; bk&ifh
aemifEiS (hf bk&ifah emifveG Nf yD;aemuf xD;eef;qufcaH om om;jzpfo)l eEb&k if(ig;ql'g,um)
\opmudk cH,lum trIawmfudk xrf;&GufcJhMuonfjzpfavonf/ ewfoQifaemifonfvnf;
t&G,af &mufvmonfEiS t
hf rQ eEb&k ifvufxuf ay:aygufvmaomta&;tcif;wkw
Yd iG f
yg0ifwefoavmuf yg0ifvm&avonf/ 1584 ckESpfwGif tzkd;jzpfolvGef tzjzpfolu
rif;&JoD[olbGJUjzifh awmifileef;udk odrf;ydkufcJhaomtcg ewfoQifaemifonf ydkt&m
a&mufvmavonf/
1590 ckESpftwGif; rkd;aumif;apmfbGm; ykefuefcsdef ewfoQifaemifonf touf
q,fo
h ;Hk ESp&f adS vNyD/ rk;d aumif;udk ESrd ef if;&ef[k eEb&k ifu om;jzpfojl ynfpm;rif;BuD;aESmif;
udk tBuD;tcsKyfvkyfap wyfq,fhokH;wyf ydkYonf/ xkdwyfrsm;wGif ewfoQifaemif\wyf
vnf; ygavonf/ ajcmufvESit
hf Ekid &f yJc;l odw
Yk yfrsm; jyefa&mufonfwiG f ewfoQifaemif
onf yxrqkH;tBudrf taqmifta,mif pm;aus;pm;vufjzifh csD;jrifhcH&avonf/ wzef
1592 ckESpf ,kd;',m;rif;udk wkduf&ef[k wyfESpfq,fhudk;wyf ydkYjyefonf/ xkdwyfrsm;wGif
om;jzpfol tdraf &SUrif;BuD;pGm? jynfpm;rif;BuD;aESmif;? awmifiel wfoQifaemif[
l rif;om;
okH;OD;ygMuonf/ tcgum; jrefrmtdrfa&SUrif; wkdufyGJwGif usonfhtcgaywnf;/ usykH
udk jrefrmbufu ajymonfrSm jrefrmwyfESifh,kd;',m;wyfonf rsufESmcsif;qkdifvsuf&SdMu
onf/ tdraf &SUrif;BuD;pGmudk vusfmbufwiG f rif;BuD;aESmif;u &H vuf0b
J ufwiG f ewfoQif
aemifu &Havonf/ wGif ,kd;',m;rif; jAe&mZf(z&ea&;qktif)u qifudk rif;BuD;pGm
&Sd&modkY tjyif;vTwfonf/ jrefrmbufuvnf; ,dk;',m;wyfudk wkduf&ef[k rkefjyif;vSaom
qifwaumifukd rsufEmS tkyx
f m;&mrS zGiv
hf u
dk o
f nf/ xkq
d ifonf ,k;d ',m;qifuu
kd m; ra0SU?
rif;BuD;pGmpD;aeaom qifudkom a0SUae rif;BuD;pGmrSm tyef;wBuD;wkdufae&onf/ xkd
pOfwiG f wzufrS ypfvw
T v
f u
dk af om pdeaf jymif;oif
h qifxufwiG f rif;BuD;pGm qk;H acsonf/
53

wkdufpkd;

ewfoQifaemifvnf; qifawmfOaygoxudk pD;um &kwjf cnf;wku


d af v&m jAe&mZfonf qkwf
&avonf/ tqkww
f iG f rif;BuD;aESmif;paom wyfrLS ;ppfuw
J u
Ydk zdvdu
k af vonf/ jrefrm
bufrS tvkdufuRHolwkdYudk ,kd;',m;bufu &onf/ ,dk;',m;bufrS vltcsKdUudkvnf; jref
rmbufu &onf/ odaYk omf tdraf &SUrif;um; qk;H cJNh yDjzpf jrefrmwko
Yd nf yJc;l jyef&ef qk;H jzwf
Muavonf/ tdrfa&SUrif;tavmif;udkvnf; jy'g;oGyfNyD;vQif rif;BuD;aESmif;ESifhewfoQif
aemifwkdYu yJcl;odkYjyefo,fcJh&m eEbk&ifESifhtdrfa&SUrdzk&m;&mZ"mwkuvsmtygt0if rif;
rSL;rwfwkdYu aMuuGJ0rf;enf;pGm qD;BudKoN*K[fMuavonf/
(3)
ewfoQifaemifwiG f t&G,af &mufvmonfEiS t
hf rQ tawGUtMuKHvnf; wk;d cJNh yD/ xkd
tawGUtMuKHonf aemifvmvwUH aom ta&;tcif;rsm;wGif tok;H csp&m jzpfcahJ vonf/
xkt
d a&;tcif;rsm; jzpfc&hJ onfrmS vnf; tkycf sKyfaomrif;aMumif[
h k qk&d monf/ eEb&k if
onf jynfolwkdY\tvkdukd rav;pm;? olYt&SdeftapmfBuD;&efom tm;xkwfcJhavonf/ ol
eef;wufonfhtcsdefrS 1592 ckESpftxd udk;ESpftwGif; ,kd;',m;udk ppfjyKcJhonfrSm ig;Budrf
wkdifwkdifyif jzpfonf/ ppfjyKonfqkdvQif rGefjrefrmjynfolwkdYonf tkd;ypftdrfypfESifht&yf
wyg;odkY vkdufcJh&onfom jzpfavonf/ Mumaomf ppfudka&Smif&ef[k trsm;yif &[ef;0wf
Muonf/ onfudk bk&ifu &dyfrd ppfaq;um vlxGufaponfvnf; &Sdonf/ &[ef;0wf
ESifhe,fESifavonfvnf; &Sdonf/ rMumrD arSmfyDbufrS rGefrsm; x<u olu tjyif;txef
ESdyfuGyfjyefonf/ vGwfavolrsm;vnf; awmifil? &ckdif? ,dk;',m;odkY toD;oD;ajy;0ifMu
avonf/
jynfxJa&;um; raumif;awmhacs/ xkdYxuf tajctaeydkqkd;atmif zefwD;vm
onfum; eEbk&ifu om;jzpfol tif;0pm; rif;&JausmfpGmudk tdrfa&SUt&m ay;&ef yJcl;odkY
ac:,lvkdufonfhtcgwGif jzpfayonf/ rif;&JausmfpGmonf yJcl;odkYtqif;wGif txuf{&m
0wDjrpf&;dk wavQmuf awmolawmifom;bm0vkyu
f ikd pf m;aomufaeMuoltrsm;udk tEkid f
txuf ac:aqmifvmcJhonf/ yJcl;a&mufjyefaomtcg olr,kHonfhrGefrsm;udk v,frvkyf
apbJ jrefrmrsm;udkomvQif v,fvkyfapjcif;? v,frS&aom pyg;udkvnf; aps;BuD;wif
a&mif;csapjcif; ponfjzifh ravsmfaomtrIrsm;udk usL;vGefavonf/ ta&;ESifhpyf
nDjzpfol(jynfpm;)rif;BuD;aESmif;ESifhpdwf0rf;uGJ&jyefavonf/
tcsif;csif; rnDnTwfu ta0;rS&efonf 0ifvmawmhrnfom/ xkd&efonfvnf;
54

rif;ESifhpmqkd

tjcm;r[kwf/ jAe&mZfyif jzpfavonf/ olonf armfvNrdKif rGefrsm;ESifhaygif; yJcl;udk


vm0kdif;avonf/ Zif;r,frif;ESifhawmifilrif;wkdYu yJcl;bufu ulavaomaMumifh eE
bk&ifrSm oufom&m &awmhonf/ odkYaomf om;jzpfol rif;BuD;aESmif;u olYtay:wGif ykef
uefcNhJ yDjzpf\/ ykeu
f efco
hJ nft
h aMumif;rSm eEb&k if\ppfyw
JG w
Ydk iG f yg0ifwu
dk cf u
dk af y;cJah om
olYvkd om;tpm;? EkdifiHql&avmufatmif rkdufvSaom rif;&JausmfpGmvkdom;rsKd;udk tdrfa&SU
t&m ay;onfhtwGuf raMueyf[k qkdMuavonf/ eEbk&ifonf xkd&efukdrS rESdrf&ao;
rD yJcl;ta&SUrS taemuftxd <uuf&efonf pjyefavonf/ <uuf&efaMumifh usD&Sdpyg;awG
vnf;ysufpD;? tiwfab;vnf; qkdufvmacsonf/ xkdab;rS yJcl;&Sd vif;Zif;trIxrf;pol
rsm;vnf; ajy;olajy; jzpfukefMujyef&m EkdifiHrSm uaomif;armif;eif; &Sdavonf/ xkdt
wGif; rif;BuD;aESmif;\taESmifht&Sufu BuD;onfxuf BuD;vmonfjzpf eEbk&ifonf
awmifial us;pyfup ajrmufbufwvTm;&Sd vltrsm;udk yJco
l cYkd snf;oGi;f avonf/ xkjYd yif
rif;nDrif;om;rsm; ykefuefrnfpkd; Zif;r,f? anmif&rf;? awmifilrif;(i,f)rsm;xHrS olwkdY
\om;orD;rsm;udk wHqmcHtjzpf awmif;avonf/ tawmif;cH&olrsm;wGif wku
d &f nfcu
dk f
&nf&Sdaom ewfoQifaemifESifholYqifOaygoxvnf; yg\/ xkdtcg awmifilrif;ESifhZif;r,f
rif;wkdYrSm eEbk&iftay:wGif tvGefemusnf;um jcm;em;&ef jyifqifMuavonf/ ta&;
udkjrifaom anmif&rf;rif;vnf; NrdKUudk tcdkiftvkHvkyfNyD;vQif a&S;aejynfawmfjzpfaom
tif;0udk odrf; wxD;weef; axmifavonf/
rif;BuD;aESmif;uvnf; eef;vk&ef jyifqifaeNyD/ anmif&rf;rif;uvnf; woD;w
jcm;vkyfaeNyD/ udk,fuOD;rS ta&;vSawmhrnf[kawG; awmifilrif;&JoD[olonf &ckdif
rif;&mZmBuD;xHodkY pmydkYum yJcl;udk twlwGJwkduf&ef ndavonf/ oabmcsif;nD wyfESpf
ckonf yJc;l udk 1598 -ckEpS w
f iG f 0dik ;f avonf/ wGif &ckid rf if;\om; tdraf &SUrif;carmif;
u oHvsifukd a&wyfEiS hf t&iford ;f ESiv
hf onf/ xkaYd emuf yJc;l odw
Yk uf NrdKUawmifu &Honf/
rif;&JoD[olu NrdKUa&SUu &Honf/ ewfoQifaemifu NrdKUajrmufu &Honf/ yJcl;om;wkdYrSm
rwGe;f Ekid f rvSeEf idk jf zpf tpma&pm acgif;yg;onfah b;ESihf &ifqidk &f jyefavonf/ NrdKUwGi;f
&Sd rif;aqGrif;rsKd;rsm;? trIxrf;rsm;vnf; &ckdif awmifilwyfodkY 0ifol0if? tif;0odkY ajy;
ol ajy;jzpfavukefonf/ yJcl;tdrfa&SUrif;&JausmfpGmvnf; olYwGif wkduftm;ukefcJhNyDjzpf
awmifilrif;xHrS toufvTwf uwdawmif;NyD;vQif eEbk&ifudk todray;bJ tnHhcHav
onf/ awmifirl if; &Jo[
D oluvnf; uwdtwkid ;f rif;&JausmfpmG udk awmifio
l yYkd aYkd vonf/
onfudk ewfoQifaemifu enf;enf;rS tBudKufav/ olYoabmt& rif;&JausmfpGmudk
t&Sifxm;vQif ta&;ysufp&m taMumif;om &Sdavonf/ xkdYaMumifh awmifil&Sd r,fawmf
55

wkdufpkd;

jzpfol rif;cifapmxH wdwfwqdwf pmydkYum rif;&JausmfpGmudk owfapavonf/


(4)
onfah emufyikd ;f wGiu
f m; rif;&Jo[
D oltwGuf twm;tqD;[l r&Sad wmhacs/ t
b,fhaMumifhqkdaomf om;jzpfol tnHhcHaMumif;udkMum;&aom eEbk&ifonf]]ighpnf;pdrfudk
ighn,
D yl gapawmh/ igrlum; jrwfapmnDaemif ajcawmf&if;rSm oDwif;ok;H aeygawmhrnf}}[k
pdwaf vQmh eef;tyfavaomaMumifw
h nf;/ trSepf ifppf yJc;l eef;awmfonf eJeY &YJ &r[kw/f
bk&ifhaemif\ZGJvkHYvjzifh zefwD;cJhaom eef;awmfjzpfonf/ tjynfjynf trif;rif;wkdY\0yf
pif;c,cJh&aom eef;awmfjzpfonf/ rif;&JoD[olyif tjcm;vufatmufcH rif;rsm;enf;
wl ESpfpOfESpfwkdif; yJcl;eef;awmfodkY tuefawmhcH0ifcJh&onfjzpfavonf/ ,ckaomf xdkeef;
awmfonf olYudk 0yfpif;c,cJhavNyD/ rif;&JoD[olonf a&S;OD;pGm eEbk&ifudk awmifilodkY
ydkYavonf/ xkdYaemuf yJcl;&Sd rif;rSL;rwfrsm;udk wyfwGif;if;? ppfonfrsm;udk armfa"m
apwDif; opmay;NyD;vQif eef;odr;f yGcJ aH vonf/ ppfual y;cJah om &ckid w
f yfov
Ykd nf; ykq;dk
cgom paom vufaqmifypnf;rsm; ydkYaponf/ &ckdifrif;twGufvnf; eEbk&if\orD;
cifaESmif;udk ydkYaponf/
onf rif;&JoD[oltwGuf tatmifBuD; atmifcJhaomyGJjzpfavonf/ om;
jzpfol ewfoQifaemifrSmvnf; AdkvfykHtv,fwGif ay:xifvSrnfjzpfavonf/ txl;ojzifh
yJcl;eef;wGif;olwkdYtv,fwGif rsufESmyGifhvSayvdrfhrnf/ odkYaomf ewfoQifaemifu pkHruf
olrSm wOD;wnf;omvQifjzpf\/ xkdolonf &mZ"mwkuvsmyifwnf;/ "mwkuvsmonf
rkq;dk rvnf; jzpf? ewfoQifaemifxuf toufBuD;olvnf; jzpfavonf/ odaYk omf xkt
d csuf
rsm;onf ewfoQifaemiftzkdY t&mrxif? "mwkuvsm\&kyf&nfESifhoabmoum,udk ol
pkHruf jrwfEkd;aeonfrSm MumcJhNyD? xkdpdwfapwemwkdYrS]]cspfykdifquf&m? vufaqmifvsmrl
oufoufjzpfoifh? ayxkdufwifh[k
BudK;cGifhavQmufrnf? MuHcsifonfvnf;
0dkufvnf c,? b,folo
vSrsmhpHuRef;? rdefYawmfyef;udk
jr0ef;&pfoD? rqifrD0,f
cspfqDwnfhavsmf? Mum;&aomfrQ
56

rif;ESifhpmqkd

vGrf;azsmfa<uvGwf? ajywkdYwwf\___}}
paomuAsmpum;vk;H uav;rsm;onfvnf; aygufzmG ;vm&ayonf/ yJc;l 0,f &Sad ecku
d w
f iG f
um; ewfoQifaemifrSm xkdpum;vkH;rsm;avmufjzifh csifjcif;rajywwfEkdif/ ukefcJhonfh&uf
rsm;udk twkd;cs "mwkuvsm\taqmifodkY rMumcPa&mufcJhrnfom jzpfavonf/
wGif olt
Y ay: "mwkuvsmuvnf; cspfwrYHk jyefaybl;vm;[k tar;&Scd t
hJ /hH olwEYdk pS Of ;D aemif
wGif pkHzufMuonfhtjzpfudk axmufvQif wOD;ESifhwOD; cspfuRrf;0ifcJhygonf[k qkd&rnfuJh
odkY &Sdavonf/ &mZ0ifwGifrlum; xkdtcsufudk wpGef;wprQ rqkdcJh/ rqkdcJhjcif;rSmvnf; ewf
oQifaemif\b0wGif cspfa&;xuf ppfa&;u ae&mydk,laomaMumifh jzpfav&m\/ ,ck
yifvQif ewfoQifaemifonf cspfa&;udk tm;&atmif vkH;yrf;EkdifcJh[ef rwl/ eEbk&ift
aMumif;udk Mum;&aom jAe&mZfonf yJcl;odkYcsDwufvmacsonf/ rif;&JoD[olESifhewfoQif
aemifwkdYvnf; &ckdifwyfudk yJcl;wGifxm;cJhum awmifilrS qD;cHavonf/ &ckdifwyfvnf;
yJc;l wNrdKUvk;H udk rD;&IUd zsufq;D avonf/ xkt
d cg jAe&mZfonf awmifiu
l kd vku
d v
f mavonf/
eEbk&ifudk tyf&rnf[lvnf; awmif;avonf/ awmif;&onfhtaMumif;rSm eEbk&if
udk &olonf yJc;l udk &olrnfaomaMumifw
h nf;/ awmif;vkv
d nf; awmif;ayap/ rif;&Jo[
D
olu ray;? wif;omcHaeonf/ xkdtwGif; ,kd;',m;wyfudk ydkYonfh&dumwyfukd &ckdifwyf
u vrf;rSjzwf wkdufojzifh ,dk;',m;wyfonf jyefqkwf&avonf/ tqkwfwGif rkwrrGef
wkdYudk vufatmufcH jyKoGm;cJhavonf/
jAe&mZfum; jyefavNyDjzpf\/ odkYaomf ewfoQifaemifonf eEbk&ifta&;ESifhpyf
&ifrat;bJ &Sdavonf/ olonf awmifil\vkHjcKHa&;wGifom tm&kH tNrJa&mufaecJh
onf/ jAe&mZftjyif tjcm;rif;wOD;OD;u awmif;jyef wkdufjyefygu tcufyif/ xkdYaMumifh
tzjzpfoludk avQmufavonfrSm ]][Hom0wD&Sifbk&ifudk t&Snfxm;vQif ta&;vpfvyf
vdrhfrnf/ &efpudk jzwfrS oifhrnf}}[ljzpfavonf/ avQmufcsufudk rif;&JoD[olu vuf
rcH? eEbk&ifonf olESifhaoG;om;awmfol jzpf rmrmwif;wif; rvkyfvkd/ xkdYjyif ol\a&SU
a&;rSmvnf; pdwfcs&NyD[k ,lqavonf/ ,lqp&m taMumif;uvnf; &Sd\/ yJcl;w0dkuf
onf olYvufatmufcH jzpfaeNyD/ &ckdifESifhvnf; ol r[mrdwf vkyfxm;onf/ &ckdifESifht
quftoG,f vG,f&atmifvnf; &ckdifrif;\aus;uRefjzpfol ay:wluDvlrsKd;a'b&pfwkd
(iZifum)udk oHvsifwGif tapmifhtae xm;&Sdaponf/ anmif&rf;rif;udkom apmifhMunfh
&ef &So
d nf/ odaYk omf olu
Y kd &kww
f &uf xdcu
dk pf &m taMumif;um; rjrif/ xk,
d q
l csuftwdik ;f
1602-ckEpS w
f iG f rif;&Jo[
D olonf awmifiu
l kd usKH;NrdKU&k;d topfwzef jyKjyif wxD;weef;
rif;vkyfavawmhonf/ ewfoQifaemifudkvnf; (yJcl;tdrfa&SUtaqmifta,mifESifhwuG)
57

wkdufpkd;

tdrfa&SUt&mESif; &mZm"mwkuvsmESifhay;pm;avonf/

(5)
ewfoQifaemiftzdkY omrefrif;om;b0rS tdrfa&SUt&modkYa&muf&jcif;onf aMu
eyfz,
G &f m jzpfygayonf/ yd
k aMueyfz,
G &f m jzpf&onfrmS tdraf &SUrif;? tdraf &SUrdz&k m;[l
"mwkuvsmESifhtwl,SOf&jcif;yifwnf;/ xkdYaMumifh bk&ifrif;jrwfonf rSL;rwftpkHtnD
jzifh u&0dwfazmifpD; av;uRef;uef vSnfhvnfpHy,fonfhtcgrsKd;wGif ewfoQifaemif
onf tdrfa&SUrdzk&m;ESifhtwl ESpfoufMunfEl;pGm ygcJhavrnfjzpfonf/ bk&ifrif;jrwfonf
acsmif;r &Sifapmbk&m;udk a&Tudk,fvkH;jynfhxnfh xD;wifonfhtcgrsKd;wGif olonf tdrf
a&SUrdzk&m;ESifhtwl o'mMunfndKpGm yg0ifylaZmfcJhavrnf jzpfonf/
wzef tdrfa&SUtdrf(awmf)wGif twlpHaeMuonfhtcgrsKd;wGif olYrdzk&m;ukd &wk
uAsm wDwmwmjzifh ESpfodrfhcJhwef&monf/ olonf nDrsm;ESifhtwl toJxdwfp&m ulvD
(AvD)&kduf tEkdif&cJhonfhtcgrsKd;wGif olYrdzk&m;xHodkY owif;aumif;udk BudKwifyg;cJhwef
&monf/ odkYaomf olYrdzk&m;ESifhtwl aevkduf&aomtcgumvonf rMumygav/ "mwk
uvsmonf olESifhpkHzuf ckepfvtMumwGif vGefcJh&m olYrSm aMuuGJ&jyefonf/ wGif ol
\aMuuGJpdwf? vGrf;aqG;pdwfudk ayghyg;apEkdifaom taMumif;wckum; &Sdygavonf/ xkd
taMumif;onf tjcm;r[kw/f olonf ppfEiS zhf uf BuD;jyif;cJo
h jl zpf\/ xkjYd yif bk&ifah emif
\vufeufEidk if H NydKuGu
J wnf;u awmifirl if;qufukd jyefvnfxal xmifvpdk w
d o
f nf olw
Y iG f
jyif;jyvSonf/ jyif;jyonft
h avsmuf awmifiu
l kd xdyg;rnf&h efo[
l o
l rQudk owdrjywfapmifh
MunfhaecJhonf/ xkdYaMumifhvnf; yJcl;udk EkdifcJhpOfu yJcl;tdrfa&SUrif;&JausmfpGmudk owfap
cJhbl;onf/ ,dk;',m;wyfqkwfpOfuvnf; awmifilwGif tus,fcsKyfb0jzif &Sdaeaom eE
bk&ifudk tzrod&atmif r,fawmfjzpfol rif;cifapmESifhwkdifyif owfcJhjyefonf/ xkdYjyif
"mwkuvsm vGefonfhESpfvnf; a'b&pfwkdu bk&m;zsuf? a&TaiG,lESifhwoD;wjcm;vkyf
jyefonfjzpf&m &ckid Ef iS ahf ygif; ewfoQifaemifwu
Ydk ESrd ef if;&ef BudK;pm;avao;onf/ &ckid f
tdraf &SUrif; carmif;udk a'b&pfwu
dk vuf&rdxm;ESi
hf om ewfoQifaemifwrYdk mS vufavQmh
cJh&onf/
1609-ckESpfwGif rif;&JoD[olvGef ewfoQifaemif rif;jzpfavonf/ rif;jzpf
58

rif;ESifhpmqkd

wESpfrausmfao;rD (anmif&rf;rif;\om;)tif;0rif; ocifvwf(taemufzufvGef)onf


awmifiludk wkdufavonf/ tif;0wyfum; vltm; Pftm; rsm;vSacsonf/ xkdtxJwGif
yJcl;ysufpOfu tif;0wGif ckd0ifcJhaom rSL;rwfppfonf trsm;vnf;ygonf/ anmif&rf;
rif;ESifholodrf;cJhaom jynfESifh&Srf;jynfwvTm;rS ppfonftrsm;vnf; ygonf/ xkdwyfudk
awmifilwyfu ,SOfrwkEkdifjzpfavonf/ ydkqdk;onfrSmum; ta&;BuD;vSaom xkdtcsdef
wGif ewfoQifaemifonf qifjrif;udkrS rpD;Ekdif&avmufatmif udk,fwGif tem&aeaom
tjzpfaywnf;/ xkdYaMumifh jymom'fausmif;bkef;BuD;ESifhbaxG;ausmfxifwkdY\arwm&yfcH
csuft& olonf ocifvwfudk tnHhcH&avonf/ tnhHcHaomfvnf; rmefudk aumif;pGm r
cs/ ]]qifpD;csif;wkdufrnf[k tm;oefvsuf &Sdaeygonf/ temjzpf qifjrif;rpD;EkdifbJ
jzpfcJh&onf}}ponfjzifh bk&ifcsif;qkHonfhtcg ajymcJhavonf/
awmifiel ef;um; rSeu
f if;tcscHvu
dk &f NyD/ ewfoQifaemifvnf; ocifvwf\vuf
atmufcHrif;jzpfcJh&NyD/ onfudk ol raMuEkdifcJh/ ocifvwfvnf; bk&ifhaemif\ajr;? ol
vnf; bk&ifhaemif\ajr;jzpfonf/ wESpfrQ(wxD;weef;ESifh)rif;vkyfcJhNyD;rS ,ckvkd t&nf
wlrif;\vufatmufcH jzpf&onfrmS &Suzf ,
G v
f v
d [
d k olawG;rdavonf/ xkjYd yif ppf&;HI aom
rif;wkdY awGUNrJ"rwmtwkdif; awmifilom;rsm;? yJcl;? jynf? tif;0rS a&S;u ckd0ifcJholrsm;?
olYaqGrsKd;rsm;tm; tif;0odkY odrf;,lonfudk emusnf;vSavonf/ olYnD rif;&JausmfpGm
wOD;om a'b&pfwkd &efukd umuG,fbdkY[k ocifvwfu jyefvTwf ausmufarmfawmifil
wGif ae&onfjzpf\/
olonf r[mrdwfudk &Smavonf/ xkdtcg wkduf&nfaumif;aom? tajrmufao
ewfaygaom oHvsifrif; a'b&pfwkdukd oljrifavonf/ a'b&pfwkdrSm wkdif;wyg;om;jzpf
ol? bk&m;ykxdk; zsufqD;ol[lum; ol rjrifNyD/ xkdYaMumifh 1962-ckESpfwGif ewfoQifaemif
onf ]]ocifvwf(taemufzufveG )f uRefrcHvNdk yD? a'b&pfw(dk iZifum)tpD&ifukd cHygawmh
rnf}}[l oHvsifoYkd pmydaYk vonf/ a'b&pfw\
dk wyfvnf; rkwr pm;wyfEiS ahf ygif; awmif
ilokdY a&tm;? Munf;tm;jzifh csDwufvmavonf/ ewfoQifaemif\nD rif;&JausmfpGmu
tudkYtMuHtpnfudk roda&mhovm; rqkdEkdif? qD;cHavonf/ rif;&JausmfpGm usojzifh
NrdKUysufonf/ NrdKUtysufwGif rif;cifapm paom awmifilaeoltrsm;onf tif;0odkYajy;
0ifvmMuavonf/ ewfoQifaemifomvQif a'b&pfwkdwyfESifhtwl oHvsifodkY ygoGm;av
onf/
59

wkdufpkd;

ocifvwfvnf; tusKd;taMumif; Mum;od&NyD;aomf AkdvfygtvkH;t&if;ESifh oH


vsifodkY qif;vmwkdufckdufavonf/ wGif olY&Jrufrsm;u pGrf;pGrf;wrH trIxrf;Muojzifh
if;? a'b&pfwkdwGif cJ,rf;rD;ausmuf &Sm;yg;aeojzifhif;? okH;vESifhNrdKUudk tydkifodrf;Ekdif
cJhavonf/ odrf;NyD; ig;&uftMumwGif &kH;awmfodkY a'b&pfwkdESifhewfoQifaemifwkdYudk
aqmif,lum ppfar;apavonf/ xkdtcg a'b&pfwkdu olESifhewfoQifrSm wpdwfw0rf;
wnf;[k ajzavonf/ ewfoQifuvnf;]]ightaMumif;udk ppfar;vQif ightaMumif;udk odNyD;yifjzpfonf/ ay:wl*t
D rsKd;
om;wkdYESifhaygif;&Suf waoG;wom;wnf;jzpfNyD; jzpf&um; aoab;udk aMumufomawmh
rnf r[kwNf yD/ ___vufoaYkd &mufonf[k owfaomfvnf; ud,
k u
f m,&kyt
f aumifom ao
Ekdifrnf/ toufudk pkd;ykdifonf r[kwf? jyKvkd&myif jzpfonf/ cHawmhrnf}}[k qkdavonf/
a'b&pfwkdonf oHvsifNrdKUv,fwGif wHusifvQKd towfcH&\/ ewfoQifaemif
onf &ifudkzGifh towfcH&\/ ewfoQifaemif\tavmif;udk (tif;0wyfESifhtwl ygvm
cJhaom)ewfoQifaemif\nD rif;&Jausmfxifu oN*K[f&ownf;/

60

rif;ESifhpmqkd

ewfoQifaemif
ukvm;? OD;? 1961-ck? r[m&mZ0ifBuD;? wwd,tkyf? &efukef? [Hom0wDyd#uwf
ykHESdyfwkduf/
a'gifbDem&SLESifhoD&daZw&wfausmf? 1918-ck? ay:wl*D&mZ0if? &efukef? ol&d,
owif;pmwkduf/
ewfoQifaemif? 1966-ck? &wkaygif;csKyf? &efukef? [Hom0wDykHESdyfwkduf/
jrauwk? 1967-ck? pmaywefaqmif? &efukef? ESvkH;vSpmaywkduf/
jrefrmpm*kPfausmfjrifh? 1967-ck? pmaywm0ef? &efukef? atmifajrpmay/
&a0&SifaxG;? 1953-ck? ]]tefcsif;}}? jrefrmEkdifiHokawoetoif;*sme,f? twGJ
36? tydkif; 1? rsuf 89 rS 103 xd?
oufwif? OD;? 1957-ck? oHvsifNrdKU qHawmf&iS f usKduaf cgufapwDawmfjrwforkid ;f ?
&efukef? ok0P0wDykHESdyfwkduf/
oef;xGef;? OD;? 1960-ck? ]]iZifumESifhoDwm}}? &Ir0? twGJ 14? trSwf 158? rsuf
33 rS 39 xd? rsuf 273 rS 247 xd/
]]oHvsif&mZ0if}}? 1915-ck? jrefrmEkid if H okawoetoif;*sme,f? twGJ 5? tydik ;f
1 ESifh 2? rsuf 49 rS 57 xd? rsuf 129 rS 151 xd/
Damrong. Prince. 1957. "Our wars with the Burmese" Journal of the Burma
Research Society. Vol.XV, part II.
Harvey, G.E.1967. History of Burma. London, Frank Cass & Co.
Wood, W.A.R. 1924. A history of Siam. Bangkok.

61

wkdufpkd;

&Sirf [m&|om&

62

rif;ESifhpmqkd

&S i f r [m&|om&

Zmwdvkdufavsmf? NcdK;ESpfazmfrI
&TifaysmfpNrJ? ruGJwluG
aeonfqaomf? umrvlYabmif
ra&SmifEkdifacs? nmaMuausmfapm
oabmpifppf? &Sif\jzpfrS
wqifhvlYcGifh? 0ifavOD;rnf
cspfMunfrsKd;EG,f? Opm<u,fonf
vl0,fvlaumif;? taMumif;&kH;pnf;
jzpfrnfwnf;[k? penf;edrdwf
NcdK;\[dwfudk? [dwfwdwfrSwf,l
ESvkH;rlvsuf? rylrqm
a&oDwmodkY? rsufESm&Tifvef;
ryef;rndK;? omtm;BudK;vsuf___

onf &Sif&|om&\a&TpufawmfoGm; awmvm;&wkrS aumufEkwfcsuf jzpfav


onf/ aumufEkwfcsufudk azmfjy&jcif;rSm taMumif;&Sd\/ w&Hcgaomf &Sif&|om&onf
a&Tpufawmfb&k m;udk zl;&ef[k baxG;OD;&D;awmfol 2-OD;ESit
hf wl c&D;xGucf b
hJ ;l onf/ vrf;
c&D;wGif &Si&f |om&wko
Yd nf wawmifwuf wawmifqif; oGm;&onfvnf; &S
d wawm0if
wawmifxGuf oGm;&onfvnf; &Sdonf/ urf;yg;wkdYudk ywfavQmufvkduf& acsmufBuD;
ajrmifBuD;wkdYudkvnf; jzwfoef;vkduf&onf/ xkdodkYaom awmawmifcsKdifh0Srf;udk jzwfoef;
oGm;vm&onft
h cg awmiSuw
f &d pmefrsm;udk MuKHawGU&onfrmS vnf; awmvm;\vuPm
w&yfyifwnf;/ xkdYaMumifh &Sif&|om&wkdYonf arsmufoH? a'gif;oHponfrsm;udkif;? usm;
[def;oH? orifawmufoH ponfrsm;ukdif; rMumcPMum;&onfyif/ EG,fwef;wavQmuf
ysHoef;aeMuaom iSuaf wmf? quf&uf ponfrsm;udk if;? ajy;vTm;oGm;vmaeMuaom ,ke?f
awmaMumif ponfrsm;udkif; &Hzef&Hcg jrifMu&onfyif/
&Sif&|om&onf uAsmPf&Sdoljzpfavonf/ xkdPf&Sifonf ywf0ef;usif\t
oH? ywf0ef;usif\&Icif;udk Mum;aomfjrifaomf olwyg;xuf vGefuJ ESvkH;tdrftwGif;rS
63

wkdufpkd;

wkHYjyefwwfonf/ pdwful;trQifwwef;wef; &Sdaewwfonf/ jzpfykHrSm &Sif&|om&wdkYonf


qyfjymprf;pcef;odkY ta&mufwGif csKd;vif;jym? csKd;vnfajymufzkdronf waumifESifhw
aumif tazmfaysmufouJhodkY waxmufysH wpcef;em;vkduf? &TifjrL;pGm wGefusL;vkdufjyKrl
aeMuonf/ xkdtm&kHudk jrifrdMum;rdaom &Sif&|om&onf rdrdom &SiftjzpfrS vlYabmifodkY
0ifcyhJ gvQif *kPo
f &d Of pm jynfph &Hk rHk Qru? om;r,m; aqGrsKd;rsm;tv,f wifw
h ifw
h ,fw,f
ae&rnfhtjzpfudk awG;awm &Tifvef;cJhrdavonf/ awG;awmrdcJhonfhtaMumif;udkvnf;
taqG pmzwfoo
l nf uAsmaumufEw
k cf sufwiG f yDyjD yifjyif awGUcJNh yD;jzpfonf/ aumufEw
k f
csufrS wqifw
h uf xkt
Yd &Sio
f nf vlaY bmifEiS rhf pdr;f ygwum;? vlaY bmif\r*Fvmudv
k nf;
twkid ;f t&Snpf w
d jf zifh ajrmfjrifwwfygwum; [lvnf; taqGpmzwfoo
l nf qifjcifcNhJ yD;
jzpf&monf/ ydkxif&Sm;atmif &Sif&|om&\b0udk MunfhMuyavtHh/
&Sif&|om&\i,frnfonf armifarmuf jzpfavonf/ olonf 1468-ckESpfzGm;?
tif;0NrdKUom;aywnf;/ trsKd;t&kd; aumif;vS\/ rdrsKd;brsKd; 2zufpvkH;onf rSL;rwf
pk;d rif;awGom jzpfcMhJ uonf/ rsufarSmufb0wGirf l olt
Y z "rygvtrwfonf tif;0bk&if
'kwd,rif;acgifESifhtvGef&if;ESD;cJhonfjzpf&m armifarmufonf rif;om;rif;orD;rsm;ESifh
a&maESmaexkdifcJh&onf jzpfavonf/ xkdYaMumifh NrdKUawmfom;? trsKd;aumif;om;armif
armufonf BuD;jyif;vmaomtcg tzuJhodkYyif rif;rIxrf; vloltv,fwGif *kPf&SdefBuD;
rm;pGm aexkdifcJhvdrfhrnf[k xifp&m&Sdavonf/ odkYum; rjzpf/ armifarmufonf t&G,f
a&mufaomtcg &[ef;abmifodkY 0ifcJhavawmhonf/
taMumif;udu
k m; twwfrqkEd idk /f eD;pyf&mudk awG;Munf&h aomf armifarmuftbkYd
pmayusrf;*ef 0goemjyif;jyjcif;[laom tcsufwcsuf &Sdavonf/ olonf ygVdou#
[laom bmoE&udk aygufaygufa&mufa&muf oifMum;cJ&h \/ bmompum;rSwqifh Zmwf
edygwf tbd"rm? qef;? tvuFm? aA'ifwu
Ydk kd ydik Ef idk af tmifvnf; zwfuRrf;rSwu
f Rrf;cJo
h nf/
xkdodkY zwfuRrf; rSwfuRrf;atmif yifhajrmufay;cJholrsm;rSmvnf; om;csif;awmfol 0&pu
ygvax&fEiS o
hf [
D Vdk af &muf bke;f awmfBuD;wkyYd if jzpfavonf/ &if;ES;D ol? pmwwfow
l \
Ydk ajc
&if; pmayqnf;yl;&onfrSm wuJhukodkvfBuD;jzpfavonf/ xkdyk*Kdvfrsm; oDwif;okH;&m
ppfudkif;buf&Sd ausmif;ocFPf;rSm &GmESifhreD;? awmESifhrpyfaomae&m jzpfav&m? uAsm
ADZygvmaom armifarmufwiG f pmavhvm&mrS wqifw
h ;dk uAsmoDzUJG &ef tcgtcGiahf umif;
vnf; MuKHBudKufvsuf&Sdavonf/ xkdYaMumifh armifarmufrSm 16ESpfom; t&G,fuyif bl&d
'wfZmwfwydkif;udk vuFm&Snfjzifh pDukH;rdonfjzpfawmhonf/
64

rif;ESifhpmqkd

xkdvuFmonf olYt&G,fESifhtvGefvkduf\/ Zmwfvrf;tcsKyfum; odkYjzpfav


onf/ (ewfpnf;pdrfudk awmihfwaom)bl&d'wfe*g;rif;onf rdbESifhr,m; rod&atmif
e*g;jynfrS xGuNf yD;vQif vljY ynfoYkd Oykoo
f mG ;apmifo
h nf/ xkpd Of aeom'ykPm ; aus;Zl;uef;
rIaMumifh tvr,fq&mvufodkY usa&mufum tnif;qJcH&onf/ odkYaomf Oykofudk tysuf
rcH/ xkdaemuf rdcifjzpfolrSm tdyfrufqkd;jrifruf&mrS e*g;jynfwGif bl&d'wfe*g;rif; r&Sd
aMumif; od&Sdum nDtudk armifESrrsm;udk t&Smckdif;onf/ ESpfrESifhtudkum; PfpGrf;jzifh
tvr,fq&mtay: tEkdif& bl&d'wfe*g;rif;rSm vGwfajrmufvmNyD;vQif e*g;jynfwGif
aqGrsKd;rsm;udk jyefvnfqkHawGU&avonf/ vuFmonf Zmwfvrf;uvnf; aumif;\/
armifarmufuvnf; i,f&G,folyDyD tcspftcif? tvGrf;taqG; xdwfp&m vefYp&m tzGJU
awGudk pdwful;&Sdavwkdif; pum;vkH;a&G; um&Hcsdwf a&;cJhonfhtavsmuf 4 ESpfwmrQ
tcsdefMumcJhavonf/
odkYjzifh armifarmuftbdkY at;at;vlvlpmoifEkdif? pma&;Ekdifaomae&monf
ausmif;ocFPf;om jzpfawmhonf/ xkdtcg rif;rIxrf;tvkyf\pGJaqmifrIonf avsmhyg;
vmcJh[ef&Sdavonf/ taMumif;wckrSmvnf; rif;ajymif;rif;vGJaygaom xkdacwfwGif rif;
rIxrf;b0onf pdw&f yI pf &mjzpfavonf/ olaY cwftcgu a&ajrw0Se;f wGif xD;NydKifeef;
NydKif rif;i,frsm; tvGefaygavonf/ taemf&xm? usefppfom; ponfjzifh yk*Haumif;pm;
cJhpOfu tnma&m atmuft&yfyg wrif; wtmPm atmufwGifom&SdcJhonf/ xdktmPm
atmufw
f iG f rif;i,frsm;? NrdKUpm;&Gmpm;rsm;onf opmapmifo
h cd &hJ onfjzpfavonf/ armif
armuf\acwfwGifum; odkYr[kwf/ tif;0wGif wrif;? jynfwGif wrif;? yJcl;wGif wrif;
ponfjzifh tuGJuGJtjym;jym; &SdaecJhonf/ xkdrif;i,frsm;rSmvnf; wOD;ESifhwOD; aoG;om;
awmfpyfaeMuonfomrsm;\/ odkYaomf oifhoifhjrwfjrwf raeEkdifMu/ wOD;ESifhwOD; ckppf
wkduf? ckjyefaygif;wwfMuonfrSm rMumcPyifjzpfonf/ wzef vufatmufcH rIxrf;&m
xrf;awGuvnf; wrif;ESifhwrif; ajymif; opmcHwwfMuonfrSm tpOftvmjzpfae
onf/ a0;a0;rMunfah vESi?hf armifarmuf\rsufpad tmufyif 'kw,
d rif;acgifonf 1481
-ckESpfwGif eef;wuf rMumrD nDjzpfol pvif;pm;ESifh&rnf;oif;pm;wkdYu ykefuefonf/
baxG;awmf(jynfrif;)owkd;rif;apmu rauG;wkdifatmif xdyg;vmonf/ trwfjzpfol
pwk&*Folu xGufajy; &rnf;oif;pm;xH ckd0ifonf/ uRefjzpfol awmifilrif;BuD;ndKu
rcHr&HUvkyfonf/ odkY jynfxJa&; rwnfNidrfbJ&SdcJh&m at;csrf;pGm pma&;? pmzwfvkdaom
armifarmuftbdkY eef;&dyfxuf ausmif;&dyfudk ckdvIHcsifrnfrSm {uefrvGJjzpfacsonf/
65

wkdufpkd;

xkdYaMumifh armifarmufonf &[ef;b0ul; &Sif&|om&jzpfvmcJhawmhonf/


&[ef;b0wGif qufvuf oD[dkVfa&mufbkef;awmfBuD;xH pmayqnf;yl;&if; rdrduvnf;
wynfhomraPrsm;udk pmayydkYcsay;EkdifcJhavonf/ xkdxuf rdrdpdwfwkdif;us jzpf&onfrSm
rdrd\p&kduf0goemtwkdif; bl&d'wfZmwfaygif;ysKdU? wefwm;OD;wnf r*FvmapwDarmfuGef;?
ykHawmifEkdifarmfuGef;? ukd;cef;ysKdU? oH0&ysKdUponfrsm;udk pDukH;EkdifcJhjcif;aywnf;/ xkdysKdU
uAsmrsm;wGif bk&m;a[mZmwfawmfudk t&if;cHxm; a&;zGJUonfvnf;&Sd rsufjrifudk,f
awGU rSwfwrf;wifonfvnf; &Sdavonf/ ykHpHjy&aomf bl&d'wfZmwfaygif;ysKdUonf Zmwf
tqk;H txd ygonft
h jyif t,lrmS ;? t,lreS jf cm;em;rIukd tav;ay;jycJah om ysKdUjzpfonf/
wefwm;OD;r*FvmapwD armfuGef;onf 'kwd,rif;acgifwnfcJhaom r*FvmapwDodkY "mwf
awmfydkYtcrf;tem;udk rSwfwrf;wifcJhaom armfuGef;jzpfonf/ ykHawmifEkdifarmfuGef;onf
'kwd,rif;acgif\ae&mudk qufcHaom bk&ife&ywdu olykefjzpfaom ,if;awmfpm;rif;
jynfh0ESifh&Sd&Sm;pm;rif;wkH;wmwkdYtm; ESdrfeif;atmifEkdifonfudk rSwfwrf;wifcJhaom armf
uGe;f jzpfonf/ ud;k cef;ysKdUonf [wyd gvpaom rif;om; 4 yg;/ xkaYd emuf yka&m[dwyf P
k m ;
armifE?HS xkad emuf {okum&D rif;rdz&k m;wkYd pnf;pdrOf pmpGe
Yf awmxGuMf uonfukd tajcjyK
avmuudk zJMuOfjcif;ESifhavmuudk vufcHjcif; [laom t,ltq 2 ckudk ,SOfjycJhaom
ysKdUjzpfonf/ oH0&ysKdUonf aemifawmftpm; nDjzpfol bk&ifaxG;u xD;eef;&onfudk t
aMumif;jyK Zmwfawmfvm oH0&rif;om;ESifhckdif;EIdif;cJhaomysKdU jzpfonf/
xkyd sKdUuAsmrsm;udk &oay:atmif oDu;Hk a&;zGUJ ae&onfrmS &Si&f |om&tbdYk aysmf
arGUp&myif jzpfavonf/ odkYaomf toHtvGefom o&kyfoPmefyDovSaom udk;cef;ysKdU
rsKd;wGif tmvkyfpum;awG vkdonfxuf ykdxnfhrdjcif;? Oyrm OypmawG tvQHy,fay;rd
jcif;[l wcgw&Hpm(ay)odumvGwfoGm;wwfonfhtjypf &Sdoavmuf &Sdygav\/ wGif
&opmrnfonf tjypfv;Hk 0uif;pifco
hJ nfukd taqG pmzwfol odNyD;yifjzpfonf/ &Si&f |om
&onf pmqkdjzpf\/ pmqkdjzpf ESvkH;tdrfwGif tm&kHt&Sdeft[kefjzifh vmckdufonfhtwkdif;
a&;csvkduf&vQif tm;&onfjzpfawmhonf/ yrmtm;jzifhaomf 'kwd,rif;acgifvufxuf
r*FvmapwDodkY "mwfawmfydkYyGJukd &Sif&|om& jrifvkduf&onf/ "mwfawmfawGudk jrLwm
wHwif;wGif xnfhNyD;aemuf qifusKH;uGef;rS uRrf;orm;rsm;u a&SUaqmifuvsuf rdef;r
ysKdrsm;u tJoDcsif;qkdvsuf rif;rdzk&m;wdkYu rSL;rwfAkdvfyg qifjrif;&xmjcH&Hvsuf o'm
MunfndKpGm vkdufykdYMuonfudk jrifvkduf&onf/ xkdaemuf wefwm;OD;&Sd wefaqmif;xJwGif
cif;usif;jyoxm;aom arGawmf? "mwfawmf? a&Tqif;wk? a&Tusm;&kyf? a&TaMumif&kyf? a&T
Mum? a&TqrD ;D cGu?f a&Tvufaumufpaom Xmyemrnfyh pn;f rsm;udk if;? yGcJ if;ae&mrsm;wGif
66

rif;ESifhpmqkd

tpDt&DEiS &hf adS eMuaom t&kyrf sKd;pkEH iS w


hf uG pum;ajymwwfaom ykPm ;&kyBf uD;udk if;? jynf
oljynfom;rsm;u 0rf;ajrmufaysmf&TifpGm MunfndKMu? MunfhMuonfudk jrifvkduf&onf/ xkd
tcg &Si&f |om&\oEmefwiG f ykaH wG tpDt&D ay:um apwem tjyeft
Y ESjYH zpfum xkt
d crf;
tem;udk ayyk&ykdufay:odkY armfuGef;wifrdvsufom;&Sdavonf/
ae&mwGif pum;jzwf &Sif&|om&tay: tjcm;&[ef;yk*Kdvfrsm;u xifjrif
ykHukd om"u aqmif&OD;awmhrnf/ 1524-ckESpfwGif jynfbk&if owkd;rif;apmESifhrkd;nif;
pvkw
H \
Ydk wku
d t
f m;udk rcHEidk
f tif;0bk&ife&ywdonf eef;rS wdr;f a&Smif&avonf/ tif;0
vnf; ysufavonf/ rMumrD ,cifu tif;0\vufatmufcjH zpfcahJ om awmifirl if;quf
onf wefcdk;BuD;vmcJhavonf/ xkdrif;qufrS bk&ifhaemifhonf awmifiltm;udkokH; jynf?
yJcl;? oHwGJ ponfjzifh e,fy,fcsJUxGifcJh&m tif;0vnf; 1555 ckESpfwGif bk&ifhaemif\vuf
eufEkdifiHtwGif;odkY usa&mufoGm;avonf/ odkYjzifh bk&ifhaemifonf tif;0odkYcsDwufodrf;
ydkufonfhtcg ppfudkif;bufrS pmwwftausmf jzpfaom &Sifwdomoe"Zudk zl;awGUcJhav
onf/ zl;awGU&mwGif ]]&Sif&|om&xH enf;emcHbl;oavm}}[k ar;avQmufonf/ xkdtcg
bkef;BuD;u rcHbl;aMumif; jyefajzonf/ tajzudk tm;r&ojzifh bk&ifhaemifu taMumif;
udk ar;jyef&m ]]&Si&f |om&onf &yfBuD;jynfr tavhtvmtm;BuD;aomaMumifh rcHonf}}
[kjyefajymavonf[\
l /
&Siw
f o
d moe"Z\pGypf cJG sufukd qefv
Y u
dk af omf &Si&f |om&onf bk&m;rBudKufaom
uAsmvuFmpyfqkdrIwGif 0goemxkHonf/ rif;rSL;rwfESifhtquftqHrsm;onf[l jzpfav
onf/ xkdpGyfpGJcsuftwGuf tajzonf &Sdygav\/ xkdtajzonf &Sif&|om&udk,fwkdifa&;
aom ysKdUuAsmrsm;wGif yg0ifNyD;jzpfavonf/
aumufEw
k af zmfjy&aomf/

rSwfvG,fapiSm? odaomapcsif?
em;0ifapatmif? xkH;aqmifykHwk?
a&;om;xkodkY? &SifrIvlrI?
ESpfyg;&Ivsuf? tEktMurf;?
tprf;tpkH? tm&kHtm*g?
t&modod? av;ayghnd?
yDwd&om? vuFmcsKdqdrfh?
67

wkdufpkd;

onf;wGif;NidrfhrQ? qkdpdrfhaomaMumif;?
igvnf;aumif;vQif? cGifhawmif;yefxGm?
u&kPmjzifh? Pf0grwkH;?
ighESvkH;udk? &TifjyKH;nTwfapNyD;ownf;/
ponfjzifhif;?

bk&m;vlYb? rkedEvsuf?
rdef;ra,musfm;? vlYpum;jzifh?
rMum;paumif;? rqkdawmif;udk?
taMumif;aqmifaoG;? qkdwkHao;&Sifh?
qkda&;&Sdu? qkdtyfvS\/
ponfjzifhif; jzpfavonf/
wzef rSL;rwfwkdYESifh tquftqHrsm;&jcif;onf odkY&Sdavonf/ &Sif&|om&
onf rif;rSL;rwfavmuwGif arG;zGm;BuD;jyif;vmcJo
h jl zpfavonf/ &[ef;abmifoaYkd &muf
vmjyefaomtcgvnf; 'kwd,rif;acgif? xkdaemuf bk&ife&ywdwkdY\tudk;uG,fcH&onf/
tif;0ysuf jynfbk&if owkd;rif;apm\yifhaqmifcsuft& jynfodkYa&mufjyefaomtcg
owkd;rif;apm? xkdaemuf bk&ifaxG;wkdY\tudk;uG,fcH&onf/ bk&ifaxG;\tudk;uG,fcH
oHC&mZmtjzpf aqmif&Guf&if; 1529 ckESpf jyefvGefawmfrlcJhonfjzpfavonf/ odkY
rif;tudk;uG,fcH&onfudk &Sif&|om&u tjypfrjrif/ trSefpifppf rif;aumif;? ttkyft
csKyfaumif;ygrS jynf&Gmpnfyifom,monfudk &Sif&|om& odavonf/ odvnf; rSL;rwf
tpD;tyGm;? jynfolYtpD;tyGm;udk aqmif&GufcJhaom oH0&rif;om;udk Oyrmay;um 1529
ckESpfwGif
wkdif;um;jynf&Gm? csrf;omajrmf&I?
NyD;atmifjyK&ef? qifjzLU&Sifom;?
rif;w&m;udk? pdyfjym;vdrm?
yGm;pdrfhiSmvQif? pmaus;Zl; qyfownf;}}
ponfjzifh bk&ifaxG;twGuf oH0&ysKdUudk a&;cJhonfjzpfavonf/ xkdYtwl rif;wkH;wmESifh
rif;jynfh0wkdYu rw&m; tmPmvk&mwGif bk&ife&ywdu ESdrfeif;atmifjrifcJhonfudk csD;
usL;rSwfwrf;wifonfhoabmjzifhvnf; 1505 ckESpfwGif ykHawmifEkdifarmfuGef;udk a&;om;
68

rif;ESifhpmqkd

cJhonfjzpfavonf/
&Sif&|om&onf jynf&Gmpnfyifom,ma&;udk vkdvm;onf[l&mwGif rdbESifhom;
orD; qufqHa&;? vifESifhr,m;qufqHa&;udk xnfhwGufavonf/ wGif &Sif&|om&
onf &[ef;awmfjzpfcJhyg\/ &[ef;awmfjzpfcJh vlYbkHonf 'kubkHom jzpfonf/ rdbESifh
om;orD;wkdYonfvnf; woufywfvkH; cspfraeEkdif/ ocFg&awGom jzpfonf/ cspfBudKuf
,lonfqkdaom vifESifhr,m;onfvnf; oabmcsif;nDcJonf/ rif;ca,musfm;tvkyf
onfvnf; urf;em;opfyifuJhodkY jzpfwwfonf/ xkdYaMumifh twG,ftwm r&Sdaom &[ef;
b0omvQif csrf;omonf[l omreftm;jzifh rSwf,lxm;ouJhodkY &Sdonf/ &Sif&|om&\
udk;cef;ysKdUvm Zmwfausm&kd;rSmvnf; xkdoabmudk axmufcHvsufom &Sdavonf/
odkYaomf &Sif&|om&onf xkdoabmukd worwfwnf; r,l? xkdt&SifwGif tawGU
tMuKHonf&Sd\/ xkdt&SifwGif "r0wfESifhavmu0wfudk rQwatmif Munfhvkdaom pdwft
&if;cHonf&Sd\/ xkdYaMumifh t&m&monf ocFg&om[laomoabmudkvnf; ry,f/ ocFg&
abmiftwGif;yif vlonf b0udk om,matmif vkyfcsifonf? vkyfaumif;onf[laom
oabmudv
k nf; jrifocd ?hJ vufccH o
hJ nfjzpfavonf/ ywf0ef;usifudk vSnMhf unfv
h u
dk yf gav/
vlYavmuwGif pdkufysKd;xGef,ufrIonf&Sdae&onf/ Akdif;iif&ufvkyfrIonf &Sdae&onf/ xkd
vkyfief;wkdYom r&SdcJhygvQif vlwkdY\o'mw&m;tay: rSDckdae&aom &[ef;oHCmwkdYyif
tcufawGUvdrrhf nfjzpfonf/ wzef rdbonf om;orD;\&Sio
f efru
I kd ysKd;axmifay;&ouJh
odkY? om;orD;uvnf; rdbtkdrif;rpGrf; jzpfvmcsdef Munfh&Iapmifha&Smuf&avonf/
onfvnf; vlYavmuwGif &Sdoifh&Sdtyfaom 0w&m;ay/ xkdYtwl vifonf tdrfaxmift
wGuf Opmypnf; &Sm&onf/ rdef;ruvnf; tdrfwGif;rIudk r,dkrzdwf&atmif xdef;odrf;&
onf/ vifESifhr,m;onf b0c&D;azmftjzpf wOD;udkwOD; apmifha&Smufaz;rMu&onf/
oabmoGm;ukd 0daoojyK &Si&f |om&onf ud;k cef;ysdKUvm yka&m[dwyf P
k m ;ESiyhf ak P;
rBuD;tcef;wGif if;? {okum&Drif;BuD;ESiyhf ak &m[dwyf P
k m ;u wzuf? [wyd gvpaom om;
4 a,mufu wzuf tajctwif ajymMuaomtcef;wGifif; csJUxGif a&;cJhavonfjzpf
ownf;/

69

wkdufpkd;

&Si&f |om&
r[m"roBu? 1956 ck? omoemvuFm&pmwrf;? &efukef? [Hom0wDyd#uwfykH
ESdyfwkduf/
r[m&|om&? &Sif? 1958 ck? pwk"rom&udk;cef;ysKdU? &efukef? EkdifiHawmfAk'omo
etzGJUykHESdyfwkduf/
r[m&|om&? &Si?f 1924 ck? wefwm;OD;r*FvmapwDarmfueG ;f ? rEav;? [Hom0wD
yd#uwfpmykHESdyfwkduf/
r[m&|om&? &Si?f 1968 ck? yudPu
pmpk? &efuek ?f jrefrmEkid if o
H ak woetoif;/
r[m&|om&? &Sif? 1939 ck? ykHawmifEkdif armfuGef;? &efukef? jrefrmhaZ,smpmykHESdyf
wkduf/
r[m&|om&? &Sif? 1959 ck? bl&d'wfZmwfaygif;ysKdU? &efukef? EkdifiHawmfAk'omo
emtzGJUykHESdyfwkduf/
r[m&|om&? &Sif? 1964 ck? bl&d'wfvuFmBuD;? &efukef? [Hom0wDykHESdyfwkduf/
r[m&|om&? &Sif? 1963 ck? oH0&ysKdU? &efukef? [Hom0wDykHESdyfwkduf/
&Sifr[m&|om&? ESpf 500jynfh pmwef;rsm;? 1968 ck? rEav;? &J&ifhpmay/
&Sifr[m&|om&? 830-892? 1330 ck? &efukef? jrefrmEkdifiHpmayjyefyGm;a&;t
oif;/

70

rif;ESifhpmqkd

vIdifxdyfacgifwif

71

wkdufpkd;

vI d i f x d y f a cgif w if
tdrfa&SUrdzk&m; vIdifxdyfacgifwifonf uAsmpmqkdjzpfavonf/ xkdYjyif ajymp&m
wcsuf&Sdao;onf/ olonf rdef;racsmjzpfavonf/ tom;jzLjzL? rsufESm0dkif;0dkif;? t&yf
ysyfysyfESifhjzpf om,m0wDrif;\orD;awGtxJwGif tacsmqkH; t,OfqkH;[laompum;
&Sdavonf/
pum;udk jrefrmtcsif;csif;omr[kwf? vlrsKd;jcm;rsm;uvnf; axmufcH&ef
0efrav;/ 1855-ckESpfwGif atmufjrefrmEkdifiHrS ta&;ykdifz,f&m acgif;aqmifaom oH
tzGJUonf jrefrmtpkd;&ESifhpmcsKyf&ef[k tr&yl&rif;aejynfodkY wufvmavonf/ a&S;OD;
pGm rif;wkef;rif;ESifhawGUqkH&avonf/ xdkYaemuf xkH;wrf;pOfvmt& tdrfa&SUuaemifrif;
om;ESifhtdrfa&SUrdzk&m;vIdifxdyfacgifwifwkdYudk awGUqkH&jyefavonf/ xdktcgwGif vIdifxdyf
acgifwifonf uaemifrif;om;ESiv
hf ufxyfNyD;cJo
h nfrmS 2-ESp&f NdS yD/ touf 22-ESpt
f &G,f
odkYa&mufaeNyD/ oHtzGJU\tjrifwGifum; vIdifxdyfacgifwifrSm 20-yif rausmfao;[l
jzpfonf/ vSvnf; vS? ,Ofvnf; ,Of? Pfynmvnf; &SdykH&onf[l jzpfonf/
odkY vIdifxdyfacgifwifrSm pmuvnf; qkdwwf? &kyfa&uvnf; acsmarGUavaom
aMumifh uaemifrif;om;\t,kt,? tcspftcifjzifh aecJh&vdrfhrnf[k xifp&m&Sdav
onf/ txifESifhvufawGUrSm r[yfvS/ uaemifrif;om;onf tpueOD;wGif olYtay:
*&kpkdufyg\/ xkdaemufrlum; wpwpESifholYxHodkY t0iftxGuf enf;yg;vmum udk,fvkyf
armif;rrsm;ESifh tcsdefukefonfom rsm;avonf/
uaemifrif;om;onf t&Sdeft0gBuD;ol jzpfavonf/ rif;wkef;rif;onf aemif
awmfyk*Hrif;udk ykefuefcJhNyD;aemuf rif;tjzpfodkY a&mufcJh&jcif;trIwGif nD(&if;)jzpfol
uaemifrif;om;\vkyf&nfMuH&nf trsm;BuD;ygavonf/ xkdYjyif jrefrmEkdifiHudk acwfrD
atmif rif;wkef;rif;u MuHpnftm;xkwf&mwGifvnf; uaemifrif;om;udk tvGeftm;udk;
avonfjzpfonf/ odjYk zifh uaemifrif;om;tbdYk bmukyd if vkyv
f yk f tcGit
hf vrf;yGiahf eav
onfomjzpfonf/ tcGifhtvrf;yGifhaeonfhtay: uaemifrif;om;rSm wd&wfvkdufpm;
wwfaom 0oDp&dkufu &Sdjyefav&m olYwGif pm&if;0if udk,fvkyfarmif;r[l 53-OD;yif&Sd
aecJhonf/ pm&if;r0if rdef;rum; b,frQ&Sdrnf rajymEkdif/ pm&if;r0if rdef;rxJwGif ,if;
72

rif;ESifhpmqkd

awmfrav;vkd Zmwfrif;orD;vnf; ygavonf/ ,if;awmfrav;rSm rdrdudk ajrmufpm;yg


rnf[laom uaemifrif;om;\uwdukd ,kHpm;vufcHrdonf/ aomfarSmfaqmifokdY uaemif
rif;om;xGufonhftcg aemufawmfyg;rS xufMuyfruGm vkdufyg&onf/ odkYaomf olYcrsm
ukd,fvkyfarmif;rt&mudk r&/ ZmwfuNrJomuae&onfjzpfavonf/
rif;om;awG rdef;r rsm;rsm;,ljcif;udponf jrefrmheef;wGif; tpOftvmyifjzpf
avonf/ vIdifxdyfacgifwifvnf; eef;wGif; BuD;jyif;vmcJholjzpf xkdtpOftvmESifh,Of
yg;NyD;jzpfonf[k qkd&avrnf/ odkYaomf cspfwwfolyDyD olYtaqmifodkY cspfvif rMumcP
vmbdkYukdum; awmihfwrnfrSm rkcsjzpfacsonf/ uaemifrif;om;\cspfwkHYjyefrIudk tjynfh
t0vkdcsifrnfrSm "rwmjzpfacsonf/ tvkdum; rjynhfcJh/ odkYjzifh]]onfr,fxifpm;ygvkdY
wtm;i,foef
ckrsm;rSm wPfESifh
rl[efawmfjcm;
jyKawmfrt
l m;olrYdk
rsufxm;okefokef
rodjyifjyif
tvQifolpdrf;w,fav;
ydef;ydwfvkdYrIef}}
ponfjzifh &ifxJu a0'emudk abmv,fxJodkY oGefcsrdavawmhonf/
abmv,fESifhtvm;wl vIdifxdyfacgifwif a&;zGJUcJhaom tarQmfpdkufabmv,f
ESifhaw;xyftrsm;yif &Sdonf/ zGJUqkd&mwGifvnf; pum;vkH;uoefY? teuft"dym,fu qD
avsmf? pnf;t0iftxGufu ajyjypfojzifh Mum;em&olrsm;tbdkY ESvkH;ckdufp&m jzpf&ay
onf/ odkYaomf vIdifxdyfacgifwifrSm tNrJwap ylaqG;woaeonf[kxiff rjzpfyg/ olu
uAsmpmqkyd gay/ pmqkrd nfonf b,ftaMumif;udpu
rkd qkd ay:vGiaf tmif xdrad tmif a&;
pyfEkdifpGrf; &Sdonfom jzpfavonf/ trSefqkdvQif vIdifxdyfacgifwif\vuf&mrsm;wGif t
vGr;f taqG;pmrsm;&So
d vkd tvGr;f taqG;oufoufr[kwaf om pmrsm;vnf; &Syd gavonf/
Em0HoZmwf0wKudk erlem,l Munfhygav/
xkdZmwf0wKonf ,ckacwf ua&mif; 16-csKd;jzifh pmrsufESmfwaxmifausmf&Sd
73

wkdufpkd;

onf/ Zmwfvrf;ZmwfuGuft&mum; xl;jcm;vSonfr[kwf/ Zmwfaqmifjzpfaom Em


0Horif;om;u(tzwl trduGJawmfol)y*kwm&Drif;orD;tjyif tjcm;rif;orD;rsm;udk t
jynfjynfvn
S v
hf nf odr;f ydu
k o
f nft
h aMumif;t&mom jzpfavonf/ odaYk omf Zmwfaqmif
rsm;\ ajymcef;qkdcef;udk vIdifxdyfacgifwif udkifwG,fykH udkifwG,fenf;onf azmhazmh&G&Gu
av;jzpfonf/ &TifjrL;p&mvnf; jzpfonf/ Zmwftcef;awG Zmwftcef;awGxJwGif rif;
om;rif;orD;rsm; b,fvcdk spfcif,,
k Muonf/ b,fvpdk w
d af umufMu ceJMY uonf/ txde;f
awmfawG vlysKdawmfawG b,fvkd a,mifcsmcsm jzpfMuonf ponfjzifh a&;zGJUjyxmykHrSm ESpf
oufp&m jzpf&ayonf/
om"uwckEpS cf k jy&vQif taMumif;ay:vmp&m&Sad vonf/ Em0Horif;om;
onf ppfxu
G &f rnfjzpfavonf/ odaYk omf olu y*kwm&Drif;orD;tay: pdwn
f w
T af eonf
jzpf&m ppfrxGufcif cspfa&;qkdcsifaeavonf/ xdkYaMumifh (r*Fvmtdrfawmf&Sd)olYtaqmif
odkY rif;orD; vmEIwfquf&atmif vkyfonf/ rif;orD;\txdef;wmf(rsm;)udkvnf; t
aqmifwiG ;f odYk r0ifEidk &f atmif olv
Y yl sKdawmfrsm;tm; rSmxm;onf/ txde;f awmf jrrmvm
vnf; rif;orD;twGuf tazmf&atmif taqmifwiG ;f odYk 0ifrnfjyKonf/ xkt
d cg taemuf
zufwHcg;0rS vlysKdawmfrsm;u ae&mwGif a,musfm;rsm; ppfcsD&m0wfzkdY ykqkd;awGykHxm;
ygonf/ wnvkH; o,fukefrnfr[kwfyg[k qkdavonf/ jrrmvmvnf; ajrmufxm;0,f
wHcg;aygufrS0if&ef tm;xkwfjyefonf/ xkdtcg wHcg;0rS vlysKdawmfrsm;u ae&mwGif
wk&if? armufvl? pvG,fwkdYudk y&dwfa&jzifh aq;NyD;p jzpfygonf/ tem;ukd rvmygESifh[k
qkdavonf/ jrrmvmvnf; awmifxm;0,f wHcg;aygufrS 0if&ef aemufqkH; tm;xkwfjyef
onf/ xkdtcg wHcg;0rS vlysKdawmfrsm;u ae&mwGif "m;vSHrsm;udk tdrfrScRwf y&dwf
a&ESifhaq;xm;ygonf/ "m;OD;vSHOD;jzpfygonf[k qkdavonf/ odkYta&;udpjzpfaepOf
twGif; Em0Horif;om;onf y*kwm&Drif;orD;udk cspfa&;qkd NyD;avonf/ xkdYaemuf
vlysKdawmfrsm;tm; wHcg;0&Sdypnf;rsm;udk odrf; txdef;awmfudk taqmifwGif;odkY 0ifap
onf/
taqmifwGif;odkY a&mufvmaom txdef;awmf jrrmvmESifhEm0Horif;om;wdkY
\pum; tcsDtcsudk vIdifxdyfacgifwifu wifjyonfrSm odkYygwnf;/
]]Em0Horif;om;vnf; jyKH;&,f txde;f awmfjrrmvmiJ?h rdrrd mS i,fawmfro
l nf
vnf; waMumif;? armifjzpfonfvnf; waMumif;rkdYom awmfawmhonf/ rdrdudk ypf b,f
74

rif;ESifhpmqkd

rsm;rSm aeMuowkef; ar;ap/

txdef;awmf jrrmvmvnf; vuf,Suf jyKH;&,fum wif&rnfrSm-wifygonf


bk&m;? EIwf&mZ0wfawmfay;&ifomcH&ygrnf/ r*Fvmtdrfawmf0,f pD&ifaqmufvkyfaom
vuform; Adou
k mwko
Yd nf vufryI nm tvGew
f &m vdrrf mqef;jym;onfjzpf xm;0,f?
ckdeef; tcef;taqmifwkdYonf um&H[ef om,mxl;qef;vSonfjzpf 0ifaygufwHcg;udk
yif &SmvkdYrawGUonfESifh ckrSyif a&SUawmfodkY a&mufvmygonf bk&m;wifap}}
aemufom"uonf Em0Horif;om; a'grmefxonfhtcef; jzpfavonf/ rif;
om;onf wkdif;wyg;rS yef;Mum&pm&Drif;orD;? 0dwm&pm&Drif;orD;[l rif;orD;ESpfOD;udk
odr;f ydu
k u
f m r[m&mZkwr aejynfawmfoYkd jyefvmavonf/ onfukd tcspfO;D vnf;jzpf?
ESrvnf;awmfaom y*kwm&Drif;orD;u b0ifrus? b0ifrus Em0Horif;om;\a&SU
yif nDrif;om;udk jrLoa,mifa,mifjyK t&GUJ wku
d af vonf/ Em0Hovnf; remvkjd zpf
um [dkvludk oefvsufESifhckwfrnfh[ef vkyfvkduf? onfvludk rmefrJvkduf &Sdaeonf/ xkdYjyif
y*kwm&Drif;orD;udkvnf; olYtaqmifodkY vkdufcJh&rnf[k tygac:onf/ xkdtcg txdef;
awmfrsm; vlysKdawmfrsm;rSm &yfwnf&mr& jzpfaeMuonf/ rif;om;\uRefjzpfaom 0dZm
jrwfpdkvnf; aMumufaMumufESifhaumaZmatmuf 0if ykef;ae&onf/ ta&;tcif;udk
vIdifxdyfacgifwifu wifjyonfrSm odkYygwnf;/
]]Em0Horif;om;vnf; [hJ jrrmvm? ighESvkH;udk aMuuGJrwwfjyKonf/ eifhudk t
&Sifrxm;? ,ckyif owfawmhrnfqkd jrrmvm*kyfudk ESdrf oefvsufawmfESifh&G,fap/
jrrmvmvnf; b,fhES,ftrIudkrQ rod&yg? csrf;omay;awmfrlygbk&m; wifap/
y*kwm&Drif;orD;vnf; vm armifBuD;bk&m; aop&m&SdvQif uRefawmfrudk owfawmfrl
ygqkd rif;om;vufu oefvsufudk vkduf vkap/
Em0Horif;om;vnf; qkwfaemf? vufudk&Srnf/ vlukd rac:vmESifhqkdNyD;vQif
oefvsufawmfudk vufawmfESifhajrmuf xm;ap/
rif;orD;uvnf; [kwfuJh? ac:csifvGef;vkdYygqkd jrrmvmtyg;rSm xkdifaeap/
jrrmvmvnf; xdyfpki,f? wdwfwdwfaeawmfrlygbk&m; qkd vufESifhukyfap/
rif;orD;uvnf; [mrri,f? onfhrif;om;yif ESdyfpufcsifvSonf/ vm twGif;
awmfodkY 0ifpdkYiJhqkd xap/
Em0Horif;om;vnf; onfvkdom oGm;csifwkdif; oGm;MuvQif cufvkdYom aea&mh
75

wkdufpkd;

rnfqkd ESrawmfvufudk qGJNyD;vQif vm tdrfawmfudk oGm;pdkYiJh qkdap/


jrrmvmvnf; vkdufawmfrlygbk&m; wifap/
rif;orD;uav;vnf; [m rriJh rvku
fd yf gbl;qk
d &ke;f ap/ Em0Horif;om;vnf;
t[kwfaqmifhvkdY qGJvkdufvkdY wu,femvdrfhrnf? a[monfwGif &Sdonfhrif;orD;rsm; a[m
onfhES,f vkyfprf;yg? aovkdY ravmufEkdifao;bl;? qkd;w,fqkdvkdY qkd;awmfrlvSonf rdrdiJh?
jyKH;&,fumajymap/ rif;orD;uav;uvnf; rvkdufygbl;? AkdvfykHrSm jzpfonfhuavmuf
cHonf/ vludk b,fhES,fxifvkdYwkef; ar;ap/ Em0Horif;om;vnf; jyKH;&,f &Sifbk&ifh
orD;yifxifygiJh? armifBuD; wifp&m&Sdygao;onf/ vkdufawmfrlygOD; ac:ap/ Em0Horif;
om;vnf; ESrawmfudk vufqGJ qif;oGm;ap}}
(aemufrS vkdufMu&aom)
]]yef;Mum&pm&Drif;orD; tysKdawmfrsm;vnf; jrwfpkdudk aumfaZmykHrSwf eif;rd
onfESifhjrwfpdkacgif;ay:0,f acGvsufvJap/ jrwfpkdvnf; aumfaZmykHxJu xGufNyD;vQif t
uef;r? twD;r? &Syfyvmr? vlwaumifvkH;ukd xGuf eif;onf/ olrsm; aMumufvGef;vkYd
&Sd&mwGif olwkdYvifajrmf&vGef;vkdYrS ajcrxd}}
onf vIdifxdyfacgifwiftzkdY pmaya&;om;&if; pdwfvufayghyg; &TifjrL;&aom
tcsdeftcgyif jzpfavonf/ odkYaomf pdwf&TifjrL;onfhtcg &Sdovkd pdwfnpfnL;&onfhtcg
vnf; olYtvSnfhESifhol &Sdavonf/ olYrSm tvGrf;cHu &Sdaeonf/ xkdYtay: vlBuD;olrrsm;
ajymonfhatmufygudprsKd;aMumifhvnf; &ifemp&mjzpf&avonf/ uaemifrif;om;wGif
ud,
k v
f yk af wmf &Siaf us;rS arG;aom orD;wa,muf&adS vonf/ prm,fe*k&d rf if;orD;[kac:
yg\/ xkdorD;udk uaemifrif;om;u tvGefcspfcif tvkdvkdufavonf/ waeYwGif prm,f
e*k&d rf if;orD;u tysKdawmfapvTw
f vIid x
f yd af cgifwifxrH S vdr;f awmfqD awmif;avonf/
vIdifxdyfacgifwifuvnf; qDudk zefbl;wGif xnfhydkY&m uHqkd;csifaomaMumifhxifh? qDxJ
wGif OcGHrS uRwfp ydk;[yfaouav; ygoGm;avonf/ onfudk prm,fe*kd&frif;orD;u
txifvGJum uaemifrif;om;udk wkdifMum;avonf/
wkdifMum;&kHoufoufjzifh NyD;oGm;vQifvnf; awmfygao;\/ NyD;jywfroGm;yg/ u
aemifrif;om; yGJawmfwnfcsdef t&kyfqkd;p&m jzpfygavonf/ yGJawmfwnfcsdef yGJawmf
vku
d &f olrmS vIid x
f yd af cgifwifyif jzpfavonf/ olu t&k;d wGif vk&d mqufponfjzifh aumif;
pGm yGJawmfvkdufyg\/ odkYaomf vifhrsufESmokefokefrIefrIefudkom wcsdefvkH; jrifae&onfom
jzpfavonf/ xkdYaMumifh yGJawmfvkduftNyD;wGif pdwfcktaqmifwGif;odkY wef;0ifavonf/
76

rif;ESifhpmqkd

uaemifrif;om;\a'govnf; xkdtcgwGif aygufuGJavawmhonf/ ]]igvkdufNyD; "m;ESifh


ig;ykdif;ydkif;vkduf&}}qkdaompum;rsKd; xGufvmawmhonf/ vIdifxdyfacgifwifvnf; tvGef
emusnf;um ]em*q'ef}abmv,fudk a&;zGJUrdonf jzpfavonf/
onfwcg uaemifrif;om; tawmfvGefavonf/ vIdifxdyfacgifwifonf abm
v,fa&;&HkrQjzifh pdwfraMu/ olu pdrf;vQif iguvnf; pdrf;Ekdifygaomfaum[k awG;avo
vm;rod/ aemufwaeYwGif tuspdrf;? xbDpdrf;? jrem;a#mif;qifum om;jzpfol xef;w
yifrif;om;udk vufqGJ eef;awmfodkY0ifavonf/ oltm;udk;onfrSm rif;wkef;rif;ESifhrd
zk&m;acgifBuD; jzpfavonf/ 1845-ckEpS w
f iG f olt
Y rdjzpfol taemufeef;rdz&k m; rjruav;
onf olyek rf w
I iG f yg0ifonf[k tpGypf cJG &H NyD; om,m0wDrif;\trdejYf zifh towfccH &hJ pOfu
olYrSm 12-ESpft&G,f rsufpdoli,fjzifh usef&pfcJhonf/ xkdtcgwGif om,m0wDrif;\orD;
(rif;wkef;rif;\rdzk&m;acgifjzpfvmrnfh)pkbk&m;BuD;u olYudkapmifha&SmufMunfh&IcJhbl;onf
jzpfavonf/ rif;wkef;rif;(om;)ESifhpkbk&m;BuD;onf txGwftjrwfodYk a&muf wESpf
tMumwGif rif;wkef;rif;udk,fwkdif nDjzpfol uaemifrif;om;ESifholYudk vufxyfay;cJhonf
vnf;jzpfavonf/ xkdYaMumifh rif;rdzk&m;ESpfOD;udk olonfjzpforQudk wkdifMum;um olwdkYu
pDrHay;onfhtwkdif; tdrfcGJ aexkdifcJhavonf/ odkYaomf ESpfzufpvkH;uyif oHa,mZOfBudK;
rjzwfEkdifMu/ uaemifrif;om;u awmif;yefonfESifhtMuifvifr,m;uGJ wESpfMumwGif
vIdifxyfacgifwifonf tdrfa&SUawmfodkY jyefa&muf&avonf/
olwkdY\uHMurmum; qkd;avpG/ olwkdYESpfOD; Mum&Snfaygif;EkdifbdkYta&;wGif jynf
xJa&;u 0ifa&mufzsufygavonf/ uaemifrif;om;onf rif;wkef;rif;u tm;udk;&mjzpf
cJhaMumif; apmapmuvnf; vrf;aMumif;cJhbl;ygonf/ 1857-ckESpfwGif rif;wkef;rif;onf
tr&yl&rS rEav;odkY NrdKUajymif;eef;ajymif;&ef MuH&G,f&mwGif OD;pD;uGyfuJ&olwOD;rSm u
aemifrif;om;yif jzpfavonf/ EkdifiHudk acwfrDa&;twGuf jyifopfpaom jynfyodkYOD;jrL;?
OD;a&Ttkd;? OD;atmifolvkd ynmawmfoifrsm;udk a&G;cs,fapvTwfcJholrSmvnf; uaemifrif;
om;yif jzpfavonf/ tajrmufaoewf? rJe,f'*Fg;puf&kHrsm;udk wnfpu BuD;MuyfcJholrSm
vnf; uaemifrif;om;yif jzpfavonf/ uaemifrif;om;\MoZmtmPmonf tvGeBf uD;
rm;cJhonfjzpfavonf/ rif;wkef;rif;\om;rsm;onfvnf; uaemifrif;om;\tpDtrH?
tuGyftuJatmufwGif aeMu&onf/ onfudk jrifuGef;ESifhjrif;ckHwkdifrif;om;rsm;u
rcHEidk /f
77

wkdufpkd;

quf ajym&ef wcsuf usefao;onf/ jrefrm&mZ0ifwGif xD;eef;qufcHa&;udp


onf ra&r&m &Sdacsonf/ wrif;vGef wrif;wuf&mwGif wcgw&H om;jzpfolu wuf
vku
d ?f wcgw&H nDjzpfou
l wufvu
dk Ef iS phf epfypHk rH &Sb
d J jzpfaeonf/ xkjYd yif jrefrmrif;wkw
Yd iG f
rdzk&m; armif;rrdHawG aygrsm;vSojzifh eef;&Ekdifol? eef;vkcsifol? nDtudk om;csif;?
OD;av; bBuD;rsm; 'kESifha'; jzpfaeavonf/ ,ckaomf uaemifrif;om;onf tdrfa&SUrif;
jzpfvsuf&Sdonf/ onfudk wlawmfol jrifuGef;rif;om;ESifhjrif;ckHwkdifrif;om;rsm;u r
BudKuf/ olwkdYu wGufonfrSm rif;wkef;rif;vGefvQif uaemifrif;om;u xD;eef;qufcH&
vdrfhrnf/ xkdtcg uaemifrif;om;\om;BuD;jzpfaom ywdrf;rif;om;om tdrfa&SUt&m
&p&m&Sdavonf/ olwkdYrSmrl rif;jzpfbdkY rqkdxm;bd? tdrfa&SUt&mudk &&efyif a0;vSao;
onf/ uaemifrif;om;udk vkyfMuH&ef olwkdYMuHpnfMuavawmhonf/ olwkdY\tMuHtpnf
onfvnf; 1866-ckESpf ZGefv 16-&ufaeYwGif vrf;yGifhvmavonf/
jzpfyrHk mS rif;wke;f rif;onf eef;awmfwiG ;f rS &Hzef&cH g xGu
f tjyifpeH ef;awmfwiG f
aexkid u
f m ukov
kd af &;? vlraI &;udpr sm;udk aqmif&u
G w
f wfonfjzpfavonf/ uaemifrif;
om;ESifhrSL;rwfwkdYrSmvnf; avmavmq,fq,ftcsdef vTwfawmfteD;wJBuD;wGif wkdif;
a&;jynfrI tpnf;ta0;rsm; jyKvkyfvsuf&Sdavonf/ xkdae&monf jrifuGef;rif;om;\
0if;ESifhuyfvsuf &Sdjyefavonf/ xkdYaMumifh jrifuGef;rif;om;? jrif;ckHwkdifrif;om;wkdYrSm t
cGifh&um uaemifrif;om;ESifhyk*KdvftcsKdUudk owfjzwfvkyfMuHEkdifcJhavonf/ odkYaomf olwkdY
\eef;odrf;a&; tMuHrSm ratmifjrifcJh/ rif;wkef;rif;tay:wGif rSL;rwfppfonfrsm;u
opmapmifhodrIaMumifh olwkdYrSm &IH;edrfhum atmufjrefrmEkdifiHodkY xGufajy;&avonf/
ta&;tcif;jzpf 2-&uftMumwGif uaemifrif;om;\tavmif;udk acgif;oGi;f ?
xD;jzL0J,m 4-pif;jcH&H tjyifpHeef;awmfcef;raqmifwGif jyifqifxm;&Sdavonf/ xkdt
cg vIid x
f yd af cgifwifonf tysKdawmfcifqidk Bf uD;ESit
hf wl tavmif;udk vmMunfo
h nf? Munfh
&mrS aemufodkYvSnfh ][Jh qkdifBuD;? rSwfvkduf}[k trdefYay;avonf/ xkdYaemuf]]tykyfawmf udk,fawmfusNyDrkdY
&kyftdrfawmf ndKum <uaomfvJ
idkaomfrS r,fridk/
tMuHwwfavbk
p&yfrSm {nfhonfqkH;onfodkY
zkef;jyKoudk/
78

rif;ESifhpmqkd

xD;jzLawmf &Spfcsufusif;ygvkdY
ausmufeDwif a&Twnif;&,feJY
tr,frif; ocifhudk,f
a&TzkdeJYwifcsifom;/
aMumif;rckid f
raygif;ydkif tajcqkdufwmaMumifh
ESpfavmif;NydKif aoumvkdufcsifaygh
aomif;wkdufnmzGm;}}
[l jznf;jznf;csif; qkdcsavawmhonf/
rkqkd;rvdIifxdyfacgifwifonf 1875-ckESpf? touf 42-ESpft&G,fwGif uHukefcJh
avonf/ om;jzpfol xef;wyifrif;om;rSmrl 1879-ckESpf oDaygrif;(om;)xD;eef;quf
cEkdifa&;twGuf rif;nDrif;om;trsm;ukd okwfoif&mwGif ygoGm;&Smavonf/

79

wkdufpkd;

vIdifxdyfacgifwif
csrf;jr? OD;? pDpOfol? 1961-ck? uAsm,Ofpm,Of? rEav;? vSciftifqef;pmykHESdyf
wkduf/
EkdifiHawmfrlr[m*Dw? 'k-wGJ? 1956-ck? &efukef? ,Ofaus;rIXme/
rrBuD;? a':? 1301-ck? trsKd;orD;pmqkdawmfrsm;txkywdESifhif;wkdYa&;om;
aom uAsmrsm;? &efukef? jrefrmh*kPf&nfykHESdyfwkduf/
jrifhMunf? OD;? 1963 ck? ]]abmv,fESifhvIdifxdyfacgifwif}} ,Ofaus;rIpmapmif?
twGJ 4? trSwf 3? rsuf 131 rS 137 xd/
rif;ok0Pf? 1965 ck? ]]vIdifxdyfxm;\&TifaomPf}} yef;ESifhyifpnf? rEav;?
urmacwfpmaywkduf? rsuf 217 rS 231 xd/
armifarmifwif? OD;? 1330 ck? ukef;abmifqufr[m&mZ0ifawmfBuD;? wwd,wGJ?
&efukef? v,fwDr@KdifykHESdyfwkduf/
armifarmifwif? OD;? 1968 ck? ]]orkid ;f wGif rarhEidk af omaeY}} jrefrmrif; vufxuf
awmf pmwef;rsm;? &efukef? yk*Hpmtkyfwkduf? rsuf 177 rS 183 xd/
armifarmifwif? OD;? 1940 ck? ]],if;awmfrav;}}'*kerf *Zif;? 0DowdrwG?J trSwf
238? rsuf 85 rS 89 xd/
vIdifxdyfacgifwif? 1959 ck? Em0Hoeef;wGif;ZmwfawmfBuD;? 2 wGJ? &efukef? [H
om0wDykHESdyfwkduf/
odef;? armfyDq&modef;? 1967 ck? aESmif;jzpfpmwrf;? &efukef? at;at;pmay
wkduf/
Secoett, J,G.1900. Gazetteer of Upper Burma and the Shan States. Part I. Vol
I, Rangoon, Supdt., Government Printing, Burma.
Yule, H.1858. A Narrative of the Mission Sent by the Governor General of
India to the Court of Ava in 1855. London, Smith, Elder and Co.

80

rif;ESifhpmqkd

OD;a&Tvl

81

wkdufpkd;

OD ; a&T v l
OD;a&TvltaMumif;rSm jynfhjynfhpkHpkH r&SdvS/ &SdoavmufrSmum; pdwf0ifpm;bG,f&m
jzpfavonf/ OD;a&Tvlonf bBuD;awmfrif;w&m;vufxuf vuf0J0if;rSL;tjzpfjzifh t
rIxrf;cJo
h jl zpfonf/ 0if;rSL;qko
d nfrmS bk&ifu ,krH w
S yf grS ceft
Y yfaom t&mrsKd;jzpfonf/
rSwpf ik ,ftapmifwiG v
f nf; OD;a&Tvo
l nf bBuD;awmf\uRef&if;jzpf opm&S&d jdS zifh trsm;
enf;wl rif;rIxrf;cJhaomfvnf; olYwGif trsm;ESifhrwlaom 0oDp&kduf&Sdavonf/ olu
&efukefwGif aexkdifcJhbl;aomaMumifhayvm; rod/ taemufwkdif; (rsufESmjzL)rsm;ESifht
quftqHrsm;onf xkdolwkdY\tpm;taomufrsm;udk vQmawGUwwfonf/ xkdYjyif t0(ae
jynfawmf&Sd)olYaetdrfwGif tyloufom&atmif &efukefqHqH qGJ,yfrsm;udk wyfqifxm;
avonfjzpfonf/
odkYaomf tcsufwkdYonf udk,fa&;oufouf xl;jcm;csufrQom jzpfavonf/
olYwGif vlwkdY\usifh0wfodumESifhpyfqkdifaom tjcm;xl;jcm;csufwckvnf; &Sdygavonf/
jrefrmwkYdwGif cspfonf? cifonf? Muifonf? uRrf;onf rSefaptrI&Sdu (axmufyhHulnDrI)
&cJonf[
l qk&d ;dk &Sad vonf/ olou
l ,
kd u
f ,
dk f b0wauGUwGif olwyg;\tultnDtrtp
udk awmif;&wwfonfjzpfavonf/ xkt
d cg olwyg;rSm uk,
d t
hf ay: omreftm;jzifh arwm
xm;onfrSefaomfvnf; pnf;pdrfOpm ysufjym;rnfhta&;udk axmuf ulnd&ef 0efav;
aomtajc &Sdwwfavonf/ wGif OD;a&Tvl\xljcm;csufrSm tjcm;r[kwf/ ta&;MuKH
onft
h cgrsKd;wGif tcGit
hf cg Munf&h q
I ifjcif ulnb
D Ydk 0efrav;wwfjcif;yif jzpfavonf/
ol ulnDcJhvnf; q&m*swfqifwkdYvifr,m;\'kuonf avsmhyg;avonfjzpfonf/ &Sif;
jy&OD;awmhrnf/
bBuD;awmfrif;w&m;vufxuf t0ESifh&efukefNrdKUrsm;onf taemufwkdif;om;
(rsufEmS jzL)rsm; oGm;vmaexkid &f m pka0;&m t&yfrsm;jzpfcahJ vonf/ xko
d w
l o
Ydk nf t*Fvyd f
ydik f tdE,
d bufrw
S qifh ul;vmonfjzpf&m tvkyt
f udik t
f m;jzifh ukeo
f nfaomfif;? om
oemjyKq&maomfif;? tajctaerJo
h al omfif; jzpfwwfMuonf/ xko
d w
l w
Ydk iG f tar&duef
82

rif;ESifhpmqkd

ESpfjcif;omoemjyK q&m*swfqifESifhr,m;jzpfol tefvnf; tygt0if jzpfavonf/


q&m*swfqifwv
Ydk ifr,m;onf jrefrmEkid if o
H Ydk a&mufco
hJ nfrmS bk;d awmfrif;w&m;
vufxuf 1813-ckESpfuwnf;u jzpfavonf/ olwkdY\&nf&G,fcsufrSm jrefrmEkdifiH om
oemjyKpcef;udk tNrJwef;wnfaxmif jrefrmwkdif;&if;om;rsm;udk c&pf,ef0g'odkY oGwf
oGif;&efyif jzpfavonf/ xkdtvkyfudk jzpfajrmuf&atmif jrefrmpum;? jrefrmpmwwfbdkY
vkdavonf/ xkdYaMumifh a&S;OD; yxr &efukefwGif tajcpkdufaexkdif&if; &[ef;vlxGuf OD;
atmifrif;? OD;a&TikH polrsm;xHrS jrefrmpm? ygVdpmudk q&m*swfqif pwifoif,lavonf/
oifajctawmf&vmaomtcg tbd"mef? o'g? c&pf,efusrf;pm ponfrsm;udk jrefrmvkd
jyKpkjcif;? w&m;a[mp&yfaqmufvyk
f vmvmorQaom a,musfm;? rde;f rwku
Yd kd c&pf,ef
w&m;a[mjcif; trIwkdYudk aqmif&Gufavonf/ odkYaomf c&pf,ef0g'jzefYrIudk jynfydkiftpkd;
&NidKjiifygu raumif;/ odpYk Of;pm;rdaom q&m*swfqifwv
Ydk ifr,m;onf bk&ifrif;jrwf
xHrS omoemjyKcGifhawmif;rnfhtMuHjzifh 1819-ckESpf? aemufydkif;wGif bBuD;awmf yxr
eef;xdkif&m tr&yl&odkY xGufcJhMuavonf/ tr&yl&odkYta&mufwGif twGif;0efOD;p\
aus;Zl;aMumifh bBuD;awmfudk awGUqkHcGifh&yg\/ odkYaomf bk&if\pdwftvkdESifhrawGUaom
aMumifh pdwfavQmh &efukefodkY jyefMu&avonf/
1822-ckEpS ?f aemufyikd ;f wGiu
f m; q&m*swfqif ajrmv
f ifah eaomtcGit
hf cg qku
d f
avonf/ q&m0efvnf;jzpf? omoemjyKq&mvnf; jzpfaom a'gufwmy&ku
d o
f nf tdE,
d
bufrS &efukefodkY vma&mufaexkdifcJhavonf/ rMumrD xkdol\aq;ynmtpGrf;onf &ef
ukefudk ausmfvGef txufrif;aejynftxd ysHUESHYausmfMum;cJhavonf/ odkYjzifh a'gufwm
y&kdufudk tr&yl&odkY bBuD;awmfu zdwfac:onfwGif q&m8swfqifvnf; a'gufwmy&kduf
ESifhtwl vkdufoGm;avonf/ xkdtBudrfwGif q&m*swfqifonf pvif;rif;om;BuD;OD;tkd
tygt0if rif;nDrif;om;? 0efpk? rSL;pkrsm;xHodkY 0ifxGufoGm;vmEkdifcJhonf/ bBuD;awmf
ESifhbmoma&;? yx0D? euwfpaom ynm&yfrsm;udk aqG;aEG;cGifh&um ydk &if;ESD;vmcJhav
onf/ &if;ESD;rItay: tajcjyK olu w&m;a[m p&yfaqmufvkyf&ef ajrawmif;onf
wGif olYtvkdonf jynfhavonf/ xkdYaMumifh &efukefodkY q&m*swfqifjyefum ypnf;odrf;?
r,m;jzpfol tefudk ac:NyD;vQif cktcg rif;aejynf jzpfvmaom t0odkYjyefvmcJhav
onf/
olwkdYonf t0NrdKUurf;em;bufwGif tvsm; ay 120? teH ay 75 tus,ft
83

wkdufpkd;

0ef;&Sdaom ajr&um tdrfi,fwaqmifudk aqmufvkyfaexkdifcJhavonf/ w&m;a[m&ef


tokH;jyK&m ae&mum; yxr ppfudkif;buf&Sd a'gufwmy&dkuf\aetdrfyif jzpfavonf/
w&m;udkvnf; OykofaeYwkdif; olwkdYa[mavonf/ odkYaomf olwkdY\vkyfief;udk ppfu 0if
zsufygavonf/
ppfrnfonf udk,fhzufu rSef olYzufu rSm;onfyif xm;OD;/ ppfjzpfMuaomvl
rskd;tcsif;csif; qufqHaygif;oif;a&;udk xdckduf&rnfrSm rvGJ{uef jzpfonf/ vlrsKd;tcsif;
csif; r,kHouFmrIudk zefwD;wwfonfrSmvnf; rvGJ{uef jzpfonf/ jzpfykHrSm q&m*swfqif
wkdY t0odkY a&muf wESpfyif rMumwwfao;/ jrefrmESifht*FvdyfwkdYonf &SifrjzLuRef;udk
olykdif igydkif jiif;&mrS rPdyl&ESifh&ckdifbufwGif ppfp jzpfavonf/ xkdppfrsufESmrsm;wGif
jrefrmwko
Yd nf atmify&JG oavmuf &aeyg\/ odaYk omf Akv
d cf sKyfuefb,f\t*Fvyd w
f yfonf
&efukefbufodkY oabFmjzifh vSnfh0if wkdufav&m &efukef&Sd jrefrmwyfrSm ta&;edrfhav
onf/ t*Fvdyfwyfvnf; &efukefudk odrf;ydkufEkdifcJhavonf/ xkdtcgwGif bBuD;awmfonf
&ckdifbuf &Sdaeaom jrefrmppfolBuD;? rif;BuD;r[mAEKvudk t0odkY ac:,lwkdifyifav
onf/ xkdYaemuf &efukefodkY csDwuf&ef tpDtpOf vkyfapavonf/
&efolvufodkY &efukefuscJh&onfhtwGuf jynfwGif;&Sd taemufwkdif;om;(rsufESm
jzL)rsm; tay:wGif tpkd;&u ydk tm&kHpkdufvmavonf/ t0w0dkufwGifvnf; vwf? a&mf
*sm? *k*smvkd t*Fvdyfukefonfrsm;? q&m*swfqif? a'gufwmy&kdufvkd tar&duefomoem
jyKq&mrsm; aexkdifvsuf&SdMuonf/ wGif t*Fvdyfukefonfrsm;onf tdEd,ESifhtquf
toG,f ruif;rIudk taMumif;jyK olwkdYudk olvQKdtjzpfjzifh jrefrmtpkd;&u jrifavonf/
wzef q&m*swfqifwrYdk mS ukeo
f nf *k*smhxrH S aiG,il ifo;Hk pGo
J nfukd awGU&ojzifh t*Fvyd \
f
aus;Zl;pm;[lwGufavonf/ odkYjzifh ukefonfrsm;udk jrefrmtpkd;&u pwifzrf;qD;av
onf/ xkdYaemuf q&m*swfqifESifha'gufwmy&dkufwkdYudk &kH;awmfodkYac:,lppfaq;NyD; aMu
eyfp&m rawGUaomaMumifh zrf;avonf/ olwkdYtm;vkH;udkvnf; ajcusOf; 3 qifhcwf
vufr&GHUaxmif&Sd twGif;cef; usOf;usOf;uav;xJwGif oGif;xm;avonf/ xkdaemuf w
zef 3-4 &ufrQtMumwGif q&m*swfqiftdrfodkYtrIxrf;rsm;vTwf ypnf;odrf;,lapjyef
onf/ xkdvlpkwGif vuf0J0if;rSL; OD;a&Tvlygavonf/ OD;a&TvlrSm vlrsKd;jcm;rsm;ESifhtquf
tqHrsm;cJholjzpf vlrsKd;a&; tpGJuif;yg\/ odkYaomf wm0eft& aqmif&Guf&onfjzpf
avonf/ okdYaomf ypnf;odrf;&mwGif q&m*swfqifhr,m;jzpfol tef\pdwfukd rxdckduf&
atmif wwfEkdiforQ aqmif&Gufavonf/
84

rif;ESifhpmqkd

twGi;f tefonf olaY ,musfm;vGwaf jrmuf&m vGwaf jrmufaMumif;twGuf t0


NrdKU0efO;D a&mufBuD;xHwiG f pmwifavonf/ trSeq
f v
dk Qif OD;a&mufBuD;onf q&m*swfqif
udk vTwEf idk cf iG rhf &S/d txuftmPmydik rf sm;xHoYkd axmufut
l pD&ifcb
H v
Ykd nf; rjzpf/ oltvGef
qkH; cGifhjyKEkdifcJhonfrSm q&m*swfqifhxHodkY xrif;ydkYa&;ESifh q&m*swfqifhudk twGif;cef;rS
avaumif;avoefY&aom tjyifcef;odkY a&TUay;a&;om jzpfavonf/ xkdtcg tefonf
MoZm&SdvSaom rif;om;BuD;OD;tkd\r,m;xHodkYoGm; (OD;tkd\ESrjzpfol)rdzk&m;acgifBuD;
xHodkY wifavQmufay;&ef arwm&yfcHavonf/ odkYaomf rdzk&m;acgifBuD;xHrS ]]omoemjyK
q&mawG raoEkdifygbl;? axmifxJrSmbJ &Sdayap}}[laom tajzudkom &avonf/ tef
vnf; aemufqkH; BudK;yrf;csuftjzpfjzifh t0odkY jyefa&mufaeaom rif;BuD; r[mAEKv
udk csOf;uyfjyefavonf/ rif;BuD;r[mAEKvonf xkdtcsdefumvwGif tvGefbkef;wHckd;
BuD;rm;aeavonfjzpfonf/ oluom aqmif&Gufay;ygu tusOf;om;(rsm;)rSm vGwfEkdif
p&mtaMumif;&Sdavonf/ odkYaomf olYxHrSvnf; ]]&efukefu t*Fvdyfwyfudk wkdufxkwfNyD;
rS tusOf;om;awGudk vTwfEkdifrnf}}[laom tajzudkom tefonf&jyefavonf/
[kwfonf/ q&m*swfqifwkdYrSm tjypfuif;onfyif xm;OD;/ ESpfjynfaxmifppf
jzpfaeonfhtawmtwGif; ta&;udk pOf;pm;csifhcsdefraeEkdif/ xkdYjyif udk,fhbufrS jyef
vnftEkid &f a&;twGuf ta&;BuD;oxuf BuD;aecsdew
f iG f b,fEidk if jH cm;om;udrk rS ,kMH unf
pdwfrcsEkdif/ r,kHMunf pdwfrcsEkdifojzifh rif;BuD;r[mAEKvonf &efukefrS "EkjzLodkY qkwf
cGm&onfhtcg jrefrmtpkd;&onf tusOf;om;awGudk ydkrkdcsKyfcs,fvm&onf/ axmiftjyif
cef;rS axmiftwGif;cef;odkY oGif;xm;vkdufonf/
tefonf uav;rsufESmjrifae& udpudk rodvkduf/ odvmaomtcsdefum;
arG;puav;udk jyKpkae&onfhtMum;rS OD;a&mufBuD;xHodkY oGm;a&muf toem;cHygav
onf/ OD;a&mufBuD;onf tefudk oD;t&if;vkdvnf; cifyg\/ oem;vnf; oem;yg\/ odkY
aomf bmrS rwwfEkdif&Sm/ oem;pdwfjzifh ]]rsufESmjzL tusOf;om;awGudk rif;om;BuD;u
wdwfwdwfowfckdif;onfrSm 3 cg&SdygNyD/ tusOf;om;awG tckxd touf&SifaeMuonfrSm
usKyfu wif;cHaeaomaMumifh jzpfygonf/ onfavmufqkdvQif q&muawmf aMueyfyg
awmh}}[l zGifhajym&Smonf/ wGif olonf tef\tvkdqEudk wenf;wzkH jznfhEkdifcJhav
onf/ tusOf;axmif twGi;f cef;odYk jyefa&mufaeaom q&m*swfqifonf tjyif;zsm;av
&m olYudk udk,fzd&ifzd jyKpk&efvkdvmavonf/ vufr&GHUaxmifonfvnf; OD;a&mufBuD;\
0if;ESifhra0;vS/ xkdtcg vlrrm jyKpkEkdif&ef[k tefudk OD;a&mufBuD;u rdrd\0if;twGif;
85

wkdufpkd;

wJtdrfaqmufvkyfaexkdifcGifh jyKcJhavonf/ q&m*swfqifudk twGif;cef;rS tjyifcef;odkY


xkwf,ljyKpkcGifhvnf; ay;cJhavonf/
OD;a&mufBuD;\tultnDonf t&mrxif jzpf&&Smonf/ tb,faMumifhqkdaomf
q&m*swfqifukd oufomatmif pDraH y;rS rMumcif OD;a&mufBuD;\MoZmtmPmudak usmf
qkdif&mwkdYu tusOf;om;awGudk t0rS 10 rkdifa0;aom atmifyifv,f&Sd axmifodkYykdY
vkdufaomaMumifhaywnf;/ ydkYvkdufaomtaMumif;udkum; wwftyfrod&/ Mum;od&onfh
owif;t&rl jrefrmwkdY tm;tukd;BuD; udk;cJhaom rif;BuD;r[mAEKvonf &efolYAkH;qHxd
"EkjzLwGif usqk;H onf/ usqk;H jrefrmwyfonf jynfbufoYkd qkw
f cHonf/ jynfwiG v
f nf;
ta&;rvS rvGet
f xd qkw&f jyefonf/ xkt
d cg t*Fvyd pf pftwwfukd 'Pfjyefonfo
h abm
jzifh tusOf;om;awGudk paw;bkdY ycef;0ef(BuD;)OD;rIdif;u pdwful;&onf[kqdkavonf/
OD;rIdif;rSm ckwavm MoZm&Sdoavmuf &Sdaeonf/ t*Fvdyfwyfudk wGef;vSefNzdKzsuf&ef tm
Pmay;tyfjcif;vnf; cH&onf/ odkYaomf q&m*swfqifwkdY uHaumif;avonfrSm OD;rIdif;
onf ajzmifhrwfpGm trIrxrf;[k pGyfpGJcH&NyD;vQif &ufydkif;twGif; uGGufrsufcH&jcif;yif
jzpfavonf/
1825-ckESpf tukefwGif ppftajctaeonf wrsKd;ajymif;vmavonf/ jrefrm
wyfonf rvGeb
f ufwiG f wyfpaJG e&mrSm bBuD;awmf\trdet
Yf & t*Fvyd w
f yfEiS phf pfajyNidr;f
a&;udk urf;vSrf;&avonf/ pum;urf;vSrf; aqG;aEG;rnfqkdvQif olYpum; ukd,fhpum;
udk ywfywfeyfeyf em;vnfbkdY ta&;BuD;onf/ jrefrmrsm;txJwGifvnf; t*Fvdyfpum;
udk uRrf;usifolr&Sdojzifh q&m*swfqifESifha'gufwmy&dkufwkdY\tultnD vkdvmavonf/
xkdYaMumifh pum;jyefvkyf&ef olwkdYudk atmifyifv,faxmifrS vTwf&rnfjzpfavonf/
wGif OD;a&TvltwGuf tcGifhaumif; ay:vmavNyDjzpfonf/ olonf 0if;rSL;jzpf(vTwf
awmf NAJwkdufwkdYESifhqkdifaom)wkdif;a&;jynfrIwGif 0ifNyD;pGufzufcGifhr&/ r&avaomaMumifh
q&m*swfqif\vGwaf jrmufa&;udk wku
d &f u
dk 0f if rulEidk cf /hJ q&m*swfqifwv
Ydk ifr,m;udk
arwmydkY&kHom ydkYEkdifcJhavonf/ ,ckvkd q&m*swfqifudk axmifrSvTwfrnfhta&;wGifrl rsm;
rsm;pm;pm; r[kwfonfhwkdif tenf;tusOf;jzifh ulnDEkdifp&m&Sdaeavonf/ olonf q&m
*swfqif rvGwfcifwaeY BudKwif atmifyifv,f &Sdaeaom tefxHodkY vlvTwftaMumif;
Mum;EkdifcJhavonf/
aemufwBudrw
f iG rf u
l m; OD;a&Tvo
l nf q&m*swfqifwt
Ydk ay: xdxad &mufa&muf
86

rif;ESifhpmqkd

ulnDEkdifcJhyg\/ jzpfykHrSm q&m*swfqifonf rvGef anmifyifqdyfbuf jrefrmESifht*Fvdyf


wkYd ppfajyNidr;f a&; aqG;aEG;Mu&mwGif pum;jyeftjzpf aqmif&u
G cf &hJ onf/ odaYk omf t*Fvyd f
bufu &ckdif? weoFm&De,frsm;udkif;? ppfp&dwf aiG 2-uka#udkif; awmif;qkdjcif;aMumifh
jrefrmbufu vufrcHEkdifbJ aqG;aEG;yGJ ysufjcif;aMumifh jrefrmbufu vufrcHEkdifbJ aqG;
aEG;yGJ ysufavonf/ xkdtcg q&m*swfqifrSm pum;jyefvkyf&ef rvkdawmhNyDjzpf t0odkY
jyefvm&onf/ jyefta&mufwGif olYudk atmifyifv,fodkY jyefydkY&ef qkdif&mu pDrHavawmh
onf/ twkdif;omqkdvQif q&m*swfqifrSmvnf; cHEkdiftm;r&Sdawmh/ olYr,m; tefrSm
vnf; aobG,&f m &Sad wmhonf/ taMumif;rSm q&m*swfqifrmS rvGef anmifyifqyd f pum;
jyefvkyfomvkyfcJh&onf/ vlu vlrrm jzpfaeonf/ tefrSmvnf; tzsm;a&m*g'PfaMumifh
acgif;udk uwkH;&dyfxm;&NyD; csnfheJYaeonf/ q&m*swfqifwkdYtjzpfudk oem;ol&Sdoavmuf
&SMd uyg\/ odaYk omf b,fou
l rS ru,fEidk /f xkt
d ajctaewGif q&m*swfqifo
h wif;udk tef
xHrS OD;a&TvlMum;&avonf/ Mum;Mum;csif;yif q&m*swfqifudk tusOf;om;tjzpfrS
vTwaf y;ygrnft
h aMumif; olt
Y wGuf rdryd if wm0ef,yl gaMumif; ponfjzifh &Si;f &Si;f yif vTwf
awmfopYkd mwifavonf/ vTwaf wmfuvnf; oabmwlcahJ vonf/ xdaYk Mumifh OD;a&Tvo
l nf
q&m*swfqifwv
Ydk ifr,m;udk rdrt
d rd w
f iG f aexkid af pum *&kwpku
d f auR;arG;jyKpkcahJ vonf/
OD;a&Tvlonf tcsKdUtcsKdUaom rif;rIxrf;rsmuJhodkY y&d,m,fa00kpf rokH;wwf/
acgif;udk &Sif;&Sif;xm;wwfonf/ pum;udk &Sif;&Sif;ajymwwfonf/ tvkyfudk &Sif;&Sif;vkyf
wwfonf/ xkaYd Mumifah yvm;rod/ 1826-ckEpS w
f iG f olonf touf 62-ESpf &Scd NhJ yDjzpfaomf
vnf; touf 40-t&G,favmufom xif&onf[k qkdMuavonf/

87

wkdufpkd;

OD;a&Tvl
rif;ausmf&mZm? 1962 ck? ]]0efBuD;rSL;BuD;rsm;taMumif;}}jrefrmEkdifiHokawoe
toif;*sme,f? twGJ 45? tydkif; 2? rsuf 137 rS 162 xd/
armifarmifwif? OD;? 1330 ck? ukef;abmifqufr[m&mZ0ifawmfBuD;? 'kwd,wGJ?
&efukef? v,fwDr@KdifykHESdyfwdkuf/
Crawfurd. J.1834, Journal of an Embassy from the Governor General
of India to the Court of Ava. Vol I. London. Henry Colburn.
Desai, W.S.1939.History of the British Residency in Burma. 18261840. University of Rangoon.
Hall, D.G..E. 1957. "Burney's Comments on the Court of Ava in 1832,,
Bulletin of the School of Oriental, Vol.XX, pp.305-314.
Knowles, J. D. 1829. Memoir of Mrs.Ann H Judson. London, Book
Society for Promoting Religious Knowledge.

88

You might also like