KTABIN ER VE SELM 250 SAYFASI AAIDA SUNULDU. BU SAYFALARDA MDYE KADAR BLMEDMZ BLGLER BULACAKSINIZ.

DKKAT: ACTVEX GB LAFLARLA GELEN BR UYARI ALIRSANIZ, NEM VERMEYN.

rfan Erdoan Korkmaz Alemdar

Kitle letiim Kuram ve Aratrmalarnn Tarihsel ve Eletirel Bir Deerlendirmesi

Size, bu kitapta sunulanlara inann veya inanmayn demiyoruz; eer inanlmayacak geliyorsa, inanmayn. Biz, yaptnz ve yapmadnz zerine dnmenizi ve her doru ve yanl denileni soruturmanz bekliyoruz. Ne gerek var deil mi? Zaten soruturuyoruz! Bu soruturmamz, yantlarmz ve yaptklarmz ve yapmadklarmz da sorutursak ne olur acaba? zgr dnen insan, insanlama nedeniyle onu yneten insanms gler iin tehlikedir; baml dnen insan ise, insanmslama nedeniyle kendisinin ve kendi gibilerin, insann ve insanln dmandr.

2010 Yenilenmi 3. bask

NDEKLER
BLMI:KONU,AMAVEYNTEM............................................... 11 BLMII:BLM,KURAMVEARATIRMABAI ........................ 15 BLMIII:LETM,KTLELETM, NSANVETOPLUMBAI.................................................................. 25 LETM,KTLELETM,NSANVETOPLUM .......................... 29 TEKNOLOJYLEARACILANMAMILETM ............................... 30 TEKNOLOJYLEARACILANMILETM ...................................... 34 BLMIV:KAPTALZMNCESNDE LETMZERNEDNME........................................................ 39 LKNSANDANLKALARA ......................................................... 40 ESKMPARATORLUKLARDANORTAALARA ...................... 41 TEOLOJDEYORUMSAMACILIK/HERMENEUTCS ...................... 44

BLMV:KAPTALZMDEKURAMVEARATIRMALAR NSANLARIKONTROLNBLMVEARATIRMA ................... 47 OLUUM .................................................................................................. 47 KTLELERDENKORKUVEKONTROLGERE.............................. 47 KLTRELKONTROL: KTLELEREKARIYKSEKKLTRKORUMA ...................... 51 SYASALKONTROL: BRNCDNYASAVAINAKTLELERHAZIRLAMA ............ 54 SYASALKONTROL: PROPAGANDAVEKAMUOYUNUKNA ...................................... 56 EKONOMKKONTROL: ETKLSMRNKURAMVEARATIRMALAR................. 59 KNCDNYASAVAI: DEVLETDESTEKLPSKOLOJKSAVA ........................................ 63 BLMVI:1950NCES TEMELATANKURAMVEARATIRMALAR ............................. 73 PSKOANALZDENDAVRANIIGELENEEGE.................. 75 YORUMBLM(HERMENEUTCS)VEYORUMLAMA ................... 81 FENOMENOLOJNNGEL............................................................... 88 ATIMATEORSVERADKALMEDYAELETRS.................. 88

iv

indekiler

LBERALDEMOKRATKGRVECHCAGOOKULU..............89 AMERKANANAAKIMSOSYOLOJSVELETM .....................98 LAZARSFELDVECOLUMBAOKULU ...........................................103 HOVLANDVEYALEGELENE ......................................................108 UYARANTEPKKURAMI ..................................................................108 ENFORMASYONTEORS:MGAMODEL .....................................110 LASSWELLNFORML .................................................................116 BLMVII:1950LER:SOUKSAVALA KRESELKONTROLEDORUGELME ...................................119 DENEYSELARATIRMALAR ............................................................121 ALANARATIRMALARI....................................................................123 ALANVEDENEYSELARATIRMAFARKI ....................................124 SOUKSAVATAPSKOLOJKKURAMLAR ................................125 BLMVIII:1960VE70LER SORUNLARVEZMLER...........................................................133 1960ABALARKEN:BUNALIMVEMUHASEBES ......................133 LETMALANINDABUNALIM .....................................................134 GEMEBAKI:40VE50LERNRETTKLER .......................135 1960VE1970LERLEGELENLER........................................................136 DEOLOJNNSONUVEPOSTENDSTRYALZMNLANI....138 ATIMAFONKSYONALZMNNGEL...................................139 ULUSKURMA:KALKINMADALETMNGC.....................140 TARHVETEKNOLOJKBELRLEYCLK .....................................142 LETMSOSYOLOJSNDEKRZEZM..................................154 KULLANIMLARVEDOYUMLARYAKLAIMI .............................154 (GREVSEL)BAIMLILIKKURAMI ................................................159 GNDEMHAZIRLAMATEZ............................................................161 KLTRELGSTERGELERVEEKMEKURAMI...........................165 CAREYVECHCAGOOKULUNUNDRL ...............................170 KTLELETMNNTRKYEDEKYANSIMALARI ................171 BLMIX:1980LER:NEOLBERALZMLE YENSMRGECLEGENHIZLANDIRILMASI .........175 SUSKUNLUKSARMALIKURAMI ....................................................177 KULLANIMLARVEBAIMLILIKMODEL....................................179

indekiler

GNDEMBRLETRME/KAYNATIRMA..................................... 182 LBERALOULCUKLTRELNCELEMELERANLAYII ... 185 BLMX:TARHSELMATERYALSTYAKLAIM HERKESNBLMVEARATIRMA ......................................... 189 nsanveYaamnretmesi......................................................... 191 nsann,ToplumunveBilincinretimi ...................................... 191 TarihselMaddecilikveAratrmaAnlay ............................... 192 TarihAnlay................................................................................. 193 nsannMerkezdeOlmas............................................................. 194 ToplumunOluumuAnlay ...................................................... 194 ToplumDeiimiAnlay............................................................ 195 MARX,MARKSZMVELETM ..................................................... 196 LETMLELGLTEMELKAVRAMLAR ..................................... 198 BLMXI:MADDYAAMINRETM VERETMLKLER .................................................................... 203 MARXVEMADDRETMDENTKETMELETM ............... 207 retim.............................................................................................. 207 reticiGlerinGelimesiveletiim ........................................ 208 Dolam,PazarnKresellemesi,Sermayeveletiim ............ 209 letiimveSmrgecilik................................................................ 209 Blm,Nfus,letiimAralarveZenginlik ..................... 210 EndstriyelDeiimveletiimdeDeiim............................... 210 KapitalistEgemenlikveMcadeledeletiim ........................... 210 letiimAralar,TamaveYerveZamannKontrol............ 211 MARXSONRASI:KTLELETMNNRETM ........................ 211 ZERNDEDURULANTEMELKONULAR ................................... 216 retimTarzvelikileri.............................................................. 217 retim:PazarKoullarveretimlikisi ................................. 218 retimveMalnFetiletirilmesi................................................. 219 retimlikileri,DenetimveBelirleyicilik................................. 220 KitleletiiminderetimlikileriveDenetim.......................... 221 DenetimdeYnetimselDevrimDncesi ................................ 222 TeknolojininSunumuveletiimAralar ................................. 223 Emek,Profesyonalizm,Mlkiyetvernlikisi..................... 224 retim,BlmveininYabanclamas.............................. 225 DatmKanallarveKontrol .................................................... 225

vi

indekiler

rn:EmtiaretimiveMedya....................................................226 rn:zleyiciEmtia.......................................................................226 rn:BilgiEmtia ...........................................................................226 rn:MedyannKendisininEmtiaOluu..................................226 rn:KarakteriveKalitesi ...........................................................227 rnveTketicistekleriBa.....................................................227 MedyannzneOluuvezleyicininSulanmas.....................229 Mcadele,DireniveKitleletiimi.............................................229 YAKLAIMRNEKLER.....................................................................230 Adorno:KltrEndstrisininSiyasalEkonomisi .....................231 Smythe:BilinEndstrisininMaddiYaps................................232 Mosco:letiiminSiyasalEkonomisi ...........................................236 BLMXII:DNSELYAAMINRETMVELETM......237 TEMELKAVRAMLARVESREGELENKONULAR.....................238 BilincinretimBiimiindeBelirlenmesi.................................238 DncelerveToplumsalDeiiminAnlam ............................239 BizimOlmayanBizlik:EgemenDncelervedeoloji ........240 MarksistDinletiimiveEgemenUyduru.................................242 deolojiveEgemendeoloji...........................................................243 SahteBilinveEgemenDnceler ............................................247 KapitalistKast:SuKapitalisttemi?...........................................247 AltyapstyapTartmas:UyduruveGerek ........................250 DNSELNRETMVEKTLELETM ................................251 Marx:BasnzgrlveSansr ...............................................252 Lukacs:nsanzgrl,SnfBilinci,Tarihveletiim .........267 Gramsci:Hegemoni,BurjuvaGazeteleri,Okuyucular ............268 FrankfurtOkulu:CriticalTheory.................................................272 HabermasveletiimselEtkinlik ................................................281 FrankfurtOkulunaYneltilenEletiriler ...................................291 Chomsky:MedyaPropagandaModeli .......................................292 BLMXIII:DNSELRETMVEDL ......................................295 TEMELKAVRAMLAR .........................................................................295 Sylem(discourse)vesylemanalizi..........................................295 Araclama,araclanma...................................................................296 aretveyagsterge(sign) ............................................................297 Sembolveyasimge.........................................................................298

indekiler

vii

Anlam(meaning) ........................................................................... 298 Atanmanlam,tanmlaycanlam(denotativemeaning)....... 300 armsalveyaimasalanlam(connotativemeaning).............. 300 Mit/masal/efsane,mitoloji(myth) ............................................... 301 Birey,zne,yapan,aktrveyap................................................. 301 Anlamverenpratik........................................................................ 302 Yapzme(Deconstruction)....................................................... 303 zneleraraslk(ntersubjectivity).............................................. 303 Gerektesi(Hyperreality) .......................................................... 304 Sreklideiimvegereiyakalamannolaslkszl............ 305 Balamaayrma(articulation,artiklasyon) ............................. 305 Metinleraraslk(intertextuality).................................................. 306 Anlamretme,sonsuzanlamretme......................................... 306 Kimlik(identity),kendinizdetirme(identification).............. 307 Temsil(representation) ................................................................. 309 Snflandrma(taxonomy)............................................................. 310 Metonimvemetafor ...................................................................... 310 Yorumlamac/yorumsamaccemaat............................................ 310 Belirsizlik(indeterminacy) ........................................................... 311 kiliztlk(binaryopposition) ...................................................... 311 Okunurluveyazlrlmetin.......................................................... 311 Glendirme(empowerment)...................................................... 313 GSTERGEBLM.................................................................................. 314 ifre(code),ifrezm(decoding) ......................................... 317 lenmikodlarvesnrl/balayckodlar ................................. 319 rnekerevelerveanlamdizimleri .......................................... 319 aretedicivearmcanlamdzeyi...................................... 320 Sanalgerek(virtualreality) ........................................................ 322 YAPISALCILIK ...................................................................................... 322 ALTHUSSERCYAPISALCILIK ......................................................... 327 NACILIK/CONSTRUCTIVISM ........................................................ 332 FOUCAULTVEBURJUVAFEMNZM ........................................... 333 BAUDRILLARDVEPOSTMODERNMEDYAKURAMI ............... 340 BLMXIV:KLTR,LETM VEKLTRELNCELEMELER........................................................ 349 KLTR ................................................................................................. 349 KLTRVELETMBAI .............................................................. 351

viii

indekiler

KTLELETMVEKLTRNRETM ...................................353 KLTRELNCELEMELER................................................................354 KLTRELNCELEMELER:MARKSZMDENKOPU ................359 KLTRELNCELEMELERVESYASALEKONOMSENTEZ .363 KLTRELNCELEMELERNELETRS .....................................365 BLMXV:ULUSLARARASIKTLELETM ............................369 ULUSLARARASIYAYILMA:MODERNLEMEVEMEDYA........369 MARKSSTYAKLAIMLAR................................................................376 MedyaEmperyalizmiTezi............................................................378 KltrEmperyalizmi.....................................................................381 SCHILLER:KltrEmperyalizmiveGlobalEkonomi.............385 MATTELART:okulusluirketlerveEmperyalizm................388 BLMXVI:POZTVZMVEMARKSZMARASI UZLAMAARAYILARI ...................................................................391 UZLATIRMAABALARIYLALGLGRLER ......................391 ABALARINTUTARLILIIZERNETARTIMALAR...............392 2000LERDEUZLAMAABALARI .................................................396 BLMXVII:1990VE2000LER KRESELPAZARNPOSTMODERNDURUM?.....................397 KRESELLEMEVELETM..........................................................402 KRESELLEMENZELLETRMEVEDEREGLASYON..404 ENDSTRTESCLKVEENFORMASYONTOPLUMU ..........406 SMRGECLKTES(POSTCOLONIALISM) ............................408 POSTMODERNZMVEPOSTMODERNKLTRELCLK..........415 POSTYAPISALCILIK:GENELDEERLENDRME........................424 EMPERYALZMTES(POSTEMPERYALZM) .............................429 NTERNETVECEPTELEFONU.........................................................437 1990VE2000LERDEKURAMVEARATIRMALAR .....................441 PozitivistGelenektekiGelimeler ................................................443 PostYapsalclnveDierPostlarnEgemenlii ...................444 GramsciyiNeoGramsciyeDntrme ..................................446 MarksistYaklamlarnDurumu .................................................447 UluslararasYansmalar ................................................................450 1990ve2000lerdeTrkiye............................................................453 KAYNAKA ..............................................................................................463

NSZ

None but the dead are permitted to tell the truth. Mark Twain, 1905 Mark Twain, ller dnda hi kimsenin doruyu sylemesine izin verilmediini sylyor; nk sava duas denen yazsn bastrmak istediinde en yaknlarnn bile kartlyla yz yze kalyor. Gerei sylemeye msaade edilmemesi sadece d dnyann basklarndan kaynaklanmaz, ayn zamanda kiinin kendi i dnyasndan ve d dnya ile ilikilerini dzenlemesi gereksinimlerinden kaynaklanr. Sylemek istediimiz ok eyler vardr; ama syleyemeyiz; nk kendi iimizden, hesaplarmzdan, kayglarmzdan, korkularmzdan ve dmzdaki vahilikten gelen birok engeller vardr. Dolaysyla, ou gerekler llerle birlikte gmlr gider. Bu kitabn ncs 1990 ylnda letiim ve Toplum: Kitle letiim Kuramlar Tutucu ve Deiimci Yaklamlar ad altnda yaymland. Yeniden dzenlenen ikincisi 1998de Balangcndan Gnmze letiim Kuram ve Aratrmalar bal ile kt. Bunu 2002de ve 2005te nemli yenilikler ve deiiklikleri ieren teki Kuram: Kitle letiimine Yaklamlarn Tarihsel ve Eletirel Bir Deerlendirmesi balyla hazrladmz kitap takip etti. Elinizdeki kitap teki Kuram kitabnn yeniden gzden geirilmi, dzeltilmi, nemli eklemeler ve karmalar yaplm nc basksdr. Balklar ve ierik deise de ama hep ayn kald: Kitle iletiiminin doasn aklamaya alan yaklamlar rencilere ve sosyal bilimlerle uraanlara tantmak ve bu tantm eletirel deerlendirmeyle sunmak. Tpk dnya ve Trkiye koullarnn deitii gibi ierik de koullara gre deiti. Bu koullar 1990daki ilk kitaptan bu yana geen 20 ylda, az tannr ve karmak hale geldi. nk kapitalizm kendi kresel servenini merulatran ve egemenliini perinleyen bili ve bilin ynetimini ok daha planl bir ekilde yapmaktadr. Gnmzde bu abann gerekletirilmesinde kitle iletiim aralar tarihin hibir dneminde grlmedii kadar nemli rol oynamaktadr. Bu aralar bir yandan kresel pazarn siyasal, ekonomik ve kltrel oluumundan etkilenmekte, rnein tekellemekte, zamanda bu yeni tekelci yaplar ile bililerin biimlendirilmesi ve davranlarn ynlendirilmesinde daha etkili olabilmektedirler.

10

nsz

Kresel ve kreseli oluturan yerel yaplardaki gelimeler kitle iletiimi alanndaki pratiin yannda, dnsel birikimin niteliini de etkilemektedir. rnein, gl olan ve kaynaklar harekete geirebilenler hem kuramlarn hem de aratrmalarn karakter zerinde egemen olabilmektedir. Bu egemenlik ayn zamanda ona ilevsel olan eletiriden balayarak onu deitirmeye ynelik kartl da beraberinde getirmektedir. Egemenliin ve mcadelenin uzun bir tarihsel birikimi vardr. Bu kitap bir yandan bu birikimi aktarmaktadr. nk byk lde ABD kkenli bu birikim, kitle iletiimini varolan kapitalist toplum yaps iinde anlamann kanlmaz parasdr. Ancak i burada bitmemektedir. Baka dnceler ve yaklamlar da vardr. Yani dnyada sadece kk bir egemen aznla hizmet eden ve byk ounluu yoksun brakan, sahteyi, baskc olan ve kleletireni destekleyen kuramsal aklamalar yannda, btn bunlarn tm insanln insanca yaam iin deimesi gerektiini belirten teki kuram/kuramlar da var. Gnmzde kresellemeyle yaratlan insanlk durumu ve bu durumun promosyonunu yapan akademik dnya ve kitle iletiim endstrileri, teki kuram daha da nemli hale getirmektedir. Hele teki Kuramdaki Kyi tersine evirerek aykrl anlatan ve doruyu eletirel diye niteleyerek negatif anlam ykleyen popler bilincin kendini ve evresini anlamadaki acizlii ve yaratlm bu acizlii besleyen rgtl yaamn hunharl, dnyay giderek insan gereini sunmann zorlat, insanca alternatiflerin gz ard edildii bir dnya yapmaktadr. yle bir dnya ki, insanlar materyal ve dnsel bakmlardan yoksun brakmann ad kreselleme olmakta; bir lkeyi igal etme, zgrlk ve demokrasi gtrme olarak nitelenmekte; varolarda, sokaklarda, hemen yan banda yoksulluk ve alk terr iinde yaayan insanlar grmezlikten gelinmekte; ama kresel saldrganlarn sel, deprem ve kasrga faciasndan kar salamak iin yapt insanlk sat propagandasna katlma, insanca duyarllk olarak pompalanmaktadr. teki Kuram, sahtenin gerek, ktnn iyi, kleliin demokrasi, yoksulluun tembellik, zenginliin alma, gaspn kurnazlk, hrszln frsatlk ve erdemin aptallk yapld alak bir koulda, siyasal, ekonomik ve kltrel pazar karlarn desteklemek ve bu destekten bireysel karlar salamak iin deil, pazar aklayan yaklamlarn asl karakterini ve bunun ama ve sonularn incelemek iin yazld. Kitabn dzeltilmesinde bize yardm eden herkese, zellikle Serkan Pnarc, Kadir Erdoan ve Nazmiye Erdoana ok teekkr ederiz.

BLM I KONU, AMA VE YNTEM Bir zamanlar kitle medyalar vard ve eytaniydiler, elbette; ve sulu bir taraf vard. Ayn zamanda, sulular sulayan onurlu sesler vard. Ve sanat (ne ans!) kitle medyasnn esiri olmayanlara alternatif sundu. Tamam, bitti. Ne oluyor diye birbirimize sorarak batan balamalyz. Umberto Eco (1966:150) Bu kitap, Umberto Econun sorduu ne oluyor sorusuna kuramlarla ve aratrmalarla sunulan yantlar ele alp irdelemek ve alternatif yantlar zerinde dnmek ve dndrmek iin tasarland. 21. yzylda, iletiim alan ncesinden ok daha fazla nem kazanmtr. Teknolojik retimle desteklenen yeni ulusal ve uluslararas koullarn en ciddi sonular, zellikle, Trkiye gibi lkelerde nemli deiimler, dnmler ve dzenlemelere neden olmu; yeni yaplanmalar, anlay ve iliki biimleri tremitir. Kitle iletiim alan daha karmak ve anlalmas g bir karakter kazanmtr. Bu deiimlerle birlikte kitle kuram ve aratrmalarna yeniden bir bak gerei domutur. Kitap bu gereksinimi karlamak iin tasarlanmtr. Kitle iletiimi kuram ve aratrmalar hakknda gerekli bilgiyi edinme iletiim konusunu ve bu konuyla gelen sorunlar doru anlamann n kouludur. En azndan iki anlamda n kouldur. Birincisi, kitle iletiimini anlamak iin nce hem tarihsel geliimine bakmak hem de imdiye kadar yaplm nemli incelemeler ve bunlarn temelinde yatan kuramsal erevelerin bilinmesi gerekir. kincisi, kitle iletiimini anlamak ve anlamlandrmak iin, iletiimi kuram denilen aklayc ve sistemli bir bilimsel konuma yerletirmek ve bunun iin de sadece varsaymlar silsilesiyle almak deil, varsaymlar test etmek veya test edilenler nda irdelemek, dolaysyla aratrma yapmak gerekir. Daha basite anlatyla, kuramn aklamalarnn, akladklarn ne lde aklayp aklamadnn bilinmesi gerekir; kuramn varsaymlarnn doruluu ve geerlilii ancak aratrmalar ile saptanabilir. Kuram ve aratrma, birbiriyle yapsal olarak baldr. Bu nedenle kitapta, kuram kitle iletiimi aratrmalaryla birlikte ele alnd. Bunlara ek olarak, kuramsal anlatlarn ve aratrmalarn toplumlardaki ve toplumlar arasndaki g ve kar ilikileri iine yerletirilerek anlamlandrlmas gerekir.

12

teki Kuram

Konu kitle iletiimi olduu iin, ilk yaplmas gereken, kitle iletiiminin iletiim iindeki yerinin belirlenmesi ve kitle iletiimi ile insan ve toplum arasndaki ba kurmaktr. Bu nedenle, nce, iletiimin, bizim yaklammz erevesi iine den tanm sunuldu. Bu tanmdan hareket ederek, kitle iletiiminin ne olduu akland. Bylece, kitle iletiimi iletiim iinde konumlandrld. Ardndan kitle iletiiminin zl bir tarihsel deerlendirme sunularak, kitle iletiimi hakknda, yaygn olarak bilinenle rten ve rtmeyen temel bilgiler verildi. Trkiyede kuram ile ilgili olarak cehalete-bilgilik taslatma kapsam iine den bir dnce yaylmaktadr. Bu dnceye gre, rnein, kuram deil, pratik retin; kuram ne ie yarar ki, hibir zaman kullanmayacan eyler; kuramclar pratii rensin ve retsin; kuram da ne ki, sorunu sorarsn, aratrman yaparsn, sonular kartrsn; aratrmada kuram gereksizdir. Hem bu tr dncelerin anlam ve yaygnlatrlmasnn nedenleri zerinde durulmas, hem de bilim ile kuram, kuram ile pratik ve kuram ile aratrma bann aklanmas gerekmektedir. Bu nedenle, kitapta, bilim, kuram ve aratrma ba, aklanmas gereken ikinci nemli konu olarak ele alnd ve ilendi. Kitle iletiimi, kuram ve aratrmayla ilgili yukardaki temel oluturulduktan sonra, kitle iletiim kuram ve aratrmalarnn aklanmasna geildi. Bu amala, nce, konu iki ana temaya ayrld: (1) Kapitalizm ncesi kitle iletiimi, kuram ve aratrmalar ve (2) kapitalizmde kitle iletiimi kuram ve aratrmalar. Kapitalizm ncesinde bilginin retimi, kitle iletiimi balamnda ynetimsel iletiimin genel karakterleri sunuldu. Kapitalizmdeki durumla ilgili sunumda, kitle iletiim kuramlarnn oluumu ve gelimesi idealist felsefe ve tarihsel materyalist felsefe iindeki kuramsal aklamalar ve aratrmalar ele alnarak irdelendi. Bu blm takip eden sayfalar, kitabn iindekiler sayfasnda sunulan ekilde blmlendirildi. Lewisin belirttii gibi (1997:84) kuram olmakszn yntem (ve dolaysyla bilimsel aratrma tasarm) dnlemez. Hibir yapt herhangi bir kuramsal temelden (ve ideolojiden) kaamaz. letiimle ilgili hibir yapt nesnel, yansz, tarafsz olamaz, nk yapt oluturan kii ve kiinin yaad rgtl yaam, nesnellik, yanszlk ve tarafszlk gibi ilikisel gerekleri g ve kar yaplar iinde eritmi ve yeniden ekillendirmitir. Biz, yanszlk, nesnellik ve tarafszlk iddiasnn ve tartmasnn kurnazca ina edilmi bili ynetiminin paras olduunu bilen insanlardanz. Dolaysyla, biz nesnellik gibi iddialarda bulunmuyoruz ve bu konularla ilgili tartmalarn geersiz ve yanl ynlendirici olduunun da farkndayz. Biz, nesnellik gibi bili ynetimi yerine, insanca vicdan ve drstlk gibi tercihlere nem veriyoruz.

Konu, Ama ve Yntem

13

Elinizdeki bu kitap iletiim kuram ve aratrmalarn tarihsel sreleri iinde ele alarak, 20. yzyldaki gelimesini incelemektedir. ncelemenin kuramsal erevesi insann ne dndnden hareket ederek deil, neyi nasl rettiinden ve retim ilikilerinden hareket ederek kuruldu. Bu kuramsal ereve, Lerner, Schramm, McQuail, Fiske ve Huntington gibi aydnlarn yaklamlarnn geerliliini ve drstln soruturan bir yaklam da ifade eder. Herbert Schiller, Dallas Smythe ve Stuart Ewenin yaptlaryla kuramsal paralellik ve benzerlik tar. Boyd-Barrettin (1997) hakl olarak belirttii gibi, nc Dnya lkeleri aydnlar/akademisyenleri kendi kalknma gereksinmeleriyle birlikte giden tutarl bir iletiim yaplar salama abasnda bulunmakszn, zamanlarnn gereinden fazlasn Bat modellerini renme, destekleme veya eletirmekle harcamaktadrlar. Bu kitapta, Bat yaklamlar anlatlrken, kurulan balar ve sunulan eletiriler, Batya zg olarak oluturulmad; Batnn idealist ve tarihsel materyalist yaklamlarn derleyerek, kesip kopyalayarak veya promosyonunu yaparak var olan sunmak iin tasarlanmad; var olan irdelemek iin tasarland. Bu kitabn yazarlar, dier yaptlarnda, Trkiyeyi ve Trkiyedeki kuramla, aratrmalarla ve pratikle ilgili yaptlarnda, ele alp incelediler. Gnlk yaamda birok kararn kitle iletiim aralarnn gndemi belirleme etkisi ile alnd bir dnyada, dnen insanlar kendileri ve bakalar hakkndaki kendi dncelerinin nasl ve neye gre olutuunu bilmek zorundadrlar. Bu zorunluluk iletiim profesyonelleri ve renciler iin gz ard edilemez bir gerektir. nk kitle iletiimi sistemini biimlendirenler ve yrtenlerin neyi, nerede, ne zaman, neden yaptklar ve bunlarn sonular hem bizim yaammzla hem de kendimizi ve dnyamz anlamlandrmamzla dorudan ilikilidir. Kitle iletiiminde de olduu gibi bakalar birok eyi bizim iin retiyor. Bu retilenlerin (rnein kitle iletiim kuramlarnn) doasn bilmek en azndan kimliimizi bilinli olarak tanmlama ve gnlk yaammza mmkn olduu kadar bilerek yn vermede nemlidir. Bu kitap, akademik ama tesinde, bu balamlarda katkda bulunma amacyla yazld. Sosyal anlamlla ve metodolojik geerlilie sahip bilimsel inceleme ve deerlendirme, sosyal bilimlerde bitmeyen melodiye benzer: Her aklama ve sonu, yeni aratrmalar iin yeni sorular ve sorunlar yaratr; bylece irdelenerek ve denenerek, var olan bilginin zerine inalar yaplr. Bu inada nceden yaplanlar ayn kalabilecei gibi ciddi deiikliklere urayabilir. Dolaysyla, sosyal bilimlerde bilimsel ina ncekileri soruturmayla i ie yrtlr. Biz bu kitapta test edilmesi gereken saysz varsaymlar ve aratrmaya tevik edici yorumlar sunduk. Ne denli doru grnrse grnsn, bu kitapta ve dier her trl kitaplarda

14

teki Kuram

her cmlenin geerliliinin soruturulmas gerekir. Trkiyede kar, vurgun ve soygun ibirlii ok, fakat bilimsel ibirlii yoktur. Byk ounluun hrsz olduu bir yerde, ortak dman olan doruluk ve drstlk karsnda hrszlar aras yarn yerini ortak savunma ve dman yok etme alr. Bilimsel ibirliinin hogryle gelen karlkl etkileime dayanabilmesi ok enderdir, nk bilimin maddi karla yrtld ve cehaletin bilgilik taslad evrelerde ancak karc dmanlklarn ve karlkl znelliklerin egemenlii vardr. Bu kitabn kuramsal yaklamn/anlayn yle zetleyebiliriz: nsan ve toplum gereini anlamann en geerli ve gvenilir yolu, irketin veya devletin karn ve glendirilmesini deil, an en zayf yerindeki somut insann karn ve glendirilmesini merkeze koyarak ie balamak ve konuyu retim tarz ve ilikileri erevesi iinde ele almaktr. Bu tr yaklam kullanan, yazar drst insan yapar. Bu insan, doal evreyi tahrip eden ve her yl insan dahil trilyonlarca canlnn kt koullarda yaamasna, hastalanmasna ve lmesine neden olan bir endstriyel yapya etki aratrmalaryla veya post-modern eletirel merulatrmalarla hizmet etmeyi amalamaz. Her eyde olduu gibi kuramda da sorun, insan olma, vicdan ve yksek gelirli serbest-klenin nasl tercih yapt sorunudur. Hibir kuramsal yaklam tmyle doru veya yanl olamaz. Bir kuramsal yaklamdaki bir eksiklii veya yanll gsterdiimizde ve eletirdiimizde, o kuram tmyle geersiz olmaz. Bir kavramn bir kuramda veya aratrmada yanl kullanlmas, kuram geersiz yapmaz, ama kavramn nemine gre, aratrmay veya kuramn ilgili varsaymn geersiz yapabilir. Kuramsal yapda, biimin, rnein yazma hatalarnn, yazm hatas tesinde hibir anlam yoktur. nemli olan zdr, biim deil. Dil, anlam iletmek iin aratr; insan belirleyen deildir; dili kullanan insan kendini ve dierlerini (dierleri de onu) biimlendirir. letiim veya medya izleyiciye hibir ey yapmaz; yapan, yeri ve zaman belli retim tarz ve ilikileri iinde rgtleyen insandr. Egemenlik kavramnn kullanld her rgtl zaman ve yerde, daima mcadele biimleri vardr. Mcadele asla ortadan kalkmaz. nsan maddi ve dnsel yaamn birlikte retir. Maddi olann deiimi, kendisine uygun dnsel aklamay da getirir ve gelitirir; fakat nceki dnceler, inanlar ve hurafeler maddi karlar destekledii ve/veya maddi karlarn dorudan veya dolayl olarak paras olduu srece, devam ederler; hatta yaratlan yoksulluklar ve yoksunluklar rtmek veya merulatrmak iin, gnmzdeki tarikatlk ve sahte bizlikler ve abartlm kimlikler gibi, tevik edilirler.

BLM II BLM, KURAM VE ARATIRMA BAI Kuramlar dnya dediimizi yakalamak iin erilmi alardr: onu rasyonelletirmek, aklamak ve kontrol etmek iin. Biz an rgsn daima daha ince yapmak iin urarz. Karl Popper, 1974 Yaam ve yaam dnme, anlamlandrma ve aklama Yl 2010. Ankara. nsanlar ie gidebilmek iin uzun mesafeler yrmeye baladlar, nk ceplerinde, otobse ve dolmua ayracak paralar yok. nsanlar sabahn erken saatinde, rnein Sincandaki birka aydr kirasn deyemedii evinden kp, 25-30 km tede Yaamkente ne i olursa yaparm, ne cret verirsen razym diye birilerine yalvarmak iin yryerek gitmekte ve yryerek geri gelmektedir. Siz, brakn 20-25 kmyi, hi birka km yrdnz m? Hi i iin yalvardnz m? Eve eli bo dndnz m hi? Hissederek bildiniz mi? Hi 21. yzyln aalk hipokrasisinin aalk bir rnei olan, yoksulluk felsefesi yapma veya poplist sylemi brak dediniz mi kimseye? Yl 2010. Ankara. Zekatn verenlerin semti Kalaba Keirende, Banka Evleri denen yerdeki villalarn hemen hepsi bir nceki krizden beri ykld ve yeniden ahane bir ekilde yapld. Kriz ne ve kimin iin? Yl 2010. Birok lkede olduu gibi, Trkiye gibi lkelerin sermayesinin yabanc sermayeyle birlikte yoksullatrlmas devam etmektedir. Yl 2010. Bir zamanlar kilisenin kontrolnde olan bilgi retimi yaplyordu. imdi, zel irketlerin aratrma ve gelitirme blmlerinin (laboratuarlarnn) amalarna paralel amalarla hareket eden niversiteler hzla kapitalist sermayenin karlar (ve elbette niversitede bu ii yapanlarn kendi znel maddi karlar) iin bilgi retimi ii yapan ticarethanelere dnmekte; iyerinin mantna ve alma biimine yatkn, soruturma gereksinimini gereksiz bulan, igc yetitirmektedir. Bu durumu hem niversite hem de toplum iin feci yapan ise udur: Dil ve ortak kod hakknda en temel bilgiye bile sahip olmad (ve okusa bile anlayacak kapasiteden yoksun olduu) iin, vcudun dili olduunu sanan ve halkla ilikilerin ne olduunu bile yanl bilen ama bilgilik taslayan cahillerin, rencilere yanllar doru gibi retmesi ve faklteyi/blm, eitim-olmayan-eitim arlatanlyla ve uyduruk sertifikalarla kk apl vurguncularn ticarethanesine dntrmesidir.

16

teki Kuram

Yl 2010. zellikle 1980lerden beri artan bir ekilde, niversiteler, rettiinin ieriiyle ve ders geirme politikalaryla, siyasal kontrol iin ilevsel cehaletin, geri kalmln, tembelliin, haksz rekabetin, haksz kazancn, ke dnmeciliin, kayrmacln, siyasal gre gre kadrolamann merulatrld ve yeniden-retildii yerler arasndadr. Tm bunlarn bilim, kuram ve aratrmayla ilgisi ne? Bilim, bilmeyle ilikilidir. nsan kendi ve d, yaptklar ve yaplanlar zerinde dnr; onlar anlamaya ve aklamaya alr; yaam deneyimlerinden ve gzlemlerinden kazandklar bilmekten geerek tahminlerde bulunurlar. te bu dnmeyi, anlamlandrmay, aklamay ve tahmini bilim adamlar sistemli ve tutarl bir ekilde yaptnda, buna kuram denir. Kuram yoluyla tanmlama, aklama, anlama, nceden tahmin ve kontrol gelir. Aratrma hem sistemli ve tutarl bilmenin retimi hem de sistemli ve tutarl aklamann yaplmas (ve yaplan aklamalarn, snanmas) iin gereklidir. Batnn egemenlik ve yaam koullarna gre gelitirilmi bir kuramsal inay kullanarak Hintlilerin inei kesme ve yemesini ilkel bulan bir aklama, Hindistandaki tarihsel gerein zerine kertilmi bir bili ynetiminin ve kltrel emperyalizmin aklamasdr. Oradaki yaamn rgtl pratiinde, bir inek kesilip yenip bitecek bir et yerine, insanlara srekli st veren ve tarlasn srmede yardm eden deerli bir varlktr. Kltrel materyalist Marvin Harrisin belirttii gibi (1974/1989), Batllar Hintlilerin ineklerini yeme yerine alktan lmeyi tercih ettiklerini dnrler; ineklerini yerlerse alktan leceklerini anlamazlar. Dolaysyla, aklamak istediini var olan koullar iinde aklamayan kuram geersizdir. Bilgi, bilme, yntembilim ve kuram Epistemoloji (a) bilginin ne olduu, (b) bilginin elde edilip edilemeyecei, (c) bilginin nasl elde edildii gibi sorular zerinde durur. Epistemoloji bilginin doasnn, kaynann ve geerliliinin sistemli bir ekilde aklanmasn/incelenmesini ierir. Buradan hareketle kuram kavramna varrz: Kuramlar farkl yaklamlara dayanan epistemolojik (ontoloji, aksiyoloji ve/veya mant ieren) aklamalar getirir. Ontoloji, varoluun ve gerein doasnn incelenmesidir: nsan olma, dil ve anlam, gerek ve grnm, deneyim, zne ve nesne ba zerine eilir. Kuramlar ontolojik aklamalar da getirir. Aksiyoloji deerlerin incelenmesiyle ilgilenir. Doru ve yanl (metaetik); doru ve yanln nesnel veya znel oluu (betimleyici etik); bir eylemi nelerin doru ve yanl yapt (normatif etik); teleolojik etik,

Bilim, Kuram ve Aratrma Ba

19

Bylece "kuram ve aratrma" sadece egemenlik mcadelesinin esi olmakla kalmayp, kiisel ekonomik kar ve zengin rgtl endstrilerin gelimesinde etken ve btnleik bir para oldu. Bilim, kuram ve aratrmann retimi, Avrupada veya "Burjuva Aydnlanma" anda veya demokrasinin beii Yunanda balamamtr. rnein, Hammurabi yapt, Smerlerin ve Hititlerin yasalar, ayn zamanda, ynetimsel aklamalardr. Anadolu medeniyetlerinin, Asyallarn, Romallarn ve ranllarn zamanlarnda kurduklar iletiim alar, belli bir egemenliin oluturulmas, korunmas ve gelitirilmesinin sistemli bir ifadesidir. Bu iletiim alarnn yaplamasndaki aratrma ve kuram, irketlerin deney laboratuarlarnda hazrlanmamtr veya anket kullanan survey incelemeleriyle snanan ve kurulan bir karaktere sahip deildir, nk bir kuramn kuram veya aratrmann aratrma olmas koulu, irket veya niversite iine sktrlm bilim retimi yapmaya bal deildir. Kuram ve aratrma sadece niceliksel verilerin istatistiksel deerlendirmesine dayanan ve hipotez testinden geerek doru ve gvenilir bilgiye ulalacan ileri sren, son yzyln egemen pozitivist-deneyci bilim tanm ve dnya gr erevesi iinde de gelimemitir. Kapitalizmden nce de bilim vard. Fakat insanlarn gnlk yaam deneyimleri ve bu deneyimlerle gelen bilme gereksinimleri yannda, sistemli bilme ve bilme giriimleri kapitalizm ncesi dnemde de, ticari ve siyasal gereksinimlere bal olarak kan ve gelien ve kontrol edilen bir karaktere sahipti. Eski imparatorluklardaki ve feodal dzenlerdeki bilme ile ilgili retim teolojik anlatya dayanan bir ynetimsel yapnn kontrol altndayd. Gnmzde sosyal bilimlerin rettii bilgi Gnmzde teolojiyi ve batl inanlar da kullanan sosyal bilimler, kitle iletiiminde yapld gibi, toplumlar ve dnyay kontrol eden gler iin ilevsel olan iki tr bilgi retir: Birinci trde, kapitalizm iin gerekli olan ve kapitalist irketlerin ve kurumlarn kulland ynetimsel/ynetsel bilgiyi, kuramsal aklamay ve aratrmalar retir. kincisi, lkelerdeki tm genleri eitim ad altnda kapitalist pazara ve bu pazarn smrgen biliine, tutumuna ve davranna yatkn bireyler olarak yetitirmektir. Kuramlar bililerin sistemli ve tutarl olarak ilendii, politikalarda kullanld aklamalardr. Bu kuramlarn politikalarda kullanlmas nedeniyle, rnein, 1970 ve 1980lerde dnyada yz binlerce gen ldrlmtr. Ardndan, medeniyetler atmas gr getirilmi ve, rnein, Avrupada karikatr krizi ve minare krizinde olduu gibi, medeniyetler aras atmalar dzenlenmi; Irakta olduu gibi, medeniyet ii atmalar yaratlm, yaratlmakta ve krklenmektedir;

20

teki Kuram

Trkiyede uzun yllardr devam eden rk kkrtmalar, yenilenen alm politikalaryla sunulan szde zmlerle gelen krklemelerle ve daha fazla blme abalaryla devam etmektedir (bl, birbirine dr ve ynet politikalar). Egemen olan kuramlar nedeniyle, demokratikleme, yerelleme, kreselleme anlatlaryla, kresel smr merulatrlmakta ve emperyalizm kreselleme olarak sunulmaktadr. Egemen kuramlar nedeniyle, rnein, insanlk iin tehlikeli madde retimini (rnein sigaray) durdurma yerine (nk ticaret, lm ticareti bile olsa, serbesttir), altrlarak kudurtulmu tketicilerin talebi zerine odaklanlmaktadr. Eer 50 eit pislik ve plk retiliyorsa, insanlar, bu 50 pislik ve plk arasndan seim yapacaktr. Bu yaptklar tercihlere bakarak, millete biz istediini veriyoruz diye kuramsal aklama getirmek, Pavlovun sorun kpekte demesine benzer: Geersizdir. Yukardaki anlat bize, kuramn masum, nesnel, tm herkesin/insanln kar iin retilmediini ve kullanlmadn gstermektedir. Dolaysyla kuram, egemenlik ve mcadelenin btnleik bir parasdr. Egemenlii destekleyen kuramlar, g yaplarnn karlarna uygun olan dorular, gerekleri ve deerleri kullanarak doruyu, gerei ve deerleri yeniden-ina ederler. Kuramn temel eleri Kuramlar, aklamak istediini isimlendirme ve tanmlama (konsept belirleme), gruplandrma, ilikisel aklama, nedensellikle tahmin ve kontrol retme seviyelerinin birini, birkan veya hepsini ierebilir. rnein, mikro-kuramlar sadece betimleyici seviyede kalabilir veya sadece betimleyici aksiyolojik (rnein, etikle ilgilenme) kapsam iinde olabilir. Ya da, Marksizmde ve pozitivizmde olduu gibi, insanla ve yaamla ilgili her eyi kapsayabilir. Dolaysyla, kuram aadaki elerin birini, birkan veya hepsini ierebilir: Konsept/kavram: Kuramn (ve kuram inasnn) en temel birimidir. eyi adlandran (temsil eden) dnsel birimdir; isimlendirilmi ve belli anlam atanm semboldr. Anlam atanmas, isimlendirme ve isimlendirileni tanmlamayla olur. Kuram inas iin benzer olarak kabul edilen bir davran, olay veya zellikler kategorisidir (kimlik, ideoloji, iyi, tatl, kap, da, aa, televizyon, cd, gazete). Konsept formle etme/na: Konsept formlnde/inasnda, benzer varlklar/birimler tek bir mental birim altnda toplanr (rnein tm farkl sandalyeler, sandalye kavram altnda toplanr). Sandalye farklar kabul edilir, fakat atlanr. Sandalye, kap veya insan konsepti, her kap ve her insan ierir. Yksek seviyedeki

BLM III LETM, KTLE LETM, NSAN VE TOPLUM BAI Bu blmde, iletiim, kitle iletiimi, insan ve toplum arasnda balar kuruldu. Bylece kitle iletiiminin iletiim ve insan tarihindeki yeri belirlendi. Bu belirlemeyle kitle iletiiminin ne olduu ve aitlii akland. Kuramlar bu tarihsel yapnn doasna bal olarak, onu belli ereveler iinde aklamak iin vardr. Dolaysyla, kuram insan kitle iletiiminden geerek ve kitle iletiimini insanla olan ilikisinde sistemli bir biimde aklamaya alrken, iinde bulunduu zamann ve iletiim teknolojilerinin gelime tarihiyle anlam kazanr. LETM, NSAN VE TOPLUM Drde kar bir oyla geen bir doktora savunmasnda, 23 sayfalk raporla tezi deerlendiren ve olumsuz oy kullanan ye yle diyor: Bu doktora tezi bandan sonuna kadar yanllarla dolu; tezin tezi yok; aday aratrma tasarm, lme, analiz, deerlendirme ve sonu sunma hakknda en temel bilgilere bile sahip deil; temel tasarm, lme ve istatistik kurallarn inemi; cinsiyet dnda tm lekler yanl; yaplan tm istatistikler, o testin koullarn karlamad iin, yanl; Adayn baml ve bamsz deiken ve deikenler aras analiz hakknda hibir doru bilgisi yok; semenlerin oy vermelerine etki eden bamsz deiken olarak sunulan be deikeni (rnein, parti bamll) ile bamsz deiken olarak sunulan eitim dzeyi, meslek, aylk gelir ve cinsiyeti keyfi olarak karlatrm; aday oklu regresyon analizini, oklu baml deikenlerle oklu bamsz deikenler aras karlatrma sanyor; faktr analizi tasarm yapmakszn, faktr analizi yaplacan sanyor; tablo kullanm koullarn bilmiyor; ampirik aratrma tasarm yapmaya alm ama tasarmda ampirik srelerin tm kurallarn inemi; tezin girii giri deil, nk bilgi birikiminden faydalanan gerekeli bir sunum yoluyla konusunu, amacn ve nemini belirlememi; yntemde olmas gereken aklamalar yok ve olanlar da yanl; Erzurumda toplanan data iin pilot incelemeyi Ankarada yapm; gerekeli hipotez gelitirmeden, bulgular blmnde, her analiz iin bir hipotez uydurmu; daha kts iliki sunan hipotezler ortaya atm ve bu hipotezler iin t-testi ve Anova yapm ki bu ciddi bir dier hatadr; sonu blmnde hibir sonu sunmam, sadece bulgular blmnde sunulanlar farkl cmlelerle tekrarlam. Aday sonu nasl karlr bilmiyor. Tez tmyle geersiz.

26

teki Kuram

Tezi savunan rencinin baz yantlar (ki bu yantlar, adayn hem bilmediini hem de, srar ettii iin, bilgilik tasladn gstermektedir): Semenlerin aylk geliri, eitimi, ya nominal lek ile test edilmitir ve burada bir hata yoktur, nk bu deikenleri gruplandrdm. (Not: aylk geliri veya ya gruplandrrsan, nominal lek elde etmezsin) Evet, ANOVA ve T-testi iliki testidir. (Not: hayr, deildir). rneklem evrenden karlr. Nfus olmaz, nk nfus Erzurumda oluk ocuk herkesi kapsar. (Not: Tmyle yanl). % 95 gven aralnda gvenirlik testi yaplmtr. (Not: Aday confidence interval belirlemesi yapmamtr; p deerini gvenirlik aral sanyor; yani, en temel bilgiyi bile doru bilmiyor). ANOVA ve bamsz deikenler T-testi yaptm. (Not: yanl, nk Bamsz t-testi iin iki ve ANOVA iin ikiden fazla nfustan ayr ayr rneklem alnmas gerekir: aday bunu yapmam; bamszlk ilkesini inediinin farknda bile deil; ok daha kts, aday deikenleri karlatrdn sanyor; aday grubu deiken sanyor). 1 (Hi ilgilenmem) ile balayan, orta noktas 5 olan ve 10 ile (ok ilgiliyim) ile biten bir lek interval lektir. (Not: hayr, iki ynl kademeli bir lektir; ayrca, dengesiz bir lektir). Hi ilgilenmem ile balayan bir Likert tipi lein orta noktas fikrim yok seeneidir ve dier u da ok ilgilenirim seeneidir. (Not: yanl; orta nokta asla fikrim yok olmaz; fikrim yok yanszl anlatmaz; fikri olmadn anlatr; Hi ilgilenmem ile balayan bir lmenin dier ucu ok ilgilenirim deildir). Kemalist/Atatrk, Milliyeti, slamc, Sosyal Demokrat, Sac, Liberal, Solcu, Dier ideolojik kimlii len lektir (Not: bu lme mutually exclusiveness kuraln inedii iin tmyle geersizdir). i, Memur, Esnaf, Serbest meslek, Emekli, Ev hanm, renci seenekleri Mesleiniz nedir? sorusunun lekleridir. (Not: Yanl). seenekli, siyasal konularda en fazla kullanlan ve gvenilen bilgi kaynaklar, Siyasal dncelerin olumasn gsterir. (Not: Hayr; siyasal dnce oluumu seenee indirgenemez; exhaustiveness kural inenmi; en fazla kullanlan ve gvenilen kaynaklar, bir siyasal oluumu anlatmaz; gvenilir kaynak, sadece, eer kaynan ideolojisi somut ise, belki kiinin ideolojik yneliminin gstergesi olabilir). Yukarda sunulan, tek bir kiiye zg deildir; Trkiyede yksek lisans, doktora ve doentlik gibi jrilerde neler olduunun tipik bir rneidir. Kuram kat zerinde yazlandr diyen doktora rencisinden balayarak, haber retilmez, yaylr diyecek (ve rencinin tezini bu tr yanl nedenlerle reddedecek) kadar temel bilgiden yoksun doentlere; bir tezde ayn anda keif tasarm ve regresyon analizi gerektiren

letiim, insan ve toplum ba

27

tasarm yaplabileceini srarla belirten, emekli, ev kadn, esnaf, serbest meslek sahibi seeneklerinin meslek deikeni olduunu iddia eden, birbirini karlkl darda brakma kuralndan haberi olmayan (ama aratrma yapp para kazanan) profesrlere kadar her seviyede bu feci durumu grrz. Bu egemen yap, niversiteye dolmu cahillerin yapt eitimle ke-dnmeci geri-braklmln gelitirilmesini yaygnlatran yapdr. Bu yapnn iinde bulunduu dier yaplara bir gz atalm: Faiz ve kredili sat haramdr szne kar, alan raz veren raz diyen tccarn ve ayn maln fiyatnn 56 ile 175 lira aras deitii bir ticari ahlak ve bu ahlakn iletiiminin olduu bir yap var. Bu yapda kazklanyorsun dendiinde, olsun, o Mslman diyen veya biliyorum, ama alyorum; cimrilii brak diye yant verenler ok. Ayn zamanda yanl dayanma da ok. D politikas bamlla ve i politikas rkla, ranta, laf ebeliine ve inan smrsne dayanan bir siyasal kltr var. Ahlak iki ve sekse indirgeyen ahlaksz bir iliki kltr var. Belediye bakanlarndan babakanlarna kadar, kurumlarda aldklar maala bin ylda biriktiremeyecekleri kadar servete sahip olanlarn olduu ve bu kiilerin oy, dua ve destek toplad bir yap var. Nereden buldun yasas gibi tedbirleri getirmeye alanlarn hemen harcand bir egemenlik kurulmu. Doruyu, hakly, iyiyi sunan ve savunanlarn, ktlendii, amurland, antaja urad ve marjinalletirildii, doruyu syleyeni dokuz kyden kovarlar sznn meru-yapld bir yap var. Ruhu ve vicdan kirlenmi bir insanlk durumunun egemenlii var. Bu kirlenmi egemenlii yaratann dil olduu uydurusunu sunanlar giderek artyor; (aslnda dil, bu kirlenmiliin dilidir). Bu insanlk durumunda, elbette iletiim mesaj gnderme ve alma olarak tanmlanacaktr ve ounluk etki ve sylem zerinde duracaktr. Elbette etik prensiplere ve ahlak da alkole ve belden aaya tanacaktr; bylece asl/z zerinde durulmasn ve kervanc rahatlasn. nsan tarihi ayn zamanda iletiim tarihidir. letiim insann ve toplumun var oluunun zorunlu kouludur. letiim olmakszn insann kendi ve toplumsal varln srdrmesi olanakszdr. nsan kendini ve toplumunu retebilmek iin giritii etkinliklerde hem doal hem de kendi yaratt teknolojik aralar kullanr. Bu kullanmn olmas, rgtlenmesi, yrtlmesi, tutulmas, gelitirilmesi ve gereinde deitirilmesi ancak iletiimle gerekleebilir. Yapay aralarla kurulan ve srdrlen iliki ve iletiime teknolojiyle araclanm iliki ve iletiim denir. letiim bu ilikinin var olmasnn ve yrtlmesinin zorunlu kouludur.

28

teki Kuram

Dolaysyla iliki iletiim deildir, fakat ilikinin varl iletiime baldr. Dier bir deyimle, iletiim ilikinin kendisi deildir, fakat ilikinin var oluunu belirleyen zorunlu elerden biridir. Suyun olumas iin hidrojen ile oksijenin belli koullarda ve oranda birlemesi zorunluluu gibi, belli yer ve zamanda insann kendisiyle ve dyla ilikisinin olumas, yrtlmesi ve gelimesi iin iletiim zorunludur. letiim ile bir gereksinimi gidermek (bir amac gerekletirmek) iin gerekli faaliyetin yaplmas dnlr, planlanr, yrtlr, sonulandrlr. Dolaysyla, iletiim ile hem kendi yaammz hem de ilikide bulunduklarmzn yaamlarn (ve onlarn bizim yaammz) ynetme ve ynlendirme iini yaparz. Bir gereksinimi gidermek iin olas seenekler arasndan seim yapnca, bu seimle ynetsel bir karar vermi oluruz. Bu seimle balayan faaliyetler anda, srekli iletiimler, dolaysyla ynetsel kararlar ve uygulamalar vardr. Bir gereksinimi giderme bir dier insanla birlikte olacaksa veya bir insandan geerek olacaksa, bu gereksinimi giderme kararlar ve faaliyetleri, hem kendimizi hem de dierini ynetmeyi gerektirir. Dolaysyla, her iletiim ynetimseldir. letiimde ynetimsellik olmamas, apolitik olma iddiasna benzer: Apolitik iddiasnn kendisi politiktir. letiimin ynetimsel karakteri, insanlarn toplum hayatyla deiir ve geliir. letiimi doru anlamak ancak belli yer ve zamandaki ilikiyi kendi tarihisellii ve doas iinde anlamakla mmkndr. Bir dostluk ilikisinin kurulmas ve yrtlmesi ancak dostluk iletiimi tarzlaryla kurulup gelitirilebilir. Bir dmanlk ilikisi, bu ilikinin yaratlmasn ve srdrlmesini salayan dmanlk iletiim tarzlaryla oluur ve geliir. Konuma bir iletiimsel eylemdir; fakat konumann kendisi asla iletiim deildir. Yrme bir iletiim eylemi deildir; ama iletiim olmakszn yrme eylemi asla yaplamaz. Dil veya sz kendi bana bir iletiim deildir, olamaz. Dil dnda gerek olmas veya olmamas iin, dili kullanan insann bunu sylemesi gerekir. Dolaysyla iletiimi, dili ve anlam reten insandr. Her ilikideki anlam sosyaldir. Hi kimse sosyalin dnda kendine zg anlam ve iliki retemez, nk ne kendisi ne de dncesi sosyalin dndadr. Bir iaretin veya sesin dil olabilmesi iin, onu kullananlar arasnda anlam zerinde anlama olmas gerekir. Aksi takdirde, bir el hareketinin veya bacak bacak zerine atmann hibir anlam yoktur. Doal ara olarak dilini reten insan, ayn zamanda kendini de biimlendirir. Bu biimlenme dilin kullanmndan veya doasndan deil, dilin destekledii retim ve ilikiler dzenindendir. Yemek duas retilen ve dua eden ocuu biimlendiren dil deil, bir teolojik egemenliin kendini srdrme pratiidir. Bu pratik dili kullanan (dua eden veya etmeyen) insandan geerek ifadesini bulmaktadr.

BLM V KAPTALZMDE KURAM VE ARATIRMALAR: NSANLARI KONTROL N BLM VE ARATIRMA OLUUM On sekizinci yzylda, baz dnrler sosyal, ekonomik ve tarihsel srelerin kendi yasalar olan karmak yapya sahip olduu dncesini gelitirmeye balad. Sosyal, kltrel ve siyasal dzenlemeler, gzlemle hemen bilinemeyecek karmak srelerin rn olarak dnlmeye baland. Bu ynelimle birlikte, toplumun incelenmesi doal dnyann bilimsel incelenmesiyle yakndan ilikilendirilmeye ve onlarn yntemleri kullanlmaya baland. Bu yeni ynelimle, Viconun Bilim (1669-1774) ve Montesquieunun (1989-1755) Kanunlarn Ruhu yaptlar farkl sosyal koullarn zel kltrel ve materyal belirleyicilere bal olduunu aklamaya almt. Bu balanglarla, toplumlar ve ileyilerinin aklarken karmak tarihsel ve hatta evresel koullar gz nne alnyordu. Bu ynelim teolojik ve dogmatik aklamalardan uzaklamay da getirdi. Aydnlanma ile tanrnn sz zerine kurulmu toplum, iliki ve iletiim anlay deimeye balad. Aydnlanma dncesinin temel zellikleri yle zetlenebilir: Kiliseye, batl inanca ve dini baskya ve sulamaya kartlk; Bilimsel keif ve teknolojik gelime istei; Aydnlanma dnrleri demokrat deillerdi, fakat yaadklar lkede anayasal ve yasal reformlar grmeyi istiyorlard. Dinsel doma ve batl inan yerine, ampirik ve materyalist bilginin stnlne inan: Toplumun alma yollarnn gerek nedenlerini bulmak arzusu. Bu amala yntemlerini doal bilimlerden aldlar. KTLELERDEN KORKU VE KONTROL GERE 18 ve 19uncu Yzyl 18. ve 19. yzyln tannm "bilim adamlar" ve "dnrlerinin" nemli bir ksm, zgrlk ve insanca yaam koullar araynn peinde bakaldrlara girien veya bakaldrma potansiyeli olan kitlelere dmandlar. Bu korkuyla kabus grenlerin bazlar demokrasiye de karyd ve mutlakiyet yanlsyd. Kitlelerden korku ve kitlelere kar dmanlk duygusunu ve bunun iletiimini Bat'nn nde gelen bilim adamlarnn ounda grrz.

54

teki Kuram

SYASAL KONTROL: BRNC DNYA SAVAINA KTLELER HAZIRLAMA Tarih boyu kitlelerin bililerinin ve faaliyetlerinin kontrolnde srekli olarak yaplanlardan biri de, gerek ve sahte dmanlarla kitleleri saldrmaya/savunmaya hazrlamak olmutur. Bunun baarmak iin, insanlarn dmanlk duygularyla doldurulmas gerekmitir ve bu doldurma din, namus, kavim, aile, tanrnn temsilcilerini koruma, demokrasi, zgrlk, vatan, cihat ve savunma gibi gerekelerle yaplm ve yaplmaya devam etmektedir. Savaa hazrlama, toplum ynetiminde ikna gerei yaygnlatka, zellikle toplum dzeni ciddi ekilde i ve d smrmeye (ve smrlmeye) dayandka, daha da artar. Bu da, sadece ordunun deil, kitlelerin barta bile srekli olarak i dmanlara (ou kez kendisine) kar ve d dmanlara (dier yerlerdeki kendisi gibilere) kar hazrlanmas ve kullanlmas gerekir. Bu gereksinim, kapitalizmle birlikte giderek artm ve bu artla birlikte bl, birbirine dr ve ynet politikalar, stratejileri ve taktikleri de zenginlemitir. Kapitalizm feodal dzene kar mcadele verirken, kitleler zgrlk, insanlk, insan haklar gibi onlarn elinden alnm ve onlar mutlak kle veya yar kle veya atl duruma drm, ekonomik bakmdan yoksul brakm ve basklar altnda tutan bir sistemi desteklemek veya ona kar olmak seenei karsnda, ikiye ayrlmtr. Bu kitleler birbirlerini ldrerek kapitalizmin feodalizmi ykp siyasal gc ele geirmesini salamtr. Kapitalizmle birlikte, insanlar kendilerini birden cret kleliinin beraberinde getirdii yoksullatrma koullaryla yz yze bulmutur. Yoksullaan ve kt koullarda yaayan kitleler, kanlmaz olarak demokratik talepler etmeye balamtr. Bu taleplere kar kapitalizm, ii snfnn bir ksmn kiralama iini yaygnlatrm; var olan merulatrlm bask rgtlerini gelitirmi ve yeni zel gvenlik irketlerini oluturmu; taleplere, baskyla ve gerektiinde de ii snfn birbirini ldrterek karlk vermitir. Birinci Dnya Sava dnemi propagandayla bili ve davran ynetiminin kitleler zerine uyguland ve bu uygulamalardan dersler alnd bir dnemdir. Bu dnem ayn zamanda kzllarn istekleri olarak nitelenen kitlelerin demokratik taleplerinin ve kitle hareketlerinin yasalarla ve basklarla youn bir ekilde bastrma abalarnn verim vermeye balad dnem oldu. Bar aday olarak Amerikan bakan seilen Wilson, tarihte grlmemi propaganda giriimleriyle birlikte Amerikay savaa soktu. Halk Enformasyon Komitesi ya da ynetici liderinin adyla Creel Komite Sava Amerikan halkna satma iini stlendi. Creel medya, i,

Kapitalizmde kuram ve aratrmalar

55

sanat ve akademi dnyasndan kiileri toplad. Komisyon sistemli, koordineli ve etkili propaganda makinesi olarak almaya balad. lk yaplan ilerden biri, kar propaganday ve sava kartlarn engelleme faaliyetlerini desteklemek oldu: Sava kartlarn, sava kart basnda yaz yazanlar ve komnistleri hapse attrmak iin ve sendika hareketlerini ezmek iin gelitirilen mehur 1917 Casusluk Yasasnn ve 1918 syana Tevik Yasasnn (Sedition Act) kmasn desteklediler. Komisyonun propaganda sunumlarnn bazlar gerekti, bazlar abartma ve bazlar da aka uyduruydu. Komite propaganda srasnda, rnein, 100 milyondan fazla poster ve bror datt; 6000 haber blteni ile savala ilgili enformasyonu kontrol etti; her hafta komitenin hazrlad 20,000den fazla materyal Amerikan gazetelerinde (haber ve ke yazs) olarak yer ald. Amerikallarn bazlarnn gazetelerde haber d eyleri okuduunu bilen komite, nde gelen makale, roman ve ksa hikaye yazarlarnn yardmyla, gazetelerdeki o yerleri de, ayn format kullanarak, sava propagandasyla doldurdular. Bu propaganda kampanyasna John Dewey, Walter Lippmann ve Edward Bernays gibi mehur dnrler/aydnlar da katld. Komitenin Resimle Tantm Blm, o zamann en usta ve becerikli reklamclarn ve mizah izimcilerini altrarak, sadece gazeteleri deil, dergileri de propaganda resimleri, karikatrleriyle doldurdular. Vatanperver renklerle sslenen gl ve etkili posterler Amerikann her yerindeki billboardlar ssledi. Komitenin Film Blm, Hollywoodun da desteiyle, en kk film parasndan uzun metrajl filme kadar retilen rnler propaganda iine katldlar. rnein, Kayser: Berlin Canavar (The Kaiser: The Beast of Berlin), Kltr Kurtlar (Wolves of Culture), Kayser ile Cehenneme Git (To Hell With The Kaiser) gibi filmler yapld ve tm Amerikada gsterildi. Sava kartlar ve pasifistlerin sesi bouldu; kitle iletiim aralarnn youn kampanyasyla (haberler, filmler, fotoraflar, konumalar, kitaplar, dergiler, romanlar iine yerletirilen ykler, vaazlar, posterler, dedikodular, el ilanlar, maan verildii zarf iine yerletirilen propaganda materyalleri ile) toplum sava psikolojisiyle dolduruldu. Askerlerle iilerin kol kola posterleri Amerikann her yerindeki fabrikalarn duvarlarna asld. nsanlar fedakrla arld ve zevkle ldrecek ve canlarn feda edecek psikolojiye sokuldu. Dnn demokrasi ve insan haklarndan bahseden bir devlet, insanlarn savaa sokmak iin, demokrasi ve insan haklarn youn propaganda kampanyasyla yaratlan duygusal ve dnsel atmosferle ortadan kaldryor (var myd ki diye de sorabilirsiniz).

56

teki Kuram

SYASAL KONTROL: PROPAGANDA VE KAMUOYUNU KNA Kitlelerin siyasal kontrol, en geni ekliyle, zgrlk ve demokrasinin varl, seme ve seilme hakknn olduu, seim sreleriyle (ve imdi internette tartma bloglaryla) demokrasiye insanlarn katldklar ve ak toplumun dmanlarna kar demokrasinin korunmas gerektii biliini insanlara ileme olarak zetlenebilir. Siyasal kontrol, merulatrmalardan ve gayri-merulatrmalardan geerek ilenir. Creel Komite lke iindeki propaganda faaliyetini 1918de durdurdu. Birka ay sonra, d propaganda yapan blm de, byk tartmalardan sonra, kapatld. Elbette sava zaman propagandaclar kalemlerini, kameralarn, fralarn ve karlarn brakp kitlelerin arasna karmad. Lasswelle gre (1927) ve Komitenin D Propaganda Blm bakanna gre, Komitenin ou Washingtonda ve New Yorkta kaldlar. Orada, sava srasnda kurduklar balardan da faydalanarak, ilerine devam ettiler, nk sava srasnda yaratlan ve kullanlan yntemler devlet kurumlar ve zel karlar iin ok deerliydi. nsanlara dmanlk ve nefret eken, insanlarn birbirini kitleler halinde ldrmesini merulatranlar, bu ii demokrasiyle balamaya ve ayn ii, farkl tonlarda, zel hayatta yapmaya devam ettiler. rnein Edward Bernays Komitede rendii teknikleri Madison Avenueye (reklamclk ve halkla ilikiler dnyasna) tad ve propagandann demokratik ynetim iin ara olduu dncesinin savunucusu oldu (ki bu kandrmadr, nk Jeffersonun Amerikan demokratik teorisi insanlarn aydnlanmas zerine kuruludur, kandrlmas deil). Ama sava sonrasndan gnmze kadar, Amerikan ynetimi, i ve d politikasnda Jeffersonun dilini konutu, ama Creel Komitesinin yaptn yaparken, igal ve katliamlar tarihi yazd. Sosyal bilimlerde egemen gndemi, 1920lerdeki Avrupa ve Amerikadaki siyasal ve ekonomik koullara uygun bir ekilde propaganda ve kamuoyu biimlendirme yoluyla kitleleri ynetme oluturuyordu. Psikoloji temelli uyaran-tepki (stimuli-response) kuram zamann egemen yaklamyd. Bu egemenlikten kitle iletiimiyle ilgili olarak "pasif izleyici" ve dorudan etkiyi anlatan tama kemeri (transportation belt), hipodermik ine (hypodermic needle) ve sihirli mermi (magic bullet) kuramlar tremitir. Bu kuramlar ve aratrmalar ana akm olarak nitelenen ve iinde birden fazla yaklam barndran yaklamlardr. Bu ilk yaklamlar Avrupa ve Amerikada 19uncu yzyldan beri gittike artan ii hareketlerini ve kitlelerin bakaldrsn kontrol gereksinimi ve bylece burjuva demokrasisini koruma amacnn btnleik bir parasdr. Buna sonradan ticari, endstriyel ve pazar ile ilgili kayglar eklenmitir.

Kapitalizmde kuram ve aratrmalar

57

Propaganda zerine alma Birinci Dnya Savayla ve Avrupada kapitalizmin-uzants Nazizmin/faizmin kitleleri ynlendirmesi ile younlamaya balad. lgi propaganda ile kitlelerin ynetici snflarn arzular/karlar dorultusunda ynlendirmeyi kuramsal olarak aklama, bu balamda aratrmalar yapma ve propagandayla aranan etkinin gerekletirilmesi yollarn bulma olmutur. Ynetimsel iletiimle ikna balamnda, Eski inden Makyavelliye ve ondan da Lippmann 1920lerde yazd halk/kamu ile ilgili analizi ve Lasswellin propaganda ile ilgili almalarna kadar uzun bir yol vardr. Bu uzun yoldaki almalar 20. yzyldaki, kitap boyu tarttmz nedenlerle, giderek younlamtr. Bu younlama, kinci Dnya Sava sonras modernleme ve enformasyonun zgr aks gibi ereveleri eklenerek zenginletirilmi ve gnmzdeki yeni-eklemelerle devam etmektedir. Kitle iletiiminde ilk aratrma, Harold Laswell'in 1927'deki Dnya Savanda Propaganda Teknikleri yaptdr. Lasswell savata fikir ynetimini devletin ele aldn ve propaganda ile sosyal dayanma yaratldn ne srd. Bylece psikolojinin uyaran-tepki kuram iletiimde kullanlmaya baland. Buna bal olarak pasif izleyici gr geliti. Lasswell 1939'daki Dnya Devrimci Propagandas yaptyla propaganda doktrinlerini poplerletirdi. Lasswell'in iletiim alanna yapt en nemli katk, iletiim kuramlar ve aratrmalarnn youn bir ekilde kulland "Kim, Kime, Hangi Kanaldan, Ne Etkiyle, Ne Syler" forml oldu. Bu forml Amerikan egemenliindeki iletiim anlaynn temel tadr. Her ey bu temel zerine ina edilmitir. Dnya Savanda Propaganda Teknikleri yaptn yazan Harold Lasswell (1927), Creel Komitesindeki deneyiminden de beslenerek, kitle iletiiminin kamuoyunu deitirecei ve kitlelerin her gre srkleyebilecei, nefret, arzu ve umut verebilecei dncesini ilemeye balad. Lasswell propaganday sosyal dayanma arac olarak sunmaktadr. Dolaysyla, kitleleri kontrol iin, propagandann gerekliliini ilemektedir. Lasswellin bu yaklam, o zamanda egemen olan uyaran-tepki (stimulu-response) modeline dayanyordu. Bu da, dorudan etki, gl etki tezini destekliyordu (ki buna bal olarak, Sihirli mermi ve hipodermik ine gibi teori anlay/iddias gelmitir). Birinci Dnya Savandan sonra, artan bir ekilde siyasal, ekonomik ve kltrel kontrol gereksinimi ile birlikte, liderlik, karar verme, tutum, tutum deiimi, rgtl yaplarn etkinlii gibi konular n plana kmaya/kartlmaya baland. Siyaset bilimi, sosyoloji ve sosyal psikoloji, ekonomi ve kltr alan, bylece, nem kazand. Ekonomik alanda, pazarlama aratrmalar 1920lerde gelimeye balad. Pazarlama ile medya ilikisi de reklamla kuruldu. Tketicilerin alkanlklar

58

teki Kuram

ve tercihleri, reklamn etkisi gibi konular zerinde durulmaya baland. Siyasal alanda, kamuoyu aratrmalar Walter Lippmann'n Public Opinion (1922) yaptyla desteklenen grle ivme kazand. 1937de Public Opinion Quarterly dergisi kt. letiim alan, sosyologlarn, siyaset bilimcilerin, sosyal-psikologlarn ve matematikilerin ilgilendii alan olarak hzla gelimeye balad. Bu srada, aratrmalarda kullanlan lme yntemleri de gelitirildi ve bunlarn banda da Bogardus (1925), Thurstone (1929), Likert (1932) ve Lazarsfeld tarafndan gelitirilen lmeler gelir.12 Avrupada kitlelerin popler liderler tarafndan ynetilmesi, kitleleri sistem katma konusunu daha da n plana kartt. Fakat 1930larda pozitivist-ampirizmin egemen olmaya balamasyla birlikte, Chicago Okulu, Lasswell ve Lippmann gibi niteliksel analiz yapanlarn yaklam ikinci plana dmeye balad. Liberal Demokratik eletirel yaklamlar kayboldu ve yerini devlet kurumlarna ve zel karlara faydal ve siyasal balamda tartma getirmeyen ynetimsel aratrmalar ald. rnein,The Payne Fund almalar 1930larda filmlerin ocuklar ve yetikinler zerindeki etkilerini aratrd. Bu aratrmalarda ekonomik stat, eitim, ev yaam, mahalle, cinsiyet ve ya gibi temel sosyodemografik etkenler lld. nsanlar bilme iine, zel ve devlet kurumlar artan bir ekilde katlmaya balad. 1930'larda faist kkrtma propagandasyla (agit-prop) birlikte psikolojik sava fikri gelimeye balad. Propaganda ve psikolojik sava gr, Faist talyada ve Nazi Almanyada liderlerin bir nutukla kitleleri harekete geirmesi bu gr destekledi. Goebbels propaganda ve psikolojik savan gnmzdeki biimini dnen ve gelitirenlerin nde gelenlerden biri oldu. Goebbels, Hitlerin dorudan-polemiki propaganda teknii dncesinin aksine, elenceyi en etken propaganda biimi olarak grd ve Hitlerle atmasna ramen bu ynde film, mzik ve ksa-haber filmleri retimini tevik etti. Alman halknn banazlklarn ve inanlarn elence-propaganda ile smrmeye ynelik yaptlara yneldi. Almanlar sava kaybederken ve byk ykntya urarken, Goebbels, Amerikan Walt Disney ve Hollywood'un yaptn yaparak, ka-elence filmi yapmaya balad. Renkli filmle egzotik, mitolojik, metafizik sahnelerle, zevk ve elenceyi sundu; Dnyann zerine oturmu Alman uarak Trk bayrann dalgaland stanbul'un surlarnda Osmanl giyimli dmanlar yok etti. Goebbels'in 1945'te 100.000 Alman askerini kullanarak yapt Napolyona kar direnii anlatan film tarihsel elence-propaganda filmlerinin en grkemlisiydi.
12

lme yntemlerinin ayrntlar iin bkz: Erdoan, 2007, Pozitivist Metodoloji.

Kapitalizmde kuram ve aratrmalar

59

Hitler dneminde yaplan propagandann en tannm incelenmesi ve eletirisi Alman sosyalisti Serge Tchakotine tarafndan yaplmtr. Nazi Almanyasnda propaganda srecinin geliimini inceleyen Tchakotinein Siyasal Propaganda ile Kitlelerin fali kitab Fransada 1939 ylnda ilk kez basldnda Almanya ynetimini incitmemek iin yasaklanmt. Tchakotine kitabn ithaf ettii Pavlovun kuram yardmyla propagandann kitleleri etki altna alma mekanizmasn aklamtr. Yapt aslnda medyann ada toplumlarda oynayabilecei kayg verici rol ortaya koymaktadr. EKONOMK KONTROL: ETKL SMR N KURAM VE ARATIRMALAR Ekonomik kontrol, ekonomik yapnn geerliliini savunma, bu yap iin bilgi ve kontrol mekanizmalar retme ve uygulamayla ilikilidir. Ekonomik kontrolde hem kitlelerin bilileri siyasal, ekonomik ve kltrel yaplarn karlarna uygun bir ekilde biimlendirilir, hem de bilgi retimiyle kitlelerin ekonomik olarak ynetilmesinde etkinliin artrlmas politika ve uygulamalarna yardm edilir. Ayn eyler kltrel ve siyasal kontrolde da yaplr. Zaten her birbirinden bamsz deildir; tam aksine birbiriyle i iedir ve birbirini desteklerler. Kitlelerin demokratik taleplerinin temelinde siyasal temsil sorunundan ok, insanca yaam koullar olmutur. Kitlelere demokratik haklar vermemenin temelinde de kapitalizmin retim ilikilerinin karakteri, zellikle cret politikalar ve alma koullar gelir. Kitleleri kontrol gerei, kitlelerin taleplerini ezme yannda, kitle retimi yapan endstriyel yapnn kitle halinde tketimi garantilemek iin kitlelerin talebini de ynetme gereinden kaynaklanm ve gelimitir. Bu gelime seyrine bakldnda, zellikle 1920lere kadar olan zamanda, kitlelerin bakaldrsn kontrol nde geliyordu. 1920lerde Avrupa ve Amerikada, talep ynetimi iin kitleleri bilme gereksinimi gelimeye balad ve iletiim kuram ve aratrmalar bu yne doru ekilmeye baland. Kuram ve aratrmalarn ekonomik smrnn merulatrlmas ve gelitirilmesi iin kullanlmaya balanmas, halkla ilikilerde, zellikle Edward Bernaysn 1920lerde balayan ve kurduu zel irketle ve yazlaryla sistemli bir hale gelmitir. Radyo, mzik ve gazetecilik endstrileri gibi dier kitle iletiim alannda, aydnlarn irketlerin ekonomik etkinliklerini yaygnlatrmas ve bili ynetiminde baar salamas iin almalarn izleyicileri anlama ve lme teknikleri gelitirmesi, zellikle 1930larda balamtr. Bilim adamlar, medya yneticileri, Amerikan zenginlerinin kurduu vakflar ve zel irketlerin ibirliinde, iletiim

60

teki Kuram

kuram ve aratrmalar endstriyel yapnn karlarn salama ve gelitirme iin kullanlmaya balanmtr. Bu ibirliine, zellikle sava propagandas ve sonradan psikolojik sava gereksinimi nedeniyle devlet de katlmtr. Lazarsfeldin, ynetimsel aratrma (administrative research) olarak niteledii aratrmalar, yapsal ilevselci sosyoloji ve Amerikan sosyal-psikoloji kuramlaryla desteklenerek 1930 sonlarnda ivme kazand. Bu aratrmalara rnek olarak Ruth C. Peterson and L. Thurstoneun Motion Pictures and the Social Attitudes of Children; Herbert Blumer and Philip M. Hauserin Movies, Delinquency, and Crime; Hadley Cantrilin The Invasion From Mars; Bernard Berelson, Hazel Gaudet ve Paul Lazarsfeldin The Peoples Choice; Elihu Katz ve Paul Lazarsfeldin Personal Influence verilir. Bu deerlendirmede aranan veya ama, kitle toplumundan uzaklamak deil, endstriyel materyal ve dnsel retimi kitleler halinde tketen kitlelilerin var olmasdr. Eer tketen kitleler yoksa konu kitle iletiim aralaryla, reklamlarla, propagandayla, eitimle ve halkla ilikilerle nasl yaratlaca olur. Bu ve bundan sonraki aratrmaclara verilen dolarlarn amac etkinin ka aamadan getiini, dolayl olup olmadn bulmalar iin deil, etkinin kimlerden ve nasl geerek olutuunu bulmak ve bylece yeni iletiim stratejileriyle kontrol mekanizmalar kurarak arzulanan kitleyi elde etmek ve tutmaktr. Bu aratrmalar uyaran ile tepki veren arasnda algsal uyum faktrleri, grup yelii, sosyal alar, atfetme, kanma, yaklama, karar etkileyen dier kap tutucular gibi ara etkenlerin girdiini buldular. Bu bulgulardan etkinin dolayl ve hatta zayf olduu akademik evrelerde sunulurken, ayn anda etkinin bu bulgular yardmyla nasl gl ve yaygn olarak salanabilecei zerinde durulmaya baland. Ama akademik alanda zayf etki kuramlar gelitirilirken ve bylece kitle iletiim sistemi kt kltrel etkiler konusunda sorumluluktan arndrlrken, endstriyel alanda etkiyi maksimum bir ekilde salama yollar aranmaya devam etti. Amerikada yaplan alan ve laboratuar aratrmalar ayn anda bu iki amaca/sonuca hizmet etmek iin tasarlanmtr. Sonras zaten, iletiim alannda bilimin endstriyel yapnn karlarn gerekletirmeye btnlemesi biiminde gelitirilen bir tarih olmutur. Bu tarih iletiimin siyasal ekonomisinden, Liberal demokratik siyasal ekonomistler dnda, siyasaln atlmas ve ekonominin (zellikle iletmenin ve etkinliin baskn olduu bir ekonominin) yerletirilmesi tarihidir. 20. yzyln balarnda iletiimle uraanlarn hibiri, rnein, Taylorizm ile iletiim arasnda ba kurmamtr. Onun yerine iletiimi bir sosyal, ekonomik veya siyasal g olarak niteleyenler kmtr. Bu nitelemeyle, rnein, iletiimin (ve teknolojilerinin), toplumdaki yaplar

Kapitalizmde kuram ve aratrmalar

61

yeniden-rgtledii dncesini yaymlar ve bu dnce, iletiimin devrimler yapt ve iletiim devrimleri gibi anlatlar getirmitir. Aslnda, Taylorizmde iin yeniden-rgtlenmesini iletiim yapmad; i-yeniden rgtlenmedi; kapitalistler retim srecinde kendilerine ilevsel olan bir dzenleme getirdiler. Bu dzenlemeyi fabrikada retim srecinde yeniden rgtlenme olarak nitelersek, bunu yapan iletiim deildir. Bu yeniden-rgtlenme, kanlmaz olarak bu yeniden-rgtlenmenin yapsna uygun ynetimsel ve fabrika ii iletiim trlerini/ekillerini beraberinde getirdi. Taylorizm hakknda retilen iletiimler de ya Taylorizmi merulatran ve ycelten bir ekilde ya da onu eitli biimlerde eletiren ekillerde olutu. letiimin fabrikada ve fabrika dnda retimi kanlmazdr, nk Taylorizm dahil her insan faaliyeti, egemenlik ve mcadele iinde dnen ve dndren insanlar tarafndan aklanmas gerekir. Taylorizm denen retim srecini belirleyen insan, var olan retim sreleri zerinde dnen, deneyler yapan ve var olan yerinden ederek Taylorizm denen yapy getiren insandr. Bu insan ayn zamanda, bu yapy kuramsal olarak aklar. Taylorun farkllama, uzmanlama ve tekrarlama/yineleme zerine kurulan ve retimin ynetiminde ve rn ktsnda etkinlik getiren sisteminin ileyii, iin yaplndaki srelerde deiiklik getirdi; iin deiik ekilde rgtlenmesi ve bu rgtlenmeyle gelen fabrikadaki retim ilikiler kanlmaz olarak hem fabrikada hem de toplumda sosyal iletiimin nasl rgtlenecei ve yrtleceine ilikin dnceleri kard. Taylorizm, iletiimde etki arayan g yaplar ve onlara hizmet edenler iin, rnein, sosyal iletiimin rasyonel kurallar hiyerarisine gre rgtlenmesi gerektii ne srld ve bunun onlar iin faydalar zerinde duruldu. letiim balamnda oluum, iletiimin endstriyel yapyla uyum iinde kurumsallatrlmas ve enstrman olarak kullanlmas ynnde belirleniyordu. letiim kuram ve aratrmalar ynetim ve kontrol anlayndan geerek ekillendi. Sosyal sre olarak iletiim ekonomik ve siyasal karakter kazand. Hem Birinci Dnya Sava srasnda ve sonrasnda hem de kinci Dnya Sava ncesi, sras ve sonrasnda iletiim siyasal sistemin dengesi, savan desteklenmesi, ekonomik pazar yapsna ilevsel olan bilgiyi ve aklamay sunma ile ilgilendi. Bu ynelim Aydnlanmayla gelen hmanist gelenee ters dyordu. Taylorizmle yceltilen ve etki ve istikrar arayan bilimsel ynetim anlay iletiime de tand. Daha nce rasyonelletirilmi endstriyel fabrikalar ile pratikler arasnda gevek ba setleri vard. Taylorizmde kapsaml ve tutarl bir sosyal makine yaratld. Bylece sosyal istikrar hiyerarik rgtlenme prensibiyle birletirildi. Bu birletirmeyle, ayn zamanda, iletiim de sosyal sre olarak bu hiyerarik sisteme baland. lerici Demokrasi

62

teki Kuram

(1915) kitabnda, Croly, dier birok liberal-demokrat gibi, bilimsel ynetim sistemi iinde endstriyel demokrasi yaratmay tartt. Bilimsel ynetim sadece i dnyasyla snrl olmayan ncelikle demokrasiyi tutan ve yaratan siyasal bir teknikti. Bu yolla, iletiim yollarn (ara gerelerini, yollarn) ve yapsn kontrol ederek, toplum ynetilebilir tek bir btn olarak tutulabilir.13 Taylorist ynetim sistemiyle, sosyal btn iin gerekesiyle, sosyal iletiimin gzlenmesi ve kontrol getirilmektedir. Bu siyasal politika sadece Taylorizm sistemi iinde deil, her sistem iinde deien biimlerde her zaman zaten vard. Taylorizm buna, bilimsel ynetim anlay getirdi. letiimin gelimesi, kuramlar ve aratrmalarn olumas ve gelimesi, bu ynetimsel ilgi/ama iinde grlmeli ve ele alnmaldr. Taylorizm, hem ekonomik hem siyasal hem de iletiimsel balamlarda planlama dncesini ne kard. Bu dnce, nemini 1929 krizinden sonraki toplum politikalarnda, iletiim alannda, Federal letiim Komisyonunun (FCC) kurulmas ve hem iletiim endstrileri arasndaki rekabetin dzenlenmesine hem de pratiklerin sistemli bir hale getirilmesine nayak oldu. letiim artk genel rasyonelletirme ve merulatrma kayna olarak kullanlmaya baland. Taylorist anlayta, toplumun paralar ve sreleri, bir makinenin paralar gibi birbirine balyd. Bu anlayla, toplumla ve iletiimle ilgili biyolojik benzetmelerin yerini giderek mekaniksel benzetmeler ald. rnein, 1930larda, toplum imaj yksek seviyede btnlemi makine veya mekanizmalar biimindeydi. Benzer ekilde, iletiim de, Liberal-demokrat hmanistlerin grd gibi organik olarak gelien ilikiler seti yerine, hiyerarik olarak rgtlenmi sistem olarak grlyordu. Bu mekaniksel anlayta, birbirinde farkl iletiimsel fenomenler, geri yzeyde birbirinden farkl, fakat sonuta dinamik bir btn olutururlar. rnein, telgraf, telefon ve radyo, birbirinden farkl grnrler, fakat ilevsel bir birimi olutururlar. Toplum dzeninde, her olay ve durum kendi yerine ve ilevine sahiptir. Sistemlilik toplum yapsnn isel prensibidir. Bu sistemlilii yaratan mekanizmalar btnn ilevselliini salarlar. Dolaysyla, iletiimdeki gelimeler sistemlilii gelitiren ilevsellie sahiptir. Bu mekaniksel grle, iletiim birbirinden fakl ilevler gren ve birbirine bal paralar olan iletiimsel btn olarak grlmeye baland. Yukarda anlatlan balamda iletiim, isel olarak egemenlik ve kontrol tarihiyle ilikilidir. Bu tarih 1930larda, iletiim alannda, Lazarsfeldin Columbia Okulu ve Hovlandn Yale Okulu geleneklerinin
13

Ayrntl bilgi ve kaynak iin bkz: Eriksson, 2007

Kapitalizmde kuram ve aratrmalar

63

balatlmasyla, iletiim kuram ve aratrmalarna izleyiciyi, okuyucuyu, dinleyiciyi bilme ve ynlendirme amal ynelimin olumasyla rayna oturdu; Lasswellin formlnden kullanmlar doyumlara ve paralel bir geliimle post-yapsalcla doru giden destekleme kuramlar ve aratrmalarn getirdi. Toplum yaamnn her alannda, en azndan kapitalizmle birlikte rasyonel (veya bilimsel, pragmatik, enstrmantal, katlmc) ynetim yoluyla kontrol sadece Taylorizm ile ekonomik alanda deil, rgtl olan egemenliin yrtlmesinin kolaylatrlmas ve gelitirilmesi iin her alanda gelitirildi ve gelitirilmeye devam etmektedir. KNC DNYA SAVAI: DEVLET DESTEKL PSKOLOJK SAVA 1980ler ve sonrasnda, yeni aratrmaclar iletiim alanndaki gelimelere, imdiye kadar okunmam kaynaklardan yeni ve aa karlmam bilgiler kattlar. Bulgulara gre, iletiim alanndaki kuramlar ve aratrmalardaki ynelimi Rockefeller, Ford ve Carnegie Foundations, ordu, CIA, Devlet Bakanl ve devlet kurumlar tarafndan propaganda iin kullanlan akademisyenler belirlemitir. Bunun bir anlam da, iletiim kuram ve aratrmalar devlet kurumlar ve zel irket yaplarnn karlar dorultusunda belirlenmitir: Akademinin egemen siyasal, kltrel ve ekonomik politikalara btnlemesi. 1930larda balayarak, Rockefeller Foundation, rnein, Lasswelle ierik analizi iin, Hadley Cantril'e Princeton niversitesinde kamuoyu aratrmas ve Public Opinion dergisini kurmak iin, Douglas Waples'e Chicago niversitesinde gazete aratrmas iin ve Lazarsfelde Columbia niversitesinde Office of Radio Research projeleri iin destek verdi.14 1937de CBS bakan Frank Stantonun ve Marshalln yardmyla, Rockefeller Foundation Cantrilin Princeton Radio Research Project nerisini kabul etti ve merkez Princetonda ald. Stanton director; Cantril ise yardmcs oldu. Fakat Stanton CBS iinden vakit ayramad iin, onun yerine Lazarsfeldi buldular. Sava yaklatnda Rockefeller Foundation Sovyet ve Alman etkisine kar Amerikadaki gmen nfusunu koruma gerekliliini dnmeye balad. Bunun iin letiim Semineri ad verilen grup oluturuldu. Bu grup toplantlar yapmaya balad. letiim Semineri sava yllarnda, zellikle iki gndem zerinde durdu: (1) kitle iletiimini bilimsel incelenmesinin haritasn kartma ve (2) Nazi propagandasna kar
Bu blmle ilgili ayrnt iin bkz: Simpson, 1994; Sproule, 2008; Buxton, 2008 ve 1996; Glander, 2000; Park ve Pooley, 2008; Pooley, 2006 ve 2008.
14

64

teki Kuram

ve savaa destek iin kitleleri harekete geirme amal hkmet st bir plan izmek. Sproule (2008) bu izofrenik bilimsel enstrmantalizmi bilimin ve hizmetin ideolojisi olarak tanmlad. letiim Semineri ilk grup raporunu 1940 Haziran aynda Kitle letiim Aratrmas bal altnda kard. Bu rapor Lasswelle atfedilen mehur kim kime hangi kanaldan hangi etkiyle ne syler formln sundu. Rapor aka sava iin dnce ynetimini gerekli gryordu ve gereke olarak da fikir birliinin veya rzann salanmas kamunun beyninin/dncesinin bilinmesi gerektiini belirtmekteydi; bunun iin aratrma metoduna sahip olunduu; aratrmayla halkn dncesi hakknda gvenilir bilgi edinilecei; bunun sonucunda da halkn beyninin nasl etkilendii veya etkilenebilecei hakknda bilgi vereceini ileri srmektedir. Asl ama, Amerika halkn Nazi Almanyaya kar hazrlamak ve bu srada iletiim aratrmalar alannda ideolojik ve metodolojik kavramlar oluturmakt. Bu raporun grld toplantlarda, yukardaki rapordaki dnceyi savunan Harold Lasswell, Amerikan toplumunun demokratik deerleriyle kitle rzas mhendislii yapmay amalayan maniplasyon ve kandrma arasndaki atmay zecek grnen iki yllk bir proje ald. Lasswelle gre, ABD toplumunun elitleri (aratrmay parayla destekleyecekler) Nazi Almanya ve Sovyetler Birlii gibi otoriter toplumlardan gelen tehlikelerden demokrasiyi korumak iin sistemli bir ekilde kitle duyarllklarn maniple etmelidir. Toplantda, Lasswelin bu nerisi Chicago niversitesi Sosyal Bilimler eski dekan Donald Slesinger tarafndan eletirildi. neri faiste bulundu. Fakat neri Rockefeller Foundationn desteini ald. Kar gelen eski dekan ise Rockefeller Foundationn toplantlar ve seminerlerinden uzaklat/uzaklatrld ve iletiim akademisyenleri evresindeki etkisini hzla yitirdi. Birka ay sonraki toplantda, dil yumuatld ve rapora letiimde htiya Duyulan Aratrma bal verildi; devlet/hkmet ve halk arasnda iki ynl iletiim nerildi ve gereke olarak da demokrasinin tehlike altnda olduu belirtildi. Yeni kitle iletiimi propaganda amacyla kullanlabilir denildi ve otoritercilikten kanlmas gerektii belirtildi. Raporun bu szleri, aslnda, merulatrc uydurulard ve gerekle ilikisizdi. Rockefeller Foundation, propaganda ilikili aratrma projeleri iindeydi. 1940a gelindiinde, Rockefellerin destekledii projeler arasnda Cantrilin Princeton Public Opinion Research Projesi ve Princeton Shortwave Listening Center; Chicago niversitesindeki Graduate Library Reading Project; Film Library of the Museum of Modern Art; Library of Congress Radio Project; New Schooldaki The Totalitarian Communications Project ve Lasswellin Library of Congressdeki erik Analizi operasyonu vard (Pooley, 2008; Gary, 1996).

Kapitalizmde kuram ve aratrmalar

65

Polonyann igalinden sonra (1939) Rockefeller Foundation kamuoyu aratrmaclarn destekledi ve propaganda iin harekete geirdi (Gary, 1996). Foundation ayn zamanda Communications Seminar adyla destekledii giriimle, savaa zaman ve sava sonras aratrma tarzn belirleyen gidii somutlatrd. Bu somutlama, ABDnin savaa girmesiyle gelen youn propaganda rgtlenmesi ve faaliyetleriyle iletiim aratrmalarnn ve kuramlarnn gelecei belirlendi. kinci Dnya Sava psikolojik sava kartt ve onunla birlikte yeni uygulamal iletiim aratrmasn gelitirdi. Bu sava srasndaki propaganda almalar srasnda sosyal bilimciler arasnda, zellikle iletiim ve sosyal psikolojiyle uraanlar arasnda, kiisel, sosyal ve bilimsel ebekeler kuruldu. Bu ilikiler a sayesinde, sava sonrasnda sosyoloji, sosyal psikoloji, siyaset bilimi ve iletiim alanlarnn belli ynlerde gelimesi, psikolojik operasyonlarn ve iletiim aratrmalarnn yrtlmesi saland. Psikolojik sava kavram 1941de adapte edildi ve ksa zamanda ABD devletinin gerekli blmlerinde benimsendi. stenen/aranan rza mhendisliiydi. Bu amala, Avrupaya girmek, halkn desteini almak ve ABD ekonomisini savaa rgtlemek iin propaganda zorunlu olarak grld. Darda Beinci-kolon kullanma gerei belirtildi. Sabotaj, devirme, komando basknlar ve gerilla hareketleri yapan zel Operasyon takmlar kurulmas dnld. Bylece, geleneksel ordu operasyonunu destekleyen yeni sava aygt oluturuluyordu. Bu grleri ortaya atan Donovan, tannm bir Wall Street avukat, bakan Rooseveltin arkada olduu iin 1941de, Office of the Coordinator of Information (OC) kurdurdu ve bana geti; fakat Washingtonda brokratik kartlk buldu; ama 1942de sonradan Office of War Information ve ardndan da CA olacak propaganda yaps oluturuldu. Gizli/karanlk propaganda iin OSS oluturuldu. Benzer rgtlenmeler, bu ii stlenen gazeteciler veya i adamlar tarafndan ordunun blmlerine de sratld. Kadrolar byd ve operasyonlar balatld. Bu operasyonlarda iletiimle uraanlar da yer aldlar. letiim alannn nde gelenleri olarak bilinen herkes, sava srasnda, lke iinde ve dnda aratrma ve propaganda yaptlar, gizli ve ak operasyonlara katldlar. Gazetelerde, magazinlerde, radyo yaynlarnda ve insanlarn mektuplarndan istihbarat toplamak iin analiz yaptlar ve analiz tekniklerini gelitirdiler. Public Opinion Quarterly dergisini kuran DeWitt ve Poole antikomnist propaganda uzman olarak alt. Alexander Leighton and Margaret Mead gibi sosyologlar ve antropologlar ABD radyo propagandasnda kullanmak iin Japon kltrndeki ekimeleri/ kartlklar belirleme iine girdiler. Hadley Cantril survey aratrma

66

teki Kuram

tekniklerini gizli istihbarat toplama grevine uyarlad. Office of War Information (OWI) Elmer Davis ve alan aratrmas (survey) blm Elmo Wilson tarafndan yrtlyordu. The Office of Strategic Services (OSS) William Donovan tarafndan ynetiliyordu. Rensis Likert tarm bakanl Division of Program Surveys blmnde ordu ve propaganda ve psikolojik sava veren her kurulu ve blm iin alan aratrmas personeli salyordu. Harold Lasswell Library of Congressde War Communication Division (Sava letiimi Blmn) ynetiyordu. Kurt Lewin, Amerikallarn yiyecek alma ve yeme alkanlklarn, sava srasndaki et ktl nedeniyle, cier ve bbrek gibi sakatat yemeye deitirme ile ilgili ikna aratrmalar yapyordu. Aratrma bulgularna gre alveri yapanlar arasndaki konumalar ve bu konumalar takip eden grup karar vermesi, uzmanlar tarafndan verilen konumalardan daha etkilidir. Bu bulgu, enformasyon akn kontrol eden kaptutucu dncesini getirdi. Kurt Lewin gibi birok tannm psikolog ve sosyalpsikolog (Frances J. Anderson, John L. Finan, Carl I. Hovland, Irving L. Janis, Arthur A. Lumsdaine, Nathan Macoby, Fred D. Sheffield, ve M. Brewster Smith) Information and Educational Division of the War Department iindeki Aratrma Blmnde altlar. Yaptklar arasnda ncelikle psikolojik lme ve deerlendirme programlar, aratrma tasarmlar ve uygulamalar gelmektedir. Yukarda ad geen rgtlenmelerde ve dierlerinde tannm birok dier akademisyenler ve aydnlar grev aldlar. rnein, The OWI, Elmo Roper (Roper survey organization), Leonard Doob (Yale), Wilbur Schramm (Stanford), Alexander Leighton (Cornell), Leo Lowenthal (Institut fur Sozialforschung and University of California), Hans Speier (RAND Corp.), Nathan Leites (RAND), Edward Barrett (Columbia), and Clyde Kluckhohn (Harvard) ve dier birok kiiden hizmet ald.15 OWI iletiim aratrmalar iin Paul Lazarsfeld, Hadley Cantril, Frank Stanton, George Gallup, ve Rensis Likert ile yaptklar kontratlar ve danmanlklar srekli yeniledi. Ayn zamanda yeni kurulan National Opinion Research Center iin destek salad. Lasswelin projesinde Heinz Eulau (Stanford), Irving Janis (Yale), Ithiel de Sola Pool (MIT). Lasswell'in Library of Congress projesi sistematik ierik analizi yapan yer olarak bilinir. Ordunun psikolojik sava blmnde alanlar arasnda, William S. Paley (CBS), C. D. Jackson (Time/Life), W. Phillips Davison (RAND and Columbia), Saul Padover (New School for Social Research), John W. Riley (Rutgers), Morris Janowitz (Institut fur Sozialforschung and
15

Dier ayrntl bilgi iin bkz: Winkler,1978 ve Doob,1947.

Kapitalizmde kuram ve aratrmalar

67

University of Michigan), Daniel Lerner (MIT ve Stanford), Edward Shils (University of Chicago) gibi ok nemli isimler vardr.45 0SS, sava srasnda sosyal bilim aratrmas iin Stanford, University of California (Berkeley), Columbia, Princeton, Yale's Institute of Human Relations, ve National Opinion Research Center gibi nemli yerlere paralar demitir.48 OSSnin nde gelen dier alanlar arasnda University of Wisconsinden Howard Becker ve Walter Langer; Harvarddan Alex Inkeles, Aspen Instituteden Douglas Cater ve Institut fur Sozialforschung ve New Schooldan Herbert Marcuse vard. Hkmet sava zaman iletiim ve kamuoyu aratrma merkezlerinde de bu nemli insanlar kullanlmtr. Sava srasndaki bu almalar ve kurduklar balar olduka normal olarak nitelenebilir. Fakat sorun sava sonrasnda bu kiilerin byk ounluunun savata yaptklarna ve ilikilerine devam ettirmesidir. letiim alannn en nde gelenleri olarak bilinen kiilerden Lerner gibi bazlar sava sonras uluslararas propaganda ve psikolojik sava iine devam etmilerdir. Clausen sava srasnda grev yapm 25 kiiyle yapt survey aratrmasnda, 24 tanesi sava zaman ilerinin onlarn sonraki meslek hayatlarnda kalc etkileri olduunu belirtmilerdir. Bu etkiyi o zamann gen akademisyenlerinin alann nde gelenleriyle alma frsat vermesi olarak belirtmektedir. kinci olarak, sava srasnda kurduklar ilikiler sayesinde, sava sonrasnda proje aldklarn ve nemli pozisyonlara geldiklerini belirtmilerdir. Gerekte, hepsi de hem akademi hem de akademi dnda ok nemli pozisyonlar elde etmilerdir. Sadece Herbert Marcuse sava srasndaki deneyiminden olduka farkl sonular karmtr. Bu akademisyenlerin hepsi de iletiimi ve kitle iletiimini sosyal ynetim arac olarak ve sosyal atmada ise silah olarak grmler; bu amala kullanlmasna katkda bulunmulardr. Sosyal ynetimde deneysel ve deneyselimsi (survey) etki aratrmalarnn, nicel ierik analizinin nemini vurgulamlardr. kinci Dnya Sava srasnda, artan basklar nedeniyle (veya belki de demokrasi grnmn vermek isteyen propaganda stratejisinin bir paras olarak), Chicago niversitesi rektr Robert Maynard Hutchins bakanlnda Comission on the Freedom of the Press ad altnda bir komisyon kuruldu. Komisyon iletiim problemleri, kamuoyu ve demokrasi konular zerinde eildi. Fakat sorun, zamann egemen ilgisine, medyann toplum zerine etkisine dntrld. Komisyonun raporu hemen rafa kaldrld ve sava zaman propagandaya devam edildi. Chicago niversitesinin sava srasndaki faaliyetleri bununla snrl kalmad. Bernard Berelsonun iletiimin akademik alan olarak domasn balatan kii olarak niteledii Douglas Waplesin nderliinde

68

teki Kuram

Chicago niversitesi psikolojik sava iine girdi. Waples Chicago niversitesinde 1928de Kitle letiimi Aratrmas programn balatt. Waples, sava srasnda ordunun Office of War nformation blmnde, birok dier mehurlar gibi, danman olarak almaya balad. O da, Lasswell, Stouffer, Schramm, Lazarsfeld, Hovland, Mead ve dierlerinin oluturduu an iine dahil oldu. Onun projesi de Rockefeller Foundation tarafndan destekledi. Berelsonun (1979) yllarn askeri niformada geiren bar insan olarak niteledii Waples, birok dieri gibi, sava sonras propaganda faaliyetlerine devam etti. 1942de Chicago niversitesinde Committee on Public Opinion and Communication kuruldu ve renciler almaya balad. Amalar vatanperver iletiim yneticileri, propagandaclar ve ideolojik savalar yetitirmekti. Hutchins Komitesi niversite iinde eitim faaliyetlerine baladnda, eitimi verenlerin ou Committee on Public Opinion and Communication komitesine ait olan kiilerdi. Bunu Waples dahil, ayn kiilerin oluturduu, Berelsonun anahtar rol oynad ve 1960a kadar alacak The Committee on Communication (1947) takip etti. Bu komite Elihu Katz ve Morris Janowitz gibi mehurlar da iine ald. Michael Gurevitch ve Herbert Gans yksek lisanslarn bu Komitenin disiplinleraras medya eitimi programndan aldlar. Sava sonras, Berelson da orada almaya balad. Komite Devlet Bakanlndan ve Savunma Bakanlndan istihbarat ve psikolojik sava konularnda aratrma iin nemli miktarda para destei ald (Glander, 2000). Sava sonras CA tarafndan desteklenen psikolojik sava incelemeleri sava sonrasnda hzla artmaya balamtr; bu ite iletiim alnnn nde gelenlerinin bazlar youn bir eklide yer almlardr. lk almalardan biri, iletiim alannn nde gelenlerinden Hadley Cantrilin Princeton Radio Projesidir (1937-1939). Cantrill Princeton's Office of Public Opinion Research ve Princeton Listening Centeri kurdu. Listening Center, CA tarafndan desteklenen Foreign Broadcast Information Service oldu. Cantril'in Princetondaki almas akademik sosyal bilimlerin survey aratrmasn ciddiye alan olarak nitelenir. Cantril'in Gordon Allport ile yazd The Psychology of Radio, kitle iletiimi teori ve aratrmasnda ufuk ac inceleme olarak gsterilir; Avrupadaki ve nc Dnya lkelerindeki kamuoyu survey aratrmalar uluslararas kamuoyu aratrmalarnn alt-daln belirlemitir. Cantrill kinci Dnya Savandan sonraki almalarnda stereotipler, ilgili deikenler ve Amerikaya kar davranlarda bu stereotiplerin rol zerinde durdu. Fakat Cantrilin kariyeri Amerikann istihbarat ve gizli psikolojik operasyonlar ile yakndan bal olarak gitmitir. Cantril

Kapitalizmde kuram ve aratrmalar

69

Office of the Coordinator of Inter-American Affairs tekilatnda (Nelson Rockefeller tarafndan ynetilen ilk ABD istihbarat tekilat) kamuoyu uzman olarak alt. kinci Dnya Savanda Office of War Information iin alt. President Eisenhowera dileri politikasnn psikolojik yan konusunda danmanlk yapt. Kennedy ynetimi srasnda, U.S. Information Agencynin yeniden rgtlenmesine yardm etti. New York Timesa gre, CIA Cantril and arkada Lloyd Freeye, CIAin ilgi duyduu lkelerde popler tutumlar hakknda bilgi/istihbarat toplamalar iin 1956da $1 milyon dolar verdi. Cantrill Fransa ve talyadaki, ABD d politikasna dman olan protesto oylarnn siyasal potansiyelini inceledi. Ardndan, 1958de, bireysel akademisyen ss vererek Sovyetler Birliinde Sovyet halknn psikolojisi ve Sovyet elitleriyle kitle arasndaki ilikiler hakknda bilgi toplamak iin tur yapt ve raporunu dorudan cumhurbakanna gnderdi. Cantrillin sonraki grevleri, sonradan CAnin mdahaleler yapt Brazil, the Dominican Republic, Egypt, India, Nigeria, Philippines, Poland ve dier lkelerde, aratrma ad altnda sosyal-psikolojik istihbarat toplamak olmutur. CA kontratyla Amerikan halknn d politika ve iteki siyasal konular hakkndaki kamuoyu aratrmasnda, ok sonradan 1980lerde kullanlacak siyasal analiz tekniinin temelini att. Sava sonrasnda, ABD dileri politika yapclar nc Dnya lkelerini iknada psikolojinin anahtar olduunu savundular. Bu inan CAde kitle iknasn beyin kontrol aratrmasnn nemli paras olarak grlmesini salad. 1945-1960 arasnda kitle iletiimi alannda Savunma Bakanl ve CA destekli psikolojik sava aratrmalar basknd. (Simpson, 1994). 1950lerde, hkmet iletiim aratrmalar iin ylda bir milyar dolar harcad. Bu parann ou sosyal psikologlara gitti. Bu parann bir ksm gizli ikence aratrmalarna gitti. rnein CIA Sava Esirleri kence aratrmalarn Bureau of Social Science Research yoluyla sanki iletiimin sosyal psikolojisi aratrmas yapyormu gibi destekledi (Summers, 2008). Sava sonrasnda, Federal Devletin paras (ordu, CA, Devlet bakanl ve bunlarn Rockefeller, Rand, Carnegie ve Ford Foundation gibi kurulularla yakn ibirliiyle), niversitelerde alm aratrma merkezlerine yadrld. rnein Lazarsfeldin Columbia niversitesindeki aratrma brosu, Cantrilin Princetondaki Institute for International Social Research ve Ithiel de Sola Poolun MT niversitesindeki Center for International Studies gelirlerinin byk ksmn bu ekilde elde ediyorlard. Bu tr merkezler ABD ynetiminin psikolojik sava programlarna eklemlenmi de facto kurulular olarak kurulmu, kapanm ve yenileri kurulmutur.

70

teki Kuram

Sava sonrasnda, iletiim ve aratrma merkezleri ve komiteleri belirledikleri propaganda ve psikolojik sava ve istihbarat alanlarnda renciler ve zellikle sosyal bilimciler yetitirdiler Ordu iin psikolojik sava elkitaplar hazrladlar ki bu amala ordunun altrdklar arasnda Chicago Komitesinden kiiler, Wilbur Schramm, Joseph Klapper, Daniel Lerner gibi mehurlar olduka fazlayd (Glander, 2000; Hardt, 1992). Komite, Waplesn lmesi ve Berelson gibi nde gelenlerin baka yerlerde daha nemli pozisyonlar ve iler almasyla, 1960a gelindiinde dald.16 Sava sonrasnda ordu ile akademisyenlerin yeniden birlemesi Kore Savayla oldu. The Air Force's Human Resources Research Institute (HRRI) nemli akademisyenlerle ilk Kore incelemesini balatt. 1950-51de Korede ilk saha aratrmasn yaptlar. Amalar Bolevik iletiim teorisinin srlarn bulmakt. Bu aratrmalarda, aratrmaclar davranla dayanan Amerikan kitle iletiim teorilerini farkl koulda uyguladlar. Amerikada gelitirilen davran yaklamn gl evrensel geerlilie sahip olduunu kantlamaya altlar. Hava Kuvvetlerinin destekledii bir dier projede Rand Corporation danmanlk roln ald. Kore savanda atekesle balayan toplantlarda dman tarafla iletiimin nasl yrtlecei ve dman temsilcilerin psikolojik analizini yaparak taktik gelitirmeyi amalayan bu projeye gre, inanlarn, deerlerin ve alglarn uyumluluu dmann siyasal kararlarn belirler; dman dtaki bir dmana kar cephe almyor, dtaki dnyann kafalarndaki imajna gre hedef alyor (Lippmann gr gibi). Dmann ideolojisinin nemi olmadn belirttiler. Bu akademisyenler iin (ki bunu Lasswell, Lazarsfeld ve arkadalar da savunuyordu) ideolojik tutum duygusal sakatln ifadesidir. Bu grlerini, bu ve dier akademisyenler aldklar projelerle 170.000 sava esiri (POW) zerinde deneme frsatn buldular. POW incelemeleri modernleen toplumlarda ideolojinin neminin olmadn gstermek ve onun yerine dman toplumlardaki insanlar davransal stratejiyle kazanma yollarn kefetmekti. Bu akademisyenlerin grnn aksine, General Douglas MacArthur sava esirleri zerinde, onlardaki komnist etkiyi ortadan kaldrmak ve en azndan demokrat eilimli olanlar kazanma amal yeniden-eitim (reeducation) program uygulatt.17

Chicago niversitesinin ve letiim Komitelerinin almalar ve Kitle iletiim aratrmalarnn gelimesiyle ilgili ayrntl bilgi iin bkz: Wahl-Jorgensen, 2004.
17

16

Ayrntl analiz iin bkz: Robin, 1995/2001.

Kapitalizmde kuram ve aratrmalar

71

CAnin 1950lerde kitle iletiim aratrmalar ile ilgili nemli bir giriimi de M.I.T. niversitesinde Center for International Studies (CENIS) merkezini desteklemesi olmutur. Bu merkez hem kendisi iletiim aratrmalar yapm hem de Harvard niversitesindeki Center for Russian Research gibi dier merkezlerde ve yerlerde yaplan aratrmalar iin kontak grevini yapmtr. 1966da, CENIS akademisyeni Ithiel de Sola Pool CENISin CA ile kontratlar yaptn kabul etmitir ve CAnin 1960lardaki bir skandaldan sonra merkezle ban kopardnda srar etmitir. CENSin resmi kaydna gre, Ford Foundationdan Lazarsfeld, Lasswell, Shills ve Poolun da yer ald bir planlama komitesi yoluyla drt yl iin 850.000 dolar destek almtr. Bu parann CA paras olup olmad bilinmemektedir; fakat Ford Foundation arivleri CIA ile Ford Foundation arasnda, zellikle entelektellere ynelik propaganda iin para aktarma balamnda iliki kurulduunu gstermektedir. The CENIS program psikolojik sava hakknda ok sayda makaleler ortaya kartt. Public Opinion Quarterly 1956 ve 1958 ylndaki iki saysnda CENIS akademisyenleri Ithiel de Sola Pool, Frank Bonilla ve Lernerin derledii Studies in Political Communications" ve "Attitude Research in Modernizing Areas" balklar altnda zel say bast. Lernerin Modernizing the Middle East (1958) yapt, Samarajivann aratrmasna gre (1987), Voice of Amerikann destekledii, 1949da Lazarsfeldin Aratrma Brosuna verilen, gizli izleyici aratrmas projesinden karlmtr. Bu projenin amac Orta Douda propaganda iin hedef kitleleri belirlemekti. Benzer ekilde, Lernerin The Passing of Traditional Society yapt, Huntingtonun yaptlar, Yale, Princeton ve dier niversitelerdeki merkezlerin rettiklerinin nemli bir ksm ABD d politikalarn belirlemitir: 1950lerden beri lkelere yaplan mdahaleler, lkelerde insanlarn (zellikle genlerin) katledilmesi, bu kuramsal aklamalara bal olarak gelen politika uygulamalar nedeniyle orkestra edilmitir. rnein, Lippmann, Huntington ve benzerleri gibi, unu demektedir: Gelimekte olan lkelerde kitle iletiiminden geerek kitleler bilgilenmekte ve gce katlmak istemektedir (artan beklentiler), fakat gerek bir siyasal ve ekonomik bir katlma olmamaktadr (artan engellenmeler), dolaysyla artan devrimci (zellikle komnist) potansiyel, nk bu kitleler kolayca komnistler, milliyetiler ve dier radikaller tarafndan ynlendirilebilirler. Bu akademisyenler sorunu zmek iin propaganda kampanyalar, kontrgerilla operasyonlar ve askeri cuntalar nerdiler. rnein, Lerner Filipinlerde beyaz ve siyah propaganda kampanyalar, ekonomik kalknma yardm (ki aslnda hibir lkede ekonomik kalknma iin kullanlmad) ve Amerikan eitimli ve

72

teki Kuram

destekli kontrgerilla operasyonlar nerdi. Lernerin ve ou sosyal bilimcilerin ve UNESCO gibi kurumlarn da dahil olduu kalknma ve modernleme teorileri, propagandayla, kontrgerilla hareketiyle, baz hedef yerlere ynelik ekonomik kalknma paketleriyle birleerek, ABDnin dnya apndaki psikolojik savann ve geri-kalml (gelimemeyi) kalkndrmann (lkelerin ekonomisini ve siyasetini ABDye baml hale getirmenin) btnleik paras oldu. Daniel Lerner, Wilbur Schramm, Lucian Pye, Ithiel de Sola Pool ve ekonomide ve siyaset bilimde isimleri Trkiyede ok iyi bilinen dierlerinin almalar ve nerileriyle de, lke kurma ad altnda eitilen Amerikan Green Beret zel Kuvvetleri Kamboya ve Laos gibi yerlerde operasyona baladlar. Bunlarn yannda elbette 1960 ve 1970lerde, low-intensity warfare abroad18 olarak isimlendirilen faaliyetleri de Lerner gibiler hem lke iinde hem de dier lkelerde yaptklar almalar ve konumalarla yrttler. Project Camelot ve Iron Mountain Debate gibi gaddar ve vahi U.S. kontrgerilla projeleri/operasyonlar, 1950lerdeki psikolojik sava projeleriyle ve bu projeleri ekillendiren kalknma teorisi ile byd ve geliti. Bu teori ou kez USA (Birlemi Milletler Enformasyon Agency), ordunun kitle iletiimiyle, akademik konferanslarla ve dier propaganda mekanlarnda yayld. 1950lerdeki psikolojik savaa katlan ayn akademisyenler, 1960larda Vietnam sorunu gibi konularda ayn yaklamla politikalarn olmasnda etkili oldular: Lerner, Lasswell, Schramm, Riley, Phillips Davison, Leonard Cottrell, Huntington ve Ithiel de Sola Pool bunlar arasndadr.

18 Silah ve uyuturucu madde tccarlar ve bu ticaretten payn alanlar, bl, birbirine dr ve ynet politikalarn uygulayanlar, rk i siyasetten kar olanlar iin PKK, bu tr dk seviyede sava operasyonunun bir paras olabilir mi? Brakn bamszlk savalarn, anaristlerin bile asla sivilleri (sokaktaki, ardaki ve camideki insanlar) hedef almamtr: Irakta olduu gibi, herhangi bir mcadeleyi yanl hedefler zerinde terr yaratmaya ynlendirmede baar kimlerindir ve hangi amalara hizmet eden baardr? Yant iin, kendini feda edenleri ve onlarn psikolojisini deil, onlar feda ettirenleri ve onlarn psikolojisini, siyasetini, ekonomisini ve kltrn incelemek gerekir.

BLM VI 1950 NCES TEMEL ATAN KURAM VE ARATIRMALAR

GR nsan kendi ve d, yaptklar ve yaplanlar zerinde dnr; onlar anlamaya ve aklamaya alr. Fakat insann bu dnsel faaliyeti ile epistemolojik (bilgi kuramlar anlamna), ontolojik veya metafizik (var oluun ve anlamnn incelenmesi anlamna) ve aksiyolojik (etik dahil deerlerin incelenmesi anlamna) giriimler farkldr. Epistemolojik veya bilimsel etkinlik, uzmanlarn sistemlilik ve isel tutarllk tayan (veya yle olduu iddia edilen) faaliyetidir. nce akademi dnda ve ardndan da akademi iinde, kitle iletiimiyle ilgili aklamalar 17. yzyldan beri hzla geliiyordu. rnein, 1649da, ngilterede Leveller Party bir yasa nerisiyle basn zgrl konusunun toplum gndemine tamtr. Ayn dnemde, John Milton gibi aydnlar sansr ve zgrlk zerinde yazlar yazmlardr. 17. yzyldan beri etik konusuyla ve edebi eletirilerle balayarak gelien aklamalar, rnein, 1810da Isaiah Thomas tarafndan yazlan ilk gazete tarihinden, Karl Marxn 1842de basn zgrln savunmasn yapmasna ve farkl grte olanlar bazlarnn da basnn ciddi tehlike olduunu belirtmesine kadar eitlenir.19 Birka rnek verelim: 18. yzyln sonlarnda medya patronu Edward Scripps Amerikada, kitlelere doru enformasyon vermeyen ve birka zengin tarafndan kontrol edilen basnn lkenin politikasn, dinin ve sosyal pratiklerini ynettiimi belirtiyordu. Ayn dnemde, Filozof Schopenhauer gazeteciliin sentezi yaplmam gerein kk paralarn sunduunu belirtir ve gazetecilii tarih-saatin kt alan akrebi olarak niteler. 1807de bir gazeteye asla bakmayan bir insan, onlar okuyandan daha iyi bilgilendirilmitir diyen Thomas Jefferson gazetelerin insanlarn beyini yanllarla doldurduunu belirtir. 1849da Sren Kierkegaard basnn gerei arptan yalanlaryla ve zehirleyici etkisiyle Avrupa medeniyetinin sonunu getirecei dncesiyle gazeteciler hakknda yle diyordu: Eer sa bugn dnseydi, rezil edecei
Marxn basn zgrlyle ilgili yazlar iin bkz: letiim Aratrma ve Kuramlar dergisi, say 24 (2007) veya irfanerdogan.com sayfas.
19

lk kuramlar

81

YORUMBLM (HERMENEUTCS) VE YORUMLAMA Hermeneuticsin tek bir tanm yoktur; tanm tarihsel ve balamsal olarak farkl anlamlarda kullanlmtr. Trkede "yorum bilgisi", "yorumcu yaklam" yorumbilim veya "yorumsama kuram" gibi isimlerle anlatlr. Hermenuticsin tr kullanm vardr: 1. Hermeneutics, metni anlama pratiidir: Bu okuma pratiine yorumlama (interpretation) denir. Bu tr aratrmaya da yorumlayc /yorumsamac aratrma denir (interpretative research). 2. Hermeneutics yorumlama zerine, yani yorumlama kurallar zerine dnmedir; bu balamda hermeneutics metinleri anlama ve yorumlama teorisi olarak tanmlanr. Burada da temel olarak metnin yorumu ile ilgilenir. Hermeneuticsin bu kullanm modernist dneme aittir (elbette post-modern egemenlikte de modernistler yok olmad iin, hala kullanlmaktadr). 3.Hermeneutics genel olarak anlama zerine dnmedir. Bu meta-hermeneutics balamnda, hermeneuticsde her alg ve bilgi yorum olarak ele alnr ve felsefe (felsefi hermeneutics) bu yorum zerine (yorum pratikleri zerine) dnme ile ilgilenme olur. Bu tr kullanmn, birincisi, metnin yorumunu yapar (metni analiz eder); ikincisi, metnin yorumu zerine dnr (hermeneutics teoriyi ina eder); ncs ise, teori zerine dnr (meta-hermeneutics). Dier bir ekilde ifade edersek, birincisi metin aratrmas, ikincisi bu aratrmann teorisi ve ncs ise bu teorinin zerine dnme olan metodolojidir. Dolaysyla, hermeneutics bir teoridir, nk yorumun epistemolojik geerlilii ve olasln aklar. Metodolojidir, nk gvenilir yorumlama sistemleri formle etme ve yorumlama srelerini (yntemlerini) incelemesini yapar. Pratiktir/praksistir, nk belli metinleri yorumlama iine giriir. Dinde, praksis balamnda hermeneutics, kutsal yazlarn anlamlarnn incelenmesidir. Edebiyat incelemelerinde, bir metnin gerek anlamn aratrmadr. Eletirel teoride, karlkl znel anlamann nasl olaslkl olduunu ve nasl ktn incelemedir. Gnmzde, hermeneutics, ounlukla, kresel pazarn karlarn dorudan veya eletiri yoluyla dolayl olarak merulatran inceleme pratiine indirgenmitir: Bireylerin birbirinin bilincini nasl ortaklaa rgtlediini, anlam nasl yarattn, bireylerin paylatklar sosyal yaam nasl ina ettiklerini inceler. Yorumlama teorisi eski Yunana kadar geri gider. Ortaada ve Rnesans dneminde, teolojik almann nemli bir dal olarak ortaya kar. Geleneksel hermeneutics sanatsal, edebi ve dinsel metinler ve

82

teki Kuram

nemli yasalarn yorumunun incelenmesi ve bu incelemeler iin kaideler/prensipler sunuyordu (yorumlama teorileri). Ardndan, eski ve klasik kltrlerin incelenmesi de hermeneuticse eklenmitir. Alman romantizminin kyla birlikte hermeneutics felsefi oldu; Nasl okunur? sorusunun yerini nasl iletiimde bulunuruz? sorusu ald. Friedrich Schleiermacher, Wilhelm Dilthey ve dierlerinin balatt bu deiimi, Martin Heidegger ve rencisi Hans-Georg Gadamerin getirdii ontolojik dnm takip etti: hermeneutics sadece sembolsel etkileim deil, daha nemlisi insan hayat ve varolu ile ilgilenmeye balad. Hermeneutics tarih, gelenek ve metin arasndaki karlkl ilikilerin incelenmesi oldu. Bu srada, metin/materyal hermeneutics denen ve metnin kendisiyle uraan tr nem kazand. Daha basite, gnmzdeki egemen hermeneutics anlay, sadece yazl metni deil, yorumlama srecine giren her eyi ierir. Buna szl ve szsz iletiim, anlam, dil felsefesi ve gstergebilim de dahildir. Artk gnmzdeki hermeneuticsde rgtsel pratikler, kurumlar, ekonomik ve sosyal yaplar, kltr ve kltrel eyalar metin olarak ele alnr. nsan da metindir. F. Schleiermacher ve W. Dilthey romantist hermeneuticsin nde gelen savunuculardr. Onlara gre yorumcunun amac metnin gereini yakalamaktr. Romantik yorumlama sisteminde, tarihsel ve kltrel balam iindeki yorumlayc, tarihsel ve kltrel balam iindeki metni yorumluyor; yorumlamadaki ama yazarn amacn/niyetini bulmaktr. Schleiermacher (1768-1834) ile balayan deiimlerle hermeneutics anlamda metinsel yorum ve anlama teorisine dntrld. O zamana kadar gelen klasik hermeneutics teoride, hermeneutics genel olarak metnin anlamas zor paralarn anlamak iin ara ve teknik setleri sunma olarak anlalyordu. Schleiermacher, hermeneuticsi metinleri anlama ve yorumlama teknikleri erevesinden kard. Ona gre, bir metni yorumlamann amac yazarn orijinal niyet ettii anlam kartmaktr. Bu ama dorultusunda, yorumlama gramatik (nesnel) ve psikolojik (znel) yana sahiptir. Gramatik yorumlama sadece gramerle snrl deildir; dil balamnda metni anlama ve yorumlamadr. Psikolojik yorumlama, yazarn yaratc ve mental srelerini yeniden inay yapar veya yeniden-deneyimler. Wilhelm Dilthey bir adm daha ileri giderek, hermeneuticsi genel epistemoloji statsne ykseltti. Diltheye gre (1876), doa bilimleri aklamay amalarken, beeri bilimler ve sosyal bilimlerin amac anlamaktr. Diltheye gre Schleiermacherin genel kuramnn varsaymlar yasal sistem veya ekonomik sistem gibi yaplarn yorumlanmasna da uzatlabilir.

lk kuramlar

89

diskorsunun kltrel-dilsel eletirisini gelitirdi.29 Hepsi de kapitalizmin radikal eletiricileriydi, fakat hibiri kendini Marksist olarak nitelemedi. Marksizmin belli yanlarn alan ve benimseyen idealist akmlar, Gramsci sade/pure idealizm ve bu kiileri de sade entelekteller olarak niteler. Gramsciye gre (1971: 390), bu entelekteller, egemen snflarn en yaygn ideolojilerinin biimlendiricisi, gelitiricisi ve lkelerindeki entelektel gruplarn liderleri olarak alrlar; bal olduklar sosyal grubun cephaneliine yeni silahlar salamak iin, felsefi idealizmleri iine Marksizmin elerini yerletirirler. Yirminci yzyln banda, Kamuoyu ve Kalabalk (1901) yaptnda Tarde'nin analizi kitle iletiimin gelimesiyle getirilen sosyo-kltrel devrimin kolektif psikolojinin nemini ilk kez vurgulayan yaptt. Yeni tr bir izleyici trlerini grd ve onlar kamular/halklar olarak niteledi. Kitle iletiimi aralarnn onlar kontrol ettiini belirtti. Avrupada eitim gren Robert E. Park, Tarde ve Tnniesin fikirlerini Amerikaya tad. Amerikada radikal medya eletirisinin ilk rnekleri arasnda Brass Check (1920) yaptyla Upton Sinclairi verebiliriz. atma teorisi ve radikal medya eletirisi egemen paradigma olamad. Fakat 1960lardan sonra, atma fonksiyonalizmi ile birlikte nem kazanmaya balad. Radikal medya yaklamlar Amerikan tr liberal-demokratik demokratikleme anlayndan neo-Gramscian ve Bourdieudan etkilenen yaklamlara kadar deiir.30 Hatta bazlar Marksizmi de radikal teori ve analiz iine yerletirir. Dolaysyla, radikal teori ve analiz, olduka eitli ve zengin yaklamlar ierir. LBERAL DEMOKRATK GR VE CHCAGO OKULU Chicago Okulu, Chicago niversitesinde gelimi olan liberal demokratik sosyoloji (ve iletiim) anlay iin kullanlan isimdir. Bu okul, yukarda zerinde durulan, radikal medya analizi ve atma teorisi iinde yer alr. Rza retimiyle Korkan Rahatlatma Kitlelerin demokratik talepleri yznden endieye den ve korkanlarn nemli bir ksm, zm korku salmada ve sindirmede arad ve bu zm yolunun kullanlmas hala devam etmektedir. Bir ksm da, rza yoluyla ikna ve katlma duygusu ileyerek demokrasiyi gelitirme,
Discourse asla sylem deildir; sylem yanl-ynlendirici olduu iin, dil bilimciler doru bir Trke karlk buluncaya kadar, diskors kullanacaz. 30 Radikal medya ile ilgili fazla bilgi ve kaynak iin bkz: Sandoval, M. and Fuchs, C.,2009; Vatikiotis, 2005 ve Pajnik and Downing, 2008.
29

90

teki Kuram

demokratikleme gerekliliini ne srdler. Bu yaklamlar da yine etki zerinde dururlar, fakat toplumun devrimle deiimi veya ciddi dnm deil, toplumun gelimesinin kanlmazl (olmas gerektii) zerinde dururlar; yap eletirisi sunarlar ve deiim ve gelimeye kar olan tedbirlerin demokratik llere gre olmas gerektiini savunurlar. Geri aralarnda nemli farklar olmasna ramen, bu ve tutucu yaklamlarla gelen grler, toplumun var olan yapsn ve toplum iin ve toplumlar aras egemenlii desteklemek ve korumak iin, yapsal deiim abalarna kar olarak, ortaya atlmtr. Bilim adamlar bu "bilimsel" tutumlarn da, sadece gr biimleriyle deil, ayn zamanda gnlk egemen toplumsal gndemlerin iletiimine katlma biimlerinde de gstermilerdir. rnein, Tocqueville, 1848 Paris olaylarnda, "cumhuriyeti korumak" iin ii hareketinin kan dkerek bastrlmasna tepki gstermemitir. Comte, Paris ayaklanmalarna katlanlar "kzllar" ve "byk devrimin maymunlar" olarak nitelemitir. Bu siyasal anlamda gerici ve tutucularn yannda, "ilerici" olanlar da rk grevlerine sadk kalmadan geri durmamlardr: Durkheim devrimi mucize kadar olanaksz grmesine ve hibir harekete katlmamasna ramen, onun fikrinde olanlar Fransz sosyalist partisinin sa kanadnda reformcu bir grup kurmaya altlar. Birinci Dnya Savanda, liberal/ilerici Durkheim ve yandalar "ulusal davay" cokuyla desteklediler. lerici ve demokrat Alman sosyologlar (Simmel, Sombart, Tnnies ve Weber), ayn ekilde, kendi lkelerinin ulusal davasnn tek doru ve hakl dava olduunu savunup Reich'in sava abalarna katkda bulundular. 1918'de geleneksel Prusya devleti tehlike altna girdiinde, bu aydnlar durumdan ok endie ettiler. rnein, 18 Ekim 1918'de, ii hareketlerine ve istikrarszlklara kar kurtuluu Amerikan yardmnda gren Weber annesine yle yazyordu: "Eer her ey kt giderse, sevelim ya da sevmeyelim, Amerikallara dzeni yeniden kurmak iin izin vermek zorunda kalacaz" (Thernburn, 1976:140). ngiltere'nin 19. yzyl koullarnda liberal-demokrat (=ilerici) eilimi temsil eden Spencer, toplumu biyolojik organizmaya benzetir ve toplumsal deiimi evrensel bir sre olarak tanmlar. Fakat Comte'un aksine, toplumsal rgt yaklamna temel olarak alr. Spencer'e gre, insan ve toplumsal rgtler, canl organizmalarda olduu gibi, hacimce byrken ayn zamanda yapda da byrler, paralar oalr ve farkllar. lkel grup basit artma ile hibir zaman byk bir hacme ulaamaz. Hacim bydke yaylr, yayldka paralar birbirini tutmaz hale gelir, sonuta gruplar veya kabilelere ayrlr. Bu ayrlan kabileler, gruplar, oymaklar zamanla birbirinden tamamen farkllar. Bu sre ou kez, bazlarnn yok olmas ve tekilerin byme ve yeniden blnmesiyle

lk kuramlar

91

devam eder. Geni bir toplumun olumas, bu blnmelerle ortaya kan farkllklar devaml olarak tekrarlar. Bu arada ekimeler, savalar, bazlarnn yok olmas ve tekilerinin byme ve yeniden blnmesi devam eder. Geni bir toplumun olumas, bu blnmelerle ortaya kan farkllklar yok etmeyen birlemelerle oluur. Bu birlemeler bazen srekli, bazen sreksizdir. Toplumsal rgtler bydke ve fonksiyonel benzersizlie ve artan btnlemeye ynelir. Ayn zamanda artan kesinlik oluur. Yava yava byyen dzenlemeler kesinlik kazanr, gelenekler yasalara geer. Balangta birbirinin iine girmi kurumlar birbirinden ayrlr ve yapnn farkl paras olur. Ksaca, byme, farkllama ve btnleme sreci sonunda toplumlar askeri yapdan endstriyel yapya doru geliir. Snai toplumlarnda, szlemeye dayanan ilikiler, bireysel giriimler, gnll ortak ilikiler, korunan kii haklar, kendini dizginleme ve srekli bar egemendir (Spencer, 1892). Spencer'in bu gr, bir zamanlar ilerici/progressive denenlerin ve imdi de liberal-oulcu grlerin temelini yanstr. Dikkatini ounlukla "ortak bilin" etrafnda toplayan Durkheim'a gre, toplum yaps veya dzenlemeler yerel, biyolojik ve psikolojik glerin yannda, insan davrannn temel belirleyicisidir. Toplumda kiinin altna girdii denetim fiziki deil, "ahlaki", yani toplumsaldr. nsan, kendi yasasn kaba gle kabule zorlayan maddi evreden almaz, insandan stn olan "ortak bilin"ten alr. nsan bu "stn" bilincin farkndadr, nk yaamnn daha byk ve daha iyi paras (rnein ahlaki deerler, inanlar) vcudun yaamndan teye geer. Bylece insan, vcudun boyunduruundan kaar fakat toplumun boyunduruuna girer; (Akas, maddi varlk ve gereksinmeler yaam belirlemez demek istiyor). Toplum ortak inanlarn, kurallarn ve deerlerin oluturduu ideolojik bir birliktir. Bu birlik insanlar varlklarna ve etkinliklerine bir ama vererek birbirine balar. Yani Durkheim'a gre, toplumsal denetim kt bir ey deildir ve iblm toplumda dayanma yaratr (Gouldner, 1970:122). Durkheim hem devlet gcn ve toplumu insann stnde ve tesinde grr, hem de bu gcn ideolojisini egemen gerek olarak kabul eder. Durkheim toplumsal deerleri (kltr ve iletiimi) model oluturan ve toplumsal bakmdan denge salayan gler olarak grr. Bu deerler kiilerin topluma balanmasna ve toplumun dayanmasna katkda bulunur. Durkheim ada toplumun "hastalklarnn" nedenini ahlakta bulur. Toplum ekonomik yoksulluktan deil, "tehlikeli ahlak yoksulluundan" ac ekmektedir. Buna zm olarak, Durkheim ticari ve endstriyel meslekler iin bir ahlak sisteminin kurumlatrlmasn savunur. Dzen iin ordudan ve ahlak iin kiliseden rnek alarak kapitalist ekonominin yeniden dzenlenmesini ngrr.

92

teki Kuram

Bu da ii ve iveren temsilcilerinin oluturduu profesyonel rgtle salanacakt. Bu rgtn ilevi, topluma ahlak, disiplin ve toplumsal ballk vermekti.31 Durkheima gre belli bir blgede birbiriyle ilikide olan kiilerin saylar artar. Durkheim buna ahlaki younluk adn verir. Bu younluk doal olarak aklanamayacak biimde tama ve iletiim aralarnda kendini gsteren "maddi younluk" ile baldr. Artan kalabalk yaama savan daha da acmasz hale getirirken, artan i blmn belirler. nsanlarn bulunduklar blgedeki durumlarna ve iletiim yollarnn saysna ve doasna gre deien, birleerek ortaya getirdii sistem, toplumsal yaamn zerinde ykseldii taban oluturur. Bu dnemde iletiim, sistemli diskorsun/ilikinin farkl ve saptanabilir konusu/znesi olarak grld. letiimin ele alnmasnn nedenlerinin banda teknolojilerinin ve sistemlerinin gelitirilmesi, bunlarn toplum ynetimi ve kontrol iin kullanlma olaslklarn ortaya karmas ve bilimsel aratrmann gelitirilmesi gelir. Tartmamzn temelini oluturan kitlelerin demokratik taleplerinin karlanmamas iin kontrol mekanizmalarnn gelitirilerek kapitalist sistemi koruma ve gelitirme gereksiniminin kitlelerin bakaldrsyla ktyd. Birinci Dnya Savanda Amerikan halkn savaa ikna gereksinimi ve Avrupada Faizm /Nazizm ile kitlelerin ynlendirilmesindeki baarlar, iletiimin kontrolyle (bask ve korku yannda, zellikle ikna ve propagandayla) olan ilgi devletin ve zel kurumlarn desteiyle artt. letiimin akademik disiplin olarak olumasna ve kuram ve aratrmalarn gelimesine katky, rnein Walter Lippmannn yaptlarndan sonra, Harold Lasswellin Birinci Dnya Savanda Propaganda Teknikleri almas yapmtr. Bu almada propaganday, ayr bireyleri bir btnlemi kitleye kaynatran, modern dnyann en etkili glerinden biri olarak niteledi. Dewey, Cooley ve benzerlerinin getirdii gelenekte iletiim kuramnn teorik temeli iletiimi yaplanm sosyal bir sistem olarak grmeye dayanyordu. Bu balamda ilgi, siyasal amalar iin sosyal kontroln (siyasal ynetimle kontroln) nasl salanacayd. Bu gelenek iinde, iletiimde sosyolojinin ve siyaset biliminin kuramlarnn uygulandn grrz.

veren kavram kapitalist kavram yerine kullanlr. Bu kullanm, kapitalisti perde ardna iter; kapitalisti alanlarn karnn doyuran insan yapar; toplumsal sorumluluu ii ve iveren ilikisine mal eder: Sorunlar ve zmler ii ve iveren yneticilerin tutumlarnda yatar, sistemin rgtleniinde deil.

31

lk kuramlar

93

Chicago niversitesi Amerika'da sosyoloji, ii mcadelesinin en youn olduu Chicago kentinde, 1892de kurulan Chicago niversitesinde geliti. Burada sosyologlar, sekiz saat i kampanyasna, drt ii liderinin asld Haymark Olayna, yirmi be iinin Pullmann ard federal askerler tarafndan katledilmesine ve grevlerin srekli ekilde kanl yntemlerle bastrlmasna tank oldular. Bunlarla ilgilenme yerine, rnein, etnik gruplarn Chicagodaki hayat nasl anlamlandrdklar zerinde durdular; toplumsal olaylardan ok, firma ekonomisinin ynetim ve dzenlenmesi ile ilgilendiler. nsanlarn yaamlarna baktklarnda, onlarn yaam koullar ve mcadeleleri yerine, rnein, E. Rossun yapt gibi, Amerika'daki gmen iilerin "domuz gibi yaamndan", "hayvanca zevk ve kavgalarndan", "Amerikan kanna" ve "rkn gururuna," kar tehlike oluturduklarndan sz ettiler (Thernburn, 1976:239). Chicago niversitesi Rockefeller'in paras ile kurulmutu. Journal of Sociology bu niversitede yaynlanmaya baladnda, sosyolojinin, "Amerika'nn en byk hrsz tarafndan kurulan bir eitim kurumu" ile ilikisini yeren saysz kzgn mektup ald. Yaync bu mektuplara olduka "yansz bilimsel" biimde yant verdi: "Biz endstriyel rgtlenmenin hrszlk olduu varsaymna ve ilerleme olduu karvarsaymna karyz. Son gerek phesiz bu iki ar ucun arasnda bir yerde yatyor: Yani, blmleri adil kiiler tarafndan ynetilen, doru ilkelerle denetlenen ve snrlanan iyiletirilmi rgtlenme, ilerlemi bir toplumsal koula iaret edecektir" (Thernburn,1976:237). 1940lardaki egemen ynelime ve tutucu gelenee Chicago niversitesi de katld: Survey aratrmas ynnde uzmanlam bir Chicagoya dnt. 1940larda, Chicago niversitesi de letiim Komitesi kurarak propaganda iinden payn alma iine girdi. Chicago Okulu ve letiim letiimde, akademik giriimini iletiim alanna ayrm aydnlardan oluan bir Chicago Okulu diye okul yoktur. Chicago Okulu sosyoloji alannda alan aydnlardan oluan bir okuldu. letiim bu okulun temel ilgi alan deildi, iletiim diye bir alt-blmleri veya zellikle iletiim diye bir alanda altklarn belirtenler de yoktu. Carey (1996) ve Pooley ve Katzn belirttii gibi (2008) Chicago niversitesi sosyologlarnn iletiimle ilgileri ok azdr. Ama iletiim literatrne bakarsanz, Robert E. Park gibi Chicago kiilerinin baka ey retmedikleri hissine kaplrsnz. Aslnda, Chicago Okulunun aydnlarnn yaptklarna bakarsanz, iletiim kk bir yer kaplar; nk onlar kolektif davran

94

teki Kuram

ve bunun sosyal dzen ve dzensizlikteki yeri zeride odaklanrlar. Bunu yaparken de, demokrasinin gelimesi iin ve kamusal alann ak tartmayla ilemesi iin kitle iletiimini gerekli grrler. Chicago niversitesi'nin nemli entelekteli, John Dewey, George H. Mead, R. E. Park ve Michigan niversitesinden Charles Cooley iletiimde liberal-demokratik kuramsal yaklamn kurucular oldular: letiimin demokrasinin reformuna hizmet edeceini umut ettiler. Cooley'e gre (1909) kitle iletiimi aralar sayesinde ideal demokratik duruma dn mmkn olacakt, nk fikirlerin serbest akm herkesin siyasal karar verme srecine katlmasn kolaylatracakt. Benzer ekilde, Avrupa'da, rnein Alman kuramclar basnn toplumda "btnletirici" bir rol oynad, toplumu birbirine balad, halk nderli yapt, liderlerle halk arasnda fikirler alveriini salad, enformasyon ihtiyalarn karlad, toplumun aynas olduu ve toplumun "ahlakl bilinci" olarak alt grndeydiler (McQuail, 1994:73). Ayn paralelde, Dewey'e gre (1925, 1939) iletiim zgrl, iletiim ve demokrasi tekellemeyle bozulmaya urar. Dewey iletiimi daha ok ontolojik balamda bir toplumun nkoulu olarak ele ald. Ona gre toplum sadece iletiimle deil, iletiim iinde var olur; iletiim toplumun temelini oluturur, nk iletiim yerel bireyleri birbirine balayan sosyal balar retir ve ortak yaam mmkn klar (Lenert, 1998:15). Dewey 1935te Bizim zgr Olmayan Basnmz makalesi radikal medya analizine ilk rneklerdendir. Okulun iletiimle ikincil ilgi olarak ilgilenenlerinden biri eski gazeteci ve Alman eitimli olduu iin Avrupadaki kamuoyu tartmalarnn farknda olan Robert E. Parkdr. Parka gre (1921/1938) basn ve okuyan kamu/halk, daha eski ve geleneksel sosyal zamka salkl ikame olarak alrlar. Park, Dewey'in (a) "toplum iletiim iinde ve iletiimden geerek var olur" ve (b) iletiimi atma ve dier "beyinler" ve kltrlerle arpma olarak nitelemesi fikri zerine iletiim kuramn kurdu. Park (1938), Berlin niversitesi'nden Georg Simmel'in grn yanstarak, iletiimin hem rekabet hem de atmay beslediini ileri srer; medya teknolojileri, toplum gibi mkemmel deildir ve ykc gce sahiptir. Mead'in yaklam kiileraras iletiimde "sembolik etkileim" kuramnn gelimesini ortaya kard. Cooley, iletiimi ve toplumu Simmel'in grup-atmas kuramna uygun bir biimde anlamlandrd. Chicago Okulunun iletiimle ilgilenen, ama Chicago niversitesinden olmayan, bir dier temsilcisi de Cooley olmutur.32
Cooleyin iletiim gr iin bkz: letiim Kuram ve Aratrma Dergisi, 24 K-Bahar, 2007, s.135-169.
32

lk kuramlar

103

LAZARSFELD VE COLUMBA OKULU Endstriye Hizmetin Gelimesi Dewey, Park, Cooley, Lippmann ve Lasswell ile srdrlen gelenek yannda, zellikle Lazarsfeld ve benzerlerinin gelitirdii deneycilie dayanan pozitivist gelenek ykseliyordu. Bu gelenekte, kitlelerin kontrolnde birincil ama, ekonomik amalar iin sosyal kontroln (ekonomik ynetimle kontroln) nasl salanacayd. Bu gelenek iinde psikolojinin, sosyal psikolojinin, alverie ve faydacla dayanan ekonominin kuramlarnn kullanldn grrz. Pozitivist gelenein oluumu, bilmenin olas olduunu belirten ve d gerein gzlemle bilinebilecei varsaymn sunan filozoflarla balar ve Aydnlama anda hzla geliir ve kapitalist dnemde egemenlik kazanr. Pozitivizm, dnce ve analiz yntemi olarak, S. Simon ve zellikle Comte tarafndan gelitirilmitir. Pozitif kavram bu aydnlar tarafndan iki temel anlamda kullanlmtr. Birincisi, bilmenin bilimsel yolu, kesin bilgi anlamnadr. Bu balamda, pozitivist kavram ksaca bilginin deneysel (ampirik) yolla elde edilmesi demektir. kincisi ise, pozitivizm negatifin kartdr. Bu, Fransz Devrimi'nin ve aydnlarnn ykc eletiriciliine kar olmak demektir. Pozitivizm varolan sistemde, kurallarda ve deerlerde iyilik yattn belirtir. Bu gr, Durkheim, Radcliff Brown ve dier fonksiyonalistlerden geerek gnmzde sosyal bilimlerdeki egemen yaklamlara temel olmutur. Bundan, gnmzde egemen olan pozitivist aratrma gelenei ortaya kmtr. Paul Lazarsfeld ve Alan Aratrmalar Gelenei Paul Lazarsfeld, Einstein, Popper ve Wittgenstein gibi nemli isimleri eken Vienna Circle denen grubun mantksal pozitivizm (mantksal ampirizm) anlayn Amerikada kitle iletiimi kuram ve aratrmalarnda egemen yapt. Vienna Circlen anlayna gre, bilgi iki kaynaa sahiptir: mantksal muhakeme ve bilimsel teorilerin tek kantlamas olan ampirik deney. Lazersfeld iin kitle iletiimi (radyo) sadece aratrma yntemi gelitirmek iin arat; onun yaam boyu ilgisi matematii toplumun sorunlarn zmek iin nasl kullanrsn sorusu zerine odaklanmt. Kendisi ve arkadalar, lme yntemleri gelitirdiler.34 CBSden Frank Stanton ve CBSe sonradan gelen Joseph Klapper, Lazarsfeldin para kaynayd (Pooley, 2008). Merton and Lazarsfeld Studies in Radio and Film Propaganda yaptlarnda (Merton, 1968) etki aratrmalarnn doasn zetlediler: Bu
34

Lazarsfeldin ynteme katklar iin bkz: Erdoan, 2005.

106

teki Kuram

Snrl etki savn, Noelle-Neumann (1983:183) bilimsel bir hata olarak nitelemitir. Bunun nedeninin de etki aratrmalarna zg sorunlarda yattn belirtmitir: Kural olarak kitle iletiim aralar tarafndan iletilen tek bir ileti zayf bir etkiye sahiptir. Aralarn etkisi birikim yoluyla kuvvet kazanr. Etkiler ncelikle "bilinsiz" dzeyde olur, dolaysyla izleyicilere dorudan sorulan sorular sonu vermez. Etkiler farkl kaynaklarn birleiminden kar. Zayf veya snrl etki sav kitle iletiim aralar endstrisi iin aslnda bulunmaz bir nimetti: nk sorun ve zm kitle iletiim aracnda deil, araya giren etkenler olarak gsterilen toplumdayd (Lang, 1983:135). Lazarsfeld, Katz ve benzerlerinin snrl etki tezi olduka kurnazca gerekelendirilmi ve rlm bir tezdir. Snrl etki teziyle, Lazarsfeld ve Katz onlar besleyen patronlara sadece reklamlarnda kime odaklanacaklarn anlatmamakta, ayn zamanda medya endstrisine kar artan eletirilere kar korumaktadr. Bu koruma, sonradan aktif izleyici, halka istediini veriyoruz, almlamada ina-ykma ve yeniden-ina etme, sonsuz anlam verme (deconstruction ve reconstruction, endless semiosis), gndelik hayat anlamlandrma gibi bilin ynetimi anlatlaryla, endstriyi tmyle sorumluluktan kurtarmaya doru gitmitir. Lazarsfeld ve Katz Personal Influence yaptlarnda kitle iletiiminin etkisinin ihmal edilebilir (nemsiz) olduunu sylerken, te yandan da, Lazarsfeld ve Katzn aratrma Brosu Federal Kontratla dier lkelerde etkili propaganda kampanyalar tasarlyorlard/ yapyorlard. Snrl etki tezi ve bu yaptklar ilk bakta birbirine zt/elikili grnr (ki kesinlikle yle), ama yukardaki aklamamza tekrar bakarsak, hi de zt dmediini, nk her iki durumda da amalara hizmet ettiini grrz. Simpson (1994) ve Glandere (2000) gre, Lazarsfeld ve Katz medyann etkisinin snrl olduunu gsterme/ispatlama gibi bir kayglar yoktu, nk mterileri olan ticari ve devlet kurulular iin ikna ii yapyorlard. O zamanlardan beri Lasswellin formlnden, formln kullanlna ve yaplan aratrmalara baklrsa, iki aamal ak teorisinde bir tata birka ku vurulduu grlr: Birincisi, etkinin snrl olduu belirtilerek, irketler ve kurumlar sorumluluktan kurtarlmaktadr. Kitle iletiim aralarnn bu szde gszl daha az sorumluluk; daha ok hareket zgrl, daha az denetim demektir (NoelleNeumann, 1983:161). kinci olarak, ilgi ve dikkatler irketler ve kurumlardan uzak tutulmaktadr. nc olarak, tm ilgi ve dikkatler izleyici/halk zerine ekilmektedir. Bu kurnazca hedef belirleme, gelierek, gnmzde her ekonomik, sosyal, kltrel ve evresel sorun halkla ilikilendirilmekte ve zm olarak da, rnein nfus planlamas ve eitli adlarla gelen eitim, bilinlendirme sunulmaktadr: Kitle iletiimi

lk kuramlar

107

ile ilgili ikayetlerin nedeni halk m ki halk eitilecek? evreyi mahveden halk m ki, halk eitilsin? Bu tr kurnazca hedef belirlemenin, Lazarsfeld ve arkadalar ok iyi farkndayd. Aratrmalarnn metodunu yle bir ekilde biimlendiriyorlard ki, sonucun snrl etki olmasn garantiliyorlard. 1940 balarndan beri, izleyici doyumlar zerine eilen ve snrl etki olduunu savunan Herta Herzog, Bernard Berelson, Joseph Klapper ve Elihu Katz ve Lazarsfeld medya insanlara fazla bir ey yapamyor, dolaysyla, bakalm insanlar medya ile ne yapyorlar dncesini ilk ekenler oldular; nk bu akademisyenlerin maddi zenginliklerinin kayna ve mritlerinin bilisel yoksunluklar (ve vicdanszlklar) kayna bu yoldan geiyordu. Lazarsfeldin merkezinin aratrmalar, bireylerin tutum veya davranlarna ksa dnemli ikna kampanyalarnn etkisi zerine tasarlanyordu. Lazarsfeldin alt kaba psikolojik modele gre etki, dnceyi/tercihi/tutumu deitirme olarak dnlyordu. Bu ekilde ina edilen bir tasarm, ya hi etki ya da az etki bulgusuyla sonulanr. Bylece etki hipotezinin reddedilmesi garantilenir. Erie County ve dier incelemelerin tasarmlarnn karakteri, medyann etkili olduu sonucunun kmas olasln ortadan kaldryordu. Todd Gitlin (1978), Kurt ve Gladys Langn (2006) belirttii gibi, snrl etki bal altnda zetlenen bulgular bandan yntemle belirlenmiti: Ksa dnemli medya kampanyalarnn ksa dnemde insanlarn tutumlarn, ideolojilerini, inanlarn deitirdii varsaym dnlebilir mi? Bu varsaym iin, nasl bir kuramsal ereve sunulabilir ki? Bu tr sonu, eer geerliyse, bir propagandac iin olduka nemlidir. Lazarsfeld, 1941de, Rockefeller destekli University of Chicago Konferansnda, sava ncesi akam konumasnda, kitle iletiiminin sava propagandasn kiisel etki kiinin kendi tercihlerini kendi yapt tezlerine dayanarak nemsizletirdi. Bu tr izleyiciler nndeki konumalarda ve kamusal yazlarda snrl etki vurgulanyordu. Ama yazlarda ve konumalarda hedef sosyologlar gibi belli akademik gruplar olduunda, konu daha karmak bir biimde sunuluyordu. Lazarsfeld sava srasnda yapt propaganda almalarnn bazlarn eitli basl formatlarda yaynlamtr. rnein, 1943te, Merton ile bir propaganda teknii elkitab olan Studies in Radio and Film Propaganda yaptn yaynlamtr. Benzer ekilde, Lazarsfeld 1947de rkla kar kampanya yapanlara ipular veren ve sava propagandasndan edindikleri bilgileri kulland Some Remarks on the Role of Mass Media in So-Called Tolerance Propaganda yaptn kartt. ki yaptta da, temel ilgi, ikna iinde yzyze ve tutumsal faktrlerin nasl kontrol edilecei zerineydi.

118

teki Kuram

Modelin Eletirisi Lasswellin tek ynl modelinin gnmz koulunu aklamada yetersiz kald iddia edildikten sonra, gnmz bili ynetimine uygun bir ekle dntrlmtr: Liderlerden kamuya doru olan tek ynllk yerine (dikey ak yerine), tersine, kamudan liderlere olan ift ynllk (dinamik iliki) olduu uydurusu getirilmitir. Hangi i yerinde ve hangi kurumda byle bir iki ynllk olmaktadr? nternetin salad olanaklarla yatay ak, bu akta yurttalarn bilgi alverii yaptklar ve bylece kendilerini ifade ettikleri, dnce rettikleri ve dnce alveriinde bulunduklar ve otoritelere ulatklar iddia edilmektedir. Bu iddia da, elbette demokratikleme iddiasn desteklemektedir. Bu iddialar geersizdir: Yeni iletiim teknolojileri tek ynl enformasyon akn ve ilikiyi sonlandrmad. Kurum ve irketlerde ynetim kararlarna alanlar katlmyor veya internette insanlarn birbiriyle dnce alverii bu kararlarda kullanlmyor. Katlyor musunuz? diye televizyonlarda ve internette yaplan anketlerin sonucuna gre kamu politikalar dzenlenmiyor. Minare istiyor musunuz? diye sorduklarnda, asl ama rkl tevik ve medeniyetler aras sava dncesini yaymaktr. nsanlarn dncelerini alma, yeni gelitirilmi bili, davran ve duygu ynetimidir. Lasswell zamannda, formln her esi aratrmalarda ve politikalarda g yaplar ve onlarn karlar iin kullanlyordu ve bu asla deimedi. Deien, formln ayn amalar iin kullanlmasnn yeni koullara gre yaygnlatrlmasdr.38 Bu model, tek anlam kaynann ileti gndericide olduunu belirtir. zleyiciler enformasyonun ve davran deiikliinin pasif alclar olarak nitelenir. Modelde kaynak veya gnderenin iletisi "neden" ve davran deiiklii "etki" olarak belirlenir (Carey, 1981). Propaganda, reklam, kitle kampanyas, geri kalm blgelerin modernlemesi ve insan etkinliklerinin sosyolojik ve psikolojik etkileri zerinde oynayarak dier "etki elde etme" ekilleri hakkndaki aratrmalar, zellikle 1960'lara kadar olanlar, bu yaklama konudur (White, 1983:293). Dolaysyla, bu model siyasal ve ekonomik amal olarak biimlendirilip kullanlmtr. Lasswel'in formlnde, sosyal yap ve makro-sosyolojik, siyasal ve ekonomik ortam ve koullar, insan tarihi ve toplumu yer alamaz.

38

Yaygnlaan bu kullanm rnekleri iin bkz: Coleman (2008).

182

teki Kuram

seme olanaklarn azaltr ve iletiim sistemi izleyicilere etkide merkezi rol oynar. Bu ikinci tr sistemlerde, pasif izleyici ve gl iletiim aralar gr geerli olur. Rubin ve Windahl mikro fonksiyonalizm ile makro fonksiyonalizmi birletirmeye almlar; sonuta fonksiyonalizmin kmazna girmi ve aratrma nerilerinde zorunlu olarak mikro dzeye dnmlerdir. GNDEM BRLETRME/KAYNATIRMA Shaw, McCombs, Weaver ve Ham 1999da, gndem hazrlama tezinden ve Festingerin bilisel uyumsuzluk teorisinden hareket ederek, gndem birletirme yaklamn ne srdler. Gndem birletirme teorisi gndem belirlemenin aklayc bir uzantsdr. Gndem belirleme etkinin snrl olduuna dayanr; gndem birletirme, gndem belirleme etkisinin neden snrl olduunu aklar: nk bireyler aktif olarak gndemler seerler.54 Gndem birletirme yaklamna gre: Bireyler ait olmaya, dierleriyle uyumlu olmaya alrlar. Bireyler karmak dnyada yalnz kalmayla ve belirsizlikle uralarnda sosyal uyumsuzluu gidermeye alr. Bireyler uyumsuzluu gidermek iin gruplara katlrlar: Uygun medya yoluyla grupla gndemler birletirirler. Birey kendi gndemini dierinin, grubun, kamunun veya toplumun gndemiyle birletirir. Kitle veya kiileraras medya kiinin gruplara yaklamasna veya uzaklamasna yardm eder. Biz, daima gelien gndemler ayla balyz. nternet geni gruplarla balanmay karlayabilecekler iin ideal ba kurma aracdr. Her medya ilikiler hakkndadr. Gndem hazrlama ok nemlidir, fakat daha geni sregelen srecin sadece bir parasdr. Bu sre gndem birletirmedir. Dier bir deyimle, gndem hazrlama yalnz kalma elikisinden kanmak iin ncelikler, konular ve deerler katmanlarn eletirme/rttrme srecidir. Sregiden gndem hazrlama sreci gndem birletirmedir. Bu sre ou kez renilen veya benimsenen belli konulardan daha nemlidir. ou gndem hazrlama incelemeleri kitle iletiiminden izleyiciye doru olan bir etki ak olduunu gsterir. Bunun aksine, gndem birletirme yaklamna gre, birey iindeki bir g bireyleri ait olmak iin grup veya toplum gndemlerini aramaya ve benimsemeye yneltir. Bunu yapmazlarsa ok rahatsz hissedeceklerdir.

54

Gndem birletirme yaklamyla ilgili ayrntl bilgi iin bkz. Shaw vd.,1999.

BLM X TARHSEL MATERYALST YAKLAIM: HERKES N BLM VE ARATIRMA letiimde tarihsel materyalist yaklamlar, anayol tutucu ve liberal grler gibi, son iki yzyln youn egemenlik ve mcadele ortamnda hzla gelimitir. Bu tr iletiim kuram ve incelemelerin varsaymlar insann materyal hayat retim ilikilerinden kartlr. Bu yaklamlar Marxn toplum ve toplum deiimi, tarih ve insan, fikirler ve ideoloji anlayn temel hareket noktas olarak alrlar. Fakat her siyasal ekonomi analizi veya ideolojik analiz Marksist analiz deildir. Baz aydnlar tarihsel materyalist temelden uzaklamayarak kitle iletiiminde retim tarz ve ilikilerini incelerler veya ayn temel zerinden hareket ederek ideolojik analiz yaparlar. Gnmzde, bu tr aklama getiren ve analiz yapan Marksist, Neo-Marksist ve Marksist ynelimli yaklamlarla kitle iletiimini inceleyenler giderek artmaktadr. Marksist ve Marksist ynelimli yaklamn kkeni belki de kendi koullarna deitirmek amacyla evresine reaksiyon gsteren insana, dolaysyla insann sosyal olarak var oluuna kadar gider. Eski Yunan'daki diyalektik dnceye gre, doaya, insan tarihine ya da kendi entelektel etkinliklerimize baktmzda, sonsuz ilikiler ve karlkl ilikiler grrz. Hibir ey olduu ekilde, olduu yerde ve eskiden olduu gibi kalmaz, her ey hareket eder, deiir, var olur ve geip gider. Bu gr ilk kez Heraclitus ortaya koymutur. Geri bu gr, fenomenin (maddenin/eyin) genelliini anlatr, fakat ayrntl ve yeterli bir bilgi vermez. Bu bilgi de doal bilimin ve tarihi aratrmann en nde gelen grevidir. Doann tam incelenmesi Yunan'n skender dneminde balam, Ortaada, Araplar tarafndan gelitirilmitir. Bununla birlikte, gerek doa bilimi 15. yzyln ikinci yarsndan sonra hzl ve srekli gelime gstermitir. Bu gelimeyle birlikte, doann zel paralar incelenmi, farkl sreler ve nesneler snflara, gruplara ayrlm ve organik yaplar aratrlmaya balanmtr. Bu yaklam doadaki nesnelerin ilikide olduu btnden soyutlanm olarak incelenmesi alkanln getirmitir. ncelenen nesneler "hareket" yerine "durgunlukta" ve temel olarak "deimez" olarak ele alnmtr. Bu anlay doa biliminden felsefeye aktarlm ve son yzyllarn dar dnceliliini ve metafizik dnce biimini pekitirmitir. Bu tr metafizik diyalektie gre, eyler (madde ve dnceler) birbirinden ayr, birbirinden soyutlanm aratrma konular olarak alnr; "eyler" vardr ya da yoktur; bir ey

190

teki Kuram

ayn zamanda kendisi ve baka bir ey olamaz; olumlu ve olumsuz kesin bir ekilde birbirini darda brakr; Neden ve sonu birbirine eit bir ekilde kar tez olarak durur. lk bakta, bu tr gr akla ok yatkn grnr; fakat bu metafizik aklamay birbirine rl bir ekilde akan gerek yaamla karlatrrsak, ne kadar snrl, soyut ve tek ynl olduunu grrz: Her organik varlk hem ayr, hem ayn deildir; her an dardan ekilen maddeyi zmser, dier maddeyi atar; her an vcudun dokular lr ve yenileri oluur. Diyalektik tezin iki ucu, olumlu ve olumsuz iki yan, birbirine zt olduklar kadar birbirinden ayrlamaz ve birbirine kart olmalar yannda, birbiriyle i iedir. Ayn ekilde, nedensellik ilikisi belli bir durumda geerlilie sahiptir; fakat bu duruma, soyutlanp alnd genel durum iinde bakarsak, neden-sonu ilikisi evrensel etki ve karlkl etki iine karp birleir. Neden ve sonu srekli olarak yer deitirir, neden sonu, sonu neden olur (Engels, 1878). lm ve yaam; kle ve kle sahibi; cretli kle ve kapitalist; doadaki mevsimler; gece ve gndz birbirine kar, zt ve ayr olduklar kadar birbirine bal ve i iedir: kisinin de varl birbirinden geerek anlam bulur. Marksist diyalektik, eyleri ve grntlerini, fikirleri, karlkl balar, dizinleri ve hareketleri, kendi doum ve lmleri iinde kavrar. Doa, diyalektiin testidir; ada doa bilimi doann srecinin metafizik deil diyalektik, srekli bir hareket, deiim ve geliim olduunu kantlamtr. Marksist diyalektik yaklamla, insan tarihi karmakark bir ekilde sregelen anlamsz iddet etkinlikleri deil, insanln gelime sreci olarak grlr. 18. yzyln Fransz maddecilii hem 17. yzyln metafizik grne, rnein Descartes'in metafizik yanna, Spinoza'ya ve Leibniz'e kar bir mcadele, hem de o zamann siyasi rgtlerine, dinine ve teolojisine kar mcadeleydi. Marx ve Engels'e gre, ngiliz maddeciliinin ve btn deneysel bilimin gerek kurucusu Bacon'dur. Bacon'a gre, tme varm, analiz karlatrma, gzlem ve deney aklc yntemin temel gereklilikleridir (Marx ve Engels, 1845:57). Hobbes, Bacon'un maddeciliini sistemletirdi. Fiziksel hareket mekaniksel harekete kurban edildi ve maddecilik insanla dman oldu. Bu mekaniksel maddeciliin aksine, Marksist maddecilik, insann iyiliine ve entelektel yeteneklerine, deneyine, her eye gcnn yettiine, alkanln, eitimin ve evrenin insana etkisine, sanayinin byk nemine dayanr (Marx ve Engels,1845:59). 19. yzyln balarnda Hezelci diyalektik Almanya'da modayd: "Gerek olan her ey aklcdr ve aklc olan her ey gerektir" temel gryle hareket eden Hegelciler, iinde yaanlan egemenlik durumunu ve sistemi ycelttiler. Bunun yannda, Hegel'in diyalektii, antitez

Tarihsel materyalist yaklam

191

yoluyla bu yceltmenin kanlmaz kn getirdi (Marx 1873: 99). Marx kendi diyalektik ynteminin Hegel'inkinden sadece farkl deil, onun tamamen kart olduunu belirtmitir (Marx, 1873: 99). Hegel'e gre dnce diye adlandrlan dnme sreci gerek dnyann yaratcsdr. Hegel, dnceyi bamsz bir zneye dntrr ve gerek dnya, dncenin dsal nesnesel ekli olur. Marx'a gre, dnce insan beyni tarafndan yanstlan ve dnce eklinde tercme edilen maddi dnyadan baka bir ey deildir (Marx,1873:19). nsan ve Yaamn retmesi Bu balamda Marxn grn aadaki ekilde zetleyebiliriz: nsan tarihinin ilk koulu, yaayan insanlarn var olmasdr. Kurulacak ilk gerek bu insanlarn fiziki rgtlenmesi ve doayla ilikisidir. nsanlar kendi yaamlar iin gerekli geinme aralarn retmeye balar balamaz hayvanlardan ayrlrlar. Kendi geinme aralarn/olanaklarn reten insanlar, kendi gerek maddi yaamlarn retirler. nsanlarn geimlerini salayan eyleri yapma biimi nce kendilerinin sahip olduu ve yeniden retmek zorunda olduklar eylerin doasna baldr. Buna retim biimi denir. retim biimi, kiilerin basite fiziksel varlklarn (maddi hayatlarn) yeniden retme olarak, ekonomik faaliyet olarak anlalmamaldr. retim biimi, insanlarn neyi nasl yaptklarn ve kendilerini bu yapla nasl ifade ettiklerini ierir. Kiilerin doas, retimlerini belirleyen maddi koullara baldr. Yani kleyi kle, efendiyi efendi yapan iinde yaadklar maddi koullarn getirdii bir eydir. Klelii ve efendilii gerektirmeyen koullarda klelii ve efendilii bulamayz. Ne zaman retimden sz edilirse, toplumsal bireylerin retiminden veya toplum gelimesinin belli bir evresindeki retim akla gelmelidir. Bu nedenle retimden sz etmek iin ya tarihi gelimenin srecini izlemeliyiz ya da belli bir tarihi dnemle uratmz belirtmeliyiz. nsann, Toplumun ve Bilincin retimi Marxn kuramsal anlayna gre toplumsal yaamlarn retirken, insanlar kanlmaz olarak, kendi dilekleri dnda, belli ilikilere girerler. Bu ilikiler insanlarn yaamlarn retim ilikileridir. Bu retim ilikileri retimin materyal glerinin belli bir dnemdeki durumunu ifade

192

teki Kuram

eder. Dier bir deyimle, belli bir tarihsel dnemde belli bir yerde gelimi retimin materyal glerine uygun bir retim ilikileri vardr. Bu retim ilikilerinin btn toplumun ekonomik yapsn belirler. Bu ekonomik yap toplumun gerek temelidir. Toplumun ekonomik yaps zerinde yasal ve siyasi styaplar ykselir. Bu temele uyan belli sosyal bilin biimleri vardr. Materyal yaamn retim tarz genel sosyal, siyasal ve entelektel srelerini koullandrr. nsann varln belirleyen bilinci deildir. nsann sosyal varl bilincini belirler. (Marx ve Engels, 1846; Marx, 1859: 52). Tarihsel Maddecilik ve Aratrma Anlay Tarihsel maddecilik Marksist maddeciliin veya Marxn deyimiyle "maddeci yntemin" insan toplumlarnn evriminin incelenmesine uygulanmasdr. Marksist tarihsel maddecilie dayanan aratrma anlayna gre: Dnya bizim bilgimizden bamsz olarak vardr. Dnyann varl bizim bilincimize bal deildir. Daha akas, etrafmzda grdmz, ilikiye girdiimiz ya da grmediimiz, bilmediimiz "eyler" bizim bilincimiz, alglamamz ve bilgimiz dnda vardr; onlarn var olmas iin onu duymak, tatmak, koklamak gerekmez. Dnya, ussal veya ruhsal deil, doasnda ve kkeninde maddeseldir. Bu Marksist maddeciliin eyaya (paraya, mala) tapnmas anlamna gelmez. Tersine Marx insann maddi ilikilerin ve retim biiminin getirdii yabanclamadan ve ezilmeden kurtulmasn derinden arzulamtr. Maddecilik burjuva ideolojisinin kara cehaletiyle ve yaratl ideolojisinin ha ve yeil cehaletiyle ne srd gibi "komnizmin maddeye tapt" anlamna gelmez. Marksist maddecilik eyaya (paraya, mala) tapmaz, aksine kapitalist ilikilerde, ne dediini bilmeyen cehaletin ideolojisi ve kltr dahil, sistemin kendisinin maddeye tapnn eletirisini yapar. Metafizikten ve mekaniksel maddecilikten farkl olarak, Marksist maddecilik maddenin ne olduu hakknda bir nyargya veya kesin bir karara sahip deildir. Madde, nesnel olarak varolann addr. Beyin, dnce, bilin maddenin rndr veya (madde insansa) madde hakknda bilgidir. Bunun tesinde, maddenin doas, yaps, bileimi, kitle, enerji, mekan ve zaman ile ilikili sorulara yant bilimin vermesi gerekir. Baka bir deyile Marksist maddecilik maddenin varln kantlar ve maddenin zellikleriyle ilgili sorulara bilimsel aratrma ile yant verilmesini nerir.

Tarihsel materyalist yaklam

193

Marksist maddecilik indirgemeci deildir: Maddenin zelliini ve yksek dzeydeki yapy aa dzeye indirgemez. Tmevarm ve tmdengelim, analiz ve sentez, zorunlu olarak beraberdirler. Tek tarafl olarak birini ge karp dierini yere batrma yerine, her ikisini de nemlerine gre birbirini tamamlayan, birbirine ait olarak deerlendirmek gerekir. Marksist maddecilik sonsuz karmak ilikiler ve karlkl ilikiler dnyasn benimser. ok deiimli analizde saysz mekaniksel nedenler ve sonular dizisi grrz. Marksist maddecilikte evrenin rn olan bir "yaayan organizma" (insan) bu evreye karlk verir ve onu deitirebilir. Mekaniksel ve metafiziki maddecilik evreni devaml deien bir sre olarak kavrayamaz: Ayn merkez etrafnda dnen hareket, tekrar tekrar ayr sonucu dourur (Engels, 1882:174; Selsam ve Martel,1984:45, 46). Tarih Anlay Marksizm, tarihi birbirini izleyen nceden bilinmeyen nadir olaylar dizisine ve insanlarn birbiriyle atan isteklerine indirgeyen gr kabul etmez. Tarihin itici gc, insanlar aras ilikilerdir. "Bizim tarih anlaymz her eyin tesinde, aratrma iin bir yol gstericidir; Hegelcilerin tarz gibi yap iin bir manivela deil" (Engels,1890:71). Her tarih, her toplum aratrlmal, toplumun farkl biimlerinin varlk koullar tek tek incelenmelidir. Yani incelemeler soyut fikirlerden deil, somut gereklerden hareket edilerek yaplmaldr. Maddeci tarih anlay, retimin her toplumsal dzenin temeli olduu ilkesiyle balar: Tarihte grlen her toplumda zenginliklerin dalm ve toplumun snflara veya tabakalara ayrlmas, (a) ne retildii, (b) nasl retildii (retim biimi ve ilikileri) ve (c) retilenin nasl el deitirdiine baldr. Tarih kendi bana hibir ey yapmaz; savalar onun eseri deildir. Onlar yaayan insanlar yapar. Tarih, kendi amalarna ulamak iin insan kullanmaz. O, kendi amalar peinde koan insanlarn etkinliklerinden baka bir ey deildir (Marx ve Engels 1844: 63). nceki tarih gr (a) tarihsel deiimin temel nedenini insanlarn dncelerinin deimesinde aram, (b) deiimi, siyasal etkenlerin en nemli ve egemen olduu temeline dayandrmtr; fakat dncelerin nereden geldii ve deiimlerin itici nedenlerinin ne olduu sorulmamtr. Marx tm nceki tarihin snf mcadelesi tarihi olduunu ve siyasal mcadelelerde temel konunun snflarn toplumsal ve siyasal ynetimi, egemenliin eski snflar tarafndan korunmas ve yeni snflarn egemenlii ele geirmesi olduunu gstermitir (Engels, 1877: 34).

194

teki Kuram

nsann Merkezde Olmas Marksist yaklamda insan kuramn ve incelemenin merkezinde yer alr. Bunu Marx olduka ak bir ekilde belirtmitir: "Yaayan insana ulamak iin, biz, insann dndnden, dlediinden veya insann dnldnden, hayal edildiinden ve hikaye edildiinden balayarak yola kmayz. Biz gerek, etkin insandan balayarak yola karz ve insanlarn gerek hayat sreci temeli zerinde bu hayat srecinin yansmalarnn ve ideolojik yansmalarnn gelimesini gsteririz" (Marx ve Engels, 1846: 14). Marx'a gre insan tarihle beraber deiir; kendini gelitirir; kendini dntrr; tarihin bir rndr; kendi tarihini kendi yapt iin, kendisi kendisinin rndr. nsanlar kendi tarihlerini kendileri yapar, fakat bunu istedikleri ekilde, kendileri tarafndan seilmi koullarda yapmazlar; varolan koullar altnda yaparlar. Tarihin yaplabilmesi iin insann varolmas yannda, yaayabilecek bir durumda olmas gerekir. Bu gereksinme nedeniyle, yaam her eyden nce, yeme, ime, giyme, barnak gibi birok eyleri zorunlu klar. Dolaysyla, ilk tarihsel etkinlik bu gereksinmeleri gidermek iin maddi hayatn kendisinin retilmesidir. Dolaysyla ilk incelenmesi gereken de budur. kinci olarak, herhangi bir gereksinme karlanr karlanmaz, yani gereksinimi giderme etkinlii ve bir aracn elde edilmesiyle birlikte, yeni gereksinimler ortaya kar. Tarihsel gelimeye giren nc durumda, kendi yaamn her gn yeniden yaratan insan, etkinliklerle dier insanlar biimlendirmeye balar. Bu biimlendirme, nce anne, baba ve ocuklar aras sosyal ilikilerle (aile iinde) olur. Sonra, yeni toplumsal ilikilerle aile ikinci sraya der. Bireysel ekonominin ortadan kalkmasyla, aile ilikilerine dayanan retimin de sonu gelir. Bu durumda, aile veya dier sosyal ilikiler aile dncesine (dncelere) gre deil, ilikilerin kendisinden elde edilecek verilere gre incelenmelidir. Marx bu toplumsal etkinliin ayr dnem olmadn, ilk insandan beri tarihte kendini gsteren insan etkinliklerinin "an" veya "yan" olduunu belirtir (Marx ve Engels, 1846: 16,17,18,19). Toplumun Oluumu Anlay Marx'a gre, ekli ne olursa olsun, toplum insanlarn karlkl etkinliklerinin rndr. nsanlar isteklerine gre, herhangi bir toplum eklini semede zgr deildir. nsann yeteneklerinin gelimesinin belli bir durumu dikkate alndnda, buna karlk olan bir ticaret ve tketim biimi anlalabilir. Belli bir retim, ticaret ve tketim gelime devresi,

Tarihsel materyalist yaklam

195

yannda ona karlk bir toplumsal altyap, aile, dzen, snflar, tek szckle sivil toplum getirir. Byle bir sivil toplum da onun resmi ifadesi olan bir siyasal devlet yaratr (1846:45). Toplum sadece kiiler topluluu deildir; bu kiilerin birbirine kar olan ilikilerin toplamdr. Kle ya da yurtta olma kiiler aras toplumsal bir ekilde belirlenmi bir ilikidir. nsan ancak toplum iinde ve toplum iinden geerek kledir. Bu, ii, kyl, bakkal, hrsz, zengin, fakir ve kirac iin de ayndr. Yoksul ile zengin, kapitalist ile ii arasndaki fark ancak toplumsal adan vardr. Toplumdaki belli ilikiler sonucu ortaya kan oluumlar (yoksulluk, zenginlik, isizlik, evsizlik, alk), bu belli biimin deimesiyle deiir, ortadan kalkmasyla onlar da kalkar. Toplum Deiimi Anlay Marx toplum deiimini dncelerin veya akln deiiminden geerek olan bir olgu olarak ele almaz. Marxa gre, toplumsal tarihin belli bir dnemimde, gelien maddi retim gleri varolan retim ilikileriyle elikiye der. retim ilikilerinin toplumsal deiime engel olmasyla ortaya kan bu durumla birlikte bir toplumsal devrim dnemi balar. Bu devrim boyunca ekonomik temelin deimesiyle, tm styap az ok deiir. Hibir toplumsal dzen, bu dzen iindeki btn retim gleri gelimeden nce yok olmaz ve daha yksek retim ilikilerinin varolu koullar, eski toplumun iinde olgunlamadan nce asla ortaya kmaz. Bu nedenle insan kendini, zebilecei grevlere ayarlar. Bu grev, zm iin maddi koullarn varolduu veya hi deilse biimlenme srecinde olduu zaman ortaya kar. rnein burjuva toplumunun iinde gelien retim gleri snf dmanlnn zm iin maddi koullar da yaratr (Marx, 1859:52, 53). Gnmzde egemen ideolojiler iddete ve savaa kartl, bar ve birliktelii iler. Bu ileme ile yaanan gerekler tersine evrilir; iddetin merkezine terrist-birey yerletirilir. Aslnda iddetin kayna birey deil, rgtlenmi kar yaps ve ilikileridir. iddet, bask, ikence, sava iletiiminde bulunabilmek, bu iletiimi gerekletirecek aralara sahiplii gerektirir. Son yirmi ylda dnyadaki iddet, sava, ikencelere bakldnda, gerekte iddeti, sava, ikenceyi, basky ve terr kimin kime kar kulland aka grlr. Merulatrlm iddeti kullanan egemen glerin merulatrlm savunmaya geenleri terrist olarak nitelemesi olaandr. rnein, 1970 ve 80'lerde, Gney Amerikadaki katliamlarda, vurucu timlere, vatansever kurululara ve devletin gizli rgtlerine katlmayan tm genlik komnist olarak ilan edildi ve vatan, din, demokrasi ve millet adna katledildi.

196

teki Kuram

MARX, MARKSZM VE LETM Marshall McLuhan, Jean Baudrillard ve benzerleri Marxn medya, iletiim ve kltr hakknda hibir ey sylemediini iddia etmilerdir; bu iddialar geersizdir, nk Marx iletiimle ilgili olarak, iletiim aralarnn gelimesi; gelimesinin anlam ve sonular; aralarn emtia oluu ve emtia retimindeki yeri; medya sermayesinin retimi ve tekellemesi; medyada bilgi-iilerinin cretli-alanlar olarak ortaya kmas; iletiim teknolojilerinin kapitalist retimin zaman ve yerde yaygnlamasnda ara olmas; medyann reklam kanal olmas; kreselleen dnya ticaretinin sonucu ve arac olmas; medyann ideolojileri tayan ve dolama sokan ara olmas; sistemi savunan basn ile zgrl savunan basnn olmas; medyann zgrlk mcadelesindeki yeri gibi eler zerinde durarak, yeterince nemli eyleri sylemitir.57 Marx iletiimi toplum yaps ve deiimi balam iinde ele alm ve iletiim teknolojilerindeki gelimelerin getirdii sonular zerinde durmutur. Marksist anlaya gre, iletiim sorunu, (a) retim, datm, dolam ve tketimin doas ve ilikileri ve (b) ideoloji, bilin ynetimi, egemenlik ve mcadele balamnda ele alnr. Bu nedenle, kitle iletiiminde Marksist yaklamlar temel olarak iki ynde gelimitir. 1. letiimin retimi, datm, tketimi ve blm Birincisi kitle iletiiminin kapitalist lkelerde gelimesini iletiimin retimi ve ilikileri balamnda ele alan yaklamlardr. Bu yaklamlar Marksist veya Neo-marksist tarihsel materyalist veya siyasal ekonomi yaklamlar olarak nitelenir. Marx'n retim biimi ve ilikilerine arlk vererek toplumdaki iletiimi anlamaya alr. zerinde durduu inceleme alanna, konusuna ve ele ald iletiim aracna gre deiiklikler gsterir. Bu yaklamlar aadaki ekilde ele alabiliriz: (a) letiimin siyasal ekonomisinin ulusal yanna eilen yaklamlar: Kapitalist iletiim sistemini ve faaliyetlerini inceler ve aklarlar. (b) Uluslararas ekonomik dzene ve iletiimde emperyalizm sorusuna eilen yaklamlar: Yeni-smrgeciliin veya emperyalizmin genel iletiim yapsn inceleyenler olarak iki alt-blme ayrlabilir. Birinci tr yaklamlar sosyo-ekonomik yapya ncelik veren siyasal-ekonomi yaklamlardr. Bu yaklamlar iletiim konusunu ekonomik ilikiler ve yaplar konusu iinde ele alr ve incelerler. Bu incelemelerde Marx'n Kapital'indeki yaklam egemendir. letiimde, Marksist yaklam, rnein, iletiim kurumlarnn ekonomik yaps; pazar ilikileri; tekelleme
Ayrntl bilgi iin bkz: letiim Kuram ve Aratrma Dergisi, say 25, (2007) veya irfanerdogan.com; Fuchs (2009); McChesney (2007) ve Mosco (2009).
57

Tarihsel materyalist yaklam

197

ve pazar kontrol; iletiim rnlerinin retimi ve datmndaki yapsal durum ve ilikiler; retim biiminin ve teknolojisinin yaps; iletiim profesyonelleri ve emekilerinin iletiim rgtleri iindeki yeri ve sahiplikle olan ilikisi; iletiimde mlkiyet ilikileri; mlkiyet ilikilerinin rnn karakterini belirlemesi; kapitalist iletiim dzeni, dzenin rgtleni, alma ve gelime biimi, iletiim faaliyetlerinin amalar ve iletiim rgtlerinin grevleri ele alnr ve aklanr. Siyasal-ekonomi incelemeleri, retim tarzndan ve ilikilerinden hareket ederek, dnsel ve ynetimsel styapyla ilgili yorumlar yaparlar. Bu incelemeler, ayn zamanda, uluslararas iletiimde, kurumsal ve teknolojik yaplarn transferi, rn transferi ve bu yaplarla birlikte gelen profesyonel pratiklerin ve ideolojinin transferi zerine eilirler. 2. letiimin bilisel ierii, ideolojik/kltrel sonular kincisi, Marx'n dnce, ideoloji ve bilincin retimi ve ilevleri zerindeki grlerinden hareket ederek gelitirilen almalardr. Bu almalar, bata ideoloji ile retim ilikileri arasnda ba kurmular ve kltr/bilin endstrilerinin yaplaryla ideolojik egemenlii ilikilendirmilerdir. Bu yaklamlar Marxn kuramnn, rnein ideoloji gibi bir yann vurgulad iin Neo-Marksist Okullar olarak isimlendirilir. Bu yaklamlarn nde gelenlerini syle sralayabiliriz: 1920 balarndan itibaren tarih ve snf bilinci, Marksizm ve insan zgrl zerinde duran G. Lukacs. Kapitalist kltr endstrisi pratiklerinin yaratt toplum, kltr ve insanlk durumunun eletirisiyle gelen Frankfurt Okulu. Hegemoni ve tarihsel blok anlayyla gelen A. Gramsci. Althusserin Devletin deolojik Aygtlar anlay. Marxn Alman deolojisinden etkilenen kltrel incelemeler Uluslararas iletiimde, Marksist ve Neo-marksist bamllk kuram (Baran, Sweezy ve Frank), kltr emperyalizmi ve medya (iletiim) emperyalizmi tezi. Bu yaklamlarn k noktalar Marx'n Alman deolojisi, Kapital, Ekonomi Politiin Eletirisine Giri, Kutsal Aile ve Grundrisse'de paralardr. Bu incelemeler 1960larn Neo-Marksist Bamllk ve Emperyalizm kuramlaryla gelimitir. Bu incelemeler uluslararas ekonomik dzen; bu dzende yer alan lkelerin iletiim sisteminin zellikleri; bu zelliklerin neden bu biimi ald; ekonomik emperyalizmin ve smrnn iletiim alannda da uygulanmas; teknoloji ve rgt satyla kapitalist yaplarn dier lkelerin yaplarn biimlendirmesi veya etkilemesi; iletiim rn akmyla, ekonomik kar ve bilinleri ve kltrel pratikleri etkileyerek, kapitalist pazarn satnn yapld; tm bunlara kar mcadele biimleri ve bu biimlerin olabilecei zerinde dururlar.

BLM XI MADD YAAMIN RETM VE RETM LKLER Yaayan insana ulamak iin, biz, insann dndnden, dlediinden veya insann dnldnden, hayal edildiinden ve hikaye edildiinden balayarak yola kmayz. Biz gerek, etkin insandan balayarak yola karz ve insanlarn gerek hayat sreci temeli zerinde bu hayat srecinin yansmalarnn ve ideolojik yansmalarnn gelimesini gsteririz. Marx ve Engels, 1846: 14

letiim insann toplumsal hayatn retmesinin zorunlu koullarndan biridir. Materyal hayatn reten insan bunu ancak retim ilikileriyle yapabilir. Bu ilikileri kurmak ve yrtebilmek ise ancak iletiimle mmkn olabilir. Kitle iletiimi teknolojik aralarla araclanm bir ynetimsel iletiimdir. Kitle iletiiminin materyal yaps iletiimin retilmesi, datlmas ve tketilmesi ve bunlar iin gerekli rgtlenme, ara, i gc ve sermaye ilikileri gibi eleri ierir. retim Bu kavram sadece maddi retim deil, dnce, bilin, yasa, ahlak, din, siyaset ve btn toplumsal rgtlerin, ksaca toplumsal yaamn toplam retimi anlamna gelir. retim kavram "rn retimi" kapsam iinde kullanlr. rn retimi bir teknolojik aracn retimi olabilecei gibi, bu teknolojik aracn rettii de olabilir. rnein bir televizyon program bir rndr. Bu rn reten teknolojik aralar da bu aralar reten teknolojilerin bir rndr. Dikkat edilirse, rn kurulan nedensellik bandaki bir sonutur. Bu sonu materyal olabilecei gibi dnsel olabilir. Her materyal sonula gelen veya o sonucu aklayan veya anlamlandran bir dnsel olan da vardr. Dolaysyla, dnsel sonu her zaman vardr. Televizyon programnn yaratt veya destekledii dnce veya davran tarz da bir rndr. Pozitivist-deneyci okul bunu "mesaj veya program" iine kertmitir. Kltrel analizciler "metin" kavramn kullanrlar.

204

teki Kuram

Yeniden retim Yeniden retim (reproduction) insann kendini ve toplumunu materyal ve dnsel olarak srdrme faaliyetlerini anlatr. Yeniden retim, ekonomik anlamda, bir rnn belli retim teknolojisi ve faaliyetleri yaps iinde tekrar retilmesidir. deolojik anlamda, bu yeniden kavram, retilenin ve retim ilikileri biiminin hem sembolik anlatlmas hem de merulatrlmasndaki srekliliktir. nsann kendini yenidenretmesi kendi varln srdrmek iin yemesi, imesi, vcuduna bakmas, elenmesi, dinlenmesi ve ocuk yapmasdr. nsan dahil evrenin tm varlklar yeniden retimle kendilerinin devamn ve srekliliini salarlar. Bu amala giriimlerde ve faaliyetlerde bulunurlar. Yeniden retim kesinlikle kopyalama, aynsn yeniden-yapma ve aynsn yetitirme iine indirgenmemelidir. nsan tarihi geliim ve deiim tarihidir. nsan tarihini kendini ve toplumunu yeniden reterek yaparken, sadece durumunu korumay deil, ayn zamanda kendini ve evresini deitirmeyi amalar. Bu srada egemenliin yannda mcadele de yeniden-retilir ve gelitirilir. Tarihin tekerrrden ibaret olduu iddias, tarihi tekerrr ettirerek kendi pozisyonlarn ve durumlarn srdrme abasnda olanlarn zorlad ve sunduu tarihtir. Yaamn iletiimi kendisiyle ve evresiyle sreklilik gerektirir. Toplum sadece belirli bir andaki gereksinimlerini deil, ayn zamanda retim koullarn da tekrar retmek zorundadr. Gnlk rgtl faaliyetlerle retilen retim koullar retim glerini ve retim ilikilerini kapsar. retim g ve ilikilerinin yeniden retilmesi, baka bir deyile teknolojinin rgtlenmesi, gelitirilmesi, igc ve cretlerin denetimi, igcnn yetitirilmesi, toplumsal ilikilerin, deerlerin, inanlarn, kurallarn, yasalarn merulatrlmas ve uygulanmas, egemen toplumsal rgtlerin (devlet, hkmet, meclis, okul, din, kitle iletiim aralar, aile gibi) nde gelen ilevleridir. Bu tr yeniden-retimle belli retim ilikileri ve biimi korunup srdrlmeye allr. retim Biimi/Tarz Marx retim biimi kavramn ok sk kullanm fakat tek bir cmleyle tanmlamamtr. retim biimi ile Marx, tarihin belli yer ve zamannda insann kendini ve toplumunu retme eklini anlatr. zlce, retim biimi toplum yapsdr. Kavram retim aralarnn, i grme yntemlerinin hepsini, retimden tketime kadar tm ilikileri ve fikirleri ierir. Toplumsal retimde, kltr, gelenek, grenek, ideoloji, fikir, yasa, devlet, ulus vb. dediimiz, maddesel retimle i ie olan maddeselolmayan retim de yaplr. (Hani Marx ekonomik indirgemeciydi?)

Maddi yaamn retimi

205

retim Gleri ve retim likileri Bu kavram retim aralar, retim deneyimi ve becerileriyle toplumsal faaliyetlerde bulunan insanlar anlatr. Toplumdaki deiimin itici gc retim gleri ve bu glerdeki deiimdir. Gelimeler bu glerin konumuyla aklanabilir. retim ilikileri, en genel anlamyla, toplumsal retim srasnda (gnlk yaamn retiminde) insanlar arasnda olan ilikilerin btndr. Marksist anlayta retim ilikileri medya ile ilgili ticari retim (haberler, programlar, filmler) ve bilin ile ilikili ideolojik retim faaliyetlerindeki ilikiler anlamnda kullanlr. Sermaye Sermaye temel olarak unlar ierir: a. Hammaddeler: Yer st ve yer alt doal zenginlikler. b. aralar: Toplumsal retimde kullanlan tm aletler. c. Emek: nsann kol ve beyin gc (birikmi bilgi) emei . Deiim deerleri Egemenlik Egemenlik, genel olarak bir snfn ya da bir lkenin dier bir lke zerinde kurduu ve uygulad egemenlii de ieren, fakat bu dar anlam tesinde ekonomik, kltrel, entelektel ve ideolojik alanlar da kapsayan kontrol ve ynetim anlamndadr. Egemenliin dorudanl, kapsam ve etkenlii tarihsel koullarn zelliklerine gre deiir. rnein feodal yapda ve 19. yzyln balarndaki smrgecilik ile bir yzyl sonraki ekonomik ve kltrel emperyalizmle yeniden biimlendirilen smrgecilik biimlerinde snflar ve uluslararas egemenlik ilikileri nemli farkllklara sahiptir. Marksist ve Marksist ynelimli aydnlarn ou egemenlii total egemenlik veya maniplasyon olarak almazlar ve daha ok insanlarn dnce ve hareketlerine normal grnen snrlar koyarak, belli bir ideolojik ereve iinde kstlayarak salanan dinamik etkinlik olarak alrlar. Egemenlik ne denli youn, kapsaml ve etken grnrse grnsn yine de bu egemenin srd sistem iinde (ve sistemler arasnda) snf mcadelesi devam eder. Egemenlik ilikilerde gizli ve ak dmanca atmann varln ifade eder. Marksist okula gre, egemenlik ynetici snfn retimin koullarn denetleme pratiidir. zellikle sanayilemi toplumlarda, egemenlik pratikleri egemenlikle birlikte gider: Bu pratikler ve tekilerle, egemen snf gnlk yaama kendi ynetimini sokar, fakat toplumsal iletiim ilikileri sadece egemenlik tarafndan ekillendirilmez. Snf sisteminin

206

teki Kuram

evriminden kan elikiler ve atmalar tarafndan da biimlendirilir. Bu elikiler ve atmalar egemenliin yapsna meydan okur ve toplumsal deiim iin bir drt salar. Egemenlik ve eliki mcadeleyi bytr (Mosco, 1983). Devlet Devlet ve toplumun yaps, siyasal bakmdan, iki ayr ey deildir: Devlet toplumun yapsdr, aktif, bilinli ve resmi ifadesidir. Devlet genel ve zel yaam, genel ve zel karlar arasndaki eliki zerine kurulmutur. Devletin varl ile herhangi bir tr kleliin varl birbirinden ayrlamaz (Marx,1844a: 216,217). ada devlet tarafndan insan haklarnn tannmas, eski devirdeki (antik adaki) devletin klelii tanmasyla ayn anlama sahiptir. Eski devrin devletinin temeli klelikti. ada devletin temeli, sivil toplum ve bu toplumun bireyi; yani teki insanlarla tek ba zel kar olan, cretli iin klesi olan, bencil gereksinimleri olan, bamsz kiidir. ada devlet bu temeli tand, fakat yaratmad. ada dnyada herkes klelie ve toplumsal yaama ayn anda katlr; fakat sivil toplumun klelii grnte en byk zgrlktr. nk "imtiyaz" (rnein mlkiyet sahibi olma), yerini "hak" ile deitirmitir, yani herhangi bir hakka sahip olmay, bu hakkn gerektirdii yaamn unsurlarna sahip olmadan, zgrlk kabul etmek. Bu gerek, kiinin mutlak kleliinin ifadesinden baka bir ey deildir (Marx ve Engels, 1845:218,219). Sivil toplumun yelerini birlikte tutan, birbirine balayan devlet deil, insanlarn temel gereksinmeleri, karlardr. Bu nedenle, gerekte, devlet sivil hayat deil, sivil hayat devleti ayakta tutar (Marx, Engels, 1845: 220). Sivil toplumu koruduu bahanesiyle eitli baka organlarn (ordu, polis gibi) harekete geiren devlet, gerekte, kendi varln biimlendiren toplum eklini, karlar dzenini, dolaysyla kendini korumak zorunluluu ile hareket etmektedir. "Gnmzn toplumu" btn uygar lkelerde varolan ve her lkenin kendine zg tarihsel geliimi ile az ok farkl ve gelimi olan kapitalist toplumdur. (Marx, 1875: 255). Devlet egemen "irade" zerinde ykselmez; bunun yerine, kiilerin maddi yaam biimlerinden kar ve egemen bir "irade ekline sahiptir. Eer bu "irade" egemenliini yitirirse, bu sadece "iradenin" deitiini deil, ayn zamanda insanlarn iradelerine karn yaamlar ve maddi varlklarnn da deitii anlamna gelir (Marx, 1846: 227).

Maddi yaamn retimi

207

MARX VE MADD RETMDEN TKETME LETM retim Marxa gre iletiim aralar retim safhasnn bir parasdr. rn pazara getirmeyle veya rnn emtiaya dnm balamnda, tama ve dolaysyla iletiim aralar dolam belirlemez. Bu aralar (1) dn (kr) belirleyince ve (2) kapitalin para biiminden retimin koulu biimine dntrmeyi belirleyince, dolam belirlerler (Marx, 1857a). Marxa gre, dolam zamann azaltan ana ara, gelimi iletiimdir. 19. yzyln bandan beri son elli yl iletiim alannda devrim getirdi. Karada ose yolarn yerini demiryollar ald, suda yava ve dzensiz sefer yapan gemilerin yerini hzl ve gvenilir buharl gemiler ald. Btn dnya telgraf telleriyle sarld (Marx, 1893). Marxa gre kapitalizmde materyal retim ile entelektel retim (rnein gazetecilik) birbiriyle etkileim iindedir: Kapitalist retim tarzna tekabl eden entelektel retim, ortaa retim tarzna tekabl edenden olduka farkldr. Materyal retimin kendisi kendine zg tarihsel biim iinde anlalmadka veya ikisi arasndaki karlkl eylem anlalmadka, entelektel retimin karakterini kavramak imkanszdr ((Marx 1856:82).59 Marxa gre, toplum dna izole edilmi bir bireyin retim yapmas, birlikte yaamayan ve birbiriyle konumayan bireyler olmadan konumann gelimesi gibi, samadr (Marx, 1857). Frederick Engels, bitmemi 1876 makalesinde, The Part Played by Labour in the Transition From Ape to Man (1975), iletiimi retim tarz iine yerletirir. Engelse gre, elini kullanmaya balayan insan doal nesneleri eliyle kullanmaya balad. nsan topluluundaki yaamda almann gelimesi, insanlarn birbirini destekleme ve birlikte faaliyette bulunma saylarn artrd; insanlar birbirine daha da yaknlatrd; birlikte i yapmann avantajnn bilincini iledi. Bylece, insanlar birbirine bir eyler syleme noktasna geldiler: Gereksinim kendi organn yaratt (yaam koullarndaki deiimle iletiim tarznda deiim de geldi. El kullanmna sesin ve ses tellerinin kullanm eklendi ve buradan szn kullanm kt). Benzer ekilde, Marx iletiim konusunu, mallarn retimi ve datm iin gerekli teknolojiyi ve iletiim aralarn
Dikkat edilirse, Marxn aklamas, altyap ve styap ikilemiyle sunulan uydurudan ve ekonomik indirgemecilik uydurusundan tmyle farkl..Alman ideolojisinde bile, tek cmleyi okuma yerine, ondan sonrakileri de okursak, bize retilen ve kitaplarda durmadan yazlann uyduru olduunu grr. Bu konuda ve Marxn iletiim konusunu nasl ele ald ile ilgili ayrntl sunum iin bkz: letiim Kuram ve Aratrma Dergisi, 2007, say: 25, s. 153-257.
59

208

teki Kuram

retim, datm ve tketim ile ele alr; bunlar devlet, snflarn olumas ve toplumlarn deimesi ile balar iinde inceler. Marx iletiim aralarnn gelimesini retim, datm, alveri ve tketim ilikilerinin karakterine getirdii sonular balamnda ele alr. rnein, demiryolunu, telgraf ve buharl gemileri Marx modern retim aralar iin gerekli ve yeterli iletiim aralar olarak niteler. Marxa gre kapitalizmde, iletiim ve tama aralar, nehirde ve denizde giden buharl gemilerin, demiryollarnn ve telgrafn yaratlmasyla, mekaniksel endstrinin retim tarzna giderek ayarland ((Marx, 1867a). Endstri ve tarmn retim yntemindeki devrim, ayn ekilde retimin toplumsal srecinin genel koullarnda, yani tama ve iletiimin aralarnda bir devrimi zorunlu kld: malat dneminden sanayi dnemine aktarlan tama ve iletiim aralar bu yeni dnemin hzna, geni dalgalanmalarna, sermaye ve emein retimin bir alanndan tekine srekli aktarlmasna ve yaratt dnya pazarnn gereksinmelerini karlamada yetersizdi ve kendilerinin bu yeni sanayi biimine ho karlanamaz bir engel olduunu gsterdiler. Bylece yolcu gemilerinin yapm, iletiim ve tama aralarnda (means) yaygn deiiklikler, nehirde ileyen buhar gemileri, demiryollar, okyanusta ileyen buhar gemileri ve telgraflar ile geni apl, sanayinin yntemlerine yava yava uyduruldular. Buday kendi retimi iin tohum olarak hizmet grr, fakat rn sadece buday ierir, dolaysyla, i gc, uygulamalar, gbre gibi ilikili elemanlardan farkl ekle sahiptir. Ama endstrinin belli bamsz dallar vardr. Bu dallardaki retici srecin rn yeni bir maddi rn, bir emtia deildir. Bu dallar arasnda, mal ve insan tamas yapan veya mektup, telgraf, iletiimlerin gnderilmesi iini yapan sadece iletiim endstrileri, ekonomik bakmdan nemlidir. (Marx, 1867b). Marxa gre bir ev tketim kadar retim iin de hizmet edebilir. Gemi ve vagon, tama arac olduu kadar elence aracdr. Bir cadde retimin kendisi iin iletiim arac olduu gibi, ayn zamanda yrmek iindir (Marx, 1857a). retici Glerin Gelimesi ve letiim letiim aralarn tanamaz sermaye olarak niteleyen Marx, iletiim aralarndaki gelimeyi retici glerdeki gelimeye balar. Dolaysyla, Marx iin iletiim ve tama aralarnn gelimesi genellikle retici glerin gelimesi kategorisi iinde yer alr. Marxa gre, iletiim aralarnda ve tamadaki gelime, retimden tketime kadar olan tm srelerde abukluu veya yaval belirler. Bu da, her srecin doasn etkiler. Kapitalist retim tarz bir maln tanmasndaki maliyeti, iletiim ve tama aralarndaki gelimelerle azaltr (Marx, 1893a).

Maddi yaamn retimi

209

letiim ve tama aralarndaki gelime mallarn dolam zamann kesinlikle azaltr, fakat farkl maln ve ayn maln farkl pazarlara giden farkl paralarnn dolamndaki zamann grece farkn ortadan kaldrmaz. rnein, gelimi deniz aralar ve buharl gemiler seyahat zamann ksaltr ve bunu hem yakn hem de uzak limanlar iin yapar. Grece fark, geri ou kez azalr, ama kalr. Fakat grece fark iletiim ve tama aralarndaki gelimelerle corafik uzakla tekabl etmeyecek ekilde deiebilir. rnein, retim yerinden uzaktaki bir yerleim merkezine giden bir demiryolu, demir yoluyla balanmayan yakndaki bir yere olan uzakl grece veya mutlak olarak uzatr. Benzer ekilde, ayn koullar retim yerinin geni pazarlardan grece uzakln deitirebilir. Bu durum, iletiim ve tama olanaklarndaki/aralarndaki deiim yznden, eski merkezlerin gerilemesi/bozulmas ve yeni merkezlerin kmasn aklar. Ayrca, tama aralarnn gelimesiyle, sadece yer/uzay iindeki hareketin srati artmakla kalmaz, onunla birlikte corafik uzaklk zaman balamnda ksalr. Sadece birok geminin ayn limana gitmek iin ayn anda hareket etmesini veya ayn iki istasyon arasnda birka trenin ayn anda seyahatini salayan iletiim olanaklar/aralar kitlesinin gelimesi olmaz, ayn zamanda, yk gemileri ayn haftann birbirini takip eden gnlerinde Liverpooldan New Yorka gitmek iin yola koyulur (Marx, 1893b). Dolam, Pazarn Kresellemesi, Sermaye ve letiim letiim ve tama aralarnn muazzam gelimeleri gerek dnya pazarn bir gerek olgu yapt (Marx, 1894; Engels, 1845). Bir yandan, iletiim ve tama aralarndaki gelimeler mallarn dolam zamann ksaltrken, ayn zamanda, bu aralardaki gelime giderek daha uzak pazarlar iin, dnya pazar iin almay zorunlu hale getirir. Uzak yerlere giden mallar ok byk lde artar. Bununla, sosyal kapitalin bir ksm uzun dnem mal-kapital safhasnda, dolam zaman iinde, kalr. Ayn anda byyen sosyal zenginlik oluur. Bu zenginlik dorudan retim olana hizmeti verme yerine, iletiim ve tama aralarna ve onlarn almas iin gerekli tanamaz ve dolamdaki kapitale yatrlr (Marx, 1893b). letiim ve Smrgecilik Marx ucuz mal retimi ve gelimi iletiim ve tama aralarnn yabanc pazarlarn fethedilmesi yolunu dediini; bu srete dier lkelerdeki retimin kapitalist endstriyel yapnn karna uygun bir ekilde, sadece belli rnleri, zellikle tarm rnleri reten smrgelere

210

teki Kuram

dntrldn belirtmektedir: Modern endstrilerin merkezlerinin gereksinimlerine uyan yeni bir uluslararas i blm kar ve dnyann bir ksmn, endstriyel olana hizmet veren tarmsal retim alanna evirir. Marxn bu aklamas karlatrmal avantajlar politikasna uygun bir dnya yaratldn anlatmaktadr (Marx, 1867c). Blm, Nfus, letiim Aralar ve Zenginlik Marx toplumun nfusunun younluu ile iletiim aralar arasnda ba kurmaktadr. Marxa gre, seyrek nfusu ve iyi gelimi iletiim aralar olan bir lkede nfus younlamas, ok nfusu ve ktgelimi iletiim aralar olan bir lkedekinden daha fazladr. Kusurlu iletiim aralar bir yerdeki ktln dier yerden getirtilmesine izin vermez, dolaysyla, toplumda (alk gibi) sorunlar kar (Marx, 1867d) Marxa gre bilim, keifler, i blm, gelimi iletiim aralar, dnya pazarnn yaratlmas ve makineler iiyi deil sermayeyi zenginletirir ((Marx, 1857b). Endstriyel Deiim ve letiimde Deiim Marxa gre endstrinin bir alanndaki radikal deiim dier alanlarda da deiimleri getirir. Endstrinin retim tarznda olan bir devrim, rnein tama ve iletiim aralarnda da devrim yapar. Marx Grundrissede Romadaki ilkel cemaat retim tarznn gelimelerle yklp gitmesini anlatrken, deiimi ve bu deiimle insann, yeniden retim ve iletiim biiminin deitiini anlatr. retim tarznn deimesiyle sadece yeniden-retim faaliyetindeki somut koullar deimez, ayn zamanda retenler (insanlar) deiir. nsanlar kendilerinde yeni kaliteler yaratrlar, kendilerini retimde gelitirirler, kendilerini dntrrler, yeni g ve fikirler, yeni iliki/iletiim tarzlar, yeni gereksinimler ve yeni dil gelitirirler. retici emein bu gelimesiyle ayn zamanda toplumun dayand retim tarz zlr (deiir) ve retim tarzndaki deimeyle, somut birey, Romal, Yunanl vb olarak tanmlanan birey de zlr (Haye, 1980). Kapitalist Egemenlik ve Mcadelede letiim Marxa gre, modern endstri bir dnya pazar kurar. Bu pazar ticaret, denizcilik ve iletiiminde byk gelimeler elde eder. Burjuvazi, retim aralarndaki hzl gelimelerle, kolaylatrlm iletiim aralar ve yollaryla, btn uluslar, hatta en barbar olanlar bile, kendine eker. Btn uluslar, burjuva retim tarzna kendini ayarlama zorunda brakr. Tek kelimeyle kendi imajnda bir dnya yaratr. Bazen iiler zafer kazanrlar; fakat sadece anlk. Uralarnn gerek meyvesi, o

Maddi yaamn retimi

211

anki sonularda deil, gittike artan birlemelerinde yatar. Bu birlemeye modern endstri tarafndan yaratlan ve farkl yerlerdeki alanlarn birbiriyle iliki kurmasn salayan gelitirilmi iletiim aralar (olanaklar, yollar) yardm eder. letiim Aralar, Tama ve Yer ve Zamann Kontrol Marx iin iletiim aralarnn retimi, dolamn fiziksel koulunun retimi iindedir. O da, tanamayan kapitalin retimi iindedir ve zel bir durum oluturmaz. retimin, deiim (alveri) deerine, bylece alverie dayanmas arttka, alveriin fiziksel koullar (iletiim ve tama aralar) dolamn maliyeti iin daha nemli olur. Doas nedeniyle kapital, her yer engelini aar. Bylece, alveriin fiziksel koullarnn yaratlmas ve bu aralarla zamann kontrol yoluyla yer snrnn ortadan kaldrlmas, olaanst zorunluluk olur. Ancak, tama maliyetindeki azalmalara uygun oranda kitleler halinde uzak pazarlara dorudan rn salanabildii lde; ancak, ayn zamanda, iletiim ve tama aralarnn kendileri kapital tarafndan ynetilen i iin kr elde etme alanlar salayabildii lde; ancak ticari trafik ok byk miktarda olduu lde; ucuz iletiim ve tama aralarnn retimi olur. MARX SONRASI: KTLE LETMNN RETM Kitle iletiimi, rgtl yaplarn retim faaliyetiyle balayan ve izleyicinin izlemesi ile devam eden bir retim, datm, al-veri, dolam ve tketim ile devam eden bir yapsal ilikiler andan oluur. Toplumsal retim yapsnn incelenmesi demek, toplumun incelenmesi demektir. Kitle iletiimini anlamak, her eyden nce kitle iletiiminin tarihsel olarak toplumsal retim tarz ve retim ilikileri iinde konumlandrlmasn gerektirir. Bunun anlam kitle iletiim tarihini, iinde gelitii toplumun tarihiyle birlikte ele almak demektir. Bu yaplrken kanlmaz olarak, rgtl etkinlik olarak kitle iletiiminin rgtlenme biimleri, rn retim ve datm biimleri ve retim ilikileri ele alnr. Ayn zamanda, kitle iletiim rgtlerinin dier rgtler, irketler ve kurumlarla ilikileri de incelenir. Bunlar kitle iletiiminin incelenmesinde odak ve hareket noktasn belirler. Bu tr yaklam iletiimin siyasal ekonomisi olarak nitelenir. letiimin siyasal ekonomisi, yap ve yapsal iliki incelemesidir.60 Bu tr inceleme yapanlar, kitle iletiiminin irket veya kurum olarak
Yapsalclar, semiyotikilerde yap dilin yapsdr; sosyal bilimcilerde yap toplumun yapsdr.Marksistler dilin yapsn incelerken bile, dilin asla insan gereini belirledii gibi kurnaz klflarla mitler yaratmazlar, toplumsal yap iinde ve toplumsal yapyla ilikilendirerek aklarlar.
60

212

teki Kuram

ekonomik (ve siyasal) rgtlenme biimlenmelerini, bu biimlenmelerin ulus ii ve uluslararas ekonomik ve siyasal yaplarla olan balarn, tarihsel geliimini, belli bir zaman ve yerdeki durumunu, kitle iletiimi teknolojileriyle araclanm iletiimin retimi ve retim ilikilerini, ilikilerdeki karlkl balar aklamaya alrlar. Bylece, sistemin nasl olutuu, alt ve sonularn incelerler. Kitle iletiiminde retim biimini, retim ilikilerini, snf, snf oluumunu (ve snf bilincini) merkeze tayarak ie balarlar. Bu balamda kitle iletiim olgusuna, sistemine, almasna ve sonularna eilirler. Kitle iletiiminin retimi, retim ilikileri ve koullar zerinde dururlar. Bu srada kitle iletiiminin rgt yaps, sahiplik, tekelleme, pazar kontrol, kitle iletiimi rgtlerinde i koullar, alma politikalar ve pratikleri, toplu szleme gibi konulara eilirler. Bu tr aratrmalar yapanlara rnek olarak Smythe, H. Schiller, Mosco, McChesney, Mattelart, Varis, Golding, Murdock, Parenti, Schudson, Garnham, Roach, Dorfman, Gandy, D. Schiller ve Wasco verilebilir. Bu aydnlarn ou konusunu tarihsel balam iinde ele alr. Bazlar genel olarak medya veya uluslararas medya zerinde dururken, dier bazlar da, tek bir medyay ele alp incelerler. rnein, ABDde Schiller, McChesney ve Schudson kitle iletiiminde devlet ve iletiimde rgtlenme ve rgt ilikileri, Ewen kltr endstrisi ve bili ynetimi, Wasko sinema endstrisi, ngilterede Sparks, Murdock ve Curran snf ve iletiim, Attali mzik endstrisi, Pendakur Kanada sinema endstrisinde Amerikan egemenlii zerinde durmulardr. Bu balamda olduka zengin literatr bulunmaktadr. letiimi ekonomik balamda ele alp inceleme gerektii zerinde duran ve akademisyenlere arda bulunan ilk kii, 1950 ve 1960larda, Smythe olmutur. Bu balamda ilk dersi 1948de University of Illinoisda vermitir. Ona gre, o zamanlar, iletiimde siyasal ekonomi siyasal politikalarn ve ekonomik srelerin, karlkl ilikilerinin ve sosyal kurumlara etkilerinin incelenmesiydi. Siyasal ekonomiyi iletiime uygulamann temel amac, iletiim yaplarnn rgtlendii ve alt politikalar iinde etkilerini deerlendirmekti; yani, iletiim kurumlarnn yaplar ve politikalarn toplumsal koullar iinde incelemekti. Bu amala, retim, kaynaklarn tahsisi, sermaye, rgtlenme ve kontrol ile ilgili aratrma sorular belirledi ve rencilerini de bu sorular etrafnda almaya ynlendirdi. Smythein radikal veya Marksist terminoloji kullanmad, fakat yaklam o zamanlarn egemen olan iletiim kuramlar ve aratrmalarnn dndayd. Odakland sorular Marksistlerin yabancs olmad sorulard: Gelien iletiim sektrn ne tr sahiplik ve kontrol biimlendirir? Ynetimin politika tercihlerine gre, iletiim rgtleri nasl rgtlenmekte ve yeniden rgtlenmektedir? Modern iletiim

Maddi yaamn retimi

213

sistemleri hangi sosyal ilevler ve kurumsal amalara arlk verir? Belli trde iletiim rnleri ve hizmetleri retmek iin kararlar nasl verilmektedir? (Schiller, 1999). 1960larda, Smythe ve Schiller iletiimin siyasal ekonomisi zerinde alyorlard. Yaklamlar, kurumsal ekonomi61 yaklamndan ve 1960lardaki genel siyasal ve ekonomik gelimelerden etkilenmiti. Dan Schiller (1999: 90) babasnn ve Smythein, 1930 ve 1940lardaki siyasal ve ekonomik atmosfere kar mcadele veren antifaist hareketten ve bu harekette nemli yeri olan Robert Bradyin retilerinden etkilendiklerini belirtir. Medya ve iletiimde, Frankn Bamllk Kuramna dayanan ilk neo-Marksist yapt Schiller'in 1969'daki "Kitle letiimi ve Amerikan mparatorluu" kitabdr. Bu yaptta, Schiller, Amerikan kitle iletiim yaplar ve politikalarnn doasn eletirdi. Bunu 1973'de, yaygn biimde okunan Zihin Ynlendirenler kitab izledi. Schiller, emperyalizm ve kltr zerine eilen incelemelerini 1970 ve 80'lerde yaynlad. Schillerin siyasal ekonomi yaklamn destekleyen, Kanadal Smythe tarihsel materyalist yaklamla enformasyon kontrol, tekelci kapitalizmin "izleyiciyi' emtialatrmasn inceledi. Graham Murdock ve Peter Golding (1974: 205-206) kitle iletiimi ncelikle, emtia reten ve datan endstriyel ve ticari rgtlerdir diyerek, ngilterede bir ilki balattlar (Mosco, 1996: 102). 1970in sonlarna doru, Murdock ve Golding siyasal ekonomiyi, Frankfurt Okuluna ve dier eletirel kuramclarla balar da kurarak, Marksist teori iine yerletirdiler. letiimin siyasal ekonomisinin alann, Garnham (1979), iletiimin siyasal ekonomisi, kapitalist toplumlarda kltrel rnlerin retim ve tketimini incelemeyi ierir diyerek zetlemi; daha sonra, bunu aarak, medyay, emtia retimi ve mbadele yoluyla dorudan artdeer yaratan ve reklamclk yoluyla dier sektrlerde art-deerin yaratlmasna dolayl katkda bulunan ekonomik birimler olarak ele almtr. Murdock, Golding, Garnham ve benzerleri, sermayenin kltrel retimin ara ve yollarn kontrol etmesine ramen, bu kltrel emtialar zorunlu olarak egemen ideolojiyi desteklemez diyerek, hemen herkesin taknts olan ekonomik indirgemecilik ile ilgili grlerini belirtirler. Dikkat edilirse, ancak 1970lerde, iletiim, snf egemenlii balamnda ele alnmaya balanm; snf egemenliinde, nihai kontroln tekelci sermayenin elinde olduu belirtilmi; zerklik peindeki aydn ve
Institutional political economy Thorstein Veblen, John Commons, Wesley Mitchell ve John Dewey gibi, Marxn da etkisinde olan, kurumsalclarn anlayna dayanr: Ekonomik yasalar tarihsel, sosyal ve kurumsal faktrlere baldr. Bkz: http://homepage.newschool.edu/ het//schools/institut.htm
61

214

teki Kuram

uzmanlarn egemen snflarn karlaryla uygun yorumlar sunduklar bulunmu; izleyicilerin, egemen medyann tanmlamalarn reddettirmeyi salayacak alternatif anlamlandrma sistemlerinden yoksun olduu belirtilmitir (Curran ve Gurevitch, 1977: Wasco, 2005). ngilterede Open University ve Leicester Center for Mass Communication Research (Bennet, Curran, Murdock, Golding ve benzerleri) kapitalist iletiimin yapsn ve ileyiini, mlkiyet ilikilerini, pazar yaps ve devletin dolayl yoldan etkisini incelediler. Glasgow Media Grubu haber analiziyle buna katld. ngilizler, zellikle Thacher rejiminin tepkili ortamnda youn Marksist ve Marksist ynelimli aratrmalar yaptlar ve kuramsal tartmalara girdiler. Kta Avrupasnda A. Mattelart ve S. Siegelaub (1979 ve 1983), 1970 ortalarnda Parisde bir Marksist ktphane oluturmak ve Marksist iletiim kuram ve aratrmalarn gelitirmek iin nemli bir giriimde bulundular. Bu giriimden, Trkiyede pek bilinmeyen iki nemli kitap ve bir de bror kt. Mattelart, Communication and Class Struggle balkl birinci kitapta, (1979) iletiimin snf analizi zerinde durdu ve Marxn Kapital yaptndan hareket ederek iletiimin retim tarz ve ilikileri zerinde kuramsal aklama getirdi. Bunun yannda, kitapta kapitalizm, emperyalizm ve iletiimle ilgili 100 zerinde Marksist ve eletirel yazlara yer verildi. Birok uluslararas tannm aydnn yazlarnn bulunduu ikinci kitapta iletiimin zgrlk hareketlerindeki yeri ve rol zerinde duruldu.62 Ne yazk ki, bu kitaplarda ve bundan sonraki iletiim kitaplarnn ve aratrmalarnn hemen hepsinde, Marxn allagelmi yazlar dnda, toplum deiimi, retim, datm ve tketime kadar olan toplumsal retim aamalarnda iletiimle ilgili olarak Marxn zerinde durduu ve ele alnmas gereken yazdklarna yer verilmedi. Bu balamda, en anlaml yapt, 1979da Yves de la Hayenin Marx ve Engelsin yazlarndan toparlad (ve Trkiyede iletiim faklteleri ktphanelerinde bile dolama sokulmam) kitabdr. Bu kitapta, Marx ve Engelsin iletiim ve iletiim aralar hakkndaki grlerini sunmaktadr. Bu yazlar iletiim aralarnn (means of communication) retim ve dolamdaki rol; endstriyel deiim ve bu deiimde iletiim teknolojilerinin k ve sosyal ilikilerdeki deiim; tama endstrisi ve iletiimdeki deiimlerin, bu deiimlerin etkileri ve anlamlar zerinde durmaktadr. Bu balamda zerinde durulmas gerekenlerin banda, medyann emtia retimindeki ve emtia dolamndaki rolnn belirlenmesi ve tartlmas gerekir. Bu belirleme, ayn zamanda, medyann
62

Ben Mattelarn bu giriimine destek verdiim iin, bu ender bulunan kitaplara sahibim; isteyen benden kopyasn alabilir (irfan).

Maddi yaamn retimi

215

ideolojik ilevinin ve kar-mcadelenin iletiimi ve medyas zerinde durmay gerektirir. Bu tr sorunlarla ilgilenen yaklam, iletiimin siyasal ekonomisi bal altnda toplanr. 1970 ve 1980lerde iletiimin siyasal ekonomisinin gelime yllar oldu, fakat bu srada, kltrel incelemelerdeki kadar olmasa bile, belli lde, Marxa yaklarken ayn zamanda Marxdan uzaklamalar da olumaya balad. Bu oluumun kendini gsterdii yllar neoliberalizmin dnyaya saldrya balad yllara tekabl eder. 1990larn yeni-liberal kreselleen ortam ve bu ortamdaki egemen basklar ve ynelimlerin de etkisiyle, Conor, Meehan, Mosco, Wasko ve Susman gibi birok siyasal ekonomist siyasal ekonomiyi yeniden dnme iine girdiler. Mosco (1996) iletiimin siyasal ekonomisi aratrmalarnn daha geni toplumsal tmlk iinde ele alnmas gerektiini belirtmi ve siyasal ekonominin kltrel incelemeler ve politika incelemeleri (policy studies) ile ba kurmutur. Avrupadaki siyasal ekonomistlerin iletiim aratrmalarn eitli neo-Marksist kuramsal gelenek iine btnletirdiklerini, buna karn ABDdekilerin Marksist ve kurumsalc yaklamlara dayanarak iletiim endstrisinin, smrgen ve demokratik olmayan irketler dzeninin btnleik bir paras olduunu vurgulayan hakszlk duygusuyla hareket ettiklerini belirtmitir. nc bir ynelim olarak da, Paul Baran, Paul Sweezy ve Andre Gunder Frankla gelen Bamllk Teorisi ve Wallersteinin Dnya Sistem Teorisi gibi yaklamlara dayanr; bu ynelim nc dnyay da katan iletiimin siyasal ekonomisi zerinde dururlar. Bu ynelim, 1970lerde uluslararas iletiim alannda Schiller, Varis, Mattelart ve benzerlerinin etkisiyle olduka yaygnlam ve UNESCOnun politikalarna egemen olmutu. Mosconun belirttii gibi, Marksist siyasal ekonomistler aralarnda farklar olsa da, en azndan sermaye, snf, eliki ve egemenlie kar mcadele zerinde dururlar. Uluslararas alanda 1970lerden beri giderek artan Marksist kuram ve aratrmalar kitle iletiim aralarnn ve rgt yaplarnn transferi ve kltrel rnlerin ak ve medya pratikleri zerinde durur; ayn zamanda, rnlerin ideolojik ierikleri ve bilin ynetimi, profesyonel ideolojiler; smrgeci deerlerin, etik anlayn, zlce pazar yapsn destekleyen bilin biimini yayan kltrel egemenliin, kltrel emperyalizmin olduunu aklar. Uluslararas balamda bu yaklam kullananlara rnek olarak Smythe, Schiller, Hamelink, Nordenstreng, Mattelart, Varis ve Dorfman verilebilir. Bu kiiler hem maddi retimle hem de dnsel retimle ilgili aklamalar getirdiler. Herbert Schiller uluslararas balamda iletiimin siyasal ekonomisini incelemitir. Dan Schiller babasnn geleneini srdrmektedir. Benzer ekilde Kanadal Dallas

216

teki Kuram

Smythe izleyicilerin emtialamas ve medyada bamlln retilmesi zerinde durmutur. Janet Wasko film endstrisi ve finans kapital ile ilgili siyasal ekonomi aratrmas yapmtr. M. Pendakur film ve video endstrisinin kresel balamda siyasal ekonomisine eilmitir. N. Chomsky ve E. Herman medya kontrol, medyann kresellemesi, endstriyle devlet ilikisi zerinde durmutur. R. McChesney internet ve telekomunikasyon yasas zerine eilmitir. Benzeri konular Kanadada M. Raboy ve M. Martin tarafndan ilenmitir. Vincent Mosco emtialatrma ve iletiimin siyasal ekonomisi zerinde almlardr. Mosconun 2009daki kitab iletiimin siyasal ekonomisini ayrntl bir ekilde tartmaktadr. ngilterede Nicholas Garnham, Peter Golding and Graham Murdock, Fransada Armand ve Michele Mattelart bu kuramsal yaklamn temsilcileridir. Ariel Dorfmann kltr endstrisi ve bili ynetimi, bir lkenin insanlar dahil kaynaklarnn emtia olarak satnn nasl yapld (McClennen, 2000) ve kapitalizmin Latin Amerika gibi lkelerde yaratt insanlk durumuyla ilgili yklemeleri, bize Trkiye gibi lkelerdekine paralel durumu Latin Amerika (Chile) rneinde sunmaktadr.63 Wayne (2003) Marksist analiz iin ve zellikle kltrel analiz iin temel bilgiler kazanmada nemli bir yapttr. ZERNDE DURULAN TEMEL KONULAR letiimin retiminde zerinde durulan konular olduka zengin eitlilik gsterir. Bu eitliliin nedeni aadaki geree baldr (aada sunulan her ey aratrma konusu olmutur): letiim endstrisi kapitalist endstrilerin btnleik bir parasdr. letiim endstrilerinin alma biimi, bu endstride rn retimi ve retim ilikisinin nasl olduunu gsterir; iletiimi retim biimi, btn retim aralarn, alma yntemlerini ve iletiim sreci iinde kiiler arasnda yerlemi retim ilikilerinin tmn ierir. Bu alan iinde, televizyon, radyo, sinema, basn ve internet sistemleri vardr. Bu sistemlerle, belli toplumsal iliki modelleri baarl bir ekilde yerletirilir. Snf mcadelesi koullarnda retim gleri geliir ve bu sistemler deiir. Dikkat edilirse, iletiimin maddi retimi zerinde durduu konular, birbirine bal birok temalar ve alt temalar oluturur. zerinde durulan konular eitli gruplandrmalar iinde toplayabiliriz. rnein, retim ve retimin elerini ieren konular, datm sistemi ile ilgili konular, alveri/pazar yaps konular ve tketim ile ilgili konular olarak bir gruplandrma yaplabilir. Bu her grubun iinde alt-gruplar oluturulabilir.
63

Ariel Dorfmann her tr yaptlar iin bkz http://adorfman.duke.edu/

Maddi yaamn retimi

217

Konular ve aklamalarn aadaki biimde de yapabiliriz: 1. Emtialatrlm dnsel retim aralar olarak kitle iletiim aralarnn snfsal sistem iindeki yerinin saptanmasdr. Bu da, bu aralarn mlkiyet yaps ve egemen snflarn bu aralarn ileyii zerindeki denetleme biimleri gibi konularn incelenmesini gerektirir. 2. Kitle iletiim aralarnn ilettii (veya erevesi iinde alt) dnceler, deerler sistemi ve kitle iletiim aralarnn dnsel retime nasl katkda bulunduudur. Genellikle bu tr incelemeler kitle iletiim aralarnn ileyi ve retim yntemleri, profesyonelleme, metin zmlemesi gibi ideolojik pratiin yaps, biimi ve nasl alt gibi konular zerinde durur. 3. Egemen retim ilikileri iinde, ona kar, alternatif/devrimci iletiim biimlerinin ve ilikilerinin oluumu ve gelimesini aratrr. 4. Kitle iletiim sisteminin, elikileriyle birlikte, genel toplumsal yapnn ekonomik, siyasal ve ideolojik yanlar ve bu yanlarn birbiriyle ilikisi iinde ald yerin makro bakmdan incelenmesidir. Yukardaki konular tarihsel geliim balamnda ele alnaca gibi, belli bir dnem ve zaman balamnda veya yerel ulusal, blgesel veya uluslararas seviyede ele alnabilir. Medya endstrilerinin ilikileri belli yer ve zaman iinde konu olarak ele alnp incelenebilir. Medya endstrilerinin belli bir yer ve zamanda alma koullar (rnein cret politikalar) konu olarak ele alnabilir. Konular sonsuz gibi Ne tr konu olursa olsun, hepsi de ekonomik, siyasal veya toplumsal pratiin somut sorunlaryla ilgilidir, soyut deildir. Marksist incelemenin amac, kitle iletiimi hakknda kart iletiim sistemlerinin retiminde kullanlabilecek, egemen ideolojinin etkilerini karl ile denkletirebilecek ve ezilen toplumsal gruplar ve snflar iinde devrimci bilincin ekillenmesine katkda bulunabilecek bilgi elde etmektir. Aada, bu konulardan nde gelenlerin bazlar zerinde duruldu. retim Tarz ve likileri: retim, Datm, Mbadele ve Tketim Marxn retim tarz, retim gleri ve retim ilikileriyle ilgili her ey kitle iletiimini aklamak ve incelemek iin konu olarak ele alnr. Kitle iletiiminin materyal retimi zerinde duran incelemeler, iletiimin retiminden tketimine kadar olan aamalardan birine, birden fazlasna veya tmne eilirler. letiimin genel olarak retimi zerine odaklanan aratrmalar, kitle iletiiminde, kitle iletiiminin retimini tarihsel olarak, belli bir dnem iinde veya gnmzdeki durumunu ele alp incelerler. Bunlar yaparken, konu ulusaldan uluslararasna kadar deien kapsam iinde ilenir. Bu ilemede baz aratrmalar tek bir kitle iletiimi rgtlenmesini (rnein basn, televizyonu, sinemay, interneti) ele

218

teki Kuram

alrlar; bazlar da birden fazlasn incelerler. Yukardakilerden hangisi ele alnrsa alnsn, temel ilgi, kitle iletiiminin retiminin (retim, datm, mbadele ve tketimin) nasl rgtlendii ve yrtldnn doas zerinde toplanr. Marxn emtia ve art-deer reten emein smrsne dayanan sermaye birikimi sreleri medyay aklarken ve analiz ederken de kullanlr. Medyaya yatrm yapan kapitalistler medya ieriinin retilmesi ve dolama sokulmasnda emei kullanr. Medya sermayesinin bir dier karakteri de, medya sermayesi tekeline bal olan veya bamsz medya retimi yapan sermayeden olumasdr. Bu sermayenin karakterinin, i yaptklar veya bal olduklar medya kurulular ve devletle olan ilikilerinin incelenmesi gerekir. Medya ayn zamanda, son yllarda youn bir ekilde, oyuncak, yiyecek iecek gibi endstrilerle girdii ortak ilikilerde yan-rnlerin retilmesi ve yaygnlatrlmasnda nemli rol almaktadr. Dolaysyla, medya sermayesi sadece kendi birincil rnlerini reterek ve datarak yaamamaktadr; ayn zamanda, medya d yan-rnlerin retimine payda olmaktadr. Bu balamda sermayenin karakteri ve iliki yaplar incelenmekte ve aklanmaktadr. retim: Pazar Koullar ve retim likisi Bu balamda, iletiim pazarnn yaps, iletiimde tekelleme, neyin, nerede ve nasl retilecei ve nerede ve nasl pazarlanaca sorular nem kazanr. Bu sorulara yant, kltrel rnler, bu rnlerin yaratlmas ve datmn iine alan rgtl faaliyetler yaps ve maddi karlar ba iinde incelenerek anlalabilir. Bu tr imcelemelerin ilkleri yle sralanabilir: letiim rgtlerinin ekonomik yaplanmas ve dev tekeller haline gelmesinin incelenmesi (Bagdikian, 1989; Slack, 1983, 1984); sahiplik ve profesyonel pratikler (Parenti, 1986; Golding, 1977; Elliott, 1977: Curran, 1977); teknoloji ve rgt transferi ve emperyalizm (BoydBarret, 1997); firmalarn uluslararaslamas ve pazar kontrol (Schiller ve Mattelartn yaptlar); tek ynl akm (Varis, 1977: Hamelink, 1986); Kapitalizm, iletiim ve snf ilikileri (Murdock ve Golding, 1977); Uluslararas haber ajanslar, basn, film ve mzik endstrilerinin rgtleni biimleri ve faaliyetleri. rnein Janet Wasco, Marksist siyasal ekonomi yaklamyla, Amerikan film endstrisini incelemi; bankalar ve film endstrisinin farkl tarihsel dnemlerdeki ilikilerine eilmi; bu ilikilerin nasl ilediini, profesyonel kurallar ve politikalar belirlemitir: Filmlerin finanse edilip edilmemesi kararn bankerlerin temsilcileri tarafndan zenle seilmi kiiler verir. Bu kiiler geni oranda kar yapma grevini baaramazlarsa ya ilerine son verilir ya da dzeltmeye ynelik

Maddi yaamn retimi

219

nlemler alnr. Dier bir ilgi alan, film endstrisinin teki "yan rn" pazaryla btnlemesidir: Bu yolla irketler halka eitli yan rnleri tketmeleri iin sunarlar ki, bu, gnmzde byk krlar salayan bir giriimdir. rnein, baarl filmlerle birlikte ocuk oyuncaklar, oyun makineleri, t-shirtler ve bilgisayar oyunlar gibi birok yan rnleri kt. Sermayenin gardiyanlar, sadece insanlar gereksiz harcamaya ynlendirmezler, ayn zamanda gnlk kltrel pratikleri de biimlendirirler. retim ve Maln Fetiletirilmesi Genel olarak bu yaklamlar ekonomik sreler ve kitle iletiimi retiminin yaplarna eilirler. deoloji bu sreler ve yaplarda ikincil plandadr. deoloji kendi bana bamsz bir etkinlie sahip deildir, fakat genellikle bilin ynetimi ve sahte bilin snrlar iinde alr. Kapitalist toplumda btn etkinlik ve rnler pazar dnyasnn ve mantnn paralardr. letiim etkinlii ve rnleri egemen toplumsal ilikilerden kaamaz. Kitle iletiim aralar her rn ve etkinlik gibi hem fetileme srecinden geerler hem de fetiletirirler. Bylece insanlar materyal eylere ve kendilerinden bakaya dnrler; bir eit psikolojik metamorfoz, bakalam ve bakalatrma sreleriyle eylere hayat (canllk) verilir: Para "alr"; sermaye "retir"; televizyon "etkiler." Meruluunu gvence altna almak iin, kapitalist retim biimi egemenliinin aklcln kantlayan fetilere gereksinim duyar. Fetilerin ortaya k retim glerinin gelimesiyle yakndan ilikilidir. Bir srecin ya da olgunun fetie dntrlmesi, retimin gerek koullarndan soyutlanm, yaltlm bir nesne biimi iine kristalletirerek bir feti haline getirilmesidir. Nereden ve nasl geldii gayret, ok alma, biriktirme ve akln kullanma gibi kiisel davran zelliklerine balanr. Bylece mlkiyet yaps ve ilikilerinden soyutlanarak sunulur. retim aralarna sahipliin ve denetimin getirdii emek smrsn olas klan retim ilikileri biimi zel giriim, demokrasi, yatrm, i kurma, kiisel zgrlk, bamszlk gibi kavramlarla fetiletirilir. Bylece, smr sonucu elde edilen zenginlik art-deerin birikimi srecinden koparlp ayrlr. Ayn biimde burjuva iktisatlar deerin saptanmas hakkndaki kuramlarn "eyann doas" ve rnlerin kendileriyle akladklarnda fetiletirirler. Her feti gibi, iletiim fetii de egemen olan yayma teknolojisinin baskc ve maniple edici gcn gizler ve onu zgrlk ve mutluluk gc olarak niteler. Halka da bu aldatc grn sunulur. letiim aralar, fetiler evreninde, bir aktr olurlar (bir grevi gren, yapan olurlar) ve doal bir g grnn alrlar. Bu tr ayrma ve uzaklatrma, egemen snfn bu ideolojik aygtlar zerindeki tekelini reddetmesine izin verir.

220

teki Kuram

retim likileri, Denetim ve Belirleyicilik Marx'a gre mal sahiplii, ekonomik denetim ve snf gc ayrlamaz biimde birbirine baldr. Marxtan beri bu bala, zellikle denetim ve sahiplikle ilikili birok gr ortaya atlmtr. Pozitivist-deneyci okulun ortaya att tartmada ana konu ada irketlerde denetimin sahiplikten ayrlm olmasyd. Bu konu sonradan nde gelen (Galbrait, Parsons, Bell, Huntington gibi) Amerikan toplumbilimcileri tarafndan ayrntl olarak incelendi. Denetimin sahiplikten artan bir ekilde ayrld grne gre, irketler byyp yeni kaynaklar bulmak iin darya gzn evirince meru paydalarn says giderek artt. Bunun sonucu, kurucu ve ailesinin paylarnn ounluunu tuttuu geleneksel irket yapsnn yerini, kaynaklarn kullanlmas zerinde etkili bir denetim iin yeterli temel salamayan kk sahiplikler halinde blnen paylarn oluturduu bir yap ald. Buna ek olarak, byk irketlerin iletme denetimi yeni elit profesyonellerin eline geti. Bylece, ynetim aralar zerindeki egemenlik, gnmz irketinin denetimi iin bir temel olarak, retim aralarnn sahipliinin yerini ald (Yani gnlk ileyii yrten ve denetleyenler maal yneticiler oldu). Pozitivist-deneyci okulun bu tartmas ilk bakta akla yatkn grnr; fakat bu gr desteklemek iin sunulan deneyci kant ok ak deildir. Tersine, kavramlatrma ve yorumlama sorunlar devam eden tartma konulardr. letiim endstrisi teki sektrlerden de daha az kant olarak kendini gsterir. Sahipliin yaps ya da bu yapnn denetim dzeyine ilikisi hakknda kapsaml bir aklama ve inceleme yoktur. Gnmzde bile, nde gelen iletiim irketleri ann birounda bir veya birka aile denetimi salayan pay, dolaysyla, ynetimi ellerinde tutarlar; irketin genel politikas ve bu politikann gnlk uygulamas zerinde nemli denetime sahiptirler. Ayrca, dev firmalardaki pay sahipliinin birbirinden izole olmu kiiler kitlesi arasnda dald grnn aksine, bu irketler finans kurumlarnn (zellikle bankalarn) ve dier byk irketlerin kontrol altndadr. zel hisse sahiplerinin ounun genel pasifliiyle karlatrldnda, rgtsel yatrmclar yatrm yaptklar irketlerin ilemlerine ok daha fazla karrlar. Hisseleri yeterli miktarda (bazen % 5) ya da stratejik nemde olan kii veya irketler ynetim kurulunda temsilciye de sahiptir. Ksaca, retim aralarna sahip olanlar hala retim ve datmn ana sreleri zerinde byk oranda denetim uygularlar; fakat retim aralarnn sahiplerinin ne derecede uyumlu bir grup oluturduu sorusuna yant getirmez. Bu soruyla ilgili kant da azdr; fakat sahipliin tekellemesi, genileyen birbirine kenetli irket paydal ve ynetimdeki

Maddi yaamn retimi

221

etkinlik, eitli sanayi ve finans kapital sektrleri arasndaki kar ball ve ortakln srdrmeye yardm eder. Varolan aratrmalar sadece kaynak tahsisatnn ana sreleri zerindeki denetimin hala nemli derecede sahipliine balln deil, ayn zamanda sahip olan grubun grlebilir ortak karlaryla tehis edilebilir bir kapitalist snf oluturmaya devam ettiini ortaya koyar. Bu Marx'n Alman deolojisi'ndeki tanmlamasnn hem uygun sorular sormaya, hem de yantlar aramaya balamak iin genel bir ereve saladn gsterir. Kitle letiiminde retim likileri ve Denetim Kitle iletiiminde retim ilikileri ve denetim, kapitalist retim tarz iinde, o tarzn btnleik bir paras olarak oluur ve geliir. Murdock ve Golding ngiltere gibi kapitalist ekonomilerde kitle iletiimi denetiminin kaynaklar ve ilemler olmak zere iki dzeyde olduunu belirtirler. Kaynak denetimi genel amalar, irketin etkinlik alann tanmlama gc ve retim kaynaklarn harekete geirmede genel yolu saptamay ierir. Bu drt ana etkinlii kapsar: Genel politika ve stratejinin formlletirilmesi; Birlemeler, satn almalar veya yeni pazarlar gelitirme yoluyla genileme, retimin ve datmn nerede ve nasl yaplaca, i koullar ve altrma politikalarnn ne olaca ile ilgili kararlar; Temel finans politikasnn gelitirilmesi, rnein, yeni paylarn ne zaman karlaca; kime ve hangi koullarda borlanlaca; Karlarn datm zerinde denetim. lem denetimi alt dzeyde iler ve kaynaklarn etkili kullanlmas hakkndaki kararlar ve belirlenmi politikalarn uygulanmasyla snrldr. Bunun anlam da udur: rnein, gazeteciler retim zerindeki denetimde (rnein haberin seilmesinde) nemli lde bamszla sahip olabilirler. Bununla birlikte, seim alanlar hala altklar rgtn amalar ve kullanmalar iin verilen kaynaklarn dzeyi ile snrldr. Gazetecinin ierii doldurmasyla gelen bu kontrolde, retim yapan medya personeli, sahiplikle gelen kontroln amalarn iselletirirler; yani, devletin ve sermayenin istediini ve istemediini renir, bilir ve kendine mal ederler; ona gre konularn seer ve ierikleri doldururlar. lem ve kaynak denetimleri arasndaki bu ayrmla "kitle iletiim aralarn kim denetler?" sorusu byk irketler zerindeki kaynak denetimi nerede toplanr? Bu kimin karna hizmet eder? Bu denetim gnlk retimin alan ve ieriini nasl biimlendirir? gibi sorular anlam kazanr. lk soruya en sk verilen yanta gre, kaynak denetimi irketin yasal sahiplerinin elinde toplanr ve irketin etkinliinin genel ama ve ynn bu sahiplerin karlar saptar. Aslnda, denetimde olduu gibi

222

teki Kuram

sahiplikte de iki dzeyi birbirinden ayrmak gerekir: Yasal sahiplik ve ekonomik sahiplik. irkette payda olma zorunlu olarak irketin etkinlikleri ve politikalar zerinde herhangi bir denetim ya da etki olana getirmez. Yasal sahipliin ekonomik sahiplik olabilmesi iin, paylarn hissedarlara yneticileri seme hakkn vermesi ve bu hakkn etkinlik derecesine baldr. En ok hissesi olan ve etkin biimde rgtlenenler ekonomik sahiplii elde tutarlar ve irket yneticileri konusunda karar verirler. Kapitalist irketlerde yasal sahiplik milyonlarca pay ile binlerce yatrm yapan kii ve firmalardan oluur; fakat ekonomik sahiplik genellikle bir avu kiinin elindedir (Murdock, 1982: 121 -123). Marx'a gre, retim aralarnn sahiplii kapitalist snfn elinde toplanm, bu onlarn ekonomik retimi kendi karlar dorultusunda ynetmesini ve "kar" eklinde sonulanan art-deerin byk ksmn almalarn salamtr. Bununla birlikte, Marx kapitalistlerin istediklerini yapmada tamamen zgr olmadklarn belirtmitir: Kapitalistler, byyle ortaya kard ruhlar dnyasnn glerini artk denetleyemeyen byc ile ayn durumdadr. Kr peinden koularak yaratlan ekonomik sistem periyodik bunalmlar ve krll tehdit eden toplumsal atmalar reten elere sahiptir. Sonuta kapitalistlerin etkinlikleri gerekte krll korumaya alan tepkilerdir. letiim kurumlarn kendi karlarn ilerletmek ve kendi g ve ayrcalklarn pekitirmek iin bir ara olarak kullanrlar. Bu zmleme, en basit biimiyle kapitalistlerin belli iletiim kurumlar iinde karlar ardndan nasl kotuklar zerine eilir. kinci temel ekli daha genel bir dzeyde inceleme yapar ve kltrel endstrilerin bir btn olarak kapitalist snfn ya da en azndan egemen bir blmnn ortak karlar korumak iin ileyi biimine bakar. Marx bunu maddi retim aralarn denetleyen snfn ayn zamanda dnsel retim aralar zerinde de denetime sahip olduklar, dncelerin retim ve datmn belirledikleri ve bu snfn dncelerinin o dnemin egemen dnceleri olduu eklinde aklar. Marx'n aklad gibi kapitalistin istedii olabildiince ok elde etmektir. Bizim yapmamz gereken kapitalistin isteine gre konumak deildir; fakat kapitalistin gc, bu gcn snrlarn ve niteliklerini soruturmaktr. Denetimde Ynetimsel Devrim Dncesi 19. yzyln ikinci yarsnn endstri kurulularnn doasnda nemli deiiklikler olmutur: ada irketler tek sahiplikten ortaklklara, tek sahip denetiminden yneticilerin denetimine doru geliti. Marx kapitalistin bu gelimeyle retimden kaybolduunu belirtmitir. Ama Marx'a gre, sahipler setikleri veya kendilerinin ynettii kurullar yoluyla genel politika ve kaynak tahsisi zerinde etkili denetimlerini srdrdler.

Maddi yaamn retimi

223

Sonu olarak yneticinin ynetim zerklii sahiplerin karlarna uyma isteine baldr. Pozitivist okul bu sonucu kabul etmez: Paydalarn oalmas ve paydaln ynetimden ayrlmas irketlerin denetiminde esasl bir deiim yaratmtr. ada irketler byyp karmaklatka, sadece tam gn alan yneticiler gelimeleri izleyebilme olanana sahiptir ve bilgi akmn denetledikleri iin, uygun grdkleri politikalar mmkn olan klar olarak sunarlar. Mdrler, irketi hissedarlar adna denetler grnrler. Gerekte mdrler daha alt yneticiler tarafndan hazrlanm politikalar ve stratejilere imza atma durumuna indirgenmilerdir. Yneticiler en nde gelen denetimciler olarak irket sahiplerinin yerini almtr. Pozitivist okulun ynetime arlk veren grn savunanlar "irketleri kim ynetir?" sorusunu sorarlar. Marksistlerin asl sorusu "irketler hangi snfn kar iin ynetilir?" biimindedir. Bu soru etkinliklerin mantn soruturur ve bu insan gdlerinin tesinde retimin biimi ve kiilerin bu biimdeki yerlerine baldr. Pozitivist okul yneticilerin gdlerinin kar deil kariyer ve terfi etrafnda dndn ana ilgilerinin kendi blmlerinin bamszln ve etkisini artrma, prestij ve stat kazanma ve beendikleri dnceleri ilerletme olduunu savunur. Bu gr kapitalist ekonominin etrafnda dnd temel yapsal zorunluluu, yani kazan ve kar artrmay grmezlikten gelir. ada irketlerin toplumsal ve kltrel hayata "hayrsever" olarak veya sosyal sorumlulukla katlmalar karlarn artrma amacndan vazgetikleri anlamna gelmez. irketlerin bu "toplumsal sorumluluk" imajna nem vermeleri dengesiz bir toplumsal ve siyasal bir iklimde ekonomik amac daha etkili bir ekilde izlemede bir yol olmutur. Teknolojinin Sunumu ve letiim Aralar Marksist balamda teknoloji demek belli yer ve zamandaki toplumun yaps demektir. Teknoloji rgtl bir yapy anlatr. Medya teknolojisi, kitle iletiimi rgtlenmelerini anlatr; fakat ou kez, teknolojinin rettii aralar anlamnda kullanlmaktadr (ki bu yanltr). Marxa gre iletiim aralarnn kefi ve gelimesi sermaye iin byk avantajlar salar; ayrca, onun altnda yatan bilgi de ona bedavaya gelecektir. letiim aralar da, dier teknolojiler gibi, art-deer yaratma aralardr. Sermayenin verimlilik art aray sonucu olarak yeni teknolojiler kullanmas sonucunda, retim artan bir ekilde genel zihin gcne dayanr; genel sosyal bilgi" retimin dorudan gc olur ve sosyal yaam srelerinin koullar genel zihin gcnn kontrol altna girer ve onunla deiime urar (Marx, 1858:706).

224

teki Kuram

Bunun nemli bir anlam da, medya (ve kltr) ve ilgili endstriyel kapital, sermaye birikimi iin nemli olur (Hardt ve Negri, 2005). Yeni teknolojilerin gelimesiyle, emein yerini teknoloji alr. rnein, ABDde basm endstrisinde her saatteki kt olarak llen verimlilik, 1997-2006 aras % 21 artmtr. Ayn yllar arasnda, alanlarn says 815,000den 614,000e dmtr. The U.S. Bureau of Labor Statistics bu gerilemeyi basmevlerindeki bilgisayarlamayla ilikilendirmektedir (Fuchs, 2009: 380). Dolaysyla, teknolojik rasyonalizasyonla ii karlmas merulatrlmaktadr. Medya bu rasyonelletirmenin retildii yerlerden biridir. Emek, Profesyonellik, Mlkiyet ve rn likisi Bu balamda rnn kime ait olduu, retenle rn ilikisi, medya profesyonellerinin mlkiyet ilikilerindeki yeri ve rn biimlenmesinde oynadklar roller, alma koullar ve sendikalama gibi konular nem kazanr. Kitle iletiiminde meslein ve retim ilikilerinin doas ile ilgili almalar giderek artmaktadr. Bu almalarn hem meruluk ve toplumsal dzenin sosyolojik sorunlar, hem de alma koullarnn incelenmesi zerinde durmas gerekir. Tarihsel bakmdan, emein kullanm, medya profesyonelliinin olumas ve gelimesi, medyada sendikalama, bir mesleki ideolojinin evrimi, bu meslein deien pazar ve alma koullarndaki durumu gibi konular ele alnr ve ilenir. Ayn zamanda, rnn ideolojik ieriinin karakteri profesyonel ideolojilerle ve profesyonel ideolojilerin de retimin ve retim ilikileriyle ilikilendirilmesi gerekir; sadece, ideolojik egemenlik ve pratikler zerinde durmak, bize nemli bilgiler verebilir; fakat ayn zamanda, bizi idealist felsefenin, dncelerin belirleyiciliini ileri sren erevesi iine sokabilir. Medyadaki bu tr alma genelletirip, egemen ideoloji mesleki ideolojiye, genel retim tarz ve ilikilerini, medyadaki tarza ve ilikiye balanmaldr. Balar genellikle eksiktir ve sadece kitle iletiim aralar iine hapsedilmitir. Sadece egemen tarz ve ilikiler deil, ayn zamanda mcadelelerin de incelenmesi gerekir. Bu balamda, Batda radikal medya, alternatif medya, yer alt (underground) medya, Marksist medya gibi isimlerle gelen olduka ok yaptlar bulunmaktadr. Bu balamda, Trkiyede ciddi bir aratrma henz bulunmamaktadr.

Maddi yaamn retimi

225

retim, Blm ve inin Yabanclamas Yabanclama demek, insann kendine, dier insanlara, rettiine, ilikilerine, dnyasna yabanc hale gelmesi/getirilmesi demektir. inin/alann yabanclamas demek, iin rgtlenii ve yrtl ve retimin, datmn/blmn ve tketimin ve rnn doas nedeniyle ortaya kan yabanclamadr. Kapitalist retim tarz ve ilikileri iinde insanlar birden fazla yabanclama deneyimlerler: (a) alanndaki yabanclamada insan rettii nesneden yabanclar; retilen nesneden yabanclama retim srecinin, retim faaliyetinin bir sonucudur. Mallar/emtialar insan emeinin yabanclam rnleridir. (b) nsan retim srecinden yabanclar: Neyin nerede, hangi koulda, ne ama ve sonularla retileceine karar verme gcnden insann tmyle yoksun braklmas; i koullarnn tmyle insann dnda, ona ramen belirlenmesi. (c) rn retildikten sonra, cret vererek retilenden ve zenginlikten emein yoksun braklmasyla gelen yabanclama. () Kaynaklarla ba kuran parann, z ve deeri tanmlamas ve taplan ama haline gelmesiyle oluan yabanclama. (d) Kendini gerekletirememe nedeniyle veya retim tarznn getirdii maddi ve bilisel egemenlik altnda biimlenmi kendiyle, kendi kendinden yabanclamas. (e) Dier insanlardan yabanclama: nsann iine, iinin rnne ve kendisine olan ilikisinde gerek olan, ayn zamanda dier insanlarla olan ilikisinde de gerektir. Marx'n belirttii gibi (1844) "emeinin rn ne olursa olsun, ii olduu gibi" deildir. Bu nedenle, rn daha ok olduka, ii daha az "kendisi" olur. inin rnne yabanclamas sadece emeinin bir nesne olmas deil, fakat rnn iinin dnda, bamszca, iiye yabanc bir ey olarak var olmas ve iiye kar duran kendi bana bir g olmas anlamna gelir. Bu nesneye iinin verdii yaam, dman ve yabanc bir ey olarak iiye kar durmas demektir. Datm Kanallar ve Kontrol Kitle retiminde rnlerin tketiminin salanmas talep yaratma ile olur; fakat datm kanallarn kontrol etmeyen irketler, datm kontrol edenlerle rekabette geri kalrlar. Siyasal ekonomi aratrmalarnn bir blm datm kanallarnn kontrol ve tekelleme zerinde dururlar ve ayn zamanda, rekabeti pazarn da bir mit/masal olduunu ortaya koyarlar.

226

teki Kuram

rn: Emtia retimi ve Medya Emtia retimi, emtiann karakterine bal olarak oluturulan endstriyel faaliyetlerle yaplr. Kitle iletiiminin son rn soyut ieriktir. Bu ierik ya dorudan ieriin taycsyla (rnein vcd) ve/veya dier aralar silsilesiyle birlikte (rnein mp3 player gibi alc, okuyucu ve zc ile) satn alnr. Dolaysyla, kitle iletiimi emtia reten rgtl faaliyetleri ierir. rnein, gazetecilikte, rn gazete denen materyalin zerine yazlm sembollerdir. Radyoda ve televizyonda rn eitli adlarla sunulan programlarla gelen ieriktir. Biz kitle iletiimi ann son halkasyz; bu programlar almak iin televizyon alcsndan uyduya kadar eitli aralar iin para deriz; bize (son halkaya) gelinceye kadar, programlarn retimi ve pazarda alverii yaplmaktadr. Televizyon giderek demeli kanallar ve programlarla, son halkadaki bizden de program iin dorudan para almaktadr. Sinemada giri iin cret deriz. Web dnyasnda, internet iin de para deriz. rn: zleyici-Emtia Medyann rettii en nemli emtia, tketicilerine sunduu rnler yannda, reyting sisteminden geerek izleyici-emtiay retmesi ve reklamclara satmasdr. 1970lerde Smythe tarafndan Marksizmin kr noktas tartmasyla sunulan bu gr bata sadece ABD gibi medya sistemiyle snrlyken, imdi tm kresel pazarda geerli olmutur. rn: Bilgi-Emtia Kitle iletiiminin bir rn de bilgidir ve bu bilginin ou da haber eklindeki bilgi ve ticari bilgidir. rnein, Reuters, Associated Press ve Anadolu Ajans gibi iletiim rgtlerinin son rn, televizyonda retilen bili ynetimi bilmelerinden ok farkl karakterde olan bilgidir; bu bilgi parayla abone olan mteriler iin retilen haber/bilme/bilgidir. Dolaysyla, materyal olmayan bu rn (haber, bilgi), bilgi emekileri tarafndan retilen bilgi-emtiadr. Medya sermayesi bu bilgi-emtia ile elde ettii art-deerle de birikim salar. rn: Medyann Kendisinin Emtia Oluu Medya rgtlerinin kendisi gerektiinde satlan ve satn alnan emtiadr. rnein, bir televizyon irketi satlabilir. Bu balamdaki kuramsal aklamalar ve incelemeler, sadece medya rnlerinin deil, ayn zamanda medyann kendisinin pazarda alnp satlan irket-emtia oluu zerinde de dururlar. Medyada, sadece rn eitlenmesi/farkllamas (diversification) olmamakta, ayn zamanda medya endstrisinde ve

Maddi yaamn retimi

227

ilgili endstrilerde sermayenin sahiplik trlerinde eitlenmeler olmaktadr (rnein, yatay ve dikey entegrasyon, medya d irketlerin satn alnmas, medya iinde farkl alanlara yatrm yapma; dev firmalarn kar artrmas iin ortak almas). Bu konular, zellikle 1990lardan beri olduka youn bir ekilde aratrma konusu olmaktadr.64 rn: Karakteri ve Kalitesi Siyasal ekonomi analizi yapanlar, medyann yaps, yapsndaki deimeler, endstriler aras ilikiler, endstriler ve devlet ilikisi, pazar yaps ve pazar ilikileri gibi konular zerinde dururken, ayn zamanda, tm bunlarn insan ve toplum iin sonular zerinde de odaklanrlar. Bu sonularn en nde gelenlerinden biri medyann rettii rn (haber, elence, reklam, promosyon, ekonomik ve siyasal iletiimin) karakteri ve kalitesidir. Siyasal ekonomistler bu karakteri ve kaliteyi, alan snflar zerinde bili ynetimi ve kapitalist kltrel egemenlik ve kltr emperyalizmi ile ilikilendirirler. Bunu yaparken, yaratlan g ve olanak eitsizlikleri ve bunlara kar mcadele koullar ve durumlarna da bakarlar. Bu balamda alma yapanlar da olduka oktur. rn ve Tketici stekleri Ba Pozitivist okula gre, pazar koullarn kontrol olana yoktur; "tketici kraldr"; kltrel retimin alan ve ierii sonuta izleyicilerin istekleri tarafndan saptanr (=halka istedii verilir); eer belli deerler ve dnya grleri popler kitle iletiim aralarnda yoksa ya da az temsil ediliyorsa, bu onlar iin etkili bir talebin olmamasndandr. Marksist yaklamlar, retimin rgtlenmesi, bunun nceki mal ve zenginlik dalm tarafndan biimlendirilme yollar ile balar ve sermayenin yapsnn retimi eitli ekillerde ve dzeylerde saptad zerinde dururlar: Kitle iletiimi pazarna girmek byk sermaye ister. Bunun anlam, bu pazarn sadece byk sermaye sahibi olanlara ak olduudur. Pozitivist-deneyci okul iin, etkili rekabet engelleri sonuta nemsizdir, nk kk ya da byk btn reticiler eit lde tketici talebine baldrlar. (Aslnda, kitle iletiimi irketleri gelirlerinin byk ksmn izleyicilerden deil, reklamclardan ve dier firmalardan elde ederler. Bu durum "tketici egemenlii" tezini tersine evirir; reklamclar ve reklam verenleri gerek g sahipleri ve reklamclarn rn ve tketici isteklerinde ana belirleyicisi yapar. Bu durum, reklamclarn kitle iletiim aralarn finanse etmede baskn olduunu ve izleyici isteklerinin
Bu tr gelime ile ilgili rnek ve kaynaklar iin bkz: Erdoan, 2008; Erdoan ve Solmaz, 2005; Mosco, 2009.
64

228

teki Kuram

ikinci derecede veya nemsiz olduunu gsterir. Reklamcnn istedii, kitle iletiiminin rettiinin biim ve ieriine nemli etkide bulunur: rnein, kaliteli gazeteler hisse senetleri ve borsa haberlerine daha ok yer verir; ada sermaye ve irket ekonomisi zerinde durur). Pozitivist-deneyci gre gre, reklamclar mmkn olduu kadar ok sayda izleyiciye ulamak istedikleri iin, tketici tercihleri hala en nemli etkendir. Bu da, haddinden fazla basitletirilmi bir iddiadr: Reklamclar iin rnle ilgisi olmayanlara veya satn alamayacaklara ulamann hibir anlam yoktur. Ulalmak istenenler, reklamclar tarafndan belirlenirler. Sonu olarak, Currann aklad gibi, (1978:246) kitle iletiimi reticileri, avantajl olmayanlara daha az dikkat harcarken, tercih edilen aznl ekmeye almas nedeniyle reklamn dalm toplumsal zenginliin genel dalmn izler. Curran'n belirttii gibi (1982:227) halkn dnyay anlamasn ve yorumlamasn salayan kitle iletiim aralar, imdi kilisenin yerini almaktadr: Papazlar halka g yapsnn Tanr tarafndan dzenlendiini sylerdi; bugn, profesyonel kitle iletiimcileri izleyicilere g yapsnn demokratik bir ekilde, oy sandklar yoluyla oluturulduunu bildirmektedirler. Muhalif olanlar kilise tarafndan Tanrnn isteine kar gelen dinsizler olarak gayri merulatrlr ve aforoz edilirdi. Bugn de muhalifler, "demokrasiyi" reddeden "arlar" veya blcler olarak sulanrlar. Ortaa kilisesi hakszla kar hak aramann tek meru yolunun ezenin vicdanna hitap etmeyi, bu etkili olmazsa yksek devlet otoritesine bavurmay retti. Bugn ada kitle iletiim aralar, benzer ekilde, meru protesto yntemleri olarak sadece anayasal ve yasal ilemleri yceltirler. Ortaa kilisesi toplumsal adaletsizlii kiinin gnahna atfederek, eitsizliin kaynaklarn maskelerdi. Bugn ada kitle iletiim aralar, ok daha karmak yollarla, yapsal eitsizlikleri tanmlama ve aklamay izleyicileri yanl yola sevk edecek ekilde, rnein eletirel baklarn kendilerine ve zincirin son halkasndaki kendi gibilere dndrerek yaparlar. Kilise Tanrnn grnmez elinin tesadfliine eilerek toplumdaki aa statnn kabuln tevik etti (Kilisede hala zayfn, gszn, alak gnlllerin ldkten sonra cennete gidecei tekrarlanr). ada kitle iletiim aralar hem zenginlii hem de fakirlii, ok alma ve yetenek yannda, ansa balayarak benzer kadercilii tevik eder. Elbette ortaada papalk ve monariler arasnda olduu gibi, gnmzn toplumunda kitle iletiim aralar ve teki g odaklar arasnda da atmalar vardr; fakat bu atmalar nadiren ciddidir ve genellikle toplumsal ve siyasal yapy merulatran etik ve ahlak ereveleri iinde tutulurlar (Curran, 1982:228; Hall, 1977; Murdock, 1995).

Maddi yaamn retimi

229

Medyann zne Oluu ve zleyicinin Sulanmas Pozitivist-deneyci kuramda kitle iletiim aralar kendi balarna hareket eden, bamszlna sahip "zneler" olarak sunulur. Byle kullanlnca, kitle iletiim aralarnn grev nitelikleri bu aralarn kendileriyle snrlanr ve kahraman ya da kt adam bu aralar olur. Bu ayn zamanda, egemen snfn ahlak maskesi ardnda gizlenerek radyo, tv ve basnn aalk, terbiyesiz, baya, saldrgan ve mstehcen ierii, zararl, kt ve rahatsz edici etkisi hakknda eletiri yapma hakkn da getirir: Bu ikiyzl eletiri sonunda izleyici (okuyucu) bu tr ierii istedii ve izledii iin sulu bulunur. Kitle iletiim aralarnn sahip olduklar faaliyet zgrlnden dolay toplum zerinde etkili olduklar dnlr: letiim teknolojisi ve kitle kltrnn btn iletilerine ykledii ilevi gizlemek iin, kitle iletiim aralar devrimci ajanlar statsne ve ada iletiim olgusu da devrimin kendisine yceltilir. Mcadele, Direni ve Kitle letiimi Marx ve Engels, rnein 1842 gazetecilik deneyimlerinden itibaren, basn zgrl zerinde durmular ve en nemlisi de, daha nce ayrntl olarak Marxn basn ile ilgili grlerinde akladmz gibi, basn zgrlk mcadelesinin arac olarak nitelemilerdir. Marx ve Engelse gre, Manifesto yaptlarnda, alternatif medya kullanmnn insanlar aras sosyal mcadelede a kurma ve birliktelik salar; mcadelenin baars iilerin birlemesinde yatar ve gelimi iletiim aralar bu birlemeye yardm eder. Direniin iletiimini, muhtemelen direnii kontrol etmek ve ynlendirmek isteyen psikolojik sava iine katkda bulunmak isteyen aratrmaclar, kapitalizmi inceleyen aratrmaclardan daha fazla ele almlardr. Bunun da elbette nde gelen nedeni bu tr aratrmalar yapanlarn olduka byk dller almasdr. Radikal, alternatif veya Marksist ynelimli aratrmaclarn hemen hepsi deien lde direni veya kartl ele almlardr. zellikle 1970lerdeki almalarda bu olduka belirgindir. Bu balamda, direnie bilisel katkda bulunmak iin kapsaml bir giriim Mattelart ve Siegelaubun Parisde Marksist ktphane kurmaya almalar ve kardklar kitabn ikinci cildini snf mcadelesine ayrmalar rnek olarak verilebilir. Direnile ilgili almalar, neri verme deil, direnii anlama ve gelitirme amacn tayan aratrmalard. Bu aratrmalar sendikalar ve sendika hareketinin incelenmesinden, yeralt basnna, genlere ve kadnlara ynelik dergiler ve magazinlere alternatif olan dergilerin ve magazinlerin kartlmalarna kadar deien konular ele almlardr.

230

teki Kuram

YAKLAIM RNEKLER Kitle iletiiminin Marksist ve dier deerlendirmeleri ve eletirileri kitle iletiim aracnn varoluuyla birlikte kar ve geliir. Medya ile ilgi ve medya hakknda yazlar 19uncu yzylda, zellikle iletiimin kontrolne ynelik mdahalelere kar ve ayn zamanda medyann (basl medyann) i yap biimine kar, artmaya balamtr. 20.yzylda bu art ivme kazanm ve zellikle kinci Dnya Savandan sonra younlamaya balamtr. letiimin retim tarz ve ilikilerine Marksist adan veya Marksizmden etkilenen yaklamlarla yaklaanlar, zellikle 1960larda ortaya kp gelimeye balamtr. Bu balamda, nnis nc olarak nitelenir; fakat Herbert Schiller ve Dallas Smythe kitle iletiiminde Marksist analizin balatclardrlar. 1970 banda, Enzenberger (1974) o zamana kadar Marksist medya teorisi olmadn ve dolaysyla bu alanda uygulanacak bir stratejinin de olmadn belirtmitir. Enzenberger, hakl olarak, medya konusunda marksistlerin kuramsal olarak tartmas ve pratik olarak medyay kullanmas gerektiini belirtmektedir ve bunun bir akademik beklenti olmadn, fakat siyasal bir gereklilik/zorunluluk olduunu vurgulamaktadr. Enzenbergerin sunduu medya teorisi dahil, 1970lerde balayarak artan bir ekilde kitle iletiiminin ulus iinde ve uluslararasndaki siyasal ekonomisi konusuna eilenler ve liberal-demokratik aratrmaclardan Marksist aratrmaclara kadar deien yaklamlarla alanlar artt. Amerikada ve darda yazdklaryla bilinenler arasnda, The Media Monopoly (1983) ve The New Media Monopoly (2004) yaptlaryla Ben Bagdikian; Manufacturing Consent yaptyla Edward Herman ve Noam Chomsky; The New Missionaries of Corporate Capitalism (1997) yaptyla Edward Herman ve Robert McChesney; The Myth of the Liberal Media (1999) yaptyla Edward Herman; Rich Media, Poor Democracy ve Democratic Struggle against Corporate Media (2002) yaptlaryla McChesney bulunmaktadr. Bunlarn yannda Vincent Mosco, The Political Economy of Communication (2009), Laboring of Communication (2008), Knowledge Workers in the Information Society (2007), The Digital Sublime: Myth, Power, and Cyberspace (2004). Continental Order?: Integrating North America for Cyber-Capitalism (2001) gibi yaptlaryla, bu alada deerli katklarda bulunmaktadr. Ayn deerde Dan Schilleri Digital Capitalism: Networking the Global Market System (1999), How to Think about Information (2007), Theorizing Communication: A History (1996) ve Objectivity and the News: The Public and the Rise of Commercial

Maddi yaamn retimi

231

Journalism (1981) gibi birok yaptlaryla grrz. Bu isimlere uzun zamandan beri iletiimin siyasal ekonomisiyle ilgili olarak sinema alannda nemli almalar olan Janet Wasko, Marksist praksis zerinde yntemle ilgili alan Ollman, Peter Golding ve Graham Murdock gibi isimleri ekleyebiliriz. Bu aydnlar yaptlarnda, kapitalist toplumlarda retim tarz ve ilikilerine odaklanrlar; bunu yaparken, kaynaklarn nasl tahsis edildii, g ilikileri ve snf sistemi gibi yapsal eitsizlikler zerinde dururlar; elikileri analiz ederler ve direni iin stratejiler nerirler. letiim alanndaki rgt yaplar ve ilikilerinin anti-demokratik pratiklerine, siyasal ve ekonomik karlar iin bili ynetimine eilirler. Siyasal ekonomiyi, tarihsel, btnleik, kapitalist iletme ile kamusal mdahale arasndaki dengeyle ilgilenen ve adalet, hakkaniyet ve kamu yarar gibi sorular zerine duran yaklam olarak nitelerler. Adorno: Kltr Endstrisinin Siyasal Ekonomisi Adorno ayrntl bir medya siyasal ekonomisi kuram oluturmad, fakat Adornonun grleri, gnmzdeki iletiimin siyasal ekonomisi yaklamlarn etkilediini Murdock, Garnham, Golding ve Mosco gibi siyasal ekonomistlerin yaptlarndaki referanslarndan karabiliriz. Adornoda, hem medyann (kltr endstrisinin) siyasal ekonomi merkezli eletirisini grrz hem de ideolojik (bilin ynetimi) karakterinin incelenmesini. Marx gibi, Adorno da ada toplumdaki belirleyici elikinin kapitalist toplumsal biimlenmede olduunu ve elikilerin bu yap iindeki styapda da srdn, yap iindeki paralarn birbiriyle srekli etkileimde olduunu belirtir. Adornoya gre (1987) sistemin dinamii ekonomik srelerin kontrolnn artan bir ekilde siyasal gcn ilevi olmaktadr; fakat her zamanki gibi, insanlar ekonomik sreler tarafndan ynetilmekte ve egemenlik altna alnmaktadr. Kltr endstrisi ve tketicinin bilinci basit bir ekilde birbiriyle eletirilemez (Adorno, 1991). Yani, kltr endstrisinin yayd bililer ile tketicilerin bililerinin ayn olduu kabul edilemez. Adorno, henz bunun gerekletirilmediini belirtir ve tketicilerin kltr endstrisinin sunduu her eyi emen sngerler olmadn anlatmaktadr. Culture Industry Reconsidered yaptnda Adorno (1991), mass media kavramnn kendisinin kitle kltr endstrisi iin hazrlandn ve kitle medyasnn hep birlikte sahibinin sesini yeniden-yansttn belirtir. Kitle kltrnn zn her yerde kendini gsteren tandklk biimi ve sentetik olarak retilmi davran tarzlar yerletiren bir ilke olarak tanmlar. Bu durumu standartlatrma olarak niteler.

232

teki Kuram

Culture Industry Reconsidered yazsnda Adorno (1991), kltr endstrisinin rnlerin emtia olduunu vurgular. rnein haberin emtialatrlmasn aklar. Adornoya gre, kltr endstrilerinin rnleri ayrlmaz bir ekilde kapitalist retim, datm ve exchange/mbadele tarzlar iinde yer alr; radyo, televizyon ve gazetelerin baars, kendisi reklamclara satlan emtia olan ve dier emtialarn satld izleyicileri ekmesine baldr (Cook, 1996, 27). Adorno, How to Look at Television yazsnda (1954), televizyon mesajlarnn gizlenmi anlamlarn anlamak iin, artistin kendini ifade isteklerine deil, rnnn genel artlarna bakmak gerektiini belirtir: Bir televizyon ovunu yazarn psikolojisi asndan inceleme, Ford arabalarn Mr. Fordun psikoanalizi asndan inceleme gibidir. Ayn, sz, izleyicinin almlamasyla aklama iin de syleyebiliriz. Smythe: Bilin Endstrisinin Maddi Yaps Kanadal ekonomist ve siyasal aktivist Dallas Smythe, gelimi Amerikan kapitalizmindeki iletiim dzeninin zelliklerine eildi ve Avrupal Marksistleri kendi ktalarna hapsedilmi ve Amerikan gereinden uzak olduklarn ve Amerikan gereinin yaknda Avrupann gerei olacan belirtti. Avrupallar, zellikle ngilizler, kendilerini savunarak karlk verdiler. Aslnda Smythe'in ve Amerikan Marksistlerinin Avrupa gereini bilmediini belirttiler. Smythe'in, tepkiyle karlanan, Avrupaya ihtar 1977'lerdeydi. ok gemeden Avrupa Amerikan gereinin "zelletirme ve deregulasyon" saldrsyla karlat; 1990'lara gelindiinde, iletiimde Avrupa gerei Avrupa gerei olmaktan ok Amerikan tipi iletiim dzeninin kreselletirdii bir gerek oldu. Smythe, Trkiye gibi lkeleri, bu deiimde Avrupa'dan sonraya brakmt. Geri Trkiye'de zelletirme, Avrupadakiyle be alt yl gibi ksa bir zaman farkyla oldu, fakat dier "az gelimi" lkelerde, bu oluum 1990'lardan beri egemen gndeminin bir parasdr. Smythe'e gre (1981) kitle iletiim aralar tekelci kapitalist sistemin bir buluudur. Bu aralarn amac btn nfus ve teki rgtlerin nderlii iin sorunlar, deerler ve politikalar "gndemini" oluturmaktr. Bu aralar izleyicileri kitle halinde retirler ve reklamclara satarlar. Bu izleyiciler kendilerine kitle halinde retilmi tketim mallar ve hizmetlerinin pazarlamasnda alrlar ve pazarlamasnda tketilirler. Bunu P. Baran ve P. Sweezy'nin "sivil sat abas" diye adlandrr: zleyiciler, ayn zamanda, siyasal adaylarn ve kamu politikalarnn pazarlanmasnda alrlar ve pazarlamasnda tketilirler: zleyicilerin retimi, tketimi ve almas (emei) olmakszn, tketici mal ve hizmetlerinin kitle halinde retimi olanakszdr.

Maddi yaamn retimi

233

Smythe gre, iletiimde tarihsel materyalist yaklamn ana hatlar: retimin materyallii, toplumsal retim ve tketimde halk birbirine balayan gerek sreler anlamna gelmelidir. Marksistler, Marx'n zamanndaki rekabeti pazardan farkl olan gnmzn tekelci kapitalizmin dev irketlerinin i cephesinde olduu kadar talebi de ynlendirme rolne dikkat etmelidirler. Talebi ynlendirmek iin, kapitalizm kitle iletiim aralarn kefetti. Bu aralarn ana rn ileti deil reklamclara satlan izleyicilerdir. Kitle iletiim aralar altyapnn, tabann ana parasdr; nk bu aralarn rn izleyicilerdir ve bu izleyiciler kitle halinde retilen tketici mallar ve hizmetlerinin kitle halinde pazarlanmasn baarmada "maddi bakmdan" retici bir grev yaparlar. (Bu analiz, TRT gibi, yaam koullarnn reklama dayanmad sistemlerde geerli deildir). Teknoloji burjuva egemenliinin tehlikeli bir ekilde "gizemliletirilmesinden" baka hibir eyin saptaycs deildir. Ne ara, ne de grnrde reklam olay eleri (haber, elence, mzik, spor gibi) iindeki ileti kitle iletiiminin gerek temelidir. Smythe bu haber, elence, film, tartma, spor gibi programlar, ksacas kitle iletiim aralarnn ieriini "bedava le yemei" olarak niteler (Kapitalist ilikilerde birini bedava le yemeine gtrdnde bu yemek herhangi bir esas ama iin bir vesileden baka bir ey deildir). deoloji, bilin ve egemenlik, bugn, Marksizmin znellik ve pozitivizmle dolu olmaya ynelen alanlardr. Bunlar diyalektik bir ekilde, halkn etkinlikleriyle karlkl ve baml olarak incelenmelidir. Halkn etkinlikleri daima siyasal, ekonomik ve toplumsal rgtler iinde baz dnce, dil ve fiziksel etkinlikleri balar. Birinci Dnya Savandan sonra devrimci hareketlerin gerici ve faist rejimler tarafndan Avrupa'da bozguna uratlmas, Avrupal Marksistleri ideoloji ve bilincin znel ve ynlendirici aklamalarna dndrd (rnein Frankfurt Okulu). Egemen snf biimlerinin devleti, kiliseyi, eitim retim sistemini ve kitle iletiim aralarn egemenlikte g kullanmann yerine kullandn kefetmek bir yenilik deildir. Yllarca ark yeniden kefetmek ve ayrntlarla uramak yerine, iilerin zel sektr ve kamu sektr arasndaki diyalektik gerilim srelerini betimleyecek ve zmleyecek aralar gelitirmek daha yararldr. Maddi retimin "teknoloji" olarak klk deitirmesinden, sanat ve bilimin de burjuva snfnn tuzaklarndan kurtarlmas ve diyalektik bakmdan yeniden dnlmesi nemlidir. Smythe'e gre kitle iletiim aralar, ilgili sanatlar, tketici mallar ve hizmetleri (giyim, kozmetikler, ayakst yemek gibi) ileri kapitalist lkelerin ve giderek artan bir ekilde nc Dnya lkelerinin halklar iin gnlk gndemler hazrlar.

234

teki Kuram

zleyicilerin grd temel hizmet vardr: Tketici mal ve hizmetlerini kendilerine pazarlarlar. Siyasal arenada u veya bu aday iin oy vermeyi renirler. Kendi siyasal ekonomik sistemlerinin doruluuna inanc renir ve onaylarlar. Kitle iletiim aralar birbirine bal i rgtlenmeleri ile retim ve alveriine dayanan oligopol piyasalar ile baldr. Reklamclk, pazar aratrmas, gzel sanatlar, eitim ve retim bu bilin endstrisinin parasdr. Kitle iletiim aralar ayn zamanda irket balar ve kesien pazarlar yoluyla profesyonel ve amatr spora, gsteri sanatlarna, izgi romanlara, ocuk oyuncaklarna byklerin oyunlarna (oyuncaklarna), kaset retimi ve satmna, otellere, havayollarna, balayc szlemelerle ve reklam servisleriyle tketici mallar endstrisine (otomobil, giyecek, kozmetik ve moda endstrilerine) baldr. Kitle iletiim aralar, telekomnikasyon, dijital enformasyonun depolanmas, tekrar kullanlmas, ilenmesiyle ve telekomnikasyon ve bilgisayar ilemleri iin aralar reten ve elektronik, fizik ve kimya alanlarnda aratrma yapan endstrilerle karlkl bamldrlar. Bilin endstrisi enformasyon reten bankaclk, finans ve sigorta endstrileridir. Btn bunlara askeri ve sivil devlet organlaryla olan balarn da eklemek gerekir. Bilin Endstrisinin Gndemi Bilin endstrisinin gndemindeki birinci konu, tketici mallarnn ve hizmetlerinin "yeni modellerini" satn almaya ve askeri alveri abalaryla ien bteyi destekleyen vergileri demeye drtlenmi halk retmektir. Kitle iletiim aralarnn grevi ayn zamanda nihai rnleri retmek iin ekillendirilmi izleyicilerin retilmesidir: Siyasal adaylara oy verme, siyasal sorunlarda "halkoyu" gibi... Kitle iletiimi aralar halka sistemin ideolojisini, snf egemenliindeki toplumsal sistemi halkn destekledii veya hcum ettii "deerler sistemini" retir. Kitle letiiminin Ana rn Smythe'a gre, burjuva ve Marksistler kitle iletiiminin ana rnn iletiler, enformasyon, imajlar, anlamlar, elence, eitim, ynlendirme, maniplasyon vs. olarak tanmlarlar. Tm bu kavramlar znel dnsel varlklardr. Elence, eitim, retim gibi kitle iletiimi ierii "etkilere" veya "amalara" aittir. Bunun anlam znel srelerin gerek olmamas demek deildir; fakat tekelci kapitalizm altnda halkn yapmak zorunda olduu ilerin maddi bir taban vardr. Yiyecek gibi eyler satn alnmaldr ve izleyicinin grevi, reklamcya "deme yapan" bu yandr.

Maddi yaamn retimi

235

Gereki Marksist Kuram Kuram ve pratik ideolojinin retimi konusunda, znellikten ve gerekten uzak olarak tarihsiz bir tabanda devam etmektedir. Smythe'e gre, gereki bir kuram ie iletiyle ya da kitle iletiim aralaryla deil, halkla balamaldr. Smythe u nerilerde bulunur: Yaklam, izleyici gcnn gerek zaman iinde nasl retildiini tanma ile balamaldr. okuluslu irketin bir mal retmeye girimesi iin, art deerin gereklemesini garanti etmek iin talebin retilmesi zorunludur. Burada itici g ileti veya ara deil, nerilen mala izleyicilerin taknaca tavrdr (para demesi, zaman harcamas, retimi iin enerji harcamas, kullanmas, atmas). Eer beklenen bir kar yoksa izleyici, ileti, ara ve mal retimi olmaz. Bylece, izleyici tketici mallarnn pazarlamas iin zorunlu bir ara olarak kitle iletiim aralarnn varolu nedeni olur. Pazarlamac olarak izleyici gc ve izleyici hakknda ok az bilgiye sahibiz. Gereki zmlemedeki temel e kitle iletiim aralar tarafndan retilen izleyicilerin rolnn herhangi bir mal iin karl bir pazarn yaratlmasnda reklamcnn genel stratejik plan iinde zmlemesini gerektirir. Bu zmleme izleyicilerin kitle iletiim aracndan reklam ve "bedava le yemei" karmn al yolu ile bu materyallerin iinde ilendii etkinlikler ve ilikilerin koullar arasndaki ilikiyle uramaldr. Halk ve izleyicilerin "yeri" gerek tarihsel durum iinde saptanmaldr. zleyici iki yze sahip olan yeni bir kurumdur: zel yz bilin endstrisi iin pazar ve pazarlama ajan olarak grev yapar. Kamu yz eitli kurumlar yoluyla (aile, kilise, sendika gibi) hayatn emtia olmayan amalar iin mcadele eder. ABD ve Kanada'da izleyici bu iki yze de sahiptir: Herkes her zaman izleyicidir, nk ortak olarak herkes genel mallar retme ve satma giriimindedir. Bilin, halkn yaamnn tam olarak farknda olmasdr. Bu kendilerini, teki insanlarla eitli rgtlenme ekilleri iinde ilikilerini ve doa ile ilikilerini "anlamalarn" ierir. Bilin dinamik bir sretir; kii aile ve teki toplumsal kurumlar iinde byr, durur veya geriler. Duygular, dnceler, igd, bellek ve btn duyu aralarna girer. Bilin kiilerin gerek yaam deneyiminden gelir. Smyhtee gre, aratrma seviyede olmaldr: Uluslararas: zellikle devrimci ve bamszlk hareketleri teorisi, medya politikalar medya ve spektrum yaplar, ok uluslu irketler, nc dnya giriimleri Ulusal: rnein, yeni teknolojilerin siyasal ekonomisi, reklamclk ve emtia ilikileri, kamuoyunun maniplasyonu Yerel: Sendikalar, ii hareketi, aznlk vb. gruplarla iletiim.

236

teki Kuram

Smythe gre, Marksist aratrma faaliyeti en azndan aadaki temel konularla ilgilenmelidirler: 1. Bilim ve teknolojinin gizemini ama (demystification) 2. Kuram ve pratik ilikisi 3. letiimin kontrolnn merkezilikten k (decentralization) 4. letiim kurumlarnn ve pratiklerinin demokratikletirilmesi 5. rgt ve eylem iin kitlelerin harekete geirilmesi 6. letiimin bar iin promosyonu Mosco: letiimin Siyasal Ekonomisi Mosco (1996/2009), iletiimin siyasal ekonomisini, kaynaklarn retim, datm ve tketimini oluturan sosyal ilikilerin, zellikle g ilikilerinin incelenmesi olarak aklar: Siyasal ekonomi, toplumlarn yaamak iin gerekli olan retme etrafnda nasl rgtlendii ve toplumsal amalar gerekletirmek iin dzenin nasl tutulduu hakkndadr. Mosco eletirel/critical siyasal ekonominin drt temel zelliini belirler. Bu zellikler, drt temel aratrma alan olarak da kendini gsterir: 1. Siyasal ekonomi toplum deiimi ve tarih zerinde durur; dolaysyla, bu balamdaki incelemeler ve aklamalar getirir. 2. Siyasal ekonomi btnlk (holistic) bir yaklamdr: emtia, kurumlar, sosyal ilikiler ve hegemoni/egemenlik arasndaki ilikiler ve bu ilikilerin karakteri zerinde durur. 3. Eletirel okul ve Marksist yaklam, sadece retim tarz ve ilikileri zerinde durmaz, ayn zamanda, bunlar politika problemleri ve ahlak felsefesi konularyla ilikilendirir. 4. Eletirel okul ve Marksist yaklam, filozoflar sistemi anlamaya altlar, asl mesele onu deitirmek diyen Marxn pratik anlayn benimser.

BLM XII DNSEL YAAMIN RETM VE LETM 1960larda youn bir ekilde konuturma ilac aratrmalar yaplyordu. Sonulardan biri LSD ve uyuturucu maddelerin yaygnlatrlmas oldu. imdi, bilgisayarla gelen teknolojiyle hafza silme umuduyla almalar yaplmaktadr. Bylece, kapitalizmin asl yan-rn olarak niteleyebileceimiz ve kapitalizm iin tehlikeli olan dnen insan polis tarafndan gzaltna alnacak ve orada hafzas silinecek ve en ideali, hafzasna kapitalizm demokrasidir, zgrlktr, insan haklardr gibi pozitif eyler yklenecektir. Bylece, gzaltnda birka saat kaldktan sonra, yeni ve topluma faydal bir insan olarak aramza katlacaktr. Kapitalizmin ideal insan! Dnyann herhangi bir yerinde faydasz olarak nitelenen birilerinden fiziksel olarak kurtulmak istenirse? Uydudan yollanlan komutla, kiinin yannda veya vcudunda tad bir chip yoluyla insan eritilerek veya buharlatrlarak yok edilecektir. Maddi hayatn reten insan ayn anda dnsel hayatn da retir; bu bir zorunluluktur: Dnemeyen veya dncesini yaam koullarna yanstamayan insann yaam bir maymunun yaamndan teye gidemez. Dolaysyla, maddi hayatn retimi ile dnselin retimi, yaamn retiminin btnleik eleridir. Dncelerini yaam koullarna yanstarak retim yapanlar, ayn zamanda, bunu dierleri zerinde kontrol kurmak iin yaparlar; dolaysyla, retimi dnmeyen ve retilmii tketmeyi arayanlar, artk, gce sahip olmadklar iin, bamllk ve klelik durumunda yaamak zorunda kalanlardr ve kitleler halinde yok etme zorunlu olduunda, biyolojik silahlarla eritilecek olanlardr. nsanlar materyal ve dnsel yaamlarn her gn srdrmek iin birbiriyle sosyal ilikiye girerler. Bu ilikiyi gerekletirmek ancak iletiimle mmkndr. Bu ilikilerden geerek insanlar hem materyal yaamlarn ve hem de materyal ve materyal olmayan yaamlaryla ilgili dncelerini retir, tutar ve deitirirler. Toplumsal ilikilerini maddi retimleri ile bantl olarak kurarlar ve kendi toplumsal ilikileriyle bantl ilkeler, dnceler ve kategoriler retirler. Toplumsal ilikilerin deiimi ile bu dnceler de deiir. Dolaysyla dnceler, ilkeler, kategoriler tarihi ve geici rnlerdir. Dnce, din ve ahlak bamszla ve tarihe sahip deildir. nsanlar kendi maddi retimini ve ilikilerini gelitirerek ayn zamanda kendi dncelerini ve dnce rnlerini de deitirirler. Dolaysyla, insanlar dnerek hibir eyi yoktan var edemezler. Var ettikleri her eyin temeli, dnce deil varln yaam kouludur. Bu koul zerinde dncesini yanstarak, tarihini yapar.

238

teki Kuram

Marksist yaklam, gerek, aktif insanlardan balar ve bu insanlarn gerek yaam sreleri temeli zerinde bu yaam srelerinin yanklarnn ve ideolojik reflekslerinin gelimesini inceler. nsan beyninde biimlenen dler, ayn zamanda, zorunlu olarak deneyci biimde doruluu aratrlabilir ve maddi ncllere bal yaam srelerinin yceltilmeleridir. Ahlak, din, metafizik, geri kalan btn ideoloji ve bunlara karlk olan bilin biimleri, bu nedenle, bamsz deildirler: Hibir tarihe, gelimeye sahip deildirler; fakat insanlar, kendi maddi retimlerini ve ilikilerini gelitirerek, kendi gerek varlklar, dnceleriyle birlikte dncelerinin rnlerini de deitirirler (Marx, 1847:109). Dncelerin ve grlerin retilmesi bamsz bir ekilde, kendiliinden, insann iradesinden bamsz olarak olumaz. Dnceler maddi etkinliklere, gerek yaam srelerine ve pratiine, insan ilikilerine baldr. Dnceler bir eyler ve birileri iindir; bir eyler ve birileri hakkndadr. Dnceler hakkndaki dnceler bile insan yaamyla ilikilidir. Dnce iletme ve retme kurumlarnn hem kendileri hem de rettikleri rgtl yaamdan ve yaamn materyal ve materyal olmayan ifadelerinden bamsz deildir. Dnen insan rgtl g yaplar ve ilikileri iinde yaayan insandr. Dolaysyla, dncesi materyal ilikiler yapsndan bamsz deildir; ayn zamanda insan materyal ilikiler yapsn da deitirme gcnden yoksun braklmtr. zgrlk ve bamszlk satan bir gazeteciyi dnn: Onun satt zgrlk ve bamszlk bal olduu firmann kar ve mlkiyet ilikileriyle belirlenen zgrlk ve bamszlktr. Gazeteci bu ereveye aykr olan bir zgr dnceyi ifade edemez. Bu lks ona verilmemitir. Fakat bu egemenlik risk alp mcadele etme koulunu da yaratmtr. TEMEL KAVRAMLAR VE SREGELEN KONULAR Bilincin retim Biimi inde Belirlenmesi nsan retilmi bilince sahiptir; bu bilin ilk olarak yakn evrenin ve teki insanlar ve eyler hakkndaki bilintir. Ayn zamanda, insana tmyle yabanc, ondan gl ve yenilemez olarak grnen doann bilincidir. nsann bilinci artan retim, gereksinimler, nfus ve ilikilerle yaylr ve geliir. Maddi ve dnsel iblmnn artmasyla, bilin gerek olan bir eyi insann kavramas olur; artk bilme ve bilin, ilk insann dorudan deneyimle ve kendi yaam koullarna bakarak kendisinin kendisi iin rettii bilme ve bilin snrnn tesindedir. Bu andan itibaren, bilme ve bilincin nce dnyadan ba kopartlr; dncelere/akla bamszlk bahedilir; ardndan bu bamsz akl/dnce ile dnya arasnda ba kurulur: Dnyay var ol! diyen Tanr yaratr veya

Dnsel yaamn retimi ve iletiim

239

toplum ve dnya, insan aklnn (veya dilin) yaratt olur; kuram, teoloji, felsefe, ahlak ve benzerleri ekillenir ve n plana kartlr. Aslnda, nasl ki, dnyadaki bir egemenlii bilme ve bilite temsil eden bu fikirler, gerek yaam koullarnn bir rnyse, ayn ekilde, bir kuram, teoloji, felsefe ve ahlak varolan toplumsal ilikilerle elikiye dse bile, ancak varolan retim gleriyle elikiye dmesi sonucu meydana gelebilir: Yaam, bilin tarafndan belirlenmez, fakat bilin yaam tarafndan belirlenir. Yani, insann oluumunu bilinci belirlemez, insann toplumsal oluumu bilincini belirler. Yaamn bilin tarafndan saptandn ileri sren yaklamda bilin, yaayan kii gibi ele alnr. Bilincin yaam tarafndan saptandn belirten yaklamda, yaayan kiilerin kendileri gerek yaamda yaadklar gibi ele alnr ve bilin tmyle onlarn bilinci olarak dnlr. lk yaklamda balama noktas, yaayan birey olarak alnan bilintir. kinci yaklamda balama noktas, yaayan bireylerin kendileridir ve bilin sadece bu bireylerin bilinci olarak alnr. Bilin asla bilinli varlktan baka bir ey deildir ve insanlarn varl kendi gerek yaam srelerinden baka bir ey olamaz. Dil pratik bilintir; bilin gibi, sadece gereksinimlerle, zorunluluklarla ve teki insanlarla ilikilerle geliir (Marx ve Engels, 1846: 15, 20). nsan yerine, bilinten/dnceden hareket etmenin ortaya kard yanll Marx yle belirtir: Kurulu iletiim ilikileri kendilerini ayn zamanda siyasal ve yasal ilikiler olarak ortaya koyar. Dilde bu ilikiler sadece kavramlar biiminde grlr. Bu kavramlar bir bakma esrarengiz gler olarak kabul edilir. Bu kabul yannda, siyasal bilimciler ve hukukular bu kavramlarda mlkiyet ilikilerinin gerek temellerini grrler. rnein, varolan ilikiler yasalara gre dzenlendii iin, gerek ilikilerin temeli gibi grnr ya da yle gsterilir. Eer varolan sistemde gnlk etkinliklerin nasl yapldna bakarsak zorunlu olarak bu sonuca varrz: rnein, ev alacak veya satacak olan, bunu yasalara uygun ilemlerle yapar. Bylece bu ilemlerle ev alveri ilikisinin temeli bu ilikileri dzenleyen yasalar olarak grnr. Dnceler ve Toplumsal Deiimin Anlam Toplumsal etkinlik varolan yaam koullar iinde olur. Bu varolan yaam koullarnn insann beynindeki ekillenmesine dnceler denir. Eer insan yaam koullar zerinde dnmeseydi, hala ormanda yayor olurdu. nsan, yaam koullarna bal olarak gelen dncelerle yaam koullarna karlk verdii iin toplumlar kurmu ve gelitirmitir; klelik imparatorluklar kurmu; katliamlar yapm; retim aralarn tekeline alarak, yoksulluk ve yoksunluklar yaratmtr.

240

teki Kuram

Toplum deiimi akl, dnce, etkili mesajlarla olmaz; toplumda baskc ilikileri ve zenginliklerin dengesiz dalmn besleyen yaplarn deiimiyle olur. Bu yap deiimi de, kesinlikle dilsel yapsal ifadenin deiimiyle deil, retim, datm ve tketim faaliyetlerinin deiimiyle olur: Lafla (dnceyle) peynir gemisi yrmez de batmaz da, ama laf/dnce peynir gemisinin yrtlmesi ve batrlmasnn zorunlu esidir. Yumuak, demokratik ve en uygun kelimeler kullanarak konumak, materyal ve materyal olmayan retimi biimlendiremez veya retimin biimini deitiremez. likide bu etkinin doasn belirleyen dil (elbisenin rengi) deil, ilikideki ama, tarih, beklentiler ve karlarn oluturduu dinamik, fakat herhangi bir iddetli krlma olmadka, ksa dnem deiime olduka kapal bir yapdr. Toplumun gelime srecindeki bir dnemde, toplumu yneten maddi retim gleri, varolan retim ilikileriyle elikiye dmeye balar. Bylece, bir toplumsal devrim dnemi balar. Devrimle egemen maddi retim glerinde deiim olur. Bizim bir kii hakkndaki dncemiz, o kiinin kendini nasl dndne dayanmad gibi, bir toplumsal dnm dnemini kendi bilinci ile muhakeme edemeyiz: Tersine bu bilin maddi yaamn elikileriyle, toplumsal retim gleri ve retim ilikileri arasnda varolan elikiyle aklanabilir (Marx, 1859). Toplumsal retim biimi, ilikiler, dnceler, inanlar, deerler, kltr, bilgi, ideolojiler, yasalar, kurallar ve btn bunlarla ilgili rgtlenmeler ve ilikiler insanlar tarafndan belirlenir. Eer dnceler ile rgtlenme ve i yap biimi (retim biimi) arasnda birebir rtme olsayd, eer egemen dnceler retim gleri ve ilikilerinin asl doasn aklasayd, alan kitleler snf karlarna uygun bir ekilde rgtlenir ve davranrlard; hi kimse savaa gnderilemezdi, rklkla kimse birbirine drlemezdi; ynetici snflar asla ynetemezdi, nk alan kitlelerin bir ksmn cretle/aylkla kiralayp zenginliklerin ve yoksulluklarn, basknn ve terrn yaratlmasn gerekletiremezlerdi. Bizim Olmayan "Bizlik": Egemen Dnceler ve deoloji Her tarihi dnemde, egemen snfn dnceleri topluma egemendir: Marx'a gre, egemen dnce, maddi ilikilerin ifadesinden baka bir ey deildir; maddi retime sahip olan veya retimi denetleyen snf, ayn zamanda dnsel retimi de denetler. Bunu da zellikle retim ve datm denetleme yoluyla salar ki, bu yasalarda ifade zgrl olarak kendini gsterir. Burjuva yasalarna gre herkes dncesini aklama zgrlne sahiptir, ama zgrl ancak retim aralarna ve olanaklara sahip olanlar kullanabilir. Bu nedenle, Marx ifade zgrln, zellikle basn zgrln, mlkiyet zgrl olarak niteler.

Dnsel yaamn retimi ve iletiim

241

Baka bir deyile, egemen dnceler, dnce halinde kavranan ilikilerdir. Bu kavrama sonucu egemen snfn dnceleri, o dnemin egemen dnceleri olur, nk dnsel retim aralarndan yoksun olanlar bu egemenliin altna girerler (Marx ve Engels,1846: 39). Marx bunu yle aklar: Eski egemen snfn yerini alan her yeni snf, amalarna ulamak iin kendi karlarn toplumdaki herkesin karlar olarak sunmak zorundadr. Bu nedenle, karlarn dnceler halinde aklarken, bu dnceleri tek aklc ve geerli olan dnceler olarak gsterir. Devrimi yapan her snfn karlar, bata herkesin karlar gibi grnr. Bunun nedeni aktr: nk devrilen snfa kar tm toplum savamtr. Egemenlik altndayken ve egemenlii yeni ele geirdiinde, bu yeni snfn kendi snf kar kendine zg bir kar olarak henz gelimemitir; teki snflarn karlaryla balanmtr. Bu nedenle, devrimden balangta teki snflarn yeleri de yararlanr. Her yeni snf, bir ncesine gre, egemenliini daha geni tabana dayandrarak salar. Karlk olarak, egemenlik altndaki snflarn mcadelesi bu yeni egemen snfa kar daha keskin olarak kar (Marx ve Engels, 1846: 40). Toplumda kurulu iliki biimlerinin retim gleriyle elikileri arttka, egemen snf iindeki ve bu snf ile baml snf arasndaki atma byr. Bata, ilikilerde bireysel karlar genel karlar olarak sunulurdu, sonralar yap ve ilikiler hakkndaki dnceler, idealletirilen deyimlerle (ulusal kar, birlik, kutsal devlet gibi), bilinli yanlsamalarla (herkesin zgr, eit olduu, ok almayla zengin olunaca gibi) ve kastl olarak yaplan kandrmalarla doldurulur. Bu dnceler sahte olarak sulandka, daha ok dogmatike ileri srlrler ve kurulu dzenin dili ok daha kandrc, ok daha ahlak ve ok daha dinci/hurafeci olur. Daha ok biz, bizimle ve bizden olur. Marksist kuram ideolojilere bamsz bir tarihsel gelime atfetmez; nk tarih, dnceler ve ideoloji denen eyler, insandan te ve insandan ayr bir varla sahip deildir. Tarih, amalarn gerekletirmeye alan insanlarn etkinliinden te bir ey deildir. deoloji ve dnceler ise, bu ama gerekletirmeyi aklamadr; maddi ve dnsel retimi ve ilikileri anlatmadr. Dikkat edilirse, ideolojinin (dncelerin) nemi ilevinde yatmaktadr: ideoloji, gerekler hakknda insan beyninde olumu belli biimlerde dnceler, duygular ve inanlar demektir. te bu dnceler, duygular ve inanlar kontrol edilirse, insan da kontrol etme olaslklar elde edilir. Yani, insan sadece maddi hayatn retmiyor, maddi hayat aklayan dncelerini de retiyor. Egemen grler, duygular, inanlar ve rgtler belli bir retim biiminin rnleridir: Ebedi bir gerei ve zorunlu ve deimezlii ifade etmezler.

242

teki Kuram

Marksist Din letiimi ve Egemen Uyduru Marksist din anlay arptlarak yanl iletilir. Bu arptmalarla, dinsiz komnizme ve komnistlere kar, dnyann hemen her lkesinde, btn dinliler birlie arlr. Aslnda, Marksist maddecilik, en zl anlamyla, toplumu ve toplumsal ilikileri incelemede retim biimi ve ilikilerine dayanarak balayan bir inceleme yntemidir; maddeye tapan kapitalist maddecilii, kapitalizmle ykselen insann yabanclamas olarak niteler. Marx, dini insann gvenlik, teselli ve gzellik gibi derin gereksinimlerini ieren gerek yaamn ok ynl yansmas olarak grr. Marksist yaklam pozitivist-bilimin kendini reddeden sahtekr tutumuyla, dini siyasette smr arac yapmay laiklik ve teoloji ikilemi iinde sunulan biimlendirmelerle ele almaz. Marksist gr bu konuda ok aktr: Din dahil her tr pratik ve dnsel yaplarn deiimi, ancak onlar oluturan ve besleyen koullarn deiimiyle ortaya kabilir. Burjuva maddecilerinin yapt gibi, ikence yaparak, hapsederek, ldrerek ya da yasal basklarla dnceler deitirilemez. Marksist kuram dinin snf mcadelesinde oynad rol tarihsel bakmdan inceleyip anlatrken, dini ne sular, ne de dinin insanlara ahlak ve kardelik duygusu verdiini syler. Dinle ilgili (iyi veya kt) her eyi toplumsal glerin ve hareketlerin kendilerini dncelerle ifade etmeleri olarak kabul eder, bunu bu glerin ve hareketlerin doal grnm olarak grr. Dini sorgulayanlar, dinin kkenini, eitli ekillerini ve devaml deiim ve gelimesini, ne bir ilahi fikirde, ne de insann doasnda aramaldr; fakat yaamn somut koullarndaki siyasal, ekonomik ve kltrel retim tarz ve ilikilerinde aramaldr. Marx'a gre din, somut dnyann "ahlaki tedbiri, kutsal tamamlanmas, bu dnyann hakl karlmas ve avunmak iin evrensel temeldir; din insan z varlnn dsel tasavvurudur, nk insan z varl (ruhu) doru geree sahip deildir. Dine kar mcadele, dinin ruhsal kk olan bu dnyaya kar dvtr. Din, bask altndaki ezilen yaratn "i ekiidir, kalpsiz dnyann kalbidir, ruhsuz durumun ruhu olduu gibi ve halkn afyonudur." Halkn "dsel mutluluu" olan dinin kaldrlmas halkn gerek mutluluunu gerektirir; dlerden vazgeme istei, bu dlere muhta olan koullardan vazgeme isteidir. Yani, dleri ortaya karan ve dlerle beslenen koullarn ortadan kalkmas ve ayn zamanda gerek mutluluu salayan koullarn gelmesiyle dler silinip gider. Marx'a gre (1844: 226,227), tarihin amac (yani insann amac) bu dnyann gereini kurmaktr. Bylece cennetin eletirisi dnyann eletirisine, dinin eletirisi dorunun eletirisine ve teolojinin eletirisi siyasetin eletirisine dnr.

Dnsel yaamn retimi ve iletiim

243

deoloji ve Egemen deoloji Marx ve Engelse gre, ideolojiler, gerein asl veya arptlm yansmalardr; ahlak, din, metafizik ve geri kalan tm ideolojiler insan beyninde ekillenmi hayallerdir; dnyann tersine evrilmi bilincidir (Marx ve Engels,1975). deolojinin birbiriyle ilikili iki anlam vardr: (1) Dnceyi ereveleyen, bilgilendiren, yn veren, ynlendiren fikirler adr. Bu fikirler a, her ey hakknda bilmeyle, hissetmeyle, inanmayla ve deerlendirmeyle ilgili her eyi ierir. Dalmamas iin yeterli lde isel tutarlla sahiptir veya olduu varsaylr. Bu anlamda ideoloji, rnein, kapitalist sistemin, feodalizmin, Hristiyanln ve Mslmanln dnce sistemini anlatr. Yani, birinci anlamda, ideoloji, insann kendisi, ilikileri ve tm yaam hakkndaki dncelerini oluturan bili, anlay ve duygu/hissetme yapsdr. (2) kinci anlamda, birinci anlamda aklanan yapnn incelenmesi bilimidir. Nasl ki sosyoloji, sosyal olann incelenmesi bilimiyse, ideoloji de dnsel olann (fikrin, dncenin) incelenmesidir. rnein, Marxn yaklamnda, her ideoloji eylerin nasl olduu, dnyann gerekte nasl alt ve almas gerektii hakknda fikirleri verir. Bu fikirler ou kez semboller ve kltrel pratikler iine ilenmitir. Egemen ideoloji doallatrr, tarihselletirir ve sonsuzlatrr. deolojik yaplar doal grnr (doallatrma). deolojik yaplar bir tarihsel gelimeye mantksal sonu olarak grnr (tarihselletirme; historicization); Doal durum olduu veya doal duruma eriildii iin, ideolojiye gre, eyler byle kalacaktr (ebediletirme; eternalization) diye yazdmzda, biz ideolojiyi ve ilevini zlce aklyoruz demektir. Hemen her zaman, ideolojinin bu iki anlam i ie ele alnr. Elbette burada kan en nemli sorunlardan biri udur: deoloji kt ve nyarg olarak nitelenip, Marksizm csyle ilikilendirildiinde, ideoloji arzu edilmeyen siyasal doktrin yaplr ve ideolojinin olmamas ise, arzu edilen, doru dnce olarak sunulur. deolojinin sonunu ilan eden ve ideolojisizlii, apolitiklii dolama sokan kar yaps, bylece kendi kar mantn, mantkszln varln (ideolojinin, yani dncenin olmadn) iddia ederek egemen yapar. Aslnda, ideolojinin yokluu olamaz, nk ideolojinin yokluu/olmamas demek, dncenin yokluu demektir. Nasl ki, iletiimin olmamas demek, yokluk, lm ve toplumun olmamas demekse, ideolojinin olmamas demek, dnmenin olmamas demektir; dnmenin olmamas, hayvanlar aleminde, dier hayvanlar seviyesinde yaam demektir. Gnmzdeki ideolojisizlik iddias, teknolojik yaplarn rnlerine ve tketim faaliyetlerine katld iin kendini bamsz/zgr sanan insann maymunlamas ve

244

teki Kuram

maymunluu hem kendine hem de dierleri zerine zorlamas demektir; fakat unutmayalm, moda, reklam, yiyecek, giyecek ve iecek endstrilerinin maymunlatrmasna ne denli katlrsak katlalm, bu maymunlatrma dnceden geerek oluyor; yani, yle bir biimde dnyor ve davranyoruz ki, hepimiz srletiren endstriyel dnsel ve materyal satn almalar ve kullanmlar yaptmz halde, kendimizi serbest tercihler yapan zgr zneler ve satn aldklarmz ve kullandklarmzla deer kazanan bireyler sanyoruz veya birileri bizim zgr tercihler yapan, saysz farkl anlamlandrmalar (ina ykp yenidenina) reten aktif zneler olduumuzu sylyor. Dolaysyla, endstriyel maymunluun arsna katlmak, ideolojisizlik, apolitiklik ve znellik yaplyor ve aksini aklayanlar da ideolojiyle hareket eden, nyargl, kt, sivri dilli ve uzak durulmas gereken kiiler oluyor. deoloji sadece, beynimizin iinde kalan dnceler, inanlar ve duygular veya temsiller sistemi deildir; yaamla ve yaam pratikleriyle ilikilidir. Sadece bu pratikleri tanmlayp aklamaz ve merulatrmaz (veya gayrimerulatrmaz), ayn zamanda, bu pratiklerin yapld biimde yaplmasn (veya yaplmamasn) garantiler. Byle olunca, rnein, gazeteciliin ideolojisi sadece nesnellik, basn zgrl, halkoyu ve iletiim hakkndaki dnceleri deil, ayn zamanda gazetecilii dnmenin ve gerekletirmenin tek yolu olarak kuran pek ok pratikleri kapsar. Bu pratikte, rnein, cretli-serbest kle olan bir editr, onlarn ne istediini biliyoruz, onlarn tuzana dmeyiz diyerek, grev yapan veya yry yapan insanlarn isteklerini ifade eden mesajlar haber yapmaz; onun yerine, dzeni bozduklarn gsteren haber yapar. deolojiler, temsiller sistemi olarak, kiilerin yaad deneyimlerden ayrlamaz; dolaysyla, ideoloji, ayn zamanda, kiilerin alkanlklarn, zevklerini ve reflekslerini ierir. Bunun bir anlam da udur: nsanlar bu temsillerin temellerinin bilincinde olmadan yaarlar. Dolaysyla, rnein, grmeye ve iitmeye ve anlamaya baladndan beri, yaamnn her an her ynden saysz anlatlarla bombardman edilen izleyicilerin var olandan farkl ileti zmlemeleri olasl ok azdr. deoloji insann kendisini yaad ve yaratt koullar iinde nasl anlatt ve anlad olduu iin, farkl amalar, karlar, ilikiler ve koullara ait farkl ideolojik anlatlar olacaktr. Bu nedenle ideolojiler eitli ekilde gruplandrlabilir. Marksist yaklamn yaygn kulland gruplandrmalarda grdmz ideoloji trleri arasnda, egemen ideoloji, kapitalist ideoloji, feodal ideoloji, ii snfn ideolojisi, burjuva ideolojisi ve kart ideolojiler vardr. Bunun bir anlam da, toplum iinde dolamda olan farkl ideolojilerin olduu ve bunlardan birinin egemen olduu ve ona kar mcadele verenlerin ideolojisinin olduudur.

Dnsel yaamn retimi ve iletiim

245

Egemen ideoloji egemen snfa ilevsel olan ideolojidir. Bu ideolojinin sistemli ve srekli retimini ve dolamn, bili/kltr retimi yapan endstriler ve kurumlar yaparlar; fakat yaygnlnn salanmas bu ereve iinde kalmaz; insanlarn gnlk ilikilerinde bu ideolojiyi yeniden retmesiyle, asl amacna ular. Bu anlamda, ideolojiler toplumda dolamda olan kontrol ve mcadele ile ilgili fikir kmeleridir. Egemen ideoloji, ynetici snfn inand fikirler kmesi deildir; bir ksm ynetici snfn inand olabilir ve dier bir ksm cehaletin-bilgilik taslamas iine giren ve ynetici snfn bir ksmnn inand ve bir ksmnn da gln, ama kendi karlar iin ilevsel bulduu olabilir. Dikkat edilirse, egemen ideoloji, her iki anlamda da, ynetici snfn karna uygun olan, amalarna hizmet eden, yneticisi snfn ynetmesi iin ilevsel olan fikirler kmesidir. Bu fikirlerin bir kayna tarihsel olarak ynetici snflarn kulland ve destekledii, ynetmesi iin ilevsel olan din, batl inanlar, gelenekler, rf ve adetler, ilenmi beklentiler ve umutlardr. Dier kayna ise, birinci kaynaklar da kullanlarak desteklenen, maddi retim tarz ve ilikilerinin karakteridir; nk bu tarz ve ilikiler insan faaliyetinin amac, rgtlenmesi, i yap biimleri, zenginliklerin yaratlmas ve bllmesi ve kard sonular gibi insan yaamnn doasyla ilgilidir; insann bunlar aklamas gerekir; aklama bilile ve bili de merulatrma ve gayrimerulatrma, iyi ve kt, doru ve yanl gibi deerlendirmeler ve harekete gemeler (davran olarak nitelenen faaliyetler) ile ilgilidir. Dolaysyla, insanlar bask ve rza ile harekete geirebilmek iin, ya onlar mutlak kle yapmada ve bunu tanrlarn dzeniyle ilikilendirmede ya da serbest-klelik sistemini zgrlk ve demokrasi sistemi olarak pazarlamada baarl olmak gerekir. Bu baar da ancak silah gcne (rgtl bask gc oluturup, bu gc kullanmaya) ve bilileri ve vicdanlar mmkn olduu kadar biimlendirmeye baldr. Bililerin ve vicdanlarn biimlendirilmesi, ynetenlerin stn g olduklarna ve hatta tanry temsil ettiklerine veya halk temsil ettiklerine inandrlmasna; tanry temsil ettiini iddia edip kabul ettirenlerle (klasik din ve modern tccar-tarikatlarla) ibirliine; insanlar arasnda yaylan bilginin/cehaletin ya retimini ya dolamn ya da her ikisini salayan rgtlenmi eitime, hocalara, retmenlere, yazarlara, sanatkarlara, aydnlara, bilim adamlarna, hukukulara, gazetecilere, televizyonculara, sinemaclara, tiyatroculara, siyasetilere, annelere ve babalara baldr. Bililerin ve vicdanlarn, en gl bir ekilde biimlendirildii yerlerin banda i yeri ve i ilikileri gelir. Egemenliin ve mcadelenin, en somut ekilde her gn olduu i yeriyle ve ilikileriyle ilgili gerekler, ynetici snfn karlar ynnde insanlarn bililerinde ekillendirildiinde, gl bir egemenlik

246

teki Kuram

kurulmu olur. Elbette ideolojinin gc tek bana her a ve smrlen insan kontrol altnda tutamaz; dolaysyla, rgtlenmi yoksun ve yoksul brakma sistemi, bu yoksun ve yoksul brakmay, isizlik olarak nitelerse ve isizlii de rekabeti pazara, herkese i olmas imkannn olmadna, beceriye, yetenee ve alma azmi gibi bireysel nedenlere yklerse, geriye tek bir nemli kontrol-yaps kalr, o da hukuk veya hukuk devleti ad altnda sunulan zel mlkiyet sisteminin merulatrlm bask ve terrle korunmasdr. Bu ikincisi olmazsa, ideolojinin gc uzun zaman ynetemez; ayn ekilde, ideolojinin gc olmakszn, insanlar hem ynetici snf iin retim yapmas hem de ynetici snflar iin birbirini ldrmesi iin harekete geirmek ciddi ekilde zorlar. Balk tutma olanaklar elinden alnan insanlar altrlarak balk tutturulur; tuttuu balklar elinden alnr; tuttuu iin ya karnn doyuracak kadar balk verilir ya da karnn doyuracak kadar balk alacak para verilir; a kalanlar artnca ve tehlike olmaya balaynca veya onlarn oyuna/rzasna gereksinim duyulunca, balk paralar verilir; tm bu retim, datm, blm, birikim ve batan yoksun braklmlk ilikileri dzeni, tanrnn dzenine, abaya, almaya, frsat eitliine, kadere, ksmete, yetenee, akln kullanmaya, ilahi adalete, insan doasna ve benzeri binlerce merulatrmalara dayandrlr; merulatrmalarn bir ksm zaten rgtl ilikiler iinde normallemitir ve normalleecektir; bir ksm da ynetme stratejileri ve taktikleriyle normalletirilir; geri kalanlar da gnlk yaamn ilgili bir veya birka ann veya her ann kapsayacak ekilde dzenlenmi bili ynetimi ile normalletirilir. Yeterince inananlar, topluma sosyallemi insanlar olarak nitelenir; yeterince inanmayanlar da asosyal nitelemesinden balayarak terrist nitelemesine kadar deien nitelemelerle deerlendirilerek, gerekirse, zerlerinde merulatrlm bask kullanlarak ynetilirler. Egemen ideoloji, insann insan smrsnn olduu her toplulukta ve eski imparatorluklardan beri toplumun temelini maskeleme ilevi grr: deolojik srecin alma biimi gerek itici glerin saklanmasn/unutulmasn, varolan toplumsal dzenin kkeninin grlmemesini ve sanki doal dzen gibi yaanlmasn ierir. Bylece, tm toplumsal rgtlerin ve kurumlarn toplumsal bask aralar olduu gerei ortadan kaldrlr. Yaratlan mit toplumsal olgunun kendi gereini boaltr ve sistemi hakl gsterir. Olgular tarihsel anlamlarndan kopartr ve "eyann doasna" katar. Bylece, ideolojik mitlerle gerek evcilletirilir ve sistem tarafndan dayatlan sahte gerein karna eklemlenir.

Dnsel yaamn retimi ve iletiim

247

Sahte Bilin ve Egemen Dnceler Sahte bilin, egemen dncelerin yayd bilme olarak ele alnr. Varolarda yaayanlarn, herhangi bir ii partisine veya Komnist Partiye oy verme yerine kendilerini smrenlerin karlarn temsil eden partilere oy vermesi ve daha kts, smry teolojiyle perinleyen din-tccarlarn desteklemesi, sahte-bilin tanmlamas iine girer: Sahte-bilin, en basit ekliyle, ideolojik biimlendirmelerden geerek materyal ve ilikisel gerekler ile gereklerin ve ilikilerin dnsel anlatmlar arasnda yanltc ba kurmay anlatr. Bu bada, sahte ve yanl, gerek ve dorunun yerini alr. nsanlar kendi yaam ve retim ilikilerinin sahte bilincine nasl sahip olabilirler? nsan kltrnn yayld ara olan dil, ayn zamanda bu kltrn arptld ara olur mu? Yaamn her yan hakknda bilgiler veren ve farkndalklar yaratan bu ara, zgrletirme yerine balar ve engeller mi? Dnce gerekleri akla kavuturma yerine nasl saklayabilir? Ksaca, ideolojide, kendi bilin ve dncelerinin reticisi olan insanlarn durumlarnn tersine grnmesini nasl aklayabiliriz? Bunun nedeni Alman deolojisi'nde Marx tarafndan belirtilmitir: nk yneten maddi g ayn zamanda ynetici entelektel gtr; insanlar kendilerinin materyal yaamn ve bunun dnselini retme koullarndan yoksun braklmlardr; dnseli retme gcne sahip olanlarn rettikleri gerei onlar iin kurgulayan saysz mitler iinde yaamaktadrlar. zlce, genel olarak dnsel retim aralarna sahip olmayanlarn dnceleri egemen dncelere baldr; egemen dnceler egemen maddi ilikilerin ideal (=dnce eklindeki) ifadelerinden baka bir ey deildir. Bilmenin retimi ve dolama sokulmasndaki egemenliin yaratt insanlk koulunda, tmyle desteklemekten tmyle kartla kadar eitlenen bir yelpaze iinde katlma ve kartlk oluur. Kapitalist Kast: Su Kapitalistte mi? Marx, Kapital yaptnn giriinde egemenliin psikolojik aklanmasnn ve sorunun bireye (kapitaliste veya sendikaya ye olmayan iiye) indirgenmesinin yanllna dikkati ekmitir: "Ben kapitalisti veya toprak sahibini gllerle ssl renklerle asla boyamadm. Fakat burada, biz kiilerle ekonomik kategorileri oluturduklar veya belli snf karlarn ve ilikilerini destekledikleri lde ilgileniriz." deolojiyle, bilin ynetimiyle ve retim tarz ve ilikileriyle ilgili sunumlarda, egemen snfn bireylerinin "kt" kiilerden olutuu anlam karlmamaldr. Egemen snfn birbirine ball, gizli anlamalar ve

248

teki Kuram

fesat tertiplerinin deil, ortak karlarnn bir rndr. Egemen snfn kendi iindeki yarta ve alan snflarn insanca yaam taleplerine kar kendi arasndaki dayanmada kulland tertip, kast, strateji vb. bireysel ve snfsal kar gerekletirme ara ve yollarn anlatr. Fesat, tertip ve kast, sistemin kendi yapsndadr. rnein fesat ve tertiplerle dolu siyasal yapnn tm, kiilerin deil, bir snfn ve egemenliin kendini koruma ve srdrme tedbirlerini anlatr. Bankaclar, iverenler ve sanayiciler Frankenstein deil; fakat Filistinde ve Irakda rettikleri biyokimyasal silahlarn kullanlmasna karar veren aydn ve zarif kiilerdir; opera ve yardmseverlik duygular onlara yabanc deildir. Vakflar kurar, emeler ve okullar yaptrrlar; hayrseverdirler. Onlarn ahlaksal zellikleri (vurgunculuklar, sahtekarlklar, yksek kltr sevgileri, duyarllklar, insan sevgileri, anlaylar, hunharlk ve lgnlklar, iddete kar olmalar) kiiliklerinden deil; fakat kiiliklerini bulduklar ve deerlendirdikleri toplumsal ilevlerinden gelir. Yukarda sunulan Marksist ve Marksist hmanist gre ek olarak, aadakilerin de nasl retildii ve srdrld zerinde dnmek gerekir: Tarih boyu ynetici snflar, tanr, ahlak ve doruluk yapp satan ve satamadnda da insanlar katlettiren mahluklar deil; tapnlanlardr ve yknlenlerdir. Birok merulatrlm gasp, bask, katliam ve terr yoluyla g ve iktidarn srdrenler deil; Allah bamzdan eksik etmesin diye dua ettiimiz babakandr, padiahtr, komutandr, iverendir. Onlar tarih boyu hi kan dkmemi, elleri ve vicdanlar temiz kanl katillerdir, nk kirli ilerini ynettikleri kitlelerin bir ksmna yaptrrlar; kirli ileri yapanlarn da bunu canla bala ve derin dmanlk duygularyla yapmalar koullarn salarlar. Tarih boyu insanl insanlktan karan hasta beyinli, hasta vicdanl ve hasta ruhlu olanlar, onlar deildir; onlarn hastalnn bulat ve tarih boyu birbirini ldren, cahilletirilmi ama bilgilik taslayan insanmslam kitlelerdir. Bir taraftan retim tarzlaryla evreyi talan ettirirler; te yandan, evre koruma kurumlarn desteklerler; evre koruma yasalar yaptrrlar ve evre koruma yemekleri, balolar, sempozyumlar, toplantlar ve seminerleri dzenletirler. Para kazanmak iin zehir rettirirler ve sigara ldrr diye paketin zerine yaz yazdrarak insan haklarna sayg gsterirler. Oluturttuklar ve gelitirttikler iletiim, kltr ve eitim sistemleriyle, insanlarn beyin ve vicdanlarn ifal ederler; halka istediini veriyoruz diye bu ifali zetlerler ve insanlardan alk ve dua toplarlar. Bankaclar modern tefeciler deildir: Onlar olmasa yanmtk! Sanayiciler olmasa, baz istasyonlar ve cep telefonlarmz bile olmaz, haberleemezdik ve kanser olamazdk. Hibiri Frankenstein deildir; hepsi de doru ve hakl iin mcadele veren, riske giren, ac eken

Dnsel yaamn retimi ve iletiim

249

ama sonunda hak ettii dl alan, baroldeki Tark Akanlardr. Ama bilgi ve teknoloji dahil, yaratma/retme iinde barol onlar oynamyorlar. Ka tane Bill Gates var ynetici snflar iinde? Tark Akan oynar, birileri kazanr ve birileri de kaybeder. Dikkat edersek, bir kast yok; dzen ite; byle gelmi byle gidiyor! Acaba? Tarihi yapan insan bu tarihi var olan srdrerek veya deitirerek yapmaya alr. Tutma abas da deitirme abas da, g ve kar yapsna bal olarak gelen amal giriimleri ierir: Aktr daima, kendini iinde bulduu koullar da yaratan insandr. Ama Marxn demek istedii gibi, tek tek bu insanlar hapse atlsa, onlarn yerine iyi insanlar gelse, rnein Trkiye Komnist Partisine, millet arp oy verse ve hkmet olsalar, dzen tehlikeye girer veya deiir mi? Hibir ey olmaz, nk lkeyi siyasal partiler ynetmez; retim tarz ve ilikileri deimedike, ABDli Yerdoann ve (rnlerinin zerinde ngilizce ve Arapa isimler olan ve Anadoluyu, Laik-besmelesizleri kskandracak ve delirtecek kolaylkla besmele kullanarak soyan) Anadolu-sermayesiyle beslenen tayfasnn getirecei deiim (rnein eriat sistemi), dua ederek ve ettirerek rahata smr yapan kapitalizmin egemenlii olur. Solcunun getirecei de, ayn pazarn Tanryla deil de refah politikalaryla ac dindirme klf olur. AKP her yerde kadrolasa ve Mlayim Mslman Trk Cumhuriyetini kursa, ne olur? Laik sermaye kendini duruma ayarlama zorunda kalr (dua ediyormu gibi yapar ve dua ettirir). lke ii ve uluslararas kapitalistler, ok daha rahata smrecekleri bir ortama kavuurlar. Olan yine, bu kez, yeni nedenlerle birbirini yiyen kitlelere olur. ABD bata olmak zere dnyay yneten glerin dnyada, destekledikleri nde gelen birka ey yannda tarikatl, kendi lkelerinde dahil, tm dnyada yaymalarnn ve yaygnlatrmalarnn nedeni ne olabilir ki? Bizde yaplan propaganda gibi, elitizme son ver; halka dn, halkn inanlarna ve isteklerini anla, halka aykr dme ve halka istediini ver diyen dnce, alak hipokrasinin en yksek seviyesinde alan yalan ve soygun mekanizmasnn ynetim stratejisinin parasdr. Bu stratejide, blme ve birbirine drme; metafizik megaleler ve duygularla aclarn dindirme; binlerce yldr ilenerek yaratlm hastalkl beyinleri ve vicdanlar, kapitalist pazarn hastalklaryla besleme egemendir. Halk denen kitleler mutlak ve yar klelikten, kapitalizm ile serbest klelie terfi etti; serbest-klelerin byk ounluu durumlarna baktklarnda hangi snfa ait olduklarn bilmektedir; kurtuluu bir ie kapak atma veya bir ekilde ans veya vurgunla keyi dnme umuduna balama ve kendi-paasn kurtarmak iin birbirini yeme tesine geip, her eyi deitirebilecek gte olduunu anlama ve kendisi-iin snf olma ve rgtlenme bilincine henz ulaamamtr.

250

teki Kuram

Altyap styap Tartmas: Uyduru ve Gerek Materyal hayatn ve bilincin retimi arasndaki ba, ou kez basitletirilerek altyap styap ilikisi olarak sunulur. "Ekonomizm veya ekonomik indirgemecilik" kliesiyle Marksizm geersiz yaplr. Altyap, Marksist anlamda, maddi temel ve ilikiler demektir. styap ise, bu materyal temele tekabl eden, o temelden kan ve temele destekleyici ve gelitirici tepkiler gsteren, fikirler, yasalar, eitim ve toplumsal ynetim yapsdr. Altyapnn srekli olarak styapy kendine tamamen uyduracak ekilde kesinlikle saptad, dolaysyla styapnn sadece baml e olduu fikrini Marx ve Engels kabul etmezler. Marx hibir zaman "ayna gibi yansma" olduunu belirtmedi, fakat belirleyici egemen faktrn retim biimi ve ilikileri olduunu ve dnsel styapnn ve styap rgtlerinin kendilerini bamsz olarak grmeye baladklarn ve altyapya tepkide bulunduklarn aklad. Marxa gre, insan maddi ve dnsel yaamn retir; bu ikisi birbirinden bamsz deildir: Maddi yaamn reten insan, ayn zamanda onun dnselini de retir. Dnseli reten insan hem maddi hem de dnsel hayat zerinde dnr (hem maddi hem de dnsel hayat zerine dncelerini yanstr). Zaten bunu yapamasayd, kendi tarihini yapamazd (toplumlar kuramaz ve gelitiremezdi). 1890da Engels, altyap ve styap ilikisinin doasn yle aklyordu: Sosyal kontroln ekonomik altyaps ile bu kontroln styapsal tezahr arasnda sonsuz itme ve ekme vardr. Ne Marx ne de ben bundan fazla bir ey sylemedik. Eer bunu ekonomik enin tek belirleyici olduu szne eviriyorsa, bu varsaym anlamsz, soyut, bo bir deyie dntrr. Btn eler arasnda etkileim vardr ve bu etkileim iinde ekonomik hareket finalde gerekli olarak ortaya koyar. Altyapnn styapy belirledii, dolaysyla Marksizmin ekonomik indirgemecilik olduu fikrinin geersizlii Marxn insan ve tarih anlaynda aka grlr: nsan kendi tarihini yapar. Bunu kendini iinde bulduu koullarda yapar. nsan ne iinde bulunduklar koullarn esiridir, ne de bu koullardan bamsz olarak kendi tarihini yapar. Yaad koullarda oluturduu dncelerle koullar deitirmek iin mcadeleyle kendisini ve toplumunu oluturur ve deitirir. Marx, teknolojik determinist de deildi, nk Marx teknoloji dediinde, aralardan bahsetmiyordu; belli zaman ve yerdeki toplum yapsndan bahsediyordu. Dolaysyla, ekonomik indirgemecilik ve teknolojik determinizm gibi iddialarla Marx geersiz saymak geersizdir.

Dnsel yaamn retimi ve iletiim

251

DNSELN RETM VE KTLE LETM Dnselin retimi ve kitle iletiimi arasndaki baa bakldnda, rgtl bir g yapsnn, belli materyal ve materyal olmayan karlar iin yapt retim grlr. Bu retimin materyal retimden fark yle aklanabilir: Gne gzl materyal bir rndr. Bu rn sadece bir maddedir; iinde veya zerinde herhangi bir dnsel ierik tamaz. Geri bu madde herhangi bir dnsel ierik tamaz; fakat ona insanlar, gne gzl gneten gz koruma gereksiniminin bir sonucudur anlamn ieren anlamlar atfederler. Bu doal bir gereksinimle gelen doal bir kltrel rnn dnsel aklamasdr. zellikle kapitalizmde kitle retiminin kitle tketimine gereksinimiyle birlikte, hem yapay gereksinimler yaratlm hem de pazarlama ve mantksz/aptalca tketim (ve stat, gsteri, snf fark yaratma) amal dnsel ierikler maddeye (gzle) yklenmitir. Bu ykleme ile birlikte, bir zamanlar sadece bir kullanm arac olan madde, imdi insana deer kazandran ara olmutur; gneten gz koruma arac olan gzlk, kiinin yzn ve deerini tanmlayan ara haline gelmitir. Kendi doal yzyle kendini dierlerine sunan ve kendi yzyle ve varlyla deerini bulan insann yzn ve deerini tanmlayan sahip olduu ve kulland maddeler olmaya balamtr. Bylece, insanlar aras iliki, insan insana olan iliki olma yerine, insan ve rn/emtia ilikisinden geerek kurulan bir iliki olmaktadr. Dikkat edersek, rn ona atfedilen hibir deeri veya ilevi, gneten koruma dnda, tamyor. Kitle iletiimi aralaryla retilen dnsel retime rnek olarak Tarkann bir CDsini alalm. Bu CD bir maddi retim rndr. Bu rn, gne gzlnde olmayan bir karaktere sahiptir: Bu rn iine kaydedilmi bir dnsel ierie sahiptir. Biz bu rn CD olduu iin deil, iindeki mzik iin satn alrz. Dolaysyla, kitle iletiiminde retilen rn ister bir maddi taycya ykl olsun veya maddi olmayan bir taycya ykl olsun, dnsel bir ierie sahiptir. Kitle iletiimi yapt dnsel retimle, bize dnceler, duygular, materyal rnler, kendimiz, ilikilerimiz, gemiimiz, imdimiz ve geleceimiz, umutlarmz, beklentilerimiz, zlce yaamla ilgili her ey hakknda bililer iler. zlce, kitle iletiimi, ayn anda, iki retimi, maddi ve dnsel retimi, birden yapar. Kitle iletiimi rnleri dier materyal rnlerden farkl olarak, ieriiyle biliin, bilincin ve ideolojinin retimini yapar. Kitle iletiimi belli bili, duygu, tutum ve davran biimleri reten endstriyel yap olarak incelendiinde, bu incelemeyi byk kategoriye ayrt edebiliriz: Birincisi, ki bu ok az aratrlmtr, retenlerin neden ierikleri bu ekilde doldurduudur. kincisi, ki en youn yaplan

252

teki Kuram

aratrma grubudur, retilmi/bitmi rnn ieriinin incelenmesidir. ncs ise, pozitivistlerin temel ilgi alan olan, izleyici incelemesidir. Bu balamda, Marksist ve Marksist ynelimli aratrmalar, medya konusunda, izleyicilerin anlam vermesindeki snfsal karakter ve ideolojik anlamlar zerinde dururlar. Lukacs tr anlayla gelenler, anlamlandrmay kendi-iin-snf ve kendi-bana-snf kategorisi iinde yaparlar (ki byle bir ada aratrmann varl phelidir). Almlama iine saplananlarn ou, Marx gerei gibi anlayamadklar iin olmal, ii snf bilinci, ideolojisi veya ii snf kltr denen bir eyi bulamadklar iin, pozitivistlerin yapt gibi, oklu anlamlandrma, anlamyeniden ina etme, rk, cinsiyet, feminizm, kimlik, gndelik yaamda kendini ifade ve kltrel oulculuk gibi alanlarda snak bulmulardr. Toplumsal yaamdaki gnlk pratiklerle ve pratikler iinde bilinler srekli retilir. Kitle iletiimi bilinlerin ynetimsel amalar iin bilinli olarak retildii rgtl faaliyetleri ierir. Yani, kitle iletiiminin rgtlenmesinde ekonomik ama, siyasal ve bilin ynetimiyle ilgili (ideolojik) rnlerin retilmesi ve datlmasyla gerekleir. Kitle iletiimiyle bilincin retimi ideoloji ve kltr konusunu ve ideolojinin ve kltrn doasn anlama gereksinimini ortaya kartr. Kuramsal aklamalarnda ve aratrmalarnda, Marksist yaklamlar, dnsel zerinde dururken, rgt yaplar ve ilikileri zerinde de dururlar. Dnce, bilin ve ideoloji anlayndan hareket ederek yaplan Marksist incelemeler, rnein, iletiim yapsnn ideolojisi ve ideolojik pratikleri; bu pratiklerin toplumsal yap iindeki anlamlar; medya-profesyonellii ve ideolojisi; iletiim rnnn ideolojik ierii; egemen kltr ve anlay ve bunlarn iletiimdeki yeri; kltrel/ideolojik egemenlik ve emperyalizm; kitle iletiim aralarnn egemen ideolojik pratiklerin iinde ald yer; ideolojinin kltrel, siyasal ve iletiim etkinliklerinde tuttuu yer; kitle iletiim aralarnn ideolojik propaganda iin kullanlmalar; haberin, elencenin, basnn kltrel ve ideolojik yaps ve bunun toplumsal yaamdaki anlamlar; yerel-kltrel pratiklerin egemen ve d kltrel rnlerin egemen basksyla dtkleri durum; yabanclama ve bilin ynetiminde kitle iletiiminin yeri; emperyalist ideolojik egemenliin iletiim rnlerinin biimleriyle tanmas gibi konulara eilirler. Marx: Basn zgrl ve Sansr Marx doktorasn aldktan sonra, niversitede retim yesi olmak istedi, fakat Hegelciler, gen-Hegelciler ve Alman devleti iin tehlikeli grlen insanlar, niversitelerden atld ve niversiteye alnmad, onlarn yerine yaasn vatan, millet ve Prusya diyen karc, kurnaz, sahtekr, kendi kar iin millet ve devlet rtkanlyla akademik

Dnsel yaamn retimi ve iletiim

253

retim dnda her trl ileri yapanlar niversitelere doldurulduu iin, Marx niversiteye giremedi. Bunun zerine, gazetecik mesleini seti. 1842'de, muhalefetteki radikal burjuva i adamlar tarafndan kurulan ve desteklenen Rheinische Zeitung gazetesinde nce yazmaya balad ve sonra gazetenin yaz ileri yneticiliini yapt. Marx 1840lardaki yazlarnda ilgisini zgrlk zerinde toplamtr. nk onun iin zgrlk demokratik yaam biiminin n kouludur. Bu gr nedeniyle, gazeteci olarak yazdklarnda, zgr basn fikrini iddetli bir ekilde savundu. Marx iin basn insanlarn entelektel yaamlarn iletitii en genel yoldur (RZ, 19/5/42; Fetscher, 1969: 94). Marx 1842de gazetecilik iine baladnda, basn sansr nemli konulardan biriydi. Marx resmi devlet organ olan Preussische Allgemeine Staats-Zeitung gazetesinde sansr destekleyen yazlara karlk veriyor ve parlamentodaki sansr yasalaryla ve basn zgrlyle ilgili tartmalar analiz ediyor ve eletiriyordu. Sansr savunan lobinin mantksz ve ltuf gsteren duruunu yeriyordu. Marx yazdklarn nce devlet tarafndan atanm bir sansrcye (polise) gtryordu ve onun sansrnden sonra kt eylerden arnm olarak yaynlanyordu. O srada Kta Avrupasndaki tm lkelerdeki gazetecilerin nnde iki seenek vard: 1. Feodalizme kar mcadelede yapt gibi, gnmzde drdnc g olarak nitelenen biimde iini yapmak ya da, 2. Gnmzde yaygn bir ekilde olduu gibi, sistemin savunuculuunu yapmak ve statkoyu korumak. Birinci seenei seenler iin cezalar ve lkeden srlme vard. kinciyi seenler iin bol para ve imtiyazlar vard. Her gn sansr ile birebir muhatap olan Marx, basn zgrl iin mcadele verdi ve basn zgrlyle ilgili yazlar yazd. Bu yazlar Marx on the Freedom of Press and Censorship ad altndan basld. Marx, 5 Mays 1842de baslan ilk makalesinde, Prusya sansrn ve devletin resmi gazetesinin savunusunu eletirmitir. 8 Maysta zgr Basnn Muhalifleri makalesinde, Prusya hkmetiyle Katolik kilise arasndaki atma zerinde durmutur. 10 Maystaki makalesi, Meclisin (Rhine Province Assembly) aa hrszl tartmasna ayrlmtr. 12, 15 ve 19 Maysda yazdklar sansr ve zgrlk zerindedir. Marx gazetede srdrd kampanyada iki siyasal ama zerinde duruyordu: Birlemi ve demokratik bir Almanya ve darda devrimci insanlar destekleme ve devrim dman Rusyaya kar sava. Gazetede alanlar Jacobinlerin krmz berelerini giyen militan iilerdi. Marx, bask altnda son destekleyici hissedarlar da ekilince, gazeteyi kapatrken ebedi mesaj aynyd: "i snfnn kurtuluu." 1948 Fransz

254

teki Kuram

Devrimi sonras, Marx gazetedeki yazsyla yenilgiye urayan bakaldrclar kutluyordu ve Engels Almanyada ve muhtemelen tm Avrupada proletaryay destekleyen tek gazete olduklarn sylyordu. Marx, Klnde the Neue Rheinische Zeitung gazetesini Haziran 1848de karmaya balad. Kln Almanyann o zaman en ilerici ve endstri ehriydi. Marxn ynetimindeki gazete o zamann en mehur gazetesi oldu. Gazete Mays 1849 bakaldrlar srasnda, Marx Prusyadan atldnda kapand. Marx bu gazetede "Redakteur en Chef" olarak alt. Gazetenin alt editr vard: Friedrich Engels, Heinrich Brgers, Ernst Dronke, Georg Weerth, Ferdinand Wolff ve Wilhelm Wolff. Engels o bir seneye yakn zaman basn zgrln yaadklar ve kullandklar zaman olarak nitelemitir (Hardt, 1992). Demokratik bir sosyal ve siyasal varolu iin, basn zgrl, toplanma ve dernek gibi birlik kurma zgrl gibi anayasal n koullar, burjuvann kendisi veya ii snf iin kazanmada baarsz olduu haklard. Onun yerine, demokrasiyi, proleter karakteri vurgulayan demokrasiyi, savunmak Neue Rheinische Zeitung gazetesinin editryal grevi oldu (Fetscher, 1969, 146). Marx iin zgrlk Marx iin zgrlk insann zdr, zndedir; zgrlk, kendini ister bask makinesinin mrekkebinde, bir toprak parasnda, bilinte veya siyasal mitingde ifade etsin, zgrlk olarak kalr (Marx, 19 Mays, 1842). Dolaysyla, 6. Rhine meclisindekiler, basn zgrln mahkum ederken, kendilerini mahkum ettiler. zgrlk sadece benim hayatmn ne olduunu iermez, ayn zamanda nasl yaadm ierir; sadece zgr olan yaptm deil, ayn zamanda zgr olarak yaptm ierir. Aksi takdirde, bir mimar ile kunduz arasnda, bir kunduzun krkl bir mimar ve mimarnda da krksz bir kunduz olmas dnda ne fark olacakt ki? (Marx, 15 Mays, 1842). Marx iin, ne zamanki bir zgrlk biimi reddedilirse, genel olarak zgrlk reddedilir ve ondan sonra, zgrlk varm grnne sahip olunur. zgrln yokluu kuraldr ve zgrlk istisnadr; tesadfi ve keyfi olutur (19 Mays, 1842). Marx, zgrl kendilerine ayran ve dierlerini bundan mahrum brakmaya alan bask yapsnn tad dnce tarzn ve sunduu gerekeleri u ekilde eletirir: Bu beyler, zgrl sadece belli kiilerin ve sosyal glerin bireysel karakteri olarak kabul ederler. mtiyazllarn zel zgrln korumak iin, insan doasnn evrensel zgrln yasaklarlar (10 Mays, 1842).

Dnsel yaamn retimi ve iletiim

255

Marx iin basn Marx iin basn halk iletiimi aracdr. Marx (ve zgrlk 19. yzyl aydnlar) iin teori ve pratikteki ama, gerek olan, doru olan takip etme, aramadr. Bu ama toplumdaki sosyal, ekonomik ve siyasal evrenin gazetecilik ve gazeteciler iin bitii grevdir (RZ 8, 8/1/43). Entelektel iletiim gcnn, resmi olarak zel d ifadeler tarafndan saptanmasn ister misin? diye soran Marx (19 Mays 1842), yle yant veriyor: Bakalar iin olamayacam olamam ve kendim iin olamam. Eer bakalar iin manevi g olmama izin verilmezsem, kendim iin manevi g olma hakkna sahip olamam. Marx gazetelere ok nemli sosyal sorumluluk ve toplumu aydnlatma grevi ykler. 1849da the Neue Rheinische Zeitung gazetesinin editr olarak mahkemede savunu olarak yle demitir: kendi evresinde ezilmii temsil etmek ve sosyal ve siyasal gcn cellatlarna kar koymak gazetenin grevidir. Marxa gre, gazetesinin grevi var olan siyasal durumun tm temellerini ykmaktr/kertmektir (ubat 14, 1849, NRZ gazetesi, Fetscher, 1969;175). Marx Prusyada gazetecilerin i ve d haberlerdeki zt tutumlarn eletirir: Dardan verilen haberlerin gerek yalanlar olduunu ve yalann gerein yerine geirildiini belirtir. Buna kar kamu otoritelerinin bir ey yapmadn, fakat benzeri i haberlerin knamayla, mahkum etmeyle ve sansrle karlandn belirtir. Gerein haberini verme, gerei dokmanla ortaya koyma srecine k tutma kadar anlaml olmayabilir, nk gerei ina ok zordur. Marxa gre gerek, olgunun kendisinden fazla bireydir; kefetme eylemidir; gerein aratrlmasnn kendisi drst olmaldr; gerek aratrma, bantsz paralar sonularda birletirilerek aklanan gerektir (Fetscher, 1969: 23). Basn ve sansr Sansr basks altndaki Alman basn pasifti, etkisizdi ve sansrden ve hkmet tarafndan kapatlmaktan korkuyordu. Marx basn bu tutumu nedeniyle eletirir: Gnlk Alman basn, gnein altndaki en zayf, en uyuuk ve rkek kurum! En byk hakszlklar gzleri nnde olabilir veya ona kar hakszlklar yaplabilir. Bunun karsnda sessiz ve sr tutan bir ekilde kalr. Sansrcler tarafndan sansr glendirildiinde, bu deiikliklere Alman basn hemen hemen hi reaksiyon gstermez. Sanki normal/doal bir eymi gibi karlar (Marx, 15, Mart, 1849; Fetscher, 1969: 182-183).

256

teki Kuram

Sansr, basn ve basn zgrl Blblleri krletirmeyi barbarca bulursun. Ama sansr kaleminin ucuyla basnn gzlerini karmann barbarca olduunu dnmezsin. zgr bir insann salarnn istei olmadan kesilmesini despota bulursun. Fakat her gn sansrle entelektellerin etini kesersin ve sadece hibir tepki gstermeyen boyunsunucu kalpsiz vcutlar brakrsn, salkl diye! Marx, 12 Mays, 1842 Gnmze gelelim: Otodenetim bu kalpsizletirilmi ve vicdanlar kirletilmilerin zgrlk pazarlamasdr. Marxa gre sansr zgrlk fikrinden kp gelmez. Sansr bask yoluyla uyma, rza, katlma arar ve ister. Sansr basnn karakterine aykrdr. Sansr dncelerin aka alveriine kar direnir; her tr eletiri nosyonuna, entelektel yorumlamaya ve yanstma srecine kardr. Sansrn kar olduu ve engellemeye alt her ey entelektel almann ve basn pratiklerinin kendi iinde, doasnda vardr. Marx geri sansrn yasa olarak var olduunu, fakat yasal olmadn belirtir: Sansr yasa deil, polis tertibidir, emridir, dzenidir. Yasa olarak sansr yoksul ve yoksun dzenlemedir, nk baarmak istediini baaramaz ve elde ettiinde de baarl olmay istemez. Sansr altnda sansrlenmemi olarak kan basnn karakteri phelidir ve gven sorunu yaar. Sansr ve basn arasndaki mcadele, iyi ve kt basn arasndaki bir mcadele deil mi? Sansr mcadeleyi ortadan kaldrmaz, tek tarafl yapar. Ak bir mcadeleyi gizli bir mcadeleye dntrr. Prensipler zerindeki mcadeleyi, prensibi olmayan glye kar gsz bir prensip mcadelesi yapar. Sansr devletin/hkmetin tekelindeki eletiridir. Eletiri, eer gizliyse, kuramsal deil fakat pratiksel ise, taraflarn stnde deil de kendisi bir taraf ise, mantn/akln keskin bayla deil de keyfiliin kr makasyla alyorsa, sadece eletiri yapyor ama eletiriyi kabul etmiyorsa, rasyonel karakterini yitirmez mi? (Marx, 19 Mays, 1842). Marx sansre uramayan basnn belli ki, sylemek istedii udur diyerek ilgin bir geree daha dokunuyor: Yllardr sansre sk skya uymann bana faydas ne olmutur? En titiz ve youn denetime ve muhafzla ramen ben ne oldum? Ve imdi bana ne olacak? Yrmeyi renmedim ve sansasyon-seven halk kala kemii yerinden kan kiiden zplayarak havada ayaklarn birbirine vurmasn bekliyor.

Dnsel yaamn retimi ve iletiim

257

Marxa gre (12 Mays, 1842) sansrden gemi basn ierikleri iyi olsa bile ktdr; zgr basn ierikleri kt olsa bile iyi olarak kalr. Sansrl basn hipokrasisiyle, karakter yoksunluuyla, hadm harem aasnn diliyle, kpek gibi kuyruk sallayyla, kendi temel doasnn i koulunu gerekletirir. Sansr edilmi basn medeni bir canavardr. Marx iin basn zgrl, toplanma ve rgt kurma ile birlikte, demokratik toplum iin zorunlu kouldur; dier zgrlklerle birlikte, reddedilemez, vazgeilemez, engellenemez haktr. Marxa gre, zgr basn insanlar birletiren, kendilerine gveni gelitiren ve gzetme salayan kamu kuruluudur (Marx, 15 Mays, 1842). Marxn 5 Mays ile 19 Mays 1842deki ve sonraki gazete makaleleri bireysel ve kolektif sosyal, siyasal ve ekonomik zgrlk balamnda basn zgrln savunan tartmalar sunar. Marxa gre basn zgrl kart fikirlerin ifadesi iin zorunlu kouldur. Bu koul olmazsa, gazetecilik yaplamaz. Fakat Marx zgr bir Almanya ve hatta Kta Avrupas bulamaz. Srekli srlr, tehdit ve bask altndadr. Marx bunu, Almanlar fikirlere o kadar ok sayg gsterirler ki, ender olarak fikirleri gerekletirirler diye aklar (19 Mays 1842). Marx iin basn koulsuz zgr olmaldr: zgr basn halkn ruhunun her yerde tetikte olan gzdr, halkn kendine inancnn materyallemesidir, bireyi devlet ve dnyayla balayan zarif badr; maddi mcadeleleri entelektel mcadeleye dntren ve kaba materyal biimlerini idealletiren materyallemi kltrdr. Halkn kendine drste itirafdr ve itirafn gnahtan kurtarma gc ok iyi bilinir. Halkn kendini iinde grebilecei ruhsal aynadr ve kendini soruturma bilgeliin ilk kouludur. ok ynldr, her yerdedir, her eyi bilir. Daima gerek dnyaya fkrp akan ve geriye kendisine akan ideal dnyadr. Marx iin insann basn zgrln savunabilmesi iin, gzellik gibi sevmesi gerekir. Gerekte sevdiimin varl zorunlu ve gereklidir; onsuz benim kendi varlm ne doludur, ne tatmin olmutur ne de tamamdr. Basn zgrln asla gereklilik olarak grmeyenler ve rasyonel yaklamlar nedeniyle basn zgrl nosyonuna duygusal balanmalar engellenmi olanlar zgrlk konusunu bir dier ilgin ey gibi, d bir olay gibi ele alrlar (Marx, 5 Mays, 1842). Marx iin basn zgrl kendi bana yeterli deildir; bireyin veya halkn gereksinimlerini gideremez (ve gidermemelidir). Yani, basn zgrl tarihsel temelli sosyal, siyasal kltrel koullara ve glere katkda bulunan faktrdr. Basn zgrl, znel trdeki devlet karlarnn stesinden gelmeli ve toplumdaki yetersizlikleri ve sakatlklar yanstmas ve muhtemelen sembolize etmesi gerektiini anlamaldr.

258

teki Kuram

Marx yazlarnda, zgrlk aray ve mcadelesinde basnn nemi zerinde durur. Marx iin genel basn insan zgrlnn farkna varlmasdr: Sansr lkesinde basn zgrl yok mudur? Genel olarak basn, insan zgrlnn bir kavranmasdr. Neticede, nerede basn varsa, orada basn zgrl vardr (Marx, 12 Mays, 1842). Marxn burada dedii olduka ak: Basnn olduu her yerde zgrlk vardr. Yani, zgrlk daima oradadr, vardr. zgrle, sadece bakasnn zgrl olduunda saldrlr. Dolaysyla, her tr zgrlk ya birilerinin imtiyaz olarak ya da evrensel hak olarak daima var olmutur. Bunun bir anlam da, birilerinin zgrlnn bittii yerde dierlerinin zgrlnn balad sznn geersizliidir, nk imtiyazl zgrlk bir dierinin imtiyazdan yoksun edilmesiyle, bir dierinin zgrlnn elinden alnmasyla gerekleir. Gcn zgrl (zenginlii), gszletirilen ve yoksullatrlandan dolaydr. Marx iin basn zgrl sorunu, zgrln imtiyaz m yoksa genel hak m olduu sorunudur (Marx, 12 Mays1842): Soru, basn zgrlnn olup olmamas deildir, nk basn zgrl daima vardr. Soru basn zgrlnn belli bireylerin imtiyaz m yoksa insan beyninin bir imtiyaz m olduudur. Soru bir tarafn hakknn dier taraf iin yanl olup olmaddr. Soru, beynin/akln zgrlnn beyne/akla kar zgrln daha ok hakka sahip olup olmaddr. Eer evrensel zgrln gereklemesi olarak zgr basn ve basn zgrl reddedilecekse, o zaman, bu daha ok zel zgrln gereklemesi olarak sansre ve sansr edilmi basna uyar, nk tr kt ise (trdeki) canllar nasl iyi olabilir? Marx 1842 yazlarnda, hmanist, zgrlk ilikisel, siyasal ve yasal temele dayanarak tartmalarn sunuyordu. zgr basn iin gerekli ekonomik koullar zerinde durmuyordu. Elbette 1942de Karl Marxn basn zgrl zerinde dururken, zgrlk sorunu ile retim tarz ve ilikileri arasnda ba kurmas ve ekonomik bir analiz yapmas beklenemez. nk o zaman, kendisinin de 1957de belirttii gibi, bir hukuku gibi yaklaan, rasyonalist, idealist, sosyal eletirmendi. Komnist deildi ve komnizme de scak bakmyordu. Gazetesinde de komnizme ve komnistlere kar uzak durmutu. Fakat 1944te Marx artk komnist dnceyi kabul eden biriydi. Fakat siyasal ekonomi ile analiz yapacak bilgiye henz sahip deildi. Sansr ve halk Sansrl basn moral bozucu etkiye sahiptir. Basn srekli yalan syler ve tm utanmay atar. Bu gazetelerde hkmet sadece kendi sesini duyar ve kendi sesini duyacan da bilir. Halkn sesini duyduu

Dnsel yaamn retimi ve iletiim

259

hayalini de (basnn halka istediini yanstt uydurusunu da) barndrr. Halkn da bu hayali barndrmasn talep eder. Halk ksmen siyasal batl inanca gmlr, ksmen siyasal inanszla veya tmyle siyasal hayattan uzaklar ve zel bireyler kalabal olur (15 Mays 15 1842). Ktnn iyiyi, yanln doruyu sorumlu tutmas Marxa gre, basn zgrl de deien koullar iin, astronominin teleskopunun evrenin srekli hareketinden sorumlu olduu gibi ok az sorumludur. Marx, dnyann her eyin merkezinde olmas ve her eyin onun iin varlnn getirdii rahatln devamnn bozulmasn astronomiye mal ederek (dzenin bozuk ve aalk gereini anlatanlarn, bu bozuk ve aalk gerei yaratanlar tarafndan sulanmas gibi) gerein nasl birilerini rahatsz ettiini ve sorumlu olarak sorumlu olmayann verildiini yle (komik bir ekilde) aklyor: Kt astronomi!. Dnya, saygdeer bir kasaba adam gibi, evrenin merkezinde oturduu, sakince piposunu itii, hatta kendisi yakmad, gne, ay ve yldzlar itaatkr gece lambalar gibi dnyann etrafnda dnd zamanlar ne ho zamanlard (Marx, 19 Mays 1842). Ktnn herkesi kendi gibi sanmas ve sunmas Marx her eyi bireye indirgeyen (gnmzn davran, bireysel faydac psikoloji ve sosyal psikolojisinde olduu gibi) ve insann tm ama ve davranlarn kk ilgi ve karlara gre aklayan yaklam tarzn da u ekilde aklar: Belli bir tr psikoloji byk eyleri kk nedenlerle aklar ve insann mcadele verdii her eyin kar meselesi olduunu doru bir ekilde hissederek, sadece bireysel kk karlar olduu yanl-dncesine ular. Bu tr psikoloji ve bilgi zellikle kasabalarda bulunur. Oralarda, geen fikirler bulutunun ve gereklerin ardnda ipleri ekerek her eyi harekete geiren ok kk ccelerin olduunu kavrayan akll beynin iareti olarak grlr. Eer insan bir cama ok yakndan bakarsa, kafasn cama vurur. Bu akll beyinlerin insan ve evren hakkndaki bu bilgileri aslnda kendi kafalarndaki mistikletirilmi iliklerdir (Marx, 19 Mays 1842). Basn zgrl ve ticaret zgrl Basn zgrln sunanlar basn zgrlnn ticaret yapma zgrlnn, eylerin sregelen durumunun dnda braklmamasn arzu ederler. Yani, basn zgrlnn ticaret zgrl altna konmas istenmektedir. Marx basn zgrln byle isteyenlerin grn basite reddedemeyeceimizi belirtir ve bundan hareket ederek dnce zgrlnn stnln aklar.

260

teki Kuram

Eer basnn kendisi sadece ticaret olarak nitelenirse, o zaman, beyin tarafndan yrtlen bir ticaret olarak basn, kollar ve ayaklarla yaplan ticaretten daha ok zgrl hak eder. Kollarn ve ayaklarn zgrle kavuturulmas beynin zgrle kavuturulmasndan geerek insanca anlam bulur, nk kollar ve ayaklar, ancak hizmet ettikleri kafa nedeniyle insan kollar ve ayaklar olur (Marx, 19 Mays 1842). Marxa gre, dncesini syleyenin grn tanr ve anlarsak, onu daha ciddi ekilde eletirebiliriz. Bu nedenle, zgrl ticaret iin isteyeni anlamalyz ve hakkn vermeliyiz. Ama ticari alann zgrl ticari alana aittir ve rnein ticari alann zgrlnn basnda alan gazetecilerin zgrlnn zerine kmesi, bu alan igal etmesi, zgrln ortadan kaldrlmasdr. Marx nce aadaki gr hakl bulur ve ardndan da, belli durumlar/koullar sunarak eletiri getirir: nsan sanatn srekli varln basnn zgrlyle yan yana dnebilir, nk beyne dayanan alma/i yksek derecede ustalk gerektirebilir. Fakat ticaret zgrl yannda basnn sregelen zgrlkszl Tanrya kar bir gnahtr. Elbette! Aa seviyedeki zgrlk, eer yksek biim hakka sahip deilse, aka haktan yoksun nitelenir. Eer devletin hakk tannmamsa, bir vatandan hakk aptalcadr. Eer genel olarak zgrlk doruysa, belli biimdeki zgrlk de hakldr. Daha yksek hak biiminin olmasnn alt-biimdekinin varlyla kantlanmas ne kadar doru sonu ise, alt alan yksek alann ls yapma ve onun yasalarnn kendi alanndaki yasalar olmadn, yksek alann yasalar olduunu iddia ederek karikatre dntrme yanltr. Bu, bir devi ccelerin evinde yaamaya zorlamaya benzer. Ticaret, mlkiyet, vicdan, basn ve mahkeme zgrlkleri ayn trndr. Fakat farkllklar unutmak ve bir alan dier bir alann lt veya standard yapmak ok yanltr. Ticaret zgrl tam olarak ticaretin zgrldr ve bir dier zgrlk deildir, nk ticaret zgrl iinde ticaretin doas engellenmeden, kendi hayatnn isel kurallarna gre geliir. Her zel alann zgrl o alann zel zgrldr. Basn zgrln ticaret zgrlnn bir eidi yapmak, savunmadan nce onu ldren savunmadr, nk belli bir karakterin, baka bir karakter tarz iinde zgr olduunu iddia etmek, onu ortadan kaldrmaktr. Ticaretin zgrl basnn zgrl deildir. Senin kendi biiminde zgr olman, benim zgrlksz olmamla ayndr (Marx, 19 Mays, 1842).

Dnsel yaamn retimi ve iletiim

261

Dikkat edilirse, Marx basn zgrln ticari zgrlk iinde dnlmesini zgrlkszlk olarak niteler ve kabul etmez. Marxa gre, basnn ilk zgrl bir ticaret olmamasdr. zgrlk ve ekmeini kazanma Dili olan ve konumayan, klc olan ve dvmeyen, gerekte sadece sefil yaratktan baka ne ki? Marx, 1842 Marx, basn kendi gerek karakterine sahip mi? Basn kendi doasnn saygnlna, asaletine uygun mu hareket ediyor? Basn kendini bir ticaret seviyesine drme zgrlne sahip mi? diye soruyor ve olduka ak ve somut bir yant veriyor: Yazar elbette yaayabilmek ve yazabilmek iin para kazanmak zorundadr, ama para kazanmak iin yaamamal ve yazmamaldr (Marx, 19 Mays 1842). Marxa gre, yazmak bir sonu/ama iin ara olamaz. Dil, yazma, dnce, ifade zgrln zdr, hareketsiz yansmas deil. Kelimeyi ve paray eletiren sistem, halkn okumak iin deyeceinin ne olduunu dnen editrlerin istediini sunan gazetecilerin aalk ileri dllendirir. Marx iin, basn maddi kazan arac durumuna alaltan yazar bu isel zgrlkszlk iin cezalandrlmay hak eder: onun kendi varl kendi cezasdr. Marx basnn elbette bir ticaret olarak var olduunu belirtir: Fakat bu yazarlarn ii deildir; basmclarn ve kitaplarn iidir. Biz burada basmclarn ve kitaplarn zgrlyle ilgilenmiyoruz; basnn zgrlyle ilgileniyoruz (Marx, 19 Mays 1842). Sansr, yazar ve aydnlar Sansr ayn zamanda ciddi ve onurlu yazarlar ve aydnlar iin de ciddi sorunlar getirir. Kendi lkesinde sansre ve baskya urayan bir aydn iin ya tm risklere ramen lkesinde yaptklarna devam etmek ya da komu bir lkeye giderek, oradaki koullarn belirledii ve kulland durumlar iinde, oradan yazmak. Bu, Marx ve tarihte birok aydnn bana gelmi olan bir durumdur. rnein, Marx Avrupada kentten kente veya lkeden lkeye srlrken, ayn yllarda ve sonrasnda Osmanl aydnlarndan bazlar da Avrupada, gazetecilik dahil, faaliyetlerine devam ediyorlard. Sansr yazar uygun olmayan olarak ilan eder. Halkn sesini nceden bildiini iddia eder. Hangi yazarn otorite olduunu ve hangisinin olmadna karar verir (19 Mays 1842).

262

teki Kuram

Yazarlar, yetkili ve yetkisiz olarak ikiye ayrmak kimin iin yaplr? diye soran Marx, yle yant veriyor: Aka, gerekte yetkili olan iin deil, nk onlar etkilerini sansrsz hissettirebilir. Dolaysyla, bu ayrm d imtiyazlar yoluyla kendilerini korumak isteyen ve dierlerini etkilemek isteyen yetkisiz olanlar iin mi? Eer Almanlar tarihte geriye bakarsa, yava siyasal gelimenin ana nedenlerini yetkili yazarlarn varlnda bulur. Bunlar (doktorlar, artistler, yazarlar) halk ile beyin, hayat ile bilim, insanlk ile zgrlk arasna yerletirdiler. yetkisiz olan yazarlar bizim literatrmz yarattlar (Marx, 19 Mays 1842). Basn zgrl iin devlet tedbirleri Devlet konumaclar ve dier savunucular tarafndan sunulan gerekeler basn zgrln salamak ve ktlere kar korumak gibi temellere dayanmaktadr. Marx basn zgrlyle (aslnda, sansrle) ilgili olarak sunulan tedbir zmlerden aadakileri rnek verir: Bazlar basn sadece Rhine blgesindeki dini ve devlet ilerini tartmayla snrlamak istemektedir. Bazlar isimleri yasaklanm ierii iaret eden yerel gazetelerin baslmasn nermektedir. Bazlar da fikirlerin zgr ifadesini her blgede tek bir gazeteye vermek istiyorlar. Bazlar sadece hkmetin imtiyaza sahip olmasn istemekte, dierleri daha ok sayda insanlar arasnda paylalmasn arzu etmektedir. Bazlar tam bazlar da yarm sansr istemektedir (Marx, 19 Mays 1842). Marx bu nerileri ve giriimleri, rencisine nasl atlayacan reten bir jimnastik retmeni rneiyle eletirir: retmen rencisini bir hendein yanna gtrr. Pamuk iplik kullanarak hendek boyunca ne kadar uzaa atlayacan gsterir. Daha ilk derste renci hendee der ve o zamandan beri hendekte l yatmaktadr. retmen Almand ve rencinin ad da zgrlk (Marx, 19 Mays 1842). Kitaplar, gazeteler ve sansrcler Marx, 5 Mays tarihli makalesinde Almanlar, kitaplar ve gazeteleri kinayeli bir ekilde eletirmektedir. Bu srada, Marx kendi rnlerine tiksintiyle bakan ve kaln kitaplarn nnde reverans yapan (eilen) gazete editrleriyle de alay eder: Siz Almanlar kendilerinizi sadece uzun uzun ifade edersiniz! Devletin rgtlenmesi hakknda ok sayfal kitaplar yazarsnz, Bay Yazar ve Bay Editrn dnda kimsenin okumad salam renim kitaplar; fakat unutmayn ki gazeteleriniz kitap deildir. ciltlik salam bir almaya ka tane basl sayfa gittiini dnn! Bu nedenle, gnmzn ve amzn ruhunu/gereini istatistiksel tablolar sunan gazetelerde aramayn, fakat hacmi salamllnn garantisi olan kitaplarda arayn!.

Dnsel yaamn retimi ve iletiim

263

Sansr yasas, basn yasas ve zgrlk Marx sansr yasasn yasa olarak kabul etmez ve zgrle kar tedbir olarak niteler. Basn yasasn ise zgrlklerin korunmas iin gerekli grr. Marx iin basn yasalar belli basn pratiklerini soruturan basn zgrldr. Basn yasalar, zgrl basnn normal koulu olarak grr. Dolaysyla, basnn normal koulu olan yasalar krmak, bu tr zgrln inenmesi demektir. Basn yasalar basn zgrlnn yasal tannmasdr ve halkn zgrlnn ncilidir (kutsal el kitabdr) (Marx, 12 May1842). Fakat Marxn 20 Temmuz 1848de NRZ gazetesinde Prusya Basn Yasasna kar ynelttii eletirilerde, basn yasasn zgrln ifadesi olarak deil, tam aksi bir ekilde nitelediini grrz. Zaten Marx Almanyadan atlp ngiltereye gidinceye kadar, bu yllarda, gazetedeki yazlarndan dolay mahkemeye verilmi ve sonunda da Almanyadan atlmtr. 1848deki yasay Marx Napolyoncu basn despotizmi olarak deerlendirmektedir: Yasann uygulanmaya baland gnden itibaren Prusyal ynetici memurlar rahat uyuyabilirler. Eer vatandalar, susuz olduklar halde hapsedilirse ve bunu gazeteler haber yaparsa, drt buuk aydan drt buuk yla kadar hapis yer. Eer blge memurlar gerici seyyar satclk yaparsa, Royalist adresler iin imza toplarsa ve bunu basn aklarsa, drt buuk aydan drt buuk yla kadar hapis! Bu yasann uygulanmaya baland gnden itibaren memurlar istedikleri despotluu, yasa dl yapabilirler; tutuklayabilirler. Basn artk haber veremeyecek, sadece genel eyler yazacak. Basn yasas ve sansr yasasnn merulatrlmas Marxn dier sayfalardaki eletirilerinde sansrn nasl merulatrld akland. Aadaki merulatrma, ki Marx bunu da eletiriyor, olduka kurnazca yaplan bir bili ynetimi ifadesidir: Sansr kt olan engellemeyi ararken, basn yasas tekrarlanmasn engellemek iin ceza getirir. Her insan kurumu gibi her ikisi de kusurludur. Soru hangisinin daha az kusurlu olduudur. Tmyle manevi konu olduu iin, yasa koyucunun niyetini aka ve somut olarak ifade eden ve bylece doru ile yanl kesin bir ekilde ayran ve keyfilii ortadan kaldran biim bulma sorunu asla zlemez. Keyfilik, yani bireysel seenee gre hareket etme sansr ve basn yasasndan ayklanamaz, ayrt edilemez. Bu nedenle, her ikisini de kanlmaz kusurlaryla ve sonularyla dnmemiz gerekir. Eer sansr iyi olann ounu bastrrsa, basn yasas kt olann ounu engellemeye muvaffak olamayacaktr. Yine de, gerek uzun zaman bastrlamaz. Kt

264

teki Kuram

kelime ktktan sonra durdurulamaz ve etkisi hesaplanamaz, nk kt iin hibir ey kutsal deildir ve gdasn ve yaylma yolunu insan kalbinde bulur. Basn yasasna kar sansr yasas Dikkat edilirse, Marx iin basn yasas, basn zgrlnn yasal olarak tannmasdr. Sansr yasas ise, polisin zgrle kar engelleyici tedbiridir. Sansr tedbirleri yasa deildir. Basn yasas nlem/tedbir deildir. Sansr yasas zgrle kar phenin yasasdr. Basn yasas zgrln kendine verdii gvenoyudur; zgrln ktye kullanlmasn cezalandrr. zgrl sulu olarak grr. Basn yasas gerek yasadr, nk zgrln pozitif varldr. Basn yasas zgrl basnn normal durumu olarak niteler. Basn yasasnn yokluu basn zgrlnn yasal zgrlk alan dnda olmas demektir. Sansr yasas, olanakszdr, nk suu deil dnceyi cezalandrma peindedir, nk sansrc iin formlden baka bir ey olamaz, nk hibir devlet sansr kurumu yoluyla yrttn genel yasal koullarla koyma cesaretine sahip deildir. Bu nedenle de, sansrn almas mahkemelerin deil, polisin sorumluluuna verilir. Sansr kendisi iinde bir son olmadn, kendisi iinde ve kendisi iin iyi bir ey olmadn, temelinin ama arac hakl klar prensibi olduunu kabul eder. Marx iin (15 Mays, 1842) meru olmayan aralar gerektiren ama hakl karlabilecek bir ama deildir ve, sansrcler gibi, basn da ama arac hakl karr prensibini kullanp vnemez mi? (sansrcler iin bu prensip vnlecek ve kullanlacak bir eyse, o zaman basn niye kullanma hakkna sahip deil ki?). Sansr yasas yasa deildir, bir polis yasasdr, polis tedbiridir; kt bir polis tedbiridir, nk amaladn elde edemez ve elde ettiini amalamaz. Eer sansr yasas, zgrl itiraz edilebilir bir ey olarak engellemek istiyorsa, sonu kesinlikle tam zdddr. Sansrn olduu bir lkede, her yasaklanm basl konu, rnein sansr edilmeksizin baslm bir konu, bir olaydr. Bir ehit olarak grlr ve halesiz ve inananlarn olmad bir ehit olamaz. Bir ender olarak nitelenir. Eer zgrlk insanlar iin deerli olmaktan asla kamayacaksa, bir istisna zgrln eksikliine ok daha kymetli gelecektir. Her gizem batan karr/bozar/yozlatrr. Kamuoyunun kendine gizemli olduu yerde, gizem balarn biimsel olarak kran her yaz paras ile batan yozlatrlr/bozulur. Sansr, yasaklanm her almay, iyi veya kt olsun, olaanst dokman yapar. Basn zgrl ise, her yazl almay dtan empoze edilen bir etkiden yoksun brakr (15 Mays, 1842).

Dnsel yaamn retimi ve iletiim

265

Eer sansr, niyetinde drst ise, keyfilii engellerdi; fakat sansr, keyfilii yasa yapar. Olmasn nledii hibir tehlike, sansrn kendisinden daha byk bir tehlike deildir. Her varln hayat iin tehlike kendini kaybetmede yatar. Bu nedenle, zgrln eksiklii insanlk iin gerek lmcl tehlikedir. imdilik, etiksel sonular bir kenara brakrsak, unutmayn ki zgr basnn avantajlarn, rahatszlklarn omuzlamakszn tadamazsnz. Gl dikensiz koparamazsn. zgr basn ile ne kaybedersin? (15 Mays, 1842). nleyici yasann nleyicilii Gerek nleyici yasa yoktur. Yasa sadece emir olarak engeller. Ancak inendiinde aktif yasa olur, nk zgrln bilinsiz doal yasas bilinli devlet yasas olduu zaman gerek yasadr. Yasann gerek yasa olduu yerde, rnein zgrln varl biiminde olduu yerde, insan zgrlnn gerek zdr. Dolaysyla, yasalar insann eylemini nleyemez, nk onlar gerekte eylemin kendisinin hayatnn isel yasalardr, hayatn bilinli yansmalardr. Bylece, yasa insann zgr yaam karsnda geri adm atar, ta ki insann gerek eylemi zgrln doal yasasna uymayncaya kadar. Devletin yasas insan zgr olmaya zorlar. Dolaysyla, engelleyici yasa anlamsz elikidir. nleyici yasa iinde bir tedbire/nlemeye, rasyonel bir kurala sahip deildir, nk rasyonel kural eylerin doasnn, bu durumda zgrln, bir sonucudur. Eer zgrln engellenmesi baarl olacaksa, konusu kadar geni olmal, yani snrsz olmaldr. Bu nedenle nleyici yasa snrsz snrlarn elikisidir. Yasann ilemesi gereklilikten deil, sansrcnn her gn yapt gibi keyfilikten durdurulur. nsan vcudu doal olarak lmldr. Dolaysyla, hastalk kanlmazdr. Neden insan iyiyken deil de hastayken doktora gider? nk sadece hastalk deil, doktor da ktdr. Tbbi korumada yaam kt olarak nitelenir ve tb okullarnda insan vcudu tedavi nesnesi olarak grlr. lm, sadece lme kar nleyici tedbirlere sahip olan hayata tercih edilmez mi? zgr hareket de hayata ait deil mi? zgrln engellendii hayatn dndaki hastalk nedir? Ebedi doktor, bir hastalk olurdu. Bu hastalkta doktorun lme olasl bile olmazd; yaamaya devam etmek zorunda kalrd. Eer hayat lseydi, lm yaayamazd. Akl vcuttan daha ok hakka sahip deil mi? Aslnda, bu ou kez vcutsal hareket zararldr ve akln zgr hareketinden ekilmelidir diye yorumlanmtr. Sansrn balang noktas, hastaln normal durum olduudur ve zgrlk de hastalk. Sansr srekli olarak basna, basnn hasta olduu garantisini verir ve basnn fiziksel durumunun salnn delili ne olursa olsun, basn kendini tedavi ettirmeye izin

266

teki Kuram

vermelidir. Fakat sansrc, hastaya gre farkl tedavi uygulayan eitilmi doktor bile deildir. Sansrc her ey iin tek bir mekaniksel, evrensel tedavi (makas) bilen ky doktorudur. Benim hastalm iyiletirmeyi amalayan cerrah bile deildir. Sansrc benim vcudumda sevmedii, onu rahatsz eden ve sinirlendiren her eyi fazla/gereksiz gren ve onlar alan cerrah estetikidir. Sansrc, derideki sivilceyi grmemek iin geri iten ve daha duyarl i organlarda geri kabileceini umursamayan bir arlatandr (12 Mays 1842). Sansrcnn ve hkimin bak fark Basn yasas sansr yasasndan farkl olduu gibi, bir hkimin basna kar tutumu sansrcnn tutumundan farkl olacaktr (Marx, May 15 1842). Yasa hakim gerektirir. Eer yasalar kendilerini uygulasayd mahkemenin hibir anlam kalmazd. nsan olan her ey kusurlu! Ye, i! Hakimler de insan. O zaman, neden hakim talep ediyorsun? Yasalar neden istiyorsun, nasl olsa yasalar da insanlar tarafndan uygulanacak ve insanlar tarafndan yaplan her ey kusurlu? Her eyi efendinin iyi niyetine brak! Rhineland adaleti Trk adaleti kadar kusurludur. Dolaysyla: Ye, i! Sansrcnn yasas yoktur, efendileri vardr. Hakimin efendileri yoktur, yasas vardr.65 Bununla beraber, hakimin grevi yasay yorumlamaktr. Sansrcnn grevi onun iin resmi olarak yorumlanm yasay anlamaktr. Bamsz hakim ne bana ne de hkmete aittir. Baml sansrc, hkmetin bir aygtdr. Hakim balamnda, bireysel bir akln gvensizlii vardr. Sansrc durumunda, bir bireysel karakterle gelen gvensizlik vardr. Hakim nne getirilen somut bir basn suuyla kar karyadr; sansr ise basnn ruhuyla Hakim, somut bir yasaya gre beni yarglar. Sansr sadece suu cezalandrmaz, suu yaratr. Mahkeme nne karlrsam, var olan bir yasaya uymadm iin sulanrm; bir yasann inenmesi iin, o yasann olmas gerekir. Eer basn yasas yoksa, basn tarafndan inenen bir yasa da yoktur. Sansr beni var olan bir yasay inemekle sulamaz; fikrimi, kendisinin ve efendilerinin fikrine uymad iin mahkum eder (Marx, 15 Mays 1842) Tanry reddederek vicdann sesini boann kurtulu umudu yoktur szne kar Marx yle yant veriyor: Kiisel zayfln, insanln zayfl yapann kurtulu umudu yoktur. Tanrnn gereine ve iyinin her yerdeki gcne inanmakszn, Tanrnn arkasna snmak hipokrasidir. Kendi kurtuluunu herkesin
65

Marx, ou sorunlu olan bu tr hukuku grten sonradan vazgemitir.

Dnsel yaamn retimi ve iletiim

267

kurtuluunun stne yerletiren kendini-aramadr. Bu insanlar genel insanlktan phe duyarlar, ama bireyleri aziz ilan ederler. nsan doas hakknda dehet verici resim izerler ve ayn zamanda, belli imtiyazl bireyler nnde eilmemizi (reverans yapmamz) talep ederler. Biliyoruz ki tek bana insan zayftr, ayn zamanda biliyoruz ki btn gldr (Marx, 15 Mays, 1842). Lukacs: nsan zgrl, Snf Bilinci, Tarih ve letiim Macar asll Georg Lukacs 21. yzyln bandan beri en nemli Marksist filozof ve edebi eletirmen olarak bilinir. Zamannn egemen dnce akmlarndan, zellikle yeni-kantlk, romantik canllk ve Simmel ve Max Weberin anlaylarndan, geerek gelen bir insan ve toplum grne sahiptir. Lukacsa gre: Dnsel dnyay siyasal dnyadan ayr olarak dnmek problemlidir ve ilemez (x). nsanlar iinde bulunduklar koullara ve olaylara sadece pasif olarak katlmaz, onu deitirebilir. Hegelci dnya-ruhunun nesnelletirilmesi (insann tarihin btnl iinde olumas) dncesinin aksine, insan tarihin sadece yorumlaycs deil ayn zamanda tarihin yapcsdr: Proletarya Hegelci Dnya-ruhu roln yerine getirir: Proletaryann snf bilinci toplumun somut btnlnn bilgisini ierir. Bu bilgi ile birlikte, ilerici deiim znesi (agency) olan proletarya iin gerekli pratik gelir. Dikkat edilirse proletarya snf bilinciyle hem zne hem de nesne olmaktadr: Hem tarihe katlan retim nesnesi hem de tarihi yapan zne. Bylece, Lukacs teori ve pratii (bilin ve gerei) birletirir. Bylece, Hegelci felsefeyi materyalletirir. Bilin ve gerek ilikisini sadece Hegelci diyalektie indirgeyen Lukacs, 1924te Komntern (3. Enternasyonel) tarafndan Hegelci idealist ve revizyonist olarak nitelendi. Lukacs ondan sonra Hegelci tr Marksist olarak grld. Bu yaklamn Lukacs 1933de Marxa Yolum otobiyografisi ve 1967de Tarih ve Snf Bilinci yaptnn nsznde eletirdi ve reddetti. Lukacs ii ve kyllerin demokratik diktatrln savundu (1923) ve nerisi Komntern tarafndan sansr edildi. Moskovada MarxEngels Enstitsnde aratrma yapmaya balad. 1930daki almalar srasnda Marxn Ekonomik ve Felsefi Yazlarn okuduktan sonra, kendisini eskiden/genken sahip olduu idealist kalntlardan ve zellikle tarih ve snf bilinci yaptndaki ultra-sol subjektivist ve topyac mesianizminden artk uzak tuttuunu belirtti. 1956 Macar devriminde kltr bakan oldu, fakat devrim bastrlnca, Lukacs Budapete niversitesinden ve Komnist Partiden atld;

268

teki Kuram

Romanyaya srld; fakat 1957de Budapeteye dnmesine izin verildi. Lukacs Tarih ve Snf Mcadelesini yazdndan (1923) balayarak, 1965 ylna kadar parti fonksiyonerleri tarafndan reddedilmi/ktlenmi ve ktye kullanlmtr. Lukacs 1930 sonlarnda varoluuluk (existentialism) ve dier irrasyonel metafizik ideolojilerde kendini gsteren idealizme kar kmtr. Gramsci: Hegemoni, Burjuva Gazeteleri, Okuyucular ve iler Antonio Gramsci'nin Hapishane Notlar 1971de tercme edilip basldnda, zellikle kltrel incelemeciler tarafndan kitle iletiim alanna da tand. Gramsci Marxn egemenlik kavram yerine "hegemonya;" snf kavram yerine tarihsel blok; snf atmas yerine sosyal ittifak kavramlarn getirdi. Gramsciye gre, bir sosyal grup, snf veya devlet, egemenlii ksmen baskyla ve daha nemli olarak ounluun rzasna dayanarak salar. Rza retimi de bili ynetiminden geerek olduu iin ve bu tr retim bilin endstrileri tarafndan yapld iin, medya kamu katlmn salamada merkezi rol oynar. Medya ve dier yollarla entelekteller deerler ve kurumlar an tutar ve srdrrler. Gramsciye gre, bask ve katlma, birlikte, hegemonyay oluturur.66 Hegemonya bir sosyal grubun toplum zerinde entelektel ve ahlaksal liderlik ve kendi projeleri etrafnda yeni sosyal ittifaklar sistemi kurmas kabiliyeti olarak tanmland. Bu ittifak "tarihsel blok olarak niteledi. Gramsci'ye gre, ynetici snf ittifak (=tarihsel blok) sadece alt bir snfn kendi karlarna uymaya zorlamaya muktedir olduu zaman deil, ayn zamanda bu snflar ve toplum zerinde tam bir toplumsal otorite kulland zaman vardr. Hegemonya, bu egemen snf blmleri sadece egemen olduklar zaman deil, ynettikleri zaman iliyor demektir. Dolaysyla, hegemonya, g ve halkn rzas bileimine dayanr. Gramsci'ye gre, liberal-kapitalist devlette "halkn rzas" nde gelir; bask silah sonra iler. Hegemonya sadece retim ve ekonomik alanda kazanlmaz; devlet, siyaset ve styaplar dzeyinde rgtlenir ve hegemonya bu alanda elde edilir. Sivil yaam ve devlet alanlarnda kurumlam olan "gereklerin tanmlanmas," alt snflar iin balca yaanan gerei meydana getirir; bu yolla ideoloji, toplumsal dzende "toplumsal bloun" ideolojik birliini tutarak "imento" olur. Bu hegemonya, egemen snflarn ayrntl olarak alt snflarn yaamlarnn dnsel ieriini dzene koyabildikleri ve yasaklayabildikleri iin deil, btn rekabet eden gerek tanmlamalarn kendi
Gramsci, counter-hegemony dediinde, kar-hegemoni demiyor; hegemonyaya-kar mcadeleden bahsediyor; kar-hegemonya kurma deil.
66

Dnsel yaamn retimi ve iletiim

269

menzilleri iinde erevelemede, btn seenekleri kendilerinin dnce ufku iine getirmede, belli lde baar salamalar nedeniyle iler. Hegemonya tek bir birlemi ynetici snf tarafndan deil, snf blmlerinin zel olarak bir araya gelii, ittifak ile korunabilir; dolaysyla, egemen ideolojinin ierii ynetici snflarn karmak isel dzenini yanstr. Hegemonya styap kurumlar yoluyla (aile, retim sistemi, kilise, kitle iletiim aralar ve kltrel rgtler) ve devletin baskc yan (yasalar, polis, silahl kuvvetler) ile alr; hazr verilmi ve kalc bir durum deil, aktif bir ekilde kazanlmak ve korunmak zorundadr. Gramsci g kavramn yeniden tanmlar ve gcn baskc olmayan yanna byk arlk verir. Ayn zamanda, hegemonya kavramn snf karlarnn dorudan ifadesinden uzak tutar; ideolojiyi psikolojik veya ahlaki deil, yapsal, epistemolojik olarak grr. Gramsciye gre, ideoloji egemen gruplar tarafndan basite empoze edilmez; egemenlik altndakiler direnmeyi reddederek, egemenlii destekleyerek kazanlar elde etmeyi umarak (ve baz kazanlar elde ederek) veya sunulan sahteleri grmeyerek, kendi smrlerine raz olurlar. Bunu Gramsci hemegoni olarak adlandrr (Gramsci, 1971). Katlm ideolojiden geerek olur. deolojiler saduyu olarak kabul edildiklerinde, ideoloji olarak grlmedikleri iin, en gldrler.67 Bizce, egemen dncelerin itiraza ak olmas iin, bu dncelerin insan gereini bir g yapsnn karna gre deil de, genel insan karna gre aklamas ve akladnn gerei yanstmas gerekir. Bu durumda, itiraz bilinli bir ekilde tevik edilir. Ama egemen dncede, gerei g kar iin ina ederek gerek hakknda yaratlan imajlar gerek gibi sunma iinde, sahte gerein yerini ald iin, itiraz birok mekanizmalardan geerek kapatlr, nk itiraz bu durumda tehlikelidir. Bu kapatma ifade zgrln yasaklamaktan mahalle basklarna kadar deiir. Bu kapatma iinde kapitalizmin bulduu taktiklerden biri de ak toplum iddiasyla desteklenen her dncenin tartmaya ak olduu uydurusudur. Her dncenin tartmaya
deoloji bu balamda egemenliin arac olarak ele alnmaktadr ki, eer egemen ideoloji denilmiyorsa, bu doru deildir. deoloji dnce sistemi ve bu dnce sisteminin incelenmesidir. Dnce sistemi olarak ideoloji, bir egemenliin salaycs dnceler a anlamna geldii gibi, egemenlie kar olan mcadelelerin dnce sistemi anlamna da gelir. Gramscinin yazlarnda sunulan dnceler, bir btn olarak ele alndnda, talyan Faizmini sadece aklayan bir karaktere sahip deildir; ayn zamanda onun eletirisini yapan ve alternatif aklama ve sistem savunan bir ideolojidir. deolojiyi sahte dnceler yapan, ideolojinin kendisi deil, ideolojinin gerekle olan bandaki ieriksel ve ilikisel karakterdir.
67

270

teki Kuram

ak olmas iin, alternatif dncelerin retimi ve datm ile egemen dncelerin retimi ve dam arasndaki derin dengesizliin olmamas gerekir. Dolaysyla, egemen dncelerin itiraza ak olmas, yani hegemonyaya-kartlk retmek ve yaymak isteyenin bunu yapma zgrl, uydurudur; egemen ideolojinin yayd basit saduyuya bile gln bir iddia olarak gelir. Gramscinin hapiste lmesi, gnmzde bile dnyann her tarafnda dncelerinden dolay hapsedilenlerin olmas, kitle iletiim medyasnda, rnein televizyonda nicel olarak en youn dncelerin egemen dnceler olmas ak itiraz iddiasnn geersiz olduunu gsterir. Egemenlik ve mcadele tarihin hibir dneminde ak, zgr, serbest itiraz ile olmamtr. Feminizm, evrecilik, radikal demokrasi, radikal gazetesi, taraf gazetesi, kadn haklar, ocuk haklar gibi mcadeleler asla itirazlarn ak olduunu gstermez: Kontroll alternatifler zerine ekilen dikkatlerle egemenliin perinlenmesini anlatr. Kadn haklar ve feminizm dersin, egemen retimde ayn anda hem feminizmi lezbiyenlikle ilikilendirirsin hem de i yerlerinde ayn i iin ayn cret ve mecliste kadnlarn erkeklere eit sayda temsili gibi ilevsel ve kontroll itirazlar/contestations yaratrsn. Bunlarn hibiri alternatif itirazlar deildir. Komnist Partiye izin verilmesi itiraz anlatmaz, kontrol stratejilerini anlatr. Seim kampanyalar srasnda Komnist Partisi bizi sein, bu sistemi deitireceiz, aylklarnn be misline kacak gibi sloganlarla gelse, egemen medya bunu, ite demokrasi diye mi yaynlar? Parti alklanr m yoksa kapatlr veya balarna bir sr orap m rlr? Gramsci sosyalist gazetelere yaz yazd ve yazlarnda kltr ve ideolojinin nemine vurgu yapt. 1919da Gramsci, Angelo Tasca, Umberto Terracini ve Togliatti, L'Ordine Nuovo: Rassegna Settimanale di Cultura Socialistae adnda haftalk (sonra ayda iki kez kan) sosyalist kltr dergisini kartmaya baladlar. Bunun yannda, Gramsci Fabrika Konsl Hareketi iin zamann ayrmaya balad; nk rgtl mcadele olmakszn faizme kar mcadelede yenilgiye urayacaklarn dnyordu. 1926da faaliyetleri nedeniyle 10 yllk ceza ile zindana atld ve orada 1937de ld. Bu srada Hapishane Mektuplar (Lettere de Carcere) ve Hapishane Notlar (Quaderni del Carcere) olarak yaynlanan yaptlarn yazd. Yazdklar ancak 1970te dier dillere tercme edilmeye balad. Gramsci Gazeteler ve iler (1916) yazsnda,68 burjuva gazetelerinin ilgi ekme ve bili ynetimi iini aklyor ve bu pratie kar iilerin ne yapmas gerektiini belirtiyor: Burjuva gazeteler gelip geenlerin
68

http://www.Marksists.org/archive/gramsci/1916/12/newspapers.htm

Dnsel yaamn retimi ve iletiim

271

(okuyucularn) rnlerine dikkatlerini ekmek iin dkkanlarnn camekanlarn ve levhalarn sslemektedir. rnleri, her gn veya her akam kan drt ile alt sayfalk gazetelerdir. Bu gazeteler okuyucunun beynine basn reten ve satanlara uygun siyaset olgularn deerlendirme ve hissetme yollarn enjekte ederler. zellikle iilerle, masum grnen bir gazeteyi seme eylemini tartacaz. Bu seme, farknda olmamz, lt kullanmamz ve yetikin yansmadan sonra gereken, tuzaklar ve tehlikelerle dolu, bir semedir. Her eyin stnde, bir ii herhangi bir burjuva gazetesiyle herhangi bir dayanmay tereddtsz reddetmelidir. Daima burjuva gazetelerinin (ne renk tonunda olursa olsun) kendisinin karlarna ve dncelerine aykr olan dnceler ve karlarla ynetilen mcadele enstrman olduunu hatrlamaldr. Baslan her ey tek bir fikirle etkilenmitir: Egemen snfa hizmet ve dolaysyla, emeki snflara kar savama. Bu gazeteler bu grevleri iin burjuva snfndan para destei isteme yerine, savat emeki snflardan parasn bol bol kartrlar. Yz binlerce ii her gn dzenli olarak paralarn burjuva gazetelere verirler; bylece, burjuvalara glerini yaratmada yardm ederler. Neden bu gazeteleri satn alyorsun diye bir iiye sorarsan, nk neler olduunu duymam gerek yantn alrsn. Haberler ve ieriklerinin onun dncelerini ve ruhunu belli bir yne ynlendirdii onun kafasna asla girmez. Fakat olduunu u gazetenin frsat/oportnist, u gazetenin zengin iin olduunu ve nc veya drdnclerin kendi karlarna tam zt olan siyasal kar gruplarna bal olduunu bilir. Her gn, ayn ii, burjuva gazetelerin en basit olgularda bile burjuva snfnn yannda olduunu ve ii snfn ve politikasn ktlediini kiisel olarak grr. Eer grev varsa, burjuva gazeteleri iin iiler daima yanltr. Gsteri mi var, daima gsteri yapanlar yanltr, nk onlar hemen fkelenirler, isyan ederler, serseridirler. Hkmet bir yasa m geirdi, iyi olmasa bile iyidir. Seime, siyasete veya ynetime ait bir mcadele varsa, en iyi programlar ve adaylar burjuva partilerinkidir. Burjuva gazeteler olgular sessiz kalarak gizlerler, gln hale sokarlar, yanllarlar. Ama emeki halk yanl ynlendirmek, kandrmak veya cahil tutmaktr. Tm bunlara ramen, iilerin burjuva gazetelerine kusurlu kabullenmeleri snrszdr. Biz bu duruma reaksiyon gstermeliyiz ve iileri gerein doru deerlendirilmesine armalyz. Biz burjuva gazetelerine denen paralarn, burjuva gazetesine verilen kurunlar olduunu ve uygun anda alan kitlelere kar kullanlacan sylemeli ve tekrarlamalyz.

272

teki Kuram

Eer iiler bu en temel gerekler hakknda ikna edilirse, burjuvalarn iilerin gazetelerini boykot ettii gibi birlik ve disiplinle, burjuva basnn boykot etmeyi reneceklerdir. Sava armz, Onlar boykot et, dmann olan burjuva basnn satn alarak destekleme olmaldr. Frankfurt Okulu: Critical Theory Frankfurt Okulu, eletirel okul (critical school) olarak da bilinir. Okul aydnlarnn kltr endstrisi incelemeleri kitle-retim aralaryla araclanm kltrn ve iletiimin ilk sistemli analizidir.69 Critical teori Kantn critique Salt Akln/Mantn Eletirisi ve Marxn Siyasal Ekonominin Eletirisi yaptlarndan karlmtr (Blackwell 1995). Kanta gre, critique bilginin geerliliinin snrlarn ina/kurma ve inceleme demektir. Marxda, bilginin geerliliinin analizi demektir. Horkheimer critical teorinin critical olmasn yle aklamtr: Teorinin ilevi sadece teorik deil, pratiksel olmaldr. Yani, amac sadece doru anlamay salamak deil, ayn zamanda, insan gelimesine varolandan daha uygun sosyal ve siyasal koullar yaratmak olmal; Akas, teori iki amaca sahip olmaldr: tehis ve zm. "Frankfurt Okulu" 1923'te Frankfurt'ta Toplumsal Aratrmalar Enstits adyla radikal entelekteller tarafndan kuruldu. Frankfurt kenti de o zamanlar egemen yapya ters den insanlarn yaad bir yerdi. Okul 1933'te Hitler'in egemenlii tmyle eline geirmesiyle New York'a tand. 1942'ye kadar Columbia niversitesi Sosyoloji Blmne balyd. Max Horkheimer 1949'da Enstity Frankfurt'a geri tad. Marcuse Kaliforniya'ya gitti. Adorno, Horkheimer'den sonra, lnceye kadar (1968) Enstitnn bakanln yapt. Frankfurt Okulu 1960larn sonuna kadar, kapitalist kltr endstrisinin, Marksist ynelimli, en gl eletirel yaklam olarak kald. Kuramsal yaklam: Frankfurt Okulunun kuramsal yaklam, okulun temsilcisi olarak bilinen kiilere gre, Marksizmden, NeoMarksizme, Marksist etkiye ve Habermasda olduu gibi, Marksizmi reddetmeye kadar deiir. Frankfurt Okulunun Max Horkheimer, Theodor Adorno ve Walter Benjamin, gibi aydnlar kitle iletiimini analizlerinde, Karl Kraus, Bcher ve Tnniesin siyasal ekonomi yaklamlarndan etkilenmilerdir. Frankfurt Okulu tek ve homojen bir yaklam tarzna sahip deildir. Okulun temsilcilerinin yaklamlar, ok disiplinli karaktere sahiptir. Medyann siyasal ekonomisinin eletirisinden, kltr endstrisinin eletirisi ve kltrel rnlerin analizine, kitle kltrnn
Dikkat: Daha nce de kltr ve iletiim eletirileri olmutur, fakat bunlar sunanlar Chicago okulu tr liberal analiz ve anlat getirmilerdir.
69

Dnsel yaamn retimi ve iletiim

273

sosyal ve ideolojik etkilerinin ve izleyici almlamasnn incelenmesine kadar geni bir alan iinde almlardr. Fakat ilk kuan hepsi de, o zamanlar hzla glenen yeni-Kant ve Anglo-Austrian mantksal ampirizme kar gelen aydnlard. Frankfurt Okulu kuramclarnn gr en azndan nemli tarihsel olaydan etkilenerek olumutur. Birincisi, 1917 Rus devriminin Avrupa'ya yaylmamasnn d krkl; ikincisi faizmin ykselii ve bu entelektellerin, savatan sonra bile bask altnda kal; ncs, kinci Dnya Savandan sonra kapitalist rejimlerin grece istikrar ve bu istikrarn rettii ideolojik deiimler. Adorno'ya gre, bu istikrar iinde insan cehenneme yakn bir durumda yaamaktadr. Frankfurt Okulu, kitle kltrnn ii snf zerine etkisini ve tketim toplumunun kn ilk kez inceleyen neo-Marksist grup saylr. Analiz ve biimi: Kitle retim ve iletiim aralaryla araclanm kltrel rnleri endstriyel retim balam iinde ele almlardr. Frankfurt Okulunun kltr analizi kapitalizmin rgtlenmesi, kurumlar ve i yap biimiyle ilikilendirilmitir. Frankfurt Okulu pozitivizmin olgu ve deer, teori ve siyaset ikilemini reddeder; olan, olmas gereken balamnda soruturur. Kitle kltr ve kltr endstrisi: Horkheimer and Adorno kitle kltr kavramn reddettiler ve kltr endstrisi kavramn kullandlar, nk kltr endstrisi, rnein kitle iletiiminin bir i/ticaret olduunu ve ekonomik ve siyasal gller tarafndan ve gllerin kar iin kltr propagandas yaptn aka ima eder. Kltr endstrisi kavramn kapitalist sistemi srdren ticari gereklilikler ve kitle halinde retilen kltrn endstrileme srecini anlatmak iin kullanmlardr. Kltr endstrisinin ilevleri: ada kapitalist toplumlarn yeniden retiminde, kitle kltr ve iletiim (a) bo vakit faaliyetlerinin merkezindedir, (b) sosyalizasyon iini grrler, (c) ekonomik ve siyasal gerein anlatlmasnda ve yorumlanmasndan aracdrlar; kapitalist sistem iin ideolojik merulatrmay yapma ve bireyleri (ii snfn) sistem iine btnletirme grevini yaparlar. Bunu da, kitle arzular, zevkleri, bilileri ve davranlar reten kitle retimi sistemiyle yaparlar. Bireyin sonu: Kitle retimi ve tketimi sisteminde, ihtiyalar, dnceler ve davranlar homojenletirilerek ve tek-dzeletirilerek kitle toplumu yaratlmtr. Sosyal ve kltrel ilerleme artk bireylerin dnce ve eylemleriyle deil, bireyler zerinde egemenlik kuran dev rgtler ve kurumlar tarafndan belirlenmektedir. Bu durumu, Frankfurt Okulu aydnlar, ayn zamanda, bireyin sonu olarak nitelerler. Medya kltrnn kitleletirmesi ve homojenletirmesi grn Walter Benjamin, Ernst Bloch gibi Okulun Weimar kua tmyle kabul etmezler.

274

teki Kuram

Kltrel mal ve bireyin ona gereksinimi: Kltr eliki dolu bir maldr. Alveri yasalarna o kadar baldr ki, artk alveri yaplmaz. Bu nedenle pazar, kltr reklamla kartrr. Tekel altnda reklam daha ok anlamsz olduka, daha ok her eye gc yeten olur. Amalar byk lde ekonomiktir. Kii kesinlikle kltr endstrisiz yaayabilir; bu nedenle, pazar kltr zorunlu olarak haddinden fazla doyma ve kaytszlk yaratr. Pazarn insan kendi iinde, bunu dzeltecek birka kaynaa sahiptir: Reklamclk onun yaam iksiridir (Adorno, 1976). Kltrde kartln ortadan kaldrlmas: Frankfurt Okulu kuramclarna gre, 19. yzyln burjuva kltr daima kar bir kltr olmutur. Gnlk i ve ticaret dnyasna kapanm olan bu kltr burjuva dzenin "bir i gn dnyas iinde bastrlm olarak kalan idealler ve arzular iin konumutur. Varolan toplumsal ilikilere alternatif bir gr oluturmu ve "teye gitme" grn canl tutmutur. Ksaca 19. yzyln burjuva kltr ykc bir kltrd. Tekelci kapitalizmin toplumsal ve kltrel dokusu iinde kltr kar-olma deerini yitirdi ve kurulu dzenin bir paras oldu. Sanatn eletirel deeri sermayenin kendini retmesi iin bir ara dzeyine indirgendi. Kitle iletiim aralar kltr eletirel znden mahrum ederken daha ok insann elde etmesini salad. rnein, Herbert Marcuse'nin belirttii gibi, solun kitle kltrn eletirisini eletiren yeni pozitivist-deneyciler, Bach'n mutfakta fon mzii, Plato, Hegel, Marx ve Freud'un eczanelerde raflarda olmasna kar protestoyu, alayla karlar. Bu yeni tutucular, klasiklerin mzeleri, mezarlar ve antlar terk edip tekrar hayata geldii ve halkn daha ok eitilmi olduunda srar ederler. Hayata gelirler; Doru; fakat klasikler olarak hayata gelmekle, kendilerinden farkl olarak hayata gelirler: Dmanca glerinden, kendi gereklerinin bir boyutu olan yabanclamadan mahrum braklrlar. Bu klasiklerin yaama geli amac ve ilevi esasnda deitirilir; bir zamanlar statkoya kar durmularsa bile, imdi bu eliki ortadan kaldrlmtr (Marcuse, 1970:64). Endstriyel kapitalizm, aydnlanma ve insan zgrl: Adorno ve Horkheimer Amerikada endstriyel kapitalizmin Fordist modeliyle ve kitle retimiyle karlatlar. Kltrn Hollywood film irketleri, yayn medyas ve basm irketleri tarafndan endstriletirildiini grdler. Analizlerinde kltr endstrisi ile kitleler arasnda sahte bir uyuma/ uzlama buldular. Bu sahte uzlama sosyal dnyann rasyonel, insan zgrl ve mutluluuna yatkn ve deimez olduu inanc tarafndan salanmaktayd. Aslnda, o dnya irrasyonel, insan zgrl ve mutluluuna engeldi ve deitirilebilir bir dnyayd (dnyadr). Aydnlanma sreci, Rousseau, Voltaire, Diderot ve Kant gibi 18. yzyl aydnlanmaclarna gre, insan doadan bamsz klacak ve insana zgrl ve

Dnsel yaamn retimi ve iletiim

275

gelimeyi getirecekti. Aksine, kapitalist endstrileme gelitike, insanlar ynetimsel disiplin ve kontrol alarna ve evcilletirilemez ekonomik sisteme maruz kaldlar. Sonunda, aydnlanma sreci, insan zgrletirme yerine hapsetti; gelime ve refah yerine, sefillik ve yoksulluk; ahlaksal gelime yerine, barbarlk, iddet ve hogrszlk getirdi. Horkheimer ve Adornonun bu aydnlanmann diyalektii anlayna gre, aydnlanma gerekli fakat imkanszdr. Gereklidir, nk insanlk aksi takdirde kendini mahvetmeye ve zgrlkszle doru gitmeye devam edecektir. mkanszdr, nk aydnlanma ancak rasyonel insan faaliyetiyle elde edilebilir ve rasyonelliin kendisi problemin kaynadr. Dil, bilin ve dler zerinde egemenlik: Frankfurt Okuluna gre dilin "yorumlayc emberi" iinde insanlar baml kltrn tutsadr. Kitle iletiim aralar ve kitle elence endstrisi (kltr endstrisi) kitlelerin bilincini o denli smrgeletirdi ki, kitleler artk direnmeyi bile dnemez hale geldiler. Bu yapda, sermayenin savunucular sahiplenme yoluyla popler kltr rgtlerini denetlemekle kalmazlar, ayn zamanda popler d kurma zerinde de egemenlik uygularlar. Adorno ve Horkheimer tekelci kapitalizmdeki kltr "kitle kandrmas olarak aydnlanma" biiminde nitelerler. Tekel altnda btn kitle kltr ayndr. Sinemalar ve radyo artk sanat olma gibi bir sahte-iddiaya gereksinim duymaz, bu aralarn sadece "i" olduklar gerei bilerek ve dnerek rettikleri samalklar hakl karmak iin bir ideoloji yaratrlar. Kendilerini endstri olarak adlandrrlar ve yneticilerinin gelirlerinin miktar basldnda, (1980'lerde yllk kazanlar en azndan bir milyon dolar buluyordu), bitmi rnn toplumsal yarar konusunda her trl kuku ortadan kalkar. Bu yap kltr endstrisini teknolojik bakmdan aklar ve standartlarn tketici gereksinimlerine dayanarak konduunu ne srer. Teknolojinin toplum zerinde g kazanmasnn temelinin ekonomik gc elde tutanlarn gc olduu gerei belirtilmez. Teknolojik mantk temel egemenlik mantnn kendisidir. Kendinden yabanclam toplumun baskc doasdr. Kltr endstrisi sistemini grnte ve gerek bir ekilde kayran halkn tutumu sistemin bahanesi deil, bir parasdr. Eer bir sanat dal farkl bir ara ve ierie sahip olan bir bakasnn formln izlerse, eer Beethoven senfonisinden bir para, Tolstoy'un bir romannn bir film senaryosu iinde bozulmas bir film iin "uygulanrsa" ve arkasndan bunun halkn isteklerini karlamak iin yapld iddia edilirse, bu samalktan baka bir ey deildir (Adorno ve Horkheimer, 1977:350). Adorno ve Horkheimer'e gre gerek, tercih yapmann ekonomik mekanizmasnda yatar. Ynetici gler kendi kurallarndan, tketiciler hakkndaki dncelerinden ve kendilerinden farkl olan eyleri retmezler veya farkl olanlar engellerler.

276

teki Kuram

Endstriler ve kltr endstrisi ilikisi: Kltr endstrisi tekelleri teki endstri tekelleri ile (petrol, elektrik, kimya tekelleriyle) karlatrldnda zayf ve bamldrlar. En gl yayn organlarnn elektrik endstrisine veya film endstrisinin bankalara bamll ekonomik bakmdan i ie girmi tm ekonomik alann niteliidir. Endstri, retim, tketici ve sonular: Kltr endstrisinde tketicinin tasnif edecei hibir ey kalmamtr. Yaratclk iin hibir alan braklmamtr. Her ey en kk ayrntsna kadar uygun bir ekilde biimlendirilmitir. Kapitalist retim, tketicilerin bedenini ve dncesini yle bir kuatmtr ki kendilerine sunulanlarn aresiz kurban olurlar. Bugn kandrlm kitleler baarlardan ok daha fazla olarak baar masal tarafndan esir tutulur. Deitirilemeyecek ekilde kendilerini kle yapan ideoloji zerinde srar ederler. Kltr endstrisinde hibir ey deimez ve uygun olmayan hibir ey ortaya kmaz. Tipik yenilikler sistemi dsal olmayan kitle halindeki yeniden retimin gelitirilmesinden baka bir ey deildir. Saysz tketicilerin ilgilerinin ierie deil teknie yneltilmesinin nemli bir nedeni vardr. Seyircilerin tapt toplumsal g, bir gn sren geici ieriklerin iinde durduu bayat ideolojiler yerine, teknik tarafndan empoze edilen stereotipin her yerde bulunmasnda daha etken bir ekilde kendini gsterir. Kltrn ve elencenin yaylmas sadece kltrn gerilemesine deil, kanlmaz olarak elencenin entelletirilmesine gtrr: Sinemada resmin ve radyoda kaydn, yani "kopyann" grnmesi gerei bunu gsterir (Adorno ve Horkheimer, 1977: 369). rnlerle sunulan bili ve yaam dnyas: Liberal gelime anda, elence gelecee olan sarslmaz inanta yaand: eyler olduklar gibi kalacakt ve hatta geliecekti. Kltr endstrisinde memnuniyet hibir ey hakknda dnmeme, ekilen acy ekildii yerde unutma ve "evet" deme anlamndadr. Bu, harap olmu gerekten ve en son kalan direnme dncesinden katr. Elencenin vaat ettii kurtulu dnmekten ve kar gelmekten zgr olmaktr. "Halk ne istiyor?" sorusunun yzszl, bu bireysellikten (seim hakk verildii, ne istediini belirttii ve istediini ald kiilikten) kastl olarak mahrum braklan halka hitap ettii gereinde yatar. Kltr endstrisi kendini otoriteli bildirilerin temsilcisi ve egemen dzenin reddedilemez peygamberi yapmaya ynelir: spat edilebilir yanl enformasyon ve ifade edilen ve grnen gerein zirveleri ve uurumlar arasnda ustaca bir ekilde kvrlarak giden bir rota tutar. Bu endstrinin ideolojisi inat yaamn fotoraf ve bu yaamn anlam hakknda plak yalan iine ayrlr (Adorno ve Horkheimer, 1977: 369).

Dnsel yaamn retimi ve iletiim

277

zmler ve eletirisi: Horkheimer, Adorno, Lowenthal ve Marcuse "faydac mantk" tarafndan hkmedilen kltr ve dilden ka ve kurtulu yollar izmeye de altlar. rnein, Marcuseye gre, insan ilerlemi teknolojiyle aalatc i biimlerini braknca, yeni bir insancl gerek ilkesi "artk bask" ve "performans prensibi" zorunluluunun yerini alacaktr. D. Smythe bunun yanl bir gr olduunu belirtir (1982:27): Fabrika veya bro dnda harcanan daha fazla zaman faydac ilikilerden daha fazla zgrlk demek anlamna gelmez. nk ileri kapitalizmde retici emek, tketimi ierir. Kitle iletiim aralar tatil ya da bo zamanlarda bile, tketici rnleri pazarlayarak, insanlar almaya yneltir: Amerikallarn ou i dndaki zamanlarn yaratc i veya diyalog yerine televizyon nnde, Burger King ve McDonald's gibi yerlerde geirir. Kapitalizm gnmzde i yerini ve zamann rgtlemekle kalmam, i d zaman da smrgeletirmitir. Kar mcadele: Kltr endstrisi ve kitle kltryle desteklenen tketim toplumunun kapitalizmi stabilize ederek desteklemesine ve srdrmesine kar, Frankfurt Okulu aydnlar siyasal deiim ve mcadele iin yeni stratejiler aradlar ve sundular. Horkheimer Amerikaya gten birka yl sonra 1937de Horkheimer tarafndan yazlm ilk makale belirdi: Geleneksel kuram ve eletirel kuram. Makale, Marksist izgide modern bilimin yapsn inceler; 19. yzylda, bilimin zgrlk karaktere sahip olduunu ve 20. yzylda ise tekelci kapitalizmi kabullendiini belirtir. Horkheimer 1930lar incelediinde, Marksist kuram daha tercihli olarak ele alr: Daha ok yabanclama, fetiizm ve sahte-bilin zerinde durur:
Gnmzde halk hala kendi bireysel kararlaryla hareket ettiini sanr. Aslnda, davranlar sosyal mekanizmalar tarafndan biimlendirilir. Gelecekleri bamsz bireylerin rekabetiyle saptanmaz, onun yerine ynetici klikler ve ekonomik sistem arasndaki ulusal ve uluslararas atmalarla belirlenir. Artk hi kimse kendine zg fikirlere sahip deildir. Halkoyu denen ey egemen zel ve kamu brokrasilerinin bir rndr. nsanlar aras dayanmay yerlemi toplumda deil, gangsterler arasnda bulmak ok daha olasdr. Gnmzdeki insanlk durumu, kar/kar retimine dayanan toplumun temel yapsnn sonulardr, eksiklikleri deil (Horkheimer, 1937 aktaran Lazarsfeld, 1972: 170).

Horkheimerin bu aklamalar eletirel okulunun balangcn ve oluum temelini belirler. Horkheimerin deyiiyle, eletirel kuram eyler gnmzdeki gibi olmaya mecbur deildir der: nsanlk varln deitirebilir. Olaslklar imdi vardr (Horkheimer, 1937).

278

teki Kuram

Adorno Sava sonras Adorno Almanyaya dndnde, nce Alman entelektelleri ve meslektalarna, 1957de, deneyci aratrmayla sosyolojinin her alannn nasl zenginleeceini anlatt. Almanyadaki yal nesil, bu yeni gelenein kendi humanist geleneini tehlikeye dreceini dnerek direndi. Lazarsfelde gre, Adorno birka yl iinde pozisyonunu deitirerek deneyci ynetimin ar eletiricisi oldu. 1961de Alman Sosyoloji Cemiyeti Karl R. Popper ve Adornonun tartt zel toplant sonras, Alman sosyolojisinde pozitivist ve diyalektik aras tartma ana tema oldu (Erdoan, 1999a). Kltr ve sanat: Adornoya gre, kitle sanat ve kltr satlmak iin emtiadr; mteri kral deildir (velinimet deildir): Kitleler istediklerini deil, onlara verilmesine karar verilenleri alr. Pozitivizmin eletirisi: Adorno tutucu ve elitist kltr eletiricilerini (T.S. Eliot, Ortega Y. Gasset ve Aldous Huxley), kltr materyal retimden bamsz bir alan olarak ele aldklar ve fetiletirdikleri iin eletirdi. Onlarn korkularnn aksine, kitle kltrnn elitlerin otoriteleri iin tehlike olmadn, tam aksine otoritelerini perinlediini belirtmitir. Adorno (1976:70) "toplum zerinde kuramsal yansmalar deneyci bulgularla tmyle gerekleemez" diyerek, pozitivist-deneyci okulun niceliksel yaklamnn snrlln belirtir. Deneyci aratrmann egemenlik nedenini siyasal ve ekonomik ynetimde faydaya balar ve medya-aratrmasn para desteiyle yneten glerin ksmen sulanabileceini belirtir. Kltr lmeyi reddeden Adornoya gre, deneyciliin katklar scak ta zerine den su damlalardr." Fakat bu tutumuna ramen Authoritarian Personality yaptyla nyargnn llmesi ve incelenmesine nemli katkda bulunmutur. Adorno'ya gre, kitaplarn kitaplara benzerliklerinin kaybolduu bir dnyada, gerek kitap artk kitap olamaz (Adorno,1974:20). Adorno'ya gre standartlama dinleyici halkn devam eden egemenliinin ve koullandrlm reflekslerinin glendirilmesi demektir. Adorno'nun kltrel egemenliin "kltr endstrisinin" ekonomik dinamiinde yattnda srar etmesi, Marksist inceleme iin zorunlu bir balang noktasdr. Kltr endstrisinin de paras olduu kapitalist retim biiminin, egemen ideolojiye uygun kltrel biimlerin retimini getireceini ne srmek yetersizdir. Bu retim srecinin gerekte nasl ilediini, retim biimi ve ilikilerinin kltrel yatrmclarn genel stratejilerini nasl belirlediini ve kltr rnlerini emeiyle retenlerin (rnein yazarlar, aktrler ve sanatlarn) somut etkinliklerini nasl ina ettiini ayrntl biimde aratrmak zorunludur. Adorno, Lazarsfeld'in

304

teki Kuram

Gerek-tesi (Hyperreality) Hyper ar, stnde, tesinde anlamna gelir. Hyper-reality ise, gerek-st veya gerek-tesi demektir. Bunu eski masallarda ve yeniteknolojilerle yaratlan temsillerde ve sanal-gerekte grrz; ama biz masal ve sanal-olduunun farknda oluruz. Baudrillarclar bu kavram ile, gnmzde yaanan gerei/durumu anlatrlar. Buadrillarda gre (1994:2) hiper-gerek artk taklit veya kopyalama (duplication) ve hatta parodi deildir. Gerein yerine gerein gstergesinin/iaretinin konmasdr: Her trl gerek srecin ilevsel ikizi ile engelleme operasyonudur. Baudrillarda gre, gsterge ve imajlarn saysz okluu o denli younlat ki onlarn ardndaki gerei artk gremeyiz, bilemeyiz. Artk gerektesilik dnyasnda yayoruz. Bu yeni gerekte illzyon/hayal gerein yerini almtr. Bu yeni gerekte yzeydeki grnmler evreni tesinde hibir ey yoktur. Gnmzde sonsuz enformasyon, tantm ve semboller dnyasnda, artk yabanclaamayz ve kolektif bir ekilde rgtlenen bir gelecek de retemeyiz. Baudrillard, hiper-gerek ile gerein gerek-tesi imajlarla yeniden biimlendirildiini, gerei yok eden bir byleyici imajlar dnyasnda yaandn, kendisi de bylenmi bir bylerle dolu anlatyla gelmektedir: majlarn; temsil ettii ve dolaysyla yerini ald gerei ortadan kaldrdn sylemektedir; yani, gerek artk yok demektedir; nk ne gerek ne de temsil kalmtr; sadece hiper-gerek vardr. rnein, resmimizi ekiyorlar, bilgisayarda resim zerinde oynuyorlar (krklklar ve glgeleri kaldryorlar), o resmi biz bizim resmimiz sanyoruz; aslnda, teknolojik arala gerein bir an kaydedilmi, fakat bu gerek zerinde oynanm, ilemler yaplm ve bize bu sizsiniz diye verilmi. Biz de onu kendimizin resmi sanyoruz; ama deil. Dikkat edilirse, bu durumda, gerek ortadan kalkm, temsil onun yerini alm; yani ne gerek var ne de temsil, nk temsil gerek (hipergerek) olmu. ok bakml sitelerdeki baheler, gerein yerini alan (hipergerek) bir doa yaratr. Dikkat edilirse, sanal-gerekte mi gibi (temsil) olduunu biliyoruz; hiper-gerekte, temsil (sanal olan) sadece gerein yerini almyor; gerek orada yok; gerek siliniyor veya gizleniyor. una dikkat edelim: Eer yukardaki cmleleri yazan biz, bunun farkndaysak, epey insan da farknda demektir: Gerek sadece birilerinin kafasnda silinmekte ve onun yerini, rnein gsteri ve aptalcatketim kltrnn gerei almaktadr. Ama herkesin kafasnda deil.

Dnsel retim ve dil

305

Srekli deiim ve gerei yakalamann olaslkszl Birka bin yl geri gidelim. Heraklitus ayn nehirde iki kez ykanamazsn diyor ve rencisi Eristics nehir ayn olmad iin, hatta bir kez bile deil diyerek, her eyin her an srekli deiimde olduunu belirtmektedir. Eer bu gzlemi ve mantk oyununu daha da uzatrsak, ayn sen de yoksun. Nehir srekli akmakta ve deimektedir. Sen de. Ykanmadan nceki, ykanma srasndaki ve ykanmadan sonraki nehir ve sen de ayn deilsin. Dikkat edilirse, her eyin srekli bir bakalama, farkllama iinde olduu, bir an ile sonraki arasnda benzeme olmad dncesi (postmodern dnce) yeni deil. Heraklitus ve rencisine katlyoruz: Her ey deiir elbette. Hatta anlk bile olsa geriye dn olanakszdr. Bu ontolojik bir gerektir. Bu geree bakp, epistemolojik tutarllk olamayacan ve geerli genelletirmeler yaplamayacan ileri srmek, bilim kuramnn ve birikmi bilginin geerliliini, reddetmektir; tekrarlanan kalplar ve nedensellik balarn arayan bilimin olamayacan sylemektir. Glntr: rnein, hepimiz, biliyoruz ki, yerekimi yasas vardr ve bunu belirleyen belli koullar vardr. Bu koullar her gn deimiyor. Srekli deiim, neden olan koullarn srekli deiimine baldr. Elbette nehir, yzmek isteyen kiinin bulunduu noktada (ve dier noktalarda) srekli yeni gelen taze suyla akp gitmektedir (deimektedir). Elbette biz her an deiiyoruz, lme doru gidiyoruz. Heraklitus ve rencisinin nehir rneiyle sunduu felsefeyi phecilik ve deiimin varl nemlidir; fakat filozofun, nehir ve insan rneini soyut evrensel yer ve zamandan alp somut rgtl yer ve zamana yerletirmesi gerekir: O zaman nehir ve insan ok daha farkl grnr. Her sabah allan yer, yaplan i, alnan cret, artan enflasyon ve fiyatlar, ksaca cretli klelik koullar gerei, sermayenin kontrolndeki nehre her gn tekrar tekrar gidildiini ve girildiini gsterir. Gerei akan bir nehre benzeten veya ayn deneyimin tekrar yeniden yaanamayacan belirten mantk, insann kendini ve toplumunu retim biimi ve ilikilerine baktnda, nehrin ok ar aktn, hzl akmaya altnda, kara aykrysa, durdurulduunu, toplumsal/tarihsel insann her an deimediini grr. Balama-ayrma (articulation, artiklasyon) Gnlk kullanmda sembolleri maniple etme ve eklemleme becerisi anlamndadr. Gstergebilimciler bu kavram ifre yaps veya farkl blmleri balama anlamnda kullanrlar. Artiklasyon bir gsterge sistemini temel paralarna ayrmadr: rnein szl dilde, ses ve anlam seviyelerine ayrmadr. Balanmam ifreler iaret serilerinden

306

teki Kuram

oluurlar ve birbiriyle dorudan bir ilikide deildirler. Bu nedenle iaretler onlar oluturan elere blnemezler. Althussere gre, retim tarz, birbiri zerinde alan, eit gte olmayan, isel olarak balanm yaplar sistemi inasdr. Artiklasyon, sisteme katlan enin, sonunda bir btn oluturmad badr. Katlan eler sanki kendilerini ayrt etmeye hazrm gibi znde deimemi olarak kalrlar. Artiklasyon farkl doaya sahip elerin elikiye, dolaysyla devrimci deiime gtrecei anlayn getirir. Metinleraraslk (intertextuality) Bu kavram ilk kez Mikhail Bakhtin ve ardndan Julia Kristeva kulland. Metinleraraslk anlayna gre, her metin alntlar mozaii olarak ina edilir; her metin bir dierinin emilmesi ve dntrlmesidir; metinlerin devirimidir (Kristieva, 1980:36, 66). Basite, metinleraraslk, metin ve metni okuma; bamsz ve her eyin metnin isel yapsnda olduu kapal bir sistem deildir; her metin ve metni okuma, dier metinler ve okumalarla vardr; her metin dier metinlerle ilikisiyle vardr. Karlkl-metinsel-bamllk, bir metnin anlamyla kendi bana var olmad, aksine dier ifreler ve metinler a iinde yer aldn anlatr. Her medya metni dierine olan ilikisi iinde vardr. Metinler kendilerini yapandan ok dier metinlere borludurlar. rnein bir televizyon program bir serinin veya trn paras olabilir. Bir sava veya kavga temas eitli program trlerinde grlebilir. Baz trler medyalar arasnda paylalr: Spor, oyun ovlar, tv dizileri, pembe diziler, reklam tek deil farkl medyalarda kullanlr. Bir televizyon ovu sadece kendi trndeki dier ovlara deil, ayn zamanda btn tv ovlarna, reklamlara, gncel siyasal olaylara, filmlere, ksaca her eye baldr. Hepsi potansiyel olarak birbirini etkiler ve etkileyebilir. V. Volosinov'a gre (1973), iaretin birincil belirleyicisi dier iaretlerle ilikisi deildir; iaretin kullanlnn sosyal balamdr. Yapsalc gstergebilimciler, sosyal balamdan (ortamdan) soyutlanmalar, ifreleyenin ve alcnn durumu ve amac, medya pratikleri, kurumsal yaplar ve amalar, kltrel, sosyal, siyasal ve ekonomik balamdan yoksun olmas nedeniyle eletirilmilerdir (Fiske, 1992:299). Anlam retme, sonsuz anlam retme Semiotics, semiosis, semiology gstergelerin ve anlam vermenin incelenmesini anlatr. Semiosis kavram anlam retme mekanizmas anlamnadr. Sonsuz anlam (endless semiosis) retimi bir gsterge veya gsterge setinin dier bir gstergenin veya gsterge setinin yerini almas ve bunun sonsuz bir sre olmas anlamndadr. Bu kavramla

Dnsel retim ve dil

307

oulculuk desteklenir ve ideolojik egemenliin sonsuz anlam retimi nedeniyle geersizlii anlatlr. Bu sonsuz anlam retimi sanki mcadeleymi ve egemen kodlara kar kazanlan bir zafermi gibi sunulur. Sonsuz anlam retme gibi, Foucaultdan Derrida ve dierlerine kadar post-yapsalclar, yeni-dikorsif pozisyonlar, oklu znellikler, gezgin birey/zne (nomadic agency), artiklasyonlar, polisemik metinsellik, glendirme biimleri gibi birok yeniden inalarla, liberal-oulcu grn kendi arzularna ve isteklerine uygun doyumlar arayan ve kullanmlar yapan bireyini, yeni klflarda ve giysilerde yeniden yarattlar. ahane edebiyatla aktif izleyici tezi ve bu tezle desteklenen ve merulatrlan ve gayrimerulatrlan her ey, pozitivistlerin kavramlar kullanlmadan yeniden retildi ve retilmektedir. Kimlik (identity), kendini zdetirme (identification) nsanlar toplum iindedir ve dlandklarn sylediklerinde bile toplum iindedirler ve dnda olamazlar. nsann ne olduu bu toplum iindeki sosyal, kltrel ve siyasal yaplar iinde, bu yaplar tarafndan ve bu yaplarn iindeki kendi tarafndan oluturulur. Dolaysyla, aktif zne ancak toplum iinde tarihsel olarak olumu ve srdrlen egemenlik ve mcadeleler erevesi iinde aktiftir: Aktif olarak kendini oluturmas, ancak toplumun tarihsel olarak gelitirdii olanak ve olaslklar iinde mmkndr. Dolaysyla, insann kimlii, birinin kimliinin bittii yerde balayan bir kimlik olamaz. Kimliin znellii de sosyaldir. Ben kiinin kendisini tanmlamas ve ben olmayandan (senden, onlardan, tekilerden) ayrmasdr. Biz, Benin kendini tanmlarken, kendini bir ekilde ait hissettikleri, kattklardr. Bu BZler okludur; Bu bizlerden ikisi attnda, BEN, byk ounlukla birini seer ve eer dier BZ yok edilecekse, bu yok etmeye katlr. ONLAR yakn dost ONLARdan balayarak en byk dman ONLARa (tekilere) kadar eitlenir. BZ ve ONLAR, sadece teki insanlar iermez, ayn zamanda, insan olmayan her eyi (giyecek, yiyecek, iecek, barnacak, da, toprak, aa ve soyut olan din, ahlak, inan, vatan, milleti) de ierir. Biz ile yaratlan ortaklk dnda kalan tekiletirme de teki bizden olmayandr. Gnmzdeki tekiletirmenin bir ksmnda, o teki, artk ayn teki deildir. rnein, kapitalizmin dman Che Guevera, kapitalizmin tekiletirdii dmandr ve bir zamanlar ABDdeki Luna Park tr yerlerde, ilenmi cehalete dman Che at tahtasnda vurdurularak para kazanlyordu. Liberal oulcu sahtekarln ideolojisinde imdi artk tekiletirme ktdr. Dolaysyla, Cheyi nce ldrtsn, sonra oyunlarda hedef tahtas yaparak tekiletirmezsin. Onun yerine, t-shirtler ve apkalar zerinde tatarak para kazanrsn;

308

teki Kuram

nk bu Che artk tekilik ideolojisiyle bili ynetimi yapan ve para kazananlarn Che Gueverasdr. Peki asl Che Guevera ve Che Gueveralar kimler? (Che Gueveralar kald m? Bu tr koullarda daima olacaktr). Onlar kontrol edilmesi ve stesinden gelinmesi gereken tekilerdir (dmanlardr). Benzer ekilde, Uur Mumcu belli bir tekidir; ldrtrsn, sonra bir caddeye veya parka adn verirsin; bylece, bu caddeyi ve park gren tekiler balarna gelecekleri her grte hatrlayarak, egemen gleri bizdenletirirler, tekiletirmezler. Kii kimliini hem kendinden, hem dier insanlardan hem de soyut aitliklerden ve somut sahipliklerden, kullanmlardan ve tketimlerden geerek elde eder. Bu elde edi asla masum olarak nitelenmemelidir. Hem aktif olarak bunu yapan BEN hem de bu BENi biimlendirenlerin amalar ve aradklar sonular herkes iin ilevsel olan amalar ve sonular deildir (elbette bazlar olabilir de). rnein, burjuva feminizmiyle gelen BEN ile rklarn BENi, kapitalist bili ve davran ynetiminin ilevsel uzantlardr. Burjuva/kapitalist kimlik politikalar, mmkn olduu kadar altkimliklere bl, bu kimlikler arasndan birbirine dmanl destekleyen bililer ve pratikler yarat, birbirine dr ve hem ekonomik hem de siyasal karlar iin kullan politikalardr. Marksizmde kimlikler, temel olarak retim kaynaklarna (olanaklarna) sahiplik zerine ina edilmitir. Bu balamda, iki temel kimlik yaps ortaya kar: (1) Olanaklara sahip olanlar ve kontrol edenler (kapitalist snf) ve (2) kendini retim olanaklarndan mahrum braklmlar (ii snf). Elbette her iki kimlik iinde, rnein retim srelerine katlmann karakteri balamnda alt-kimlikler oluturulabilir. Seyre, grntye ve madde sahipliine dayanan kimlikler en gzde olanlardr; nk reten teknolojilerin mallarnn hzl kullanm ve tketimini salayan kimliklerdir bunlar. Bu kimliklerin destekledii ekonomik ve siyasal karlar, rkla, etnik farkllkla, cinsiyetle, yala (kuak farkll), siyasal st ve alt kimlikler ilenerek daha da perinlenir. Bu perinleme hepimiz biriz, ayn halnn desenleriyiz; blclk; gncel hayatta kendini ifade gibi dier kimlik ifadeleriyle de salamlatrlr. Kimlik dediimizde, gerek aitlik ile aitlik iddias veya kendini ait olmadna ait sanma ve daha nemlisi kendini kk gren ve kimliini kendini reddederek, kendine dman, kendini smren veya kendini ezenle kendini bir tutan zdetirme konular da ciddi ekilde ele alnmaldr: rnein kendini ve evresindekileri Trk ttnyle zehirleme yerine, Amerikan sigarasyla zehirlemedeki kimlik ve aitliin anlam, rasyonellii ve gerekesi nedir?

Dnsel retim ve dil

309

Kimlik, gerek ve sahte zdetirmeyle, kendini gerek ve sahte bir tutmalarla, farkl karakter alr. Kimlik doal gereksinimlerin yerine yapay gereksinimleri geirmeyle, doal yolla gereksinim giderme yerine, yapay olanla gidermeyi egemen pratik yapmayla da ekillenir. Temsil (representation) Temsil, rnein, bir konunun, olayn, durumun, insan yaamnn, bir ilikinin veya bir dncenin medyada sunulmasdr. Bu sunum yaz, sz, hareketsiz ve hareketli resimle veya tiyatroda canlandrmayla yaplabilir. Medyada temsil, gerein haberlerden paparazilere kadar her tr programlar yoluyla yeniden-inasdr. Temsil ile temsil edilen arasnda tmyle rtmeden tmyle rtmemeye kadar deien benzeme olabilir. Bu temsil anlay, darda bir gerek olduu ve bu gerei temsilin doru (gerek) veya yanl (sahte) olabilecei grne dayanr. Hall bu tr temsil anlaynn eski olduunu belirtir: Eski anlayta temsil ya gerei yanstrd ya da gerei saptrrd. Yeni anlayta, temsil oluturucudur. Hall ve post-yapsalclarn temsilin yanl ve doruluu deil de, oluturucu olduunu belirtmeleri ksmen dorudur; nk zaten doru ve yanl deyince, belirlemenin karakterinden bahsediyoruz: Medya temsili ile temsil edilen kurulur, oluturulur, belirlenir. te, bu belirlemenin karakteri nedeniyle, temsil inasn yapan her kimlerse, amalarna uygun bir ekilde temsili kurarak/oluturarak, gerek hakknda imajlar yaratrlar. Bu imajlar gerei tmyle yanstmadan balayarak tmyle saptrmaya kadar olan bir yelpaze iinde yer alrlar. Post-yapsalclarn yanll, u grlerin hepsinde vardr: (1) Temsilin gerein yerini almas yanl: Temsil gereklik imaj yaratarak gerein yerine geebilir; fakat asl gerek hala vardr. (2) Temsilin karlatrlaca bir gerek olmad; dolaysyla, her temsilin/aklamann gerein olas anlatlarndan biri olduu yanl: rnein cret politikalarnn yoksulluu srdrmenin paras olduu gibi bir insan gerei zerinde durmak, sknt verici, rahatsz edici ve risklidir: Onun yerine, yoksulluk ve smr anlatsnn olas aklamalardan biri olduu, bazlarnn ayn eyi insanlara i saland ve babalk yapld olarak niteledii gibi anlatyla gelmek, anlatan iin rahatlatcdr, faydaldr, verimlidir ve emin bir zeminde risksiz ve dllendirilmi bir ekilde yrmedir. (3) Bir olay temsil edilinceye kadar yoktur. Yani, eski anlatda temsil olaydan sonradr, olayn temsilidir; yeni anlatda temsil olaydan sonra olmaz; olayn oluturucusudur; olayn var oluunun bir kouludur. Dolaysyla, temsil olayn dnda deildir, olaydan sonra da deildir, olayn kendi iindedir. Bu olduka ho edebiyatn geerli olmas iin bize

332

teki Kuram

idealist gelenek iine der. Gerekli ampirik diyalog ile ampirisizmi kartrr; ampirizmi ve srekli olarak tarihsel materyalizm pratiini yanl temsil eder. Sunduu eletiri, Popper tarafndan sunulan anti-Marksist tarihsellik eletirisi iine der. Sunulan yapsalclk, dier yapsalclarda olduu gibi, eliki, deiim ve snf teorisi olmayan durmu olann (statik olann, kapanm olann) yapsalcldr. NACILIK/CONSTRUCTVSM 1950lere kadar, Berkeleyden Hume, Kant ve Hegelden geip gelen klasik idealizm lmt. Fakat zellikle 1980lerde glenen inaclk, yapsalclk, ina-zme, pragmatizm, etnometodoloji ve ardndan post ekleriyle gelen versiyonlaryla realizm-kartl yaygnlatrld. nacln temel grleri: 100 zclk kartl (anti-essentializm): zclerin dnyay gzlemle anlayabiliriz ve varolan, varolarak algladmzdr gr reddedilir. nacla gre, dnya hakkndaki bilgimiz, insanlarn aralarnda ina ettii eydir. Realizm kartl ve relativizm: Maddi gerek diye belirttiimiz her ey tmyle eitli durumlardaki eylemlerimiz srasnda gerek ve eyler hakknda icat ettiimiz veya uydurduumuz dnce, kategoriletirme ve betimlemelere baldr ve onlara gre deiir. znellik ve oulculuk: Gerek ve her bilgi birey tarafndan aktif olarak ina edilir. na edilmi her anlam bir gr yanstr. Bilgi ve gerein tarihsel ve kltrel relativizmi: Her tr bilgi biimi tarihsel ve kltrel olarak zeldir. Bilmek, deneyimin geerli yorumlarna giden dinamik bir adaptasyon srecidir. Dil dnyann ina edildii bir eylem eklidir: Gerek, dilden geerek ina ettiimizdir. Gerek, dilsel olarak yaratlr ve sosyal olarak zerinde anlamaya varlr. Dnya ve eyler ina edilen modellerdir. nalar dorudan bilinemeyen dnyaya adaptasyona yardm eder. Sosyal inaclk: Gerek, sosyal olarak zerinde anlamaya varlm olandr; dolaysyla, gerek insanlar tarafndan birlikte retilir ve sonsuz sosyal olarak ina edilmi gerek vardr. (Yani, bilinebilen gerekler bizim ina ettiimiz gereklerdir). Kiilik sosyal-olarak ina edilmi dncedir; ne kadar ok kltrler, balamlar ve iletiim yollar varsa, o kadar ok gerekler ve benlikler/kimlikler vardr. Bir kii dierleri tarafndan konuulduu, dnld, anlatld, kimliinin belirlendii her farkl balamda farkl kimliklere sahip olur; dolaysyla, statik
100

Fazla bilgi ve eletiri iin bkz: Raskin, 2002; Meyer, 2008; Praetorius, 2003.

Dnsel retim ve dil

333

bir kimlik yoktur ve kimlik sosyal evrenin koyduu parametreler iinde oluturulur. nsanlarn kendileri ve dnyalar hakknda nasl konutuklar, deneyimlerinin doasn belirler. Bir dil ile gerei ina yolu, dier inalar zerinde egemen olur. nsan dil ve sembolleri sadece betimleme deil, amalarn gerekletirmede ikna iin kullanr. Epistemolojik inaclara gre gzlemciden bamsz olan bir d gerek vardr. nsan bu d gerei kendi inas tesinde bilemez. Dolaysyla, bilgi insan tarafndan yaplm inalar bileimidir. Bu inalar dnyay anlamak iin faydal sezgisel (heuristic) kurgulardr. Dolaysyla, bilgi az ok doru olma yerine az ok geerlidir: insanlar kendi inalarnn bamsz gerekle rtp rtmediini kesin olarak bilemez; fakat inalarnn kendileri iin alp almadn bilirler. Bu balamda, bireyler idrak etme balamnda kapal sistemlerdir. Yorumsamac inaclar gzlemci-bamsz gerek olduuna inanmazlar. Onlar iin bilgi dilsel faaliyetin bir rndr (gerek/bilgi dilden geerek ina edilir). Dolaysyla, ne kadar diskorsta bulunan insan/grup varsa, o kadar bilgi sistemi vardr. Snrl gerekiler dsal gerein olduuna inanrlar ve dorudan bilinebileceinin mmkn olduunu savunurlar. Fakat insan alglamas hatal olabilecei iin, bilgi ile gerek arasndaki rtme kusurludur. Eletiri: Post-modernizm, post-yapsalclk ve Foucault hakknda yaplan ve yaptmz tm eletiriler, inaclk hakknda da geerlidir. FOUCAULT VE BURJUVA FEMNZM Trkiye gibi lkelerde de, zellikle 1990lardan beri, sol olarak nitelenen evrelerde, ciddi bir hayalet av artarak devam etmektedir: Feminist, ecinsel ve queer teorilerin dahil olduu tikelciliin (particularism) egemenlii ve buna kar gelme konusunda herkesin sinmesi ve herkesin zc ana-anlatlardan (essentialist metanarratives; yani ncelikle marksizmden) korkarak, ondan uzaklamas.101 Dikkat edilirse iki korku var: Birincisi, istisnalar ve micro-yaplar zerine odaklanan tikelci egemenliin gelmesi ve buna kar ok az kiinin eletiri retmesi. kincisi ise, zc ana-anlat (st-anlat) diye geersiz ilan edilen Marksizmden korkudur. Tikelcilik, toplumsal yap ve btnlk yerine, tek bir konunun, tek bir nedensellik bann (rnein cinsiyetin veya etnik grubun) ilenmesi anlamna gelir. zclk, evrensel konunun, tmn, temel olann, esas olann ilenmesidir. Gnmzde, zclkten
Queer: heteroseksel egemenliin getirdii heteronormative toplumun seksel tercihler ve ilikilerle ilgi deerlerine uymayan, bu deerleri soruturan kiidir. Kadn ve erkei ierdii iin Trkede, bu kavramn karl yoktur.
101

334

teki Kuram

uzaklama ad altnda, eletirel olarak nitelenen kiiler Marksizmden bir hastalk gibi kap postmodern, postyapsalc ve post-Marksist grlere sarlmaktadrlar. Bu grler toplumdaki zel/tekil olanlar ele alp eletirdii iin kapitalist sistem tarafndan scak karlanmakta ve yazara stat ve emin bir eletiri alan salamaktadr. Usavurma zerinde duran kii, kendini filozof olarak ciddiye alnmasn isteyen insan diye alaya alnmaktadr. Sorun artk tarihsel toplum ve tarihsel insan gibi zc bir aklama getirme sorunu olmaktan kt; onun yerini, ya zne ve zneyi konumlandrma ya da kimlik, tekilik, tekiletirme ald. zne ve teki ile tikel evrenselletirildi; nk tikel olarak ele alnan cinsiyet ve seksel tercihler, etnik kimlikler ve ayrmclk her toplumda var olandr. Marksizmde, bu cinsiyet ve cinsel tercihlerin, tekilik ve kimliklerin yeri, bireysel zgrlkler ve oulcu anlamlandrmalar gibi bir alana sktrlmamtr; Marx kadn ele ald ama cinsel rklk ile deil, kadnn zgrletirilmesi balamnda ele ald. Marx toplumsal retim tarz ve ilikileri iinde insann yabanclamas zerine eildi: alan kii sadece bo zamannda kendini evde hissettii ve ite ise evsiz hissettii zerinde durdu. Onun iin temel sorun, rnein erkein kadn boyunduruluk altna almas deildi; onun iin asl aratrma birimi genetik yap, cinsiyet, ya ve kltr deildi. Emtialatrma ve insann smrlmesiydi. Marksizmde snflara ayrlm bir dnya var ve bu snflar iinde cinsiyet gibi kimliklere ve karlara gre de dayanmalar kurulabilir. zellikle ABDdeki sol ve Avrupadan alnp ABDde yeniden biimlendirilerek dnyaya yaylan yaklamlar, Marxn yaklamn, ele alnan konular ya bir kenara ittiler ya da geersiz ilan ettiler. Onun yerine kimlik siyaseti (identity politics) denen ve toplumlarda ekonomik ilikiler dzenine kar tehlikeli olmayan, tam aksine bl ve ynet pazar politikalar iin ilevsel olan kimlik zellikleri ve kimlik politikalar zerinde durmaya baladlar. Grup kimliini bu ekilde tanmlama kanlmaz olarak, bu tanmlamaya ynelik zm araylarnn da kmasn ve dikkatlerin o yne odaklanmasn getirmitir. lgin olan bir gerek de udur: kimlik politikalar (identity politics) ve post-modern akmlarn egemenliinde kadnlar ve etnik gruplar ile ilgili haklar bol bol konuulurken, kadnlarn haklar almas ve kullanmasyla ilgili nemli deimeler sol-politikann youn olduu 1960 ve 1970lerde olmutur. Sosyal adalet gibi etik karakterden yoksun olan post-yapsalc yaklamlar sosyal/toplumsal yanlarn kaybetmilerdir. Aranan, sosyal adalet temelinden hareket etmedii iin, liberal veya ilerici firma yasalarna itibar salamaktr.

Dnsel retim ve dil

335

Foucault gibiler, feministler ve post-yapsalclar, hem byk anlatlar (grand narratives) diye Marksizmi ve pozitivizmi red ederler; fakat bunu yaparken, ou liberal aydnlarn ve Marxn insan ve toplum anlayndan faydalanrlar. Bylece, nce Marx tannr, sonra reddedilir ve ardndan, bazlar tarafndan, yeniden kefedilir; ama retim tarz ve ilikilerinden (ekonomik indirgemecilikten) arndrlarak. Bu faydalanma nedeniyle, eletirellik iddias geerli grnr. Kimlik siyaseti ile gelenlerin, (rnein feminist anlay veya queer teoriyle gelenlerin) kimlik kar tesinde, evresindeki dnya umurunda bile deildir; nemli olan, rnein kadn temsili sorunu vardr ve bunun da kadnn rnein mecliste erkek saysna eit oranda olmas gerekir; ama mecliste retilenler ve bunlarn sonucu onlar ilgilendirmemektedir; nemli olan kadnn meclisteki temsilidir. Dolaysyla, sorun kadnn kapitalist dzende pay alma sorunudur, bu payn kimden ne iin ve ne pahasna alndnn hibir nemi yoktur. Hele kimlik siyaseti arzu performans olduunda, artk mikro-siyaset en yksek egemenlik seviyesine ular; kimlik siyaseti, arzular ve gereksinimler zerinde yaplan ideolojik ve materyal/vcutsal yar olur. Marxda arzu sonsuz emtia retiminin sonucu olarak ele alnr ve gerei yakalamak iin de bu zorunludur. Foucault, ada kapitalist sermayeye benzer: Gittii yerdekileri kendisi iin alp kullanan, ii bittiinde, yeni bir yere giden ve orada da ayn eyi yapan kapitalist sermayenin kendisi iin var olan tarihsel zneleri kullanmasna benzer. Ayn zamanda, kapitalizmin kendisi iin tutarken, sahiplenirken, kullanrken ve kendini gerekletirirken bunu tekilerden geerek yapmasna (dier zneleri znelikten etmesi veya baml zne yapmas veya nesnelletirmesine benzer). tekinin kullanm: Meksika snrlarna dizilen ve Meksikal kaak iileri smren Amerikan sermayesi, oradaki iinde akcl, sreklilii salamak iin, Gney-Dou Asyaya gt ve imdi de Orta Asyada at oynatyor. Foucaultnun da ilk at srd yer 1960lardaki popler olan yapsalclk (structuralism) ve popler olan kltrellikti. 1966daki The Order of Things yapt bu zamann rndr. Foucault o zamanlar Fransz entelektel yaamnda yaygn olan fenomenolojik existentialisme (Sartre) ve Marksizme saldrd. Sartre Foucaultyu tarihsel duyudan yoksun olan, sistemi ve dengeyi savunan biri olarak niteledi ve Foucaultun almasn burjuvazinin son ideolojik savunusu olarak deerlendirdi. Foucault, bu durumda 1966-1968 arasnda Tunusda sessizce Sartrea yant vermek iin hazrland: Foucault insann, diskorsun bir sonucu olduunu ve yazarn yazma tarznn bir rn olduunu savunacakt. lgin olan, Foucault ve benzer ekilde discourse kavramn kullananlar, sosyolojinin ve zellikle Marxn praxis veya pratik kavramn alp,

336

teki Kuram

onun yerine discourse kavramn ikame etmektedirler; zaten baka trl yapamazlar, nk praxis yaayan insann pratiidir; discourse yaayan insann pratiinin rnndeki (dergideki, kitaptaki, televizyondaki, filmdeki, giysisindeki, zlce metindeki) pratiidir; bu da ancak discourse kavramyla karlanabilir. Benzer ekilde, gerek insan ilikisindeki tarihsel ve imdiki balam yerine, bu tarihsellii ortadan kaldran ve ifade edilmi (kurgulanm, bitmi) metinlerin inasna bakarak kurulan metinleraraslk (intertextualite) kavramn getirmilerdir. Metne indirgenmi bir metinler dnyasnda, kanlmaz olarak, yazar (zne, aktr) yazma tarznn rn olacaktr. Bu yazma tarznn rn deyimindeki yazma kavramn kaldrp, yerine retim kavramn koyduumuzda, Marxa ularz: retim tarznn rn. Marxtan arlan ve yerine ikame edilen kavramlarla, hem Marksizme kar tezler retilirken, Marksizm kullanlarak, tekrar Camera Obscuradaki, gerei tersine evirme gerekletirilmektedir. Bu kez, idealist felsefe, ifade edilenden (manifest content), rnden hareket ederek ve rn dnen insann bir dier bir rnnden (dilsel, diskorsif yapdan) geerek aklamaya alarak, idealist felsefeye geri dnmektedirler. Foucault, 1968de, Tunustan The Archeology of Knowledge yaptyla dnd. Bu yapsalc yapt Sartren hayatna ve almalarna bir saldr olarak hazrlanmt. Fakat 1968ler, alt niversitede Maoist bir arkada, protestocu renciler tarafndan istila edilen bir okulda polis saldrs, polis gaz ve soruturmasyla karlatrd. Bu onu nefret ettii Sartre ile ayn platforma koydu ve Foucault entelektellerin evrimi itmede nderlik roln ne srd. Belki de polis soruturmasnda, polis devletinin her eyi bilmek istediini, ama hibir eyi bildirmek istemediini rendi. Bu renme sonucunda, toplumu ve devleti hapishane/polis toplumu/devleti olarak grmeye balad ve panaoptik anlayn getirdi. Foucault The Order of Discourse yaptnda, materyal olanla (sosyal yapyla) materyal-olmayan ilikilendirdi: Diskorsda bir d olduunu benimsedi ve diskorsu diskorsun sosyal ilevine balad. Sosyali geici ve teleolojik bilme arzusu (her eyin bir amac ve sonucu olduuna dayanan bilme arzusu) olarak sundu. 1972ye gelindiinde, Foucault Marksist analizi yetersiz buldu; 1975te Disiplin ve Ceza kitabnda, Deluzeden uzaklat; Yaptnda, 19. yzylda cezann dnmn, deien kapitalist mlkiyet ilikilerinde allagelmi ilikilerin su saylmasna balamas, bir Marksist aklama rneidir. Benzer ekilde, Sekselliin Tarihi yaptnda, burjuvazinin nce kendi snf iinde seksel ilikileri dntrdn ve sonra dier snflar hedeflediini belirtir. Fakat 1970lerde Foucaultda Marksizmin ve snf mcadelesinin izleri byk lde ortadan kalkt.

Dnsel retim ve dil

337

Foucault 1970 ortalarndan sonra, Andr Glucksmann and BernardHenri Lvy gibi Yeni Filozoflar denen, siyasal liberalizm zerine ynelen ve artan sosyal barbarla kar bir eit Hristiyan ruhanilik ile ilgilenenlerle arkada oldu. Bu nedenle, Foucaultnun 1978-79da Humeyniyi ran Devriminde desteklemesi, din ve etikle ilgilenmesi artc deildir. Amerikada 1979da arkadalk kurduu Peter Brown ile ilikisinin sonucu ruh adl yapt buna rnektir (Paras, 2006). Foucaultnun entelektel serveni, ze-dnl insan zne (reflexive human subject) zerine odaklanmaya doru gitti. Bu zne, kendi hayatna ekil vermeyi (stylizing) aktif olarak yapan znedir. Bu tr subjektivizme ynelimde, Fransada ve University of California Berkeleyde Paul Veyne, Pierre Hadot, Stephen Greenblatt ve Peterbrown gibi aydnlarn etkileri oldu; bu etki konusunu bazlar kabul etmemektedir; fakat Foucaultnun znesinde yine de self/kii sosyal bir biimdir, rndr, bir z deil; bu biim (self) daima kendi ile zde deildir (Bernauer ve Rasmussen, 1988). Foucault Marxn diyalektik metodunu reddeder, onun yerine geneology yaklamn koyar. G ilikilerini Marksist retimin materyal koullaryla ilikilendirmez; diskursif iliki iine yerletirir. Tarih: Foucaultun tarih anlay Nietzschenin geneology diye adlandrd gre dayanr. Bu anlay yerel, zel, paralanm, ezilmiin yeniden kefi zerine odaklanr; totalletiren diskorslarn (yani Marksizme ve pozitivizmin) zorbalna kar retilmitir. Bu yaklam tarz, kresel pazarn arzu ettii yaklam tarzyla rtmektedir: Asla snftan ve snf ilikilerinden bahsetmez. Onun yerine, marjinali ele alr; etnik ve cinsiyet gibi gruplar ve zellikle zne olarak bireyi ne karr; bireyin konumlandrln snfsal ilikiye balamaz; onun yerine zgr iradeye ve g/iktidar uygunlamasna balar. Bylece, snf eletirisi bireyin, grubun veya gcn eletirisine dner. Foucault; her kltrelcinin, yapsalcnn ve liberal oulcunun yapt gibi, Marksistlerin ve Marksist ekonomistlerin ada siyasal hayatn oklu mcadelelerini anlayacak kapasite gstermediklerini belirtir. Bu mcadeleleri anlayabilmek iin siyasal analiz, siyasal dnmeyi (imajinasyonu) kontrol eden doktrin olan Marksizmden kurtulmaldr. (gya, Marksizmi reddetmiyor, doktrin olarak reddediyor). Foucault Marksizmden kurtulmay sosyal snf analizi yerine, dier kategorilerin analizde kullanlmasnda bulur. Bu kategorilerde, kapitalist pazarn karlarnn ideolojik promosyonunu, modern koulun liberal oulculuk grnmeyen, fakat aslnda liberal oulculuk iine den eletirisini getirerek yaparlar. Bu tr analizde Foucaultnun nerileri: Siyasal analiz, partinin otoritesi altndaki tm sesleri dinlemeli. Boyunsundurulan

338

teki Kuram

sesler ynetilen nfus olarak vardr (dolaysyla, sosyal snf yoktur; nfus ynetenler ve alt kimlikteki ynetilenlerden oluur). Foucault, devletin biimlenmesini ve analizini yaparken temel hareket noktas ve tartma ekseni nfus olmaktadr. Foucault nfus dncesinden hareket ederek ada politika iin devletin analizini yapmaktadr. Foucaultya gre g basite baskc olma yerine reticidir. G tutulmaz, ilikisel olarak iler. Toplumun kalbinde deil, klcal damarlarnda incelenmelidir. Dolaysyla, Foucault iin bu g, yerel ve o anki seviyede kendi mantna gre iler. Foucault gc mikro-seviyeye (zneye ve zneler aras ilikiye) indirgerken, sosyal snf ve devlet olarak gcn toplanmasn da kabul eder; fakat bu gc, gcn mikrofiziini kullandn ve smrgeletirdiini belirtir. Bu tr yaklamlara gre, eitli bireylerin (kadn, ecinsel, mahpus, mental hastalarn, etnik gruplarn, evrecilerin) zerindeki egemenlik sermayenin egemenlii deildir; bu yaklam benimseyenler, aslnda kapitalist ynetime ilevsel olan gndelik mcadele ve direniini incelerler. Feminist ve queer teorileri ounlukla postmodernizmin direni biimi iine der; nk gelenein eletirel ina-zmyle ilgilenir; gelenee asla dnmemek iin. Marksist kuramsal ereveyi reddederler, dolaysyla birey zerinde ok dururlar; tutucularn gerici sosyal politikalarn desteklerler: Hkmetlerin ve devlet politikalarnn firmalara teviki ile trilyonluk kaynak aktarmas gibi konularla ilgili olarak pek bir ey sylemezler; ama bireylerin devlet yardm almasna kar gelirler. Dmanla (erkekle) yatma derler, asl dmanla yatmak ve yatrmak iin. Buna, yeni-post-modern sosyal-demokrat parti politikas denebilir. Feminist ve queer teoriler, siyasal ekonomiden kimlie doru kaan sol dnce akmn temsil ederler ve kapitalizm iin ilevsel olduklarndan, youn bir ekilde liberal g yaplarndan destek bulurlar. Gln deil mi: Feministler kii siyasal der ve kimlik politikas tartr. Queer teorileri, bireyselletirmede daha ileri giderek her tr kolektif kimlik gereksinimini eletirirler ve kimliin kendi znesine zarar vermek iin kullanlabileceini belirtirler. Buna Foucaultnun kltrel kimlii aklamasna rnek verebiliriz. Queer kavram hem kadn hem de erkek ecinselleri ierir. Bu kavram monolitik karakterdeki kimliin yerini almas ve ok katmanl bir kimlik verilmesi iin ne srlmtr. Dolaysyla, queer her rk, cinsiyet etnik grup iindeki kimlikleri temsil eder. Bu nedenle, bu teori kendini anti-asimilasyoncu ve anti-ayrmc olarak sunar. Foucault bu sunumla, aslnda, assimilasyon deil, znelerin cinsel tercihler baznda koalisyonu fikrini alar.

Dnsel retim ve dil

339

Dikkat edilirse, burjuva feminist, post-yapsalc, post-modern gibi isimlerle gelen yaklamlar ve Foucault, eletiri getirir; Hitler de eletiri getirmiti; fakat bu tr yaklamlar, sosyal bakmdan gericidir; en iyi biimleriyle, kapitalist dzeni tasdik ettikleri iin tutucudurlar. Kimlik politikas kendini liberal oulcu ve hatta sac yeni-liberal ideolojiden ayrt etse ve onlarn tesinde olarak sunsa bile, bu politikalarn 21. yzyldaki pazar koullarna gre uyarlanm ekilleri olmaktan te gidemezler; nk temel olarak, sunduklar aklamalar ve rettikleri politikalar kapitalist yapy dnme uratacak bir karakterden ok uzaktadr ve aslnda, kapitalist pazar iin olduka ilevsel bir rol oynarlar. Feminizm veya kimlik politikalar gibi herhangi bir mikro-teori, retim tarz ve ilikilerini kenara itiyorsa, insan kenara itiyor demektir. Amerikan feminizminde ilk dalga 19. yzyln banda oy iin mcadele ile balad ve 1920de kadnlarn oy hakkyla bitti. kinci dalga Betty Friedann The Feminine Mystique yaptyla balad ve yasal haklar iin mcadele etti. imdiki nc dalga ise, queer teori ile birlikte geliti ve onun dncelerini benimsedi. rnein, erkek-kadn ve ocuktan oluan geleneksel aile yapsna kar kt: Feminist ve queer teorilerde oklu perspektif ve ideolojik birlik eksiktir; bu teoriler kolektif siyasal eylem getirmeden yoksundur; toplumsal deiim iin gerekli herhangi bir anlaml sosyal eylemi besleyecek g yaps getirmezler. Bunun iin, bu teorilerin ortak bir kimlik ve ama duygusu yaratacak bir karaktere sahip olmalar gerekir ki bu onlarda yoktur. Bu tr teoriler ancak siyasal glerin (veya elitlerin) karlarna uygun olduu zaman baarldrlar. Marksizm ortak ama duygusu sunan bir yapya sahiptir. Ailenin ve evliliin imtiyazl olmas ve desteklenmesi ve buna kar evlenmeyenlerin desteklenmemesi ve queerlerin ktlenmesi, tarihsel toplumun getirdii sonulardan biridir. Bu tr marjinal gruplarn dlanmasnn son bulmas ancak bu sonucu oluturan koullarn deimesiyle olur; dolaysyla sorun, bir yasayla verilen hak veya koruma anlamszdr ve yeni ayrmclk demektir. Bu ayrmclkta, rnein heterosekselliin eletirisi ile seksel-tercihe dayanan bir tr rklk getirilir. Feminist ve post-Foucaultu teoriler Marxn da aklamalarn kendilerine uydurarak, tutarszl oulculuk anlatlaryla egemen yaparlar. Bir yandan ayak ba olmayan birey fikrinin bir hayal olduunu sunarken, bireysel kendilik duygusunu, bireysel zerklii, dierlerinde ve dierlerinden (dier bireylerden) geerek gerekletirdiimizi belirtirler. Bu anlat, Marksizmin, insann ancak toplum iinde ve toplumdan geerek zgr ve kle olduu anlatsndan arlmtr, bu armada toplum yerine dier zerk bireyler kavram yerletirilmitir.

340

teki Kuram

BAUDRILLARD VE POSTMODERN MEDYA KURAMI Medyann derinliinde gmlm biz, artk bir eyin olup olmadn syleyemeyiz. Baudrillard, 1998 Baudrillard, szlerle ve szlerle insan beyninde yaratt imajlarla byleyici ve hele bu imajlar doru olduunda esiz. ama postyapsalclarn ve post-modernistlerin ve de zellikle onlara zenenlerin belki de en byk sorunu, dil ile gerei kurarken, gerei anlamak iin gerekle ilgilenme yerine, dille (kelimelerle ve kavramlarla) oynayarak, ahane ve ou kez anlamsz cmlelerle gerein bir yana braklmas ve byleyici szn gerein yerini, gerei abartarak veya yok ederek almasdr. Baudrillard bize, kresel ekonomik, siyasal, dnsel ve kltrel pazarn getirdiklerini ve gtrdklerini arpc anlatlarla sunar; dnyay ve insann artk bitmi, tkenmi, bo/anlamsz, yarn olmayan, yarn sandnn bile yarn olmad bir son-rn biimlendirilmesi olduunu belirtir. Yarnn bile ancak bugn olduunda anlam kazand bir egemenlii yceltir ve ver. Baudrillard kresel kapitalizmin sperstarlarnn sperstar, sevmesek bile hayranlk duyduumuz ve kendimizi zdetirdiimiz bizi bizden eden tekinin ilevsel tekisi. Daha kts, kresel pazarn yaratt ciddi insanlk koulunu, anlatlmas gerektiinin tersine anlatarak, rnein, artk emek kapitalin yeniden-retimine hizmet etmiyor; kapital emei retiyor ve yenidenretiyor (Baudrillard, 1992) gibi, gerek retim faaliyetini bir kenara iten ve retimi dnsele ve gcn merulatrlmasna tayan bir ekilde aklamaktadr. Kapital ne kendini ne de zel mlkiyet ilikileriyle cretli-kle olarak kulland emei, emein gc (insanlarn almas ve tketmesi) olmakszn yeniden-retebilir. Ayn zamanda, McLuhan gibi harika szlerle kurnazca arptarak, rnein, bir eyin olmamasna neden olan bir eylem biimi olan caydrmann amzda egemen olduunu belirtirken (Baudrillard, 1992), sadece olan ve anlamn reddetmemekle kalmamakta, ayn zamanda, 24 saati srekli faaliyetlerle yrtlen rgtl yaam bo ve anlamsz olarak sunmakta ve nemsizletirmektedir: A ve isiz olsayd nasl sunard acaba? Baudrillard 1970in banda iletiim konusuna tketici toplumunun inas, nasl yeni deerler, anlamlar ve faaliyetler sunduuna, Marksizm ve siyasal ekonomi asndan yaklar. 1972de Toward a Critique of Political Ekonomi of Sign ve 1973te The Mirror of Production yaptlaryla, Marxn eletirisine balar. Ardndan, Baudrillard Marx ekonomik indirgemecilikle niteler ve Marksist yaklamn dil, iaret ve iletiimi

Dnsel retim ve dil

341

kavramlatrmadaki beceriksizliini vurgular (Baudrillard, 1983). 1972deki yaptnn Media iin Requiem blmnde, Enzenbergerin medya teorisini ve sosyalist medya stratejisi yaklamn rnek olarak ele alp eletirerek, Marksizmin ruhuna fatiha okur. Baudrillard kendi medya teorisini, Marksizmin ve resmi solun pozisyonunu stratejik illzyon olarak niteleyip tartma d brakarak, aydnlanm Marksist olarak niteledii Enzenbergeri ve byk gsterinin solcular olarak niteledii Radikal Amerikan Solu, Mays 1968 olaylarn ve Marksist anlayn eletirisini yaparak ve medyann karakterini kendi anlay erevesinde sunarak biimlendirmektedir.102 The Evil Demon of Images ve On Seduction yaptlarnda, medyann radikal bir kuramn gelitirmenin olanaksz olduunu, nk toplum ve siyasal ve ekonomik gler arasnda araclk yapan rgtler anlamnda gerekte medya olmadn belirtir. Medya anlam ntr yapar ve izleyiciyi tek boyutlu bir tecrbeye sokar: Bu tecrbede, anlam aktif olarak anlam retme veya sreten geirme yerine, imajlar pasif bir ekilde emilir veya anlama direnilir. Baudrillarda gre, tv hibir ey nermez; sadece bir ekrandr; senin kafann iinde bulunan minyatrletirilmi terminaldir; sen ekransn ve tv seni seyrediyor (Kellner, 1988). Baudrillardn bu grne gre, elektronik medyann mitlerle, tarihle veya anlam inasyla (ideolojiyle) hibir alakas yoktur. Bu tr yaklamda (Baudrillardda ve Postmodern yaklamda) medya zerk olur; yani, MacLuhan tr teknolojik determinizm gelitirilerek ilgin bir ekle dntrlr.103 Bu ekilde, medya sosyal sistemden soyutlanr ve medya teknolojisi egemen sosyal g yaplr; medya mesajdr, ama asl-tesinin (gerek-stnn; gerek-tesinin) mesajdr; bu asl-tesinin sorumlusu ise, yaratlan masal (sahte-gsteri; simulacra) evreninin tuzana den, gerek yerine ahane-gsteriyi seen ve souk batan-kartmaya zevkle katlan, izleyicilerdir: Baudrillarda gre (1983a) izleyiciler medyann mesajnn anlamna veya d dnyayla olan ilikisine deil, fakat onun gz kamatrc isel koduna ve kendine referans yapsna karlk verirler. Postmodern kme sreci izleyicinin sosyal doasna uzanr ve onu sngerimsi bir nesneye, bir karadelie, kitleye dntrr. zleyici, yanstmakszn, medyadan gelen anlamsz mesajlar emer. Buna aykr bir biimde, bu nkleerlemi, atomlam, molekllemi kitle ayn zamanda g merkezidir. Bununla beraber, gerek u ki, kitleler ne gemi ne de gelecek iin yazacak tarihe sahiptir. Harekete geirecek potansiyel
102 103

Ayrnt iin bkz: Baudrillard (1972/1981). McLuhan ile benzerlik ve farkllklarnn ayrnts iin bkz: Kellner, 1988.

342

teki Kuram

enerjiden veya doyuracak arzudan yoksundurlar. Gleri tmyle o andalk. imdi ve orada... Sessizliklerinin gc (Hard ve Dickens, 1996:213). Bu yorumlamayla, Baudrillard kitlelerin mcadele gcn ve rgtlenme olasln yitirdiini ima etmektedir. Ayn zamanda, medyann hiper-gerekleri yaratmasnn temel nedenini izleyici kitlelere yklemektedir; nk Baudrillarda gre, kitleler ahane gsteriden, gerekle urama yerine oyalanmaktan, katan, elenceden baka bir ey istememektedir; kitleler anlam retme yeteneinden yoksundur ve anlam retmek de istememektedir. Bu yoksunluk iddias geersizdir: Her insan anlam retir; anlam retmeyen insan dnlemez. nsan anlam retemezse, fiziksel ve sosyal varln srdremez. Ayrca, Baudrillard bakaldran kitleleri aalayan elitist gerici-tutucularn seviyesine dyor: Yoksunluk, yoksulluk ve istememe kitlelerin doal karakteri mi yoksa kitlelerin rgtl koullar iinde yaratlm durumlaryla gelen ilenmi, yaratlm, srdrlen bir sonu mu? Baudrillarda gre, medya yeni postmodernlii oluturmada hayati rol oynar. McLuhann kavramlarn kullanan Baudrillard, postmodern toplumu modeller, iaretler ve kodlarn egemen olduu bir gibi yapma; gibi canlandrma; gibi oynama (simulasyon) dnemi olarak tanmlar. Baudrillard medyay gnlk yaamda nemli rol oynayan ve zerk hiper-gerek alann oluturan imajlar, iaretler ve kodlar reten ana simulasyon makineleri olarak niteler. Medya izleyicisinin deneyimini aktif sreten geirme veya anlam retme yerine, imajlarn pasif emilmesi balamnda ele alr. Bylece, Baudrillard simulasyonlar ve asltesi (hyperreality) analizini yaparak sosyal kuram ve medya eletirisine retim ilikileri gereini bir yana brakan bir postmodernist olarak katlr (Baudrillard, 1987). Buadrillard 1981de yapt eklemede, u soruyu soruyor: Medya anlam ntralletirir ve haberverilmemi mi yoksa haberverilmi mi kitleler retir? Yoksa medyann rettii tm mesajlar ynlendiren veya yant vermeden emerek medyaya baarl bir ekilde direnenler, kitleler mi? Baudrillard Requiem for the Media yaptnda, medyay yantsz iletiimin deitirilemez modelinin kurumu olarak analiz ettim. Fakat bugn? Yantn yokluu artk g stratejisi olarak anlalamaz; fakat gle karlatklarnda kitlelerin kar-stratejisi olarak anlalr. O halde ne? diye soran Baudrillard, sorularla yanta balyor: Kitle medyas kitlelerin maniplasyonunda gcn yannda m, yoksa anlamn ortadan kaldrlmasnda, anlama ilenmi iddette ve bylenmede kitlelerin yannda m? Kitlelere bylenmeyi ileyen medya m yoksa medyay byk gsteriye ynlendiren kitleler mi? Buadrillarda gre medya anlam ve kar-anlam tar; ayn anda her ynden maniple

Dnsel retim ve dil

343

eder; hibir ey bu sreci kontrol edemez; medya sistemin doasna ait simulasyon iin ve sistemi ykan simulasyon iin aratr. Bu aralar zerk bir asl-tesi dnyas oluturan ve gnlk hayatta asli rol oynayan imajlar, iaretleri ve kodlar yeniden retir. Buna alternatif, mantksal zm yoktur; sadece mantksal iddetlenme ve felaketli zm. Baudrillard ok doru olarak, eriimi bitmi rne sahiplie indirgeyen grn yanlln belirtir: Bir televizyon setine veya bir kameraya (veya bilgisayara ve internete) sahip olmak, yeni iliki ve mbadele/alveri olaslklar sunmaz. Bu sahiplik durumu, bir buzdolabna veya tost aletine sahip olmaktan te anlaml deildir: levsel nesneye (rnein, tv veya bilgisayar programna) bir yant yoktur; aracn ilevi zaten oradadr; aracn ilevine btnleik konuma vardr (yani ilevi szle veya yazl szle veya herhangi bir anlatyla belirlenmitir) ve onu alarak ve kullanarak zaten yant verilmektedir; oynamak iin veya karlkl oyun bir seenek veya alan verilmemitir (eer arac krmazsa veya ilevini tersine evirmezse). Sembolsel alveri ilikisinde, ayn anda yant vardr. Mesajn iki tarafnda gnderici ve alc yoktur; tek sesli olarak zlecek kod veya mesaj da yoktur. Sembolsel mesajn teksesliliini ykar, anlamn mphemliini/oksesliliini kurar ve ifrenin znesini ortadan kaldrr. 104 Baudrillarda gre yz yze iletiim otantik iletiimdir ve otantik olmayan kt iletiim ise kitle iletiimidir. Baudrillard u-anki iletiimi araclanm iletiimi zerinde grr (valorizes); Buadrillardn bu gr geersizdir; nk kitle iletiimden olduu gibi, kiiler aras yz yze iletiimde de ilikiyi gerekletiren araclayanlar dil ve sembollerdir. Buadrillard yanl: Biz gnlk yaammzda, tv izleyerek sadece birka saat Baudrillardn alalm, maniple eden, saptrlm, kt olarak niteledii iletiimlerle karlarz; gnmzn geri kalan ksmnda, kiileraras iletiimlerimizde alalm, maniple eden, kt, aalk iliki ve iletiimlere, televizyondakinden daha fazla rastlarz. Daha kts, televizyondaki bu alalm deneyimimizin bizde yaratt hasar, bask ve duygusal durum ile, kiileraras iletiimlerle yaratlan hasar, bask ve duygusal durum bizi televizyondakinden farkl ve ok daha derinden etkileyecektir. Gnlk ilikilerimizde otantik olarak niteleyebileceimiz iliki ve iletiim, en yakn sevdiklerimizle olanlardr. Onun dndakilerin
104 avu askere unu yap diye emir verdiinde ve askerin emredersin komutanm demesiyle olan sembolsel alverite, ayn anda yant verme var; ama bu iliki brokratik, tek ynl, belirlenmi yantlar dnda yanta izin vermeyen bir ilikidir. Dolaysyla, ilikiye g yaps ve kar ilikileri katlmaynca, sembolsel alveriin asl doasn doru anlama olasl ortadan kalkar.

344

teki Kuram

hangileri otantiktir? Hangisi bizi ezmeyen, bizden fayda beklemeyen, bizi smrmeyen iliki ve iletiimdir? yerindeki yzyze iliki ve iletiimler ne lde ve koulda otantiktir? Eer iletiim alverise ve mbadele karlkl konuma ise, kitle iletiimi mzakere kartdr, geisizdir ve yantsz konumadr; her medya iletimemeyi, iletiim-olmayan (non-communication), anlamn yok edilmesini ve ie-doru-patlamay retir. Bu doru; fakat Baudrillard, ayn zamanda, alternatif veya kart-medya pratiklerine olanak ve olaslk vermez. Ona gre, Mays 1968de, gerek devrimci, alternatif ve ykc medya, duvarlar ve konutuklar, ipek-ekran posterler, elle-boyanm tebliler, konumann balad ve mbadele edildii caddeydi. Bu basit ve ilksel bir devrimci iletiim ve medya anlaydr. Baudrillard, hem bu anlay hem de devrimci iletiim nosyonunu tmyle terk etmitir. Baudrillard Towards a Critique of Political Economy of the Sign (1972) kitabnn Requiem for the Media" blmnde, medyann postmoderniteyi belirlemede/oluturmada nemli rol olduunu vurgulayan bir teori sunduunu belirtmektedir. Baudrillard, bu kitabnda ve teorisinde, Marksizmin ve Marksist medya teorisinin lm duasn yazarak ruhuna fatiha okuyordu. Yazd dua dil zerine kurulmutu; ustaca kulland diliyle, insann yaamn retmesi zerine kurulu bir yaklam tarzn indirgemecilik ve retimcilik (productivism) olarak eletiriyor ve rtyordu. unu belirtmemiz gerekir: Dil (iaretler) ile ancak gerekler hakkndaki imajlar yeniden-retilebilir, ama gerekler deitirilemez; dolaysyla, Baudrillardn byl kavramlar ve anlatlar, dolayl olarak savunduu kresel pazarn kervanlar iin ho ulumalardr. Kervanc memnun; simulasyonlar, simulacralar, iaretler, kodlar ve modellerle sahte imajlar zerine yeni eletirel-klflar ren Baudrillara glmsyor kervanc. Bu glmsemeyle yaygn dolama sokulan Buadrillard mehur. Postmodern toplum smr zerine kurulmutur; Baudrillardn iaretler, kodlar, modellerin ve hiper-gereklerin egemenlii zerine deil. aretler, kodlar ve masallar ve teolojik anlatlar olarak hiper-gerekler ilk imparatorluklardan beri ynetici glerin kitleleri ynlendirme aralar olarak kullanlyordu. Ama hi kimse Baudrillard gibi, gerei, gerek bir sava riski yoktur, nk biz simulasyon ve kontroller andayz; sava sadece medya simulasyonlarnda vardr ve gerek arpma sadece bir hayalden (simulacrum) baka bir ey deildir diyecek kadar gerei bkmedi. Medya simulasyonu elbette sava bize belli yaplar iinde sunuyor; ama sava bir yerlerde ve oluyor. Bu gerein herkes farknda. Medya ile sahte-yklemeler (veya asl-tesi) daima vard;

Dnsel retim ve dil

345

kapsamnn ve younluunun gnmzde deimesi, toplum ynetiminin ne amacn ne de sonucunu deitirir. Medya konuur veya orada bir ey konuulur; fakat herhangi bir yerde yant vermeyi engeller ve alveri/mbadele srelerini imkansz yapar.105 Dolaysyla, bu alanda (ve aslnda her yerde) devrim yant olasln kurmaktr ve bu da var olan medya yapsnn tmnde kkten deiiklik gerektirir. Konuma tekeli krlmadka, hibir deiim fayda etmez. 106 Eer ama basite herkese eit bir ekilde datmaksa, kimse konuma tekelini kramaz.107 Temsil ile gerek banda, Buadrillardn anlaynda, medya gereinin gerei temsil etmesi gibi bir konu tartma ddr, nk medya gerekten de gerek olan hipergerei oluturur. Baudrillarda gre, simulasyonlar gerei yutar ve simulasyon modelleri eyler zerinde ncelik alrlar. ok fazla gerek doyma ve patlama ile sonuland; imdi, ipatlamaya bakyoruz: Gerek ve anlam, kendini yeniden-reten
Kitle iletiiminde yantn ille ki mesaj gnderenin mesaj zerinde olmasna gerek yoktur. Kitle iletiiminde yantlar gnlk yaamdaki konuma, tartma, satn alma, elenme gibi sosyal faaliyetleri ierir. rnein, bir tv dizisi seyreden biri kadnn dierine dnerek kzn antasn grdn m? diye sormas ve onun da ahane! demesi bir yant trdr. Kitle iletiiminde ama kitleler arasnda belli dnsel, duygusal, inansal ve davransal elerin dolama sokulmasdr. Ali ile Bekir arasndaki konuma gibi, Alinin Bekire bir ey sylemesi ve Bekirin de Aliye yant vermesi deildir. Dolaysyla, kitle iletiiminde yant/geri besleme tartmas yanl konumlandrlm ve yanl ynlendirilmi bir tartmadr; tartlmas gerekenin sadece bir parasdr, hepsi deil. Baudrillarda gre, yant olasl olursa, her ey zlr. Sorunlar: Hayr zlmez, nk zaten burjuva-liberal oulcular katlmc ynetim ve katlmc demokrasi sylemleriyle, glmseyen Makyavelliler ve sahte katlmlar ve katlm imajlar yarattlar; ama imajn ve katlm duygularnn tesinde, tekel ortadan kaldrlmad; hala politika ve uygulama kararlarn verenler belli. Konuma tekelinin krlmas, ancak i yap biimi ve bu biimin iliki tarzlarnn deimesiyle olur. Bu da, sregelen kapitalist retim tarz ve ilikilerinden, konuma tekelinin olumasn beraberinde getirmeyen baka bir retim tarz ve ilikilerine geile mmkndr. Ekonomik indirgemecilik yapma diyen gerizekallatrlmln kendini yeniden retmesinin bir dier rnei: Marksizm gelecek, herkesi eit yapacak. (1) Diyelim ki bu doru olsun: Herkesin eit olmas kt m? lle ki birilerinin birilerini soymas, ezmesi, stnlk kurmas m gerekir? (2) Baudrillard eit bir ekilde datmak szyle, cahilletirilmi kitleler arasnda dolama sokulmu bir uyduruya inanmaktadr: Marx asla byle bir sama iddiada bulunmamtr; art-deerin gaspyla gelen haksz blme kar gelmitir.
107 106 105

346

teki Kuram

belirsiz simulasyon kitlesi iine eriyor. Baudrillarda gre, gerek eittir hayal edilen dnemine giriyoruz; yani gerek ile hayal arasnda bir aralk/farkllk kalmyor. Baudrillard, kendisi bunu gryor, simlasyonlarn ve gereklerin farknda ve biz farknda deiliz. O ayrcalkl; ayrcalkl olmasayd, hayalleri ve gerekleri nasl ayrt edecekti? Belki beyinlerimizde, simulasyonlar (sahteler) gerei yutmu olabilir; ama gerek bizimledir: sizim, i bulamyorum. Bunun ok iyi farkndaym, nk her gn, i peindeyim, eve ekmek alacak param yok. Bu srada da ok kr diye balayan ilenmi-gerekelerle, kouluma bakyorum. Yani, hem gerein-yerini-alan-sahteyi hem de gerei yayorum. Dolaysyla, medya-gerei veya simlasyonuyla, biz haberi seyrederken, bilgilendirilmek yerine elendirilmek isteyebiliriz; bu tercih nedeniyle, gerek kendi statsn yitirebilir; simulasyonun etkisi gerein gcnden daha byk olabilir. Bu binlerce yldr sregelen bili ve davran ynetimiyle hep byleydi; sadece kapsam artt ve ierii eitlendi ve hz fazlat. Fakat gerein statsn yitirdii, herkes iin geerli deildir; simulasyonun farknda olanlar az deildir. Baudrillard Enzenbergeri ve Marksizmi yle eletirmektedir: Baudrillarda gre radikal medya teorisi gelitirmek imkanszdr; nk siyasal ve ekonomik glerle toplum arasnda araclayan kurumlar ve kltrel makineler olarak gerek bir medya yoktur. Anlamlarn, mesajlarn ve iaretlerin retimi, klasik retim gleri balamnda yorumlayan devrimci teori iin ciddi bir problem ortaya karr; nk Marksist retim teorisi dzeltilemez ekilde ksmidir, genelletirilemez, materyal retim dna transfer edilemez (yani dnseli, ideolojiyi, kltr aklayamaz). Bu objenin tanm tesine geemez; diyalektik kller iinde yatmaktadr (yani, yanm bitmitir), nk maddi retimden ayrlm dzeni (yani styapy) yorumlama sistemi olarak kendini sunmaktadr. Marksizm en yksek seviyede tutarlla/ahenge sahiptir ve bu tutarllk yklmaldr; nk materyal retimi aan bir sosyal srece (rnein hiper-gerek ve modern medyaya) yant verme kapasitesine/yeteneine sahip deildir. Baudrillardn bu szyle ancak alay edilebilir: Kitle iletiiminde ideolojik ierii dolduran sahibinin sesleri, gerei zevk iin bkyorlar ve Baudrillardn hipergerek dedii imaj evresini holarna gittii iin yaratyorlar; bu sahte evre yaratmada, amalarn temelinde asla g ve maddi ve maddi olmayan kar gerekletirme, koruma ve srdrme gibi bir kayg yok; sanki, Doan grubu medyasn yrtenler zel olarak Doann ve genel olarak egemen dzenin maddi ve ideolojik karlarn gzetmiyorlar; aksine, bu temeli, rnein kapitalist retim tarz ve ilikilerini dnceleriyle belirliyor ve isterlerse, dnceleriyle deitiriyorlar.

Dnsel retim ve dil

347

Bu denli temelsiz anlaty yutmak veya yutuyor grnmek iin, gazeteci olmak ve iini riske sokacak yazy retmemeyi, bu tr yazy retenlerin bana gelenlerden ders alarak renmek gerekir: Yani dnsel ifadelerini materyal karlarna gre ayarlamak gerek. Ya da, dncelerin ve ifadelerinin gkten indiine veya bunlar beynin yoktan var ettiine ve dnyay deitirdiine inanan bir avanak olmak gerek. Dnyay (veya kendini) deitirme veya olduu gibi srdrp gelitirme dncesi, somut yaam koullarndan kaynaklanr. Baudrillard gereklerini/uydurularn nereden kartyor; beyninden mi yoksa materyal koullardan ve materyalin dnsel anlatlarndan m? Enzenbergerin medya teorisi ve stratejisiyle ilgili olarak solu eletiren Baudrillard, ardndan, Enzenbergerin ve Marksizmin yetersizlii ve aklama yeteneksizlii savlaryla gelir: Enzenbergerin anlatlar Marksistlerin kapitalistlerin retim gleri ve teknolojisine el koyarak insann gelimesini engelledii; dolaysyla, zgrletiren karaktere sahip olan medyay zgrletirmek gerekir grnn uzantsdr. Buadrillarda gre, medyay retici glerin mantna geri koymak (yani kapitalist sermayenin kontrolnden alp, reten geni kitlelerin kontrolne vermek) artk nemli bir eylem deildir; nk bu eylem medyay devrimci metafizik iine daha da gl olarak kilitler. Eer medyann yapsal ynelimi sosyalizm ise (bir dier ima: Kapitalizm sosyalizme gidecekse), mcadeleye ne gerek var ki? Marksist imaj hep ayn rya sarar: eylerin kullanm deerlerini yeniden salamak iin eyleri deiim deerlerinden soy. Tketicinin vermesine veya alveriine izin verilmez; sadece almas ve kullanmasna izin verilir. Bu balamda, mallarn tketimi bir kitle aracn oluturur: Tketiciler alarak ve kullanarak genel duruma yant verirler. rnlerin ve mesajlarn tketimi soyut sosyal ilikilerdir. Dolaysyla, Enzenbergerin medyann retici sosyal srelere kitle halinde katlmay olas yapt iddias yanltr. Ayrca, bu katlmann pratik olanaklarnn kitlelerin kendi elinde olduu iddias da yanltr. Eletirel analizler, iletiim teorisinin kucaklad ideolojik matriksi radikal bir ekilde belirlemede yzeyde ve ksa kalmtr. Teori Roman Jacobsen tarafndan biimlendirilmi olan gnderici-mesaj-alc (ifreleyen-mesaj-ifre zen) sralamasna dayanr. Bu emada, konuan tek zne ifre olur; ifre kendini iki kavramn ayrmndan ve mesajn teksesliliinden geerek mbadele eden ve yeniden retendir; insanlar deil. Linguistik teoride, her iaret, dil denilen kod yoluyla dierleriyle iletiimde bulunur. Anlamverme teorisi iletiim teorisi iin ekirdek model olarak hizmet eder. Tm bunlar sadece egemen sosyal pratiklerde yansmaz, ayn zamanda devrimci medya pratiklerinde de yansr.

348

teki Kuram

Zizek Baudrillardn grn pesimist kltrel eletiri olarak niteler. Zizek, Baudrillard, Virilio ve benzerlerinin siber-uzayn sonunda, hibir sembolsel yasa veya gerein herhangi bir imkanszlyla kstlanmayan hayali halsinasyonlar evreni ortaya kard grn kantlanm bir gr olarak kabul etmez.108 Kellner (1993) Baudrillardn kuramnn sefil bir medya kuram olduunu ve McLuhann formalist, teknolojik determinist ve zc yaklamnn yeniden-rettiini belirtir. nceki sosyal kuramn tm snrlarn reddeden bir kuramn kendisinin medya, ekonomi, devlet, kltr ve toplum arasndaki karmak ilikileri ve elikileri dikkatlice ve titiz bir ekilde ileyebilecek pozisyonda olmas gerekir ki Buadrillardn teorisi bu karakterden yoksundur. Baudrillard medya biimlerini ve etkilerini medya evresinden soyutlar, teorinden siyasal ekonomiyi ve medya retimini siler; formalizmi, ideoloji eletirisini ortadan kaldrr. eriin nemini reddeder ve yorumlamaya kardr. zlce, Baudrillardn kuramnda, gerek bir teori veya kltr yorumu yoktur. Sokal ve Bricmonta gre (1999), Lacan, Kristeva, Baudrillard ve Deleuze gibi entelekteller srekli olarak bilimsel konseptleri ve terimler dizgesini ktye kullandlar; en kk bir gereke sunmakszn bilimsel dnceleri balamlar dnda ele aldlar; bilimsel anlalmazdili, uygunluunu ve anlamn dnmeksizin, bilim insan olmayanlarn nne attlar. Giderek samal artan, anlamdan yoksun (ii bo) cmleler kullandlar. Baudrillard tekno-parazitle (anlalmaz samalkla) dolu birok terminoloji kullanr. Bu kullanm zerinde durduu teorileri yeterince anlamadn gsterir. Bilim ktye kullananlar, dncelerindeki yalvanl rtmek iin anlalmaz szler kullanan entelektel sahtekarlardr. Mark Postera gre (2001) Baudrillar 1980lerin ortalarna kadar olan yazlarnda, nemli kavramlarn tanmlamaz, yaz stili abartldr, beyan edicidir ve ou kez tutarl analizden yoksundur; sezgilerini/kavraylarn totalletirir; iddialarn snrlamay ve aklamay reddeder; sanki toplumda baka bir ey nemli deilmi gibi, zel deneyimler ve televizyon imajlar hakknda yazar; elikili kantlar grmezlikten gelir. Bazlar iin Baudrillard postmodern bir akadr ve karmakl ise gsterili anlamsz szdr.109

Zizekin siber-uzayla ilgili ayrntl aklamas iin bkz: The Cyberspace is real http://www.egs.edu/faculty/zizek/zizek-the-cyberspace-real.html http://theoryandacademy.blogspot.com/2007/10/guest-lecture-ken-rufo-onbaudrillard.html.
109

108

BLM XIV KLTR, LETM VE KLTREL NCELEMELER Bir televizyon programn, yazarn psikolojisi asndan inceleme, Ford arabalarn, Mr. Fordun psikoanalizi asndan incelemek gibidir.110 Adorno, 1954 KLTR Bir ta yerdeyken doadr; insan ta alp bir hayvan kovalamak iin attnda, ta, amacn gerekletirmek iin kulland doal bir ara olur. Bu ta alp, yontup ileyip bir ara yaptnda, artk o ta, kltrel bir rndr. Bu rnn yapl/ifade biimi ise kltrdr. nsanlar her yerde elenirler; oyun oynarlar, enlik yaparlar. Bunlar insan gereidir. Bu gerein nasl ifade edildii (rnein, elencenin karakteri) kltrdr. Trke dediimizde, biz belli bir dil, dolaysyla bir kltrden bahsediyoruz. Kltr yaamn ifade biimi olduu iin, bu ifade maddi olarak yaplyorsa (rnein, sslemeli kak gibi bir kltrel rn yapma), buna maddi kltr denir. Tm tarihsel kalntlar buna rnektir. Bu ifade, szle, gsteriyle ve oyunla yaplyorsa, buna maddi olmayan kltr denir; dolaysyla, mental sreler, inanlar, bilgi ve deerleri yanstan sz, gsteri ve oyun maddi olmayan kltr oluturur. Dikkat edilirse, kltr, insanlarn neyi nasl dndn, neyi nasl yaptn ve neyi nasl rettiini anlatr. Kltr kavram Latincede ekme, yetitirme, koruma ve onur anlamlar tayan colere kelimesinden gelir. lk kullanm rnlere veya hayvanlara bakma anlamndayd. Sonradan dnceyi besleme anlamnda kullanlmaya baland. Ardndan, uygarla baland. Endstriyel devrim srasnda kavram, yksek kltr ve halk kltr diye ayrld. Yksek kltr nemli kitaplar, mzik, sanat, estetik ve ruhsal gelime ile ilikilendirildi. Halk kltr ise alt snflarn kltr olarak nitelendi. 19. yzyln sonlarnda, kapitalizmin kitle kltr denilen kltr geldi ve bu kltr alak kltr olarak nitelendi. Kitle kltr endstriyel yaplarn yayd kltr demektir. Bu kltr ierisinden, kitlelerin en ok setikleri srekli deien popler kltr retildi. Popler kltr popler tketimi tevik ettii iin, bu tevikle gelen aptalca tketim sonucunda,
110

Ayn ey, diskors/sylem analizi yapanlar iin geerlidir.

350

teki Kuram

tketim kltr ortaya kt. Ayn zamanda, endstrileme ile birlikte ii snf ve bu snfn kltr olutu. Bu snfn kapitalizmden demokrasi talepleriyle ve bu taleplerin bask ve terrle karlanmasyla birlikte, direni kltrleri olutu. Yukardaki anlatlardan da grlecei gibi, kltr toplumda yaayan insanlarn tmnn veya insan gruplarnn maddi, dnsel ve duygusal yaamlarn retme, kendilerini ifade etme biimleri olarak ortaya kmaktadr. Bu anlaya gre, kltr, insann kendini g yaplar ve ilikileri iinde ifade biimi olduu iin, kanlmaz olarak, insanlar, gruplar ve snflar aras ilikide kltrleraras mcadeleyi, kltrel egemenlii, kltrel smry, kltr yok etmeyi ve mcadele kltrn de beraberinde getirir. nsanlar kendilerinden nce var olan kltr iine doarlar ve kltr tarafndan ekillendirilirler. ldklerinde bu kltr devam eder. Bu doru; fakat eer sadece byle olsayd, kltrler hep ayn kalrd; deimezdi. Dolaysyla, insan sadece kltrn taycs deildir; insan kltr iinde byr, ama ayn zamanda o kltr zerine dnr ve onu gelitirir ve deitirir. Kltr paylalan, renilmi insan davrandr; yaam yoludur. Kltr renilmitir, biyolojik olarak miras kalmaz. Beyazn safl ve siyahn karamsarl veya znty ifade etmesi doutan gelmez; fakat renilir. Bir yiyecek veya iecek gereksinimi fizyolojik bakmdan ele alnabilir; ama bir yiyecek, iecek veya giyecek tercihi genetik deildir. Kltr her renilmi davran iinde vardr. retilen ile renilen arasndaki iliki mutlak olmad ve yeni bulular kt iin, kltr srekli deiir. Bu aklama dorudur; fakat renmenin evrensel olmad, ntr olmad, renenin reniminin hem alma hem de aktif olarak soruturmadan geerek olduunun vurgulanmas gerekir. Kltr, bir kiinin kendisini, bir dier kiiden tmyle bamsz, farkl, kendine zg bir ekilde ifadesi asla olamaz; nk tmyle farkllk demek, anlamay salayacak ortak noktann (rnein dilin) olmamas demektir. Dolaysyla, kltr dediimizde, sosyal retimden ve bu retime insann dncesi ve faaliyetleriyle katlmadan bahsediyoruz. Senin bir arkadanla oluturduun ortak bir kod, kltr oluturmaz; ama o kod, maymunlatran moda endstrileri tarafndan alnp yayldnda ve insanlar onu renip kullanmaya baladnda, ite o, moda endstrilerinin yaratt bir kullanm veya tketim kltrnn paras olur. Krmz gln veya elle hareket ekmenin anlamlar sosyal bakmdan atanm ve renilmitir. Ayrca, insanlar lr bir evrensel gerektir; ama evrensel kltr deildir. Herkesin dnyada Coca Cola imesi evrensel kltr anlatmaz; kltrel yaylmay, emperyalizmi anlatr.

Kltr ve kltrel incelemeler

351

Kltr yaayan insann kendini ve toplumunu materyal ve zihinsel olarak retme yoludur. Dolaysyla, toplumun (yaayan insanlarn) kendini belli yer ve zamanda nasl rettii (retim biimi ve ilikilerinin btn) ayn zamanda onun kltrn oluturur. Kltrn deiimi bu biim ve ilikilerdeki deiim ile birlikte veya sonradan gelir. Toplumu belli bir egemen retim biimine tekabl eden siyasal birim olarak ele aldmzda, bu birimin kendini retim ve iliki biimleri kendi egemen bilin ve egemen kltrn yaratacaktr. Bu ilikiye tabi olan gruplarn veya snflarn bilin ve kltrleri bu ilikinin doasna gre ekillenecektir. Bu ekillenme de kendini boyunsunma, entegrasyon veya mcadele ve kartlk gibi biimlerde gsterecektir. Dolaysyla, siyasal birim iinde kanlmaz olarak, egemen olanla birlikte, bu egemenlie zenen, imrenen, onu onun gibi olmak hayalleriyle gptayla kskanan, ona kart olan ve ona kar mcadele eden kltrler de olacaktr. Bu kltrler mental srecin deil, mental srecin olutuu bir materyal ilikiler yapsnn tarihsel sonucudur. Gnlk gereksinimimizi karlayan bir ekmein retim biimi ve bu biimdeki (bizim de dahil olduumuz) ilikiler ile sadece ekmek, ekmein retilme biimi, bu biimle gelen ilikilerin doas retilmez; ayn zamanda btn bunlarla oluan ve bunlara eitli ekillerde reaksiyon gsteren insann bilinci ve kltr oluur, tutulur, srdrlr ve deitirilmeye allr. Sosyal birim iinde veya birimler arasndaki kltrel farkllklar doal ve nesnel dnyann evrensel gerei deildir. Farkllklarla yaanmyorsa, bunun nedeni anlayszlk, kltrel banazlk, kskanlk, n yargl olma gibi dnsel nedenler deildir; dnsel nedenlerin beslendii ve besledii rgtl g ve kar yaplar ve ilikileridir. Yaygn bir ekilde yoksulluun ve yoksunluun retildii bir sosyal retim ve ilikiler dzeninde, farkllklarla yaama, ancak farkllklarla yaatmayla salanabilir; nk hi kimse sefalet koulunu gnll olarak semeyecektir. KLTR VE LETM BAI Kltr ve iletiim: letiim olmakszn kltr retilemez. Kltr iletiimden geerek retilir. Bir oyun ancak iletiimle oynanabilir; bir halay ancak iletiim yoluyla ekilebilir. Materyal bir kltrel rn retmek (rnein bir ayakkaby tamir) her an iletiimlerle dolu bir faaliyettir. letiim ve kltr: letiimin doas iletitii kltr anlatr. El ele dolaan iki erkek arkadan kendileri arasnda ve da iletitii kltrel anlam yer ve zamana bal olarak deiir. Bir yer ve zamanda, bu el tutuma ilikisiyle iletiilen kltr yakn arkadal anlatrken, baka bir yer ve zamanda, homoseksel ilikiyi anlatr. Bir fabrikatrn binlerce

352

teki Kuram

iim var, binlerce aileyi besliyorum diyerek vnmesi bir endstriyel kltrn kendine bak ve kendini kendisi iin ve bilin ynetimi amal anlatdr. Bir iinin fabrikatrn bu szne bakp, Allah bamzdan eksik etmesin deyii, bu endstriyel yapnn yaratt sahte-bilinle getirilen bir katlm kltrn anlatr. Bir baka iinin adam, binlerce aileyi yoksun ve yoksul brakyor demesi ise, bu ilikiyle retilen bir kar bilii ve bu biliin kltrn anlatr. Kapitalist okullarda kltr daima yaygn olarak ilenen bir konu olmutur. Bu balamda kltre yaklamlar, kitlelerden korku ve durdurma abas iinde yer alr ve siyasal-kltr, sosyoloji, antropoloji, edebiyat, dil ve sosyal-psikoloji gibi alanlar iine yaylr. 20. yzyla balarken kltr ile ilgili egemen gndem alak (kitle kltr) ve yksek kltr (elit kltr) tartmalar zerindeydi. Bunu takip eden yllarda, Sosyal psikologlar, rnein Muzaffer erif, (sosyal kurumlarn psikolojisi), R. Linton (kiiliin kltrel ard) gibi kltr ve kii ilikisi zerine eildiler. Sosyal psikoloji ve kltrel-antropolojinin yannda, sosyolojide Parsons, Shils ve Merton'un grevselci kuramnn etkisinde, kltr, deerler, fikirler, sembolik anlam kalplar iinde alnd. DeFleur ve Ball-Rokeach (1989) kltr "gelecek kuaklara aktarlan yaam sorularna yant" olarak ele alarak grevselci gelenei gnmze uzatt. zellikle kinci Dnya Savandan sonra, kitle toplumu gr geersiz sayld; nk demokratik oulcu ve zgr olan ve rasyonel karar veren insanlar (aktif izleyici, aktif semen, aktif tketici) dncesinin egemen yaplmas gerekiyordu. Yine de, rnein, sosyolojide homojen bir toplum gr ortadan kalkmad, nk homojen toplum gr, zgr ve aktif insanlarn yaad, blnmez, blnemez milli birlik ve dirlik iin gereklidir. rnein, 1950lerde W. Whyte The Organization Man ve D. Riesman The Lonely Crowd yaptlaryla, byyen sosyal homojenlii kitle iletiim aralarnn gelimesine de balamlardr. Whytea gre, yeni sosyal etik eer kitle iletiim tarafndan yaratlmadysa, kitle iletiiminin egemen temas olan sisteme kendini uyarlama ile tutulmakta ve srdrlmektedir. Riesman teki ynelimli kiiliin zellikle orta snf brokratlar ve endstride maal alanlar arasnda yaygnlatn, bunun isel deerleri ortadan kaldrdn ve onun yerini gncel ve moda olann tasvibini alma yneliminin egemen olduunu belirtmektedir (Pearson, 1993). teki endstriyel yaplar ve onlarn bilin ynetimi aygtlar tarafndan tanmlandnda, iyiler ve deerliler iyi hayat yaayanlardr; ktler ve deersizler ise cinayet ileyen ve kaza yapan gibi aa snflarn insanlardr. Eer medyadaki nitelemeler anlaml geliyorsa, bunun nedeni anlaml olduklarndan deil, anlam kaydrlmas ve bilin ynetiminden dolaydr.

Kltr ve kltrel incelemeler

359

eyler nedense yer almaz; belki de Baudrillardn bayalk/banallk anlay iine ve Foucaultcularn belinden yukarsna dt iin letiimle ilgili akademik dergilerde Marksizm ad bile, dmanlar iin saldr vesilesi olmakta ve scak bakanlar iin aman olmasn, bamza bela almayalm gibi kukularla, yer almazken, kullanmlar ve doyumlar, gndem hazrlama, izleyici aratrmalar ve sylem analizi denen kapitalist ekonomik ve siyasal pazarn savunucusu olan ve ou bilimsel karakterden yoksun yazlar bu dergileri doldurmaktadr. KLTREL NCELEMELER: MARKSZMDEN KOPU Marksizmden Post-Yapsalc ve Post-Moderne Kay ngilterede 1960n balarnda ada Kltrel ncelemeler Merkezi kurulduunda lkede Althusserin Marx in, Kapitali Okuma ve Marxn Grundrissesinden semeler poplerdi. Bu yeni kaynaklar Marksizmi sorulara ak bir alternatif biim olarak taze gr sundu (Williams, 1977: 25). rnein R. Williams 1958de Kltr ve Toplum yaptnda Marksizme karyken, 1970in ortalarna gelindiinde Marksizm ve Literatr yaptnda (1977) aka Marksist yaklam benimsedii grlr. Stuart Hall Marksizme doru ynelen entelektel ak karmak Marksizme giri olarak niteler (Hall, 1984a:25). Stuart Halln nderliinde 1970lerde Merkezin ilgi oda medya metinlerine kayd. Balanglar olduka anlamlyd: Hall, rnein Policing the Crisis yaptnda Altuhsserci yapsaclktaki egemen ideolojileri yeniden-reten ideolojik devlet aygtlar gr ile Gramscinin hegemonya anlayn birletirerek, medyaya grece otonomi veren ngiliz Marksist kltrel teorinin bir trn yaratt. Bu trn temel tezine gre, medya ynetici snfn karlarna hizmet eden yorumlar yeniden retir; fakat medya ayn zamanda, ideolojik mcadele alandr. Hall, Klapper, Festinger ve benzerlerinin tercihli izleyen ve buna gre kendi anlamlarn karan aktif izleyici tezini kabul etmez; egemen ideolojinin medya metni iine tercihli okuma olarak ilendiini belirtir. Halla gre, izleyiciler tercihli okumay otomatik olarak benimsemezler; sosyal durumlar, onlar farkl durular benimsemeye ynlendirebilir; mzakere edilmi veya kart okumalar yapabilirler. Medya mesajlarn tketen izleyicilerin referans ereveleri bir yerden gelir, bir zamanlar olumutur, sembolsel etkileimlerden geerek zaman iinde deiebilirler. Medyay uzun zaman kullanma insanlarn dnyay anlama ve yorumlamadaki ynelimlerini belirlemede nemli rol oynar (Hall, 1980). Bu ynelim, giderek okumann zgrlne doru kayd ve medya performansnda pazar glerinin kontrol ve dinamii bir kenara itildi. Marksist etkiden ve Marksist ynelimden

360

teki Kuram

uzaklalmaya baland. Metinler ideolojinin nasl toplumdaki egemen gruplarn fikirlerine ilendiine rnek kayna olarak bakld. Stuart Hall kltr ve iletiimde Fransadan ithal edilen yapsalc ve gstergebilim yaklamn glenmesini salad. 1970 sonlarnda Althusser, Lacan, Saussure ve sonradan Foucaultun fikirleri alnd ve, dolaysyla, metin ve diskorsta mikro-seviye zerinde arlk verilmeye baland (Johnson, 1980:8). Bylece, kltrel incelemeler ve yapsalc yaklamlar, Saussure'c dilbiliminden, Levi-Strauss'un yapsal antropolojisine, Barthes'in gstergebiliminden Lacan'n psikoanalizine kadar eitlenen ilgi alanlarna younlat. Hepsinde de, ortak temel konu anlam verme ve temsil etme sreleri ve sistemlerinin anlalmasdr. Bu yaklamlar "metin" (film, fotoraf, televizyon program, kitap, dergi) zmlemesi yaparlar. Hoggart en son yazlarnda kltrel snfszln gelitiini belirtir ve rnein "Woman" dergisinin ngilterenin "snfsz dergisi" olarak tanmlar. Hoggart ii snf kltrn birbirine skca kenetlenmi yerel ehir kltr olarak niteler ve bu kltrn umutlar ve yaamdan bekledikleri ii snf kadn dergileri tarafndan yanstlr. Hoggartn bu tr liberaloulcu demokrat anlay tarzn "ya kardeim, sporda da snftan bahsedilir mi, herkes futbol mptelas, zengin fakir fark etmez" diyen "sa duyu" sahibinde de grrz. Herkes seyirci olunca nasl olurda snf falan deyip samalanr? Bu, kitlelerin milli gelirin ve servetin bllmesinde seyirci kalmasna benzer: Herkes katlyor retime; ama rnden salanan materyal ve bu materyalin beraberinde getirdii materyal-olmayan faydalar nedense kk bir aznln elinde toplanyor. Halk yoksunlua ve yoksullua mahkum edenler ve yoksullar srekli blclk, laiklik ve halkn dinini elinden alamazsnz, onlara laiklii empoze edemezsiniz tartmasyla ilevsel-cehaleti ve dmanlklar yeniden retiyor. Bu tr tartmalarn ve ekonomik birikimin nde gelen bir ilevi de, merulatrlm gaspn ve dnyada kitlelerin sefilliinin srdrlmesidir. Sper yldzn einin, takmn yneticisinin, reklam veren irketin, medya rnleriyle bili ifali yapanlarn, kendi ekonomik sorunlarn ksa zamanda zerek trilyonlar vuran siyasi liderlerin, nasl yapar da izleyici saysn artrrm diye dnen pazarlama profesyonellerinin, aratrmaclarn, futbol hastalarnn ve dier tm kitlelerin televizyonu ve hayat seyirlerinin amac ve neticesi ayn deildir.113 Kltrel incelemelerde egemenlik postmodern sorun olarak grlen zevk, tketim ve bireysel kimlik inas gibi konular zerine odaklanan postmodern poplizme doru gitti. Bu gidiin temel tezlerinden birine
113

Sporla ilgili ayrnt iin bkz: Alemdar ve Erdoan, 2005.

Kltr ve kltrel incelemeler

361

gre, izleyiciler zevk, kimlik ve glendirme salayan kltrel rnleri tketim yoluyla, popleri belirlerler. Bylece, kltrel incelemeler sosyalist ve devrimci politikadan, postmodern kimlik politikalar biimlerine dndler. lgi artk, medya endstrileri ve bu endstrilerin metinleri nasl rettii ve dolama soktuu deil, izleyici, tketim, kimlik, glenme, alma (almlama), anlk yaamn ifadeleri zerine younlat. Dev spermarketlerin byk kentlerin dnda da srekli ald ve bunlarn mal satmak zorunda kald kapitalizmin kresel servenini yaygnlatrd bir ortamda, bu ortamn ideolojisi artk tutuma ve rasyonellie dayanan modernizm ve kesinlikle Marksizm olamaz. Kalcl, dnmeyi ve nedensellik balar kurmay gerektiren tarih, ekonomi, siyasal ekonomi, kuram gibi eskinin kalntlar silinmektedir. Eitim sisteminde analiz ve senteze odaklanan ve gerein be seenek iinde gelmediini dndren yap ortadan kaldrlmaktadr. Kresel pazar kendi ekonomik ve siyasal pazarna uygun bilii ve kltr yaratmaktadr. Bu yaratmada, yerel ve anlk zevkler, hzl ve kaliteli tketim, ve melez kimlikler ile kendini ve dnyasn ina gibi anlatlar, poplerletirilmekte ve yaygn dolama sokulmaktadr. Discourse temeline dayanan radikal medya eletirisi Avrupada, zellikle ngilterede ve Fransada youn bir ekilde ele alnmtr. ou, kendilerinin retilmi rne (metne) dayanan pratiklerini merulatrmak iin Marx veya Marksist yaklam ya reddetmiler ya da materyal retime odaklandn iddia ederek yetersiz bulmulardr. Maddi karla ve modac statyle birlikte, Discourse analizi yapanlarn says 1980lerden beri hzla artmtr. Marxtan uzaklaanlarn ou dilsel-yapsalcln imajlar dnyasna dalarken, bazlar da Gramsciye sarldlar; (a) Ynetici snf, ou kez farkl sosyal tabakann gvensiz ittifak olarak ele alnmaya baland; (b) Egemen ideoloji egemen diskorslarn alan olarak yeniden tanmland; (c) Medya, ynetici snfn fikirlerinin ileticisi aralar olma yerine, sosyal glerin rekabet alan olarak ele alnd. Elbette sorunu, rnein, fabrikadan kartp gstergesel anlamlandrmaya indirgediimizde, ii snfyla sermayenin rekabetinin metin dnda gerek egemenlik ve mcadele ilikileri iindeki anlam, anlamn yitirir. Hangi gler medyada ve medyadan geerek rekabet etmektedir? Egemenlii paylaanlar ve egemenliin ortaklar m? Egemenlik araynda ekonomik g kazanarak kendini kendi iin temsil etme amacyla siyasala sokmaya alan rgtl din mi? cret politikalarnn kurbanlar m?

362

teki Kuram

Marksist Temel ve Post-Yapsalc Gerekelerin Geersizlii Post-yapsalc, post-modern ve post-Marksist dnmle birlikte, dilin, dncenin, ideolojinin ve kltrn belirleyicilii vurgulanmaya baland; dilin, dncenin ve kltrn retim tarz ve ilikileriyle olan ba nce ihmal edildi ve ardndan reddedildi. Bylece kltrel incelemeler Marksist kuramsal yapdan uzaklat. Bu uzaklamaya gerekeler arasnda, ekonomik indirgemecilik, emniyetsiz taban, ekonomik tabann artk anlam kalmad, nk belirleyicinin dil/kltr olduu vardr. Bunlardan Marxa ynlendirilenlerin geerlilii zerinde duralm: Murdock ve Golding (1977:15), Marx'n grnn nemli neri ierdiini belirtir: (a) Dncelerin retimi ve datm zerindeki denetimin retim aralarnn kapitalist sahiplerinin elinde topland; (b) bu denetimin sonucu olarak kapitalistlerin dncelerinin ve dnya grlerinin srekli reklamnn yapld ve alt gruplarn dncelerine egemen olduu; (c) bu ideolojik egemenliin snf eitsizliklerini korumada esas rol oynad. Bu nerinin her biri, (1) Kapitalist snf ve iletiim yatrmclar arasndaki balar; (2) iletiim endstrileri iindeki sahiplik ve denetim arasndaki ilikiler; (3) egemen ideolojinin kltrel mallara evrimlenmesi sreleri; (4) iletiyi alma ve ieriini kabuln dinamikleri (5) ve alt grup yelerinin egemen dnceleri kendi dnceleri olarak benimsemesinin derecesi hakknda olan denenebilecek sorular getirir. Marx, entelektel/kltrel retimin yeterli bir zmlemesi, sadece denetimin snf temelinin zmlemesini deil, ayn zamanda bu denetimin uyguland genel ekonomik koullarn zmlemesini gerektirdiini aklamaktadr. Marks eletirenler bunu insanlarn dnceleri ve etkinlikleri tmyle kendi denetimlerinin tesinde ekonomik gler tarafndan belirlenir (ekonomik belirleyicilik) diye sunarlar. Bu sunum Marx'n pozisyonunu yanl sunmaktadr. Marx insan koullarn kurban olarak asla kabul etmez; aksine insan kendi tarihini kendi yapar; fakat bunu iinde yaad koullardan bamsz olarak yapmaz: nsann tarihsel yaps tarihin koullarndan gelen ve bu koullara tepkidir. Marx'a gre maddi retim kendi zel tarihsel biimi iinde anlalmadka, bu maddi retime karlk olan entelektel retimin (kltrn, ideolojinin ve bilincin) niteliini kavramak olanakszdr. ddiaya gre, Marx almalarnda kapitalist toplumun altnda yatan dinamiklerin yalnzca sosyolojik deil, ayn zamanda bu toplumun ahlaki bir eletirisini yapar. Bunun sonucu olarak Marksizm bir yandan pozitivist bir sosyoloji, te yandan eletirel felsefe denen dn ortaya karr. Murdock, Golding, Bottomore, Ruben ve Fromm gibilerin ahlak ve komnizm konusuyla ilgili bu tr yorumu bir bakma Marksist

Kltr ve kltrel incelemeler

363

bilim anlaya uygun deildir: Marx toplumu incelemede konunun ahlak ile ilgili olmadn yanl yola sevkedici olduunu zellikle Fuerbach' eletirisinde aka belirtmitir. Elbette Marx hem ontolojik hem de aksiyolojik aklamalar yapmtr. Fakat bunu idealist felsefenin eletirisi balamnda ele almtr. Elbette Marxn insan iin dnd daha iyi ve daha insancl olandr. Dolaysyla, etik daima nemli bir konudur. Fakat Marx yntem ve incelemelerini dnselden hareket eden bir epistemolojik, ontolojik ve aksiyolojik yap zerine kurmamtr. Yukardaki sunulanlardan anlalaca gibi, Marksizm, kltr ve iletiimin sosyolojik incelemesi iin bir erevesidir. Fakat entelektel retim veya bilincin retimi zerinde dururken, materyal olan ve dnsel olan arasndaki, karmak balarn deeri drlr; gelimemi olarak braklr veya ekonomik indirgemecilik uydurusuyla ortadan kaldrlrsa, Marksizmin kuramsal gc ve aklaycl buharlap uar gider. Egemenliin kitle iletiimi personelinin somut etkinliklerinden ve tketicilerin yorumlama ilemlerinden geerek gerekte nasl yeniden retildiini incelemek gerektirir. Bu giriim, retim ve tketimin toplumsal koullarna ve snfl toplumlarn merkezi rgtlerine ve srelerine ilikilerinin, ayrntl ve dorudan incelenmesini gerektirir. Ne kadar gelimi olursa olsun, kltrel metinlerden anlam karmalar bunun yerini alamaz (Murdock ve Golding,1978: 350). KLTREL NCELEMELER VE SYASAL EKONOM SENTEZ Kltrel incelemelerin 1970lerden balayarak Marksist ereveden giderek kopuu hem ciddi ekimeler ve tartmalar hem de uzlama abalarn beraberinde getirdi. ounluk uzlama olaslna inanrken, bazlar bunun olmayaca grn tayorlard. Fakat kltrel incelemelerin Marksizmin temel erevesini reddetmesi ynndeki deiimle birlikte, uzlamac yaklamlarn yerini ar eletiriler almaya balad. Dan Schiller gibi bazlar hala kltrel incelemeler ve siyasal ekonomi ban kopartmama zerinde srar etmektedir.114 Dan Schiller iin bu umudun nedenlerinden biri, kltrel emperyalizm teziyle gelen ve kltrel emperyalizmi retim biimi ve ilikileriyle ayrntl bir ekilde balayan babas olabilir. nce toleransl olan ve ardndan ok ar biimde eletirel yapan aydnlardan biri de Nicholas Garnhamdr. Garnham kltrel faktr ile ekonomik yap arasndaki ilikinin kurulmas gereklilii ve bu ilikinin kurulmasnn "kltrel materyalizm ile olabileceini belirtir. Garnham'a gre (1983 ve 1979a) toplumsal ve tarihsel
Bu balamdaki hakaretlere varan tartma ve kaynaklar iin bkz: letiim Kuram ve Aratrma Dergisi, say 25, 2007, s. 267-280.
114

364

teki Kuram

olmayan kuramlarn tuzandan kanmak iin, kitle iletiim aralar incelemeleri tarihsel maddecilik geleneiyle balarn yeniden kurmaldr. Ulus kurma, kalknma ve modernleme dncesi, endstri-tesi dnce, tarihin sonu dncesi, dilin dnda gerek olmad, styapnn, kltrn ve dncelerin toplumda belirleyici rol oynad dncesi kapitalist ekonomik ve siyasal pazar iin olduka grevseldir. Garnhama gre kitle iletiim incelemeleri toplumsal bilimlerle, zellikle tarihsel maddeci gelenekle balarn yeniden kurmak zorundadr. Bu gelenekte, kapitalist retimle gelen ana soru vardr: 1. Bunalm sorusu: Maddi retim sisteminin kendini srdrme yolu. 2. Devrim sorusu: Art rnn eitsiz datmn merulatrma yolu. 3. Belirleyicilik sorusu: Ekonomik ve ideolojik dzey arasndaki ba ve belirleyiciliin doas. Garnham'a gre ideolojik formasyonlar iin toplumsal koullar anlamak ve bylece ideolojinin reticileri ve tketicilerinin konumlarn aklamak iin, ideolojinin kendisine deil, yaamn maddi koullarna eilmek gerekir. Garnhamn belirttii gibi, kltrel maddecilik simgesel iliki srelerinin indirgenemez maddi belirleyicileri zerine eilmeyi ve kapitalist retim biiminin genel gelimesi iinde tarihsel olarak bu srelerin mal retimi ve deiimi alan iine ve hangi etkilerle getirildii yollarna bakmay gerektirir. retim ve tketim diyalektik bir iliki iindedir. retimin doas ve yaps ile tketimin doas ve yaps karlkl olarak birbirini belirler. Belirleme dengesi (=hangisinin daha ok rol oynad), tarihsel olarak deiebilir. Pazar yaratma zorunludur ve kullan deerlerinin yaratlmas, bu deerlerin alveri deerine dnm mcadele ve elikiyi ieren bir sretir. Dolaysyla, hem teknik hem de ekonomik belirleyicilik reddedilmelidir. Benzer ekilde, 1990'lar ve 2000lerde kitle iletiim kuramnda yeni "gelimeler oldu. Neo-Marksist yaklamlarda ngiliz siyasal ekonomistlerin bazlar, kltrel yaklamla denge kurulmasn salamak iin kltrel yan eklediler. Golding ve Murdock'a gre, (1992:15-18) kltrel incelemelerle iletiimin siyasal ekonomisi birbirine akrlar. Her ikisi de genel olarak Marksist toplum grne dayanr; ikisinin de ana ilgisi g kullanm ve yaps zerinedir; eletirel siyasal ekonomi, egemen anayol yaklamndan 4 bakmdan farkldr: (a) Tmseldir, yani paralarn birbirine bamllna ve tme nem verir. (b) Tarihseldir. (c) Kapitalist giriim ve kamu ekonomisi arasndaki ilikiyle ilgilenir; ve hepsinden nemlisi, (d) tekniksel konu ve sorun tesine giderek adalet, hak, kamu yarar ve etiksel sorular zerinde durur. Siyasal ekonomi zellikle iletiim faaliyetinin, materyal ve sembolik kaynaklarn eit olmayan dalm tarafndan yapsallatrlmas yollar zerine eilir.

Kltr ve kltrel incelemeler

365

KLTREL NCELEMELERN ELETRS dealist felsefeye kar Marksist tarihsel ve diyalektik materyalist felsefeyi seerek 1960larda ie balayan kltrel incelemeler ksa bir sre sonra artan bir ekilde Marksist yaklam ekonomik indirgemecilik olarak nitelediler ve Fransz gstergebilimciler ve dilbilimcilerin etkisiyle insan gereini insann rettii metinlerde aramaya baladlar. Canl insann canl ilikileri hi kimsenin doru drst tanmlayamad discourse denen mekaniksel srece indirgendi. Siyasal ekonomi ve kltrel incelemeler birbirinden koptu ve uzlama araylar bile uzlamaz bir duruma geldi. Kltrel incelemeler siyasal ekonomik balam ve konumlandrmay kuramsal erevelerinin dnda tuttular ve kendilerini Marksist tarihsel ve diyalektik materyalist kuramsal ereve dna yerletirdiler. Buna kar siyasal ekonomi yaklamclar kltrel incelemeleri balam d, balamdan yoksun, tarihsiz znel ve faydasz abalar olarak niteledi. rnein Garnhama gre (1995a ve 1995b) kltrel incelemeler emtialatrlm kltrel retim, datm ve tketim devrelerinden ve kurumlarndan geerek yapsal olarak belirlenmi yollar iinde sembolik ve materyal kaynaklarn nasl salandn grmezlikten gelmi ve Marksizm ve siyasal ekonomi kklerini reddetmilerdir. Kiilerin siyasal olarak zgrletiren metinlerden ve kart okumalardan geerek kiisel kimlikler kurmas ve televizyon durum komedilerinden ve dizilerden geerek kapitalizme kartlk oluturmas, Garnhamn da hakl olarak belirttii gibi, apak samalktr. nsan metinlerle ve metinlerden geerek yaamyor. Metinlerle ve metinlerden geerek karn doyuranlar ve kartlk retenler iin bu belli lde doru olabilir. Metni anlama ve anlamlandrma belli rgtl yer ve zamanda egemenlik ve mcadele ilikileri ve fiziksel ve sosyal olarak varln srdrebilme koullaryla balam kurmay gerektirir. Metni okuma sorunsalndan nce, metni reten, datan, tketen, okuyan ve inceleyen beyne, dnceye deil, o beyni ve dnceyi tayan insann gnlk kendini fiziksel ve sosyal olarak retmesindeki biimlere ve ilikilere bakmak gerekir. te ancak o zaman gerek anlamyla, ana akmlarn ele ald etkinin doasnn neden yle olduunu ve kltrel incelemelerde okumalarn neden yle yapldn daha doru anlayabiliriz. Ne yazk ki kltrel incelemelerdeki egemen ynelim kresel servendeki kapitalist pazarn biimlendirdii ve yayd kltr eletirirken mitletiren ve ycelten, bireye kadar indirgenen grecelikle (relativizm) merulatran biimde srmektedir; kresel kltr endstrilerini incelememekte ve bu endstrilerin siyasal ekonomi dahil her tr analizinden uzak durmaktadrlar. Onun yerine, yeni medya teknolojilerinin rnlerinin ierik

366

teki Kuram

almlamalar zerinde durarak, kapitalizmi yllardr savunan etki aratrmalar paralelinde bir yerde durmaktadrlar. Bu yerde, kapitalizmin en son ve en sinsi ve etkili savunucusu roln oynamaktadrlar. rgtl iletiim yaplarnn rettii kltr rnlerinin kltrel incelemesini yapanlar ile gerek insan ilikilerine gerek rgtl srelerde bakanlar ve kltrel rnleri ifade edilmi temsiller ve rgtl retim yaplarnn ve ilikilerinin bir paras olarak grenler arasnda bir uzlama olasl, var olan kar yaplar iinde olanakszdr. Kellner ve benzerlerinin iyimser grlerinin aksine, kltrel incelemeler sregelen insan koulunu eletirel olarak analiz edecek ve deitirecek pratii destekleyen karaktere sahip deildir: Toplum statik metin deildir, saysz ve bamsz metinlerden ve diskorslardan da olumaz. Toplum deiimi metindeki temsillerden ve televizyon nnde anlam vererek veya internette anlam alverii yaparak olmamtr ve olmaz da. Toplum deiimini, gerei belirleyen dil de yapmaz. Toplum deiimini tarih boyu dnceleri tayan ve dili kullanan insanlar, deiim iin gerekli somut insan giriimleriyle yapmtr. Bu giriimde kltr ve dil, hem deiim hem de deimeme iin kullanlan aralar olmutur. Williams yeni kltrel incelemecilerin sosyal ilgisizliini ve duyarszln eletirmitir: Gnmz aratrmaclar bir inenin banda ka tane melein dans edebileceiyle ilgilenmezler, ama Madonnann yzn zerindeki analizini retmilerdir. Bu yeni manastrc ynelim iinde, sosyal dnya yorumlanacak metinler alan olarak srekli yenidenina edilmektedir. Williams ve benzerlerinin belirttii gibi (Williams, 1980) kltrel analiz srekli olarak bir rnn zelliklerine bakmamaldr; pratiin gereine ve koullarna bakmaldr; gerek ve pratiklerdeki hatalar/sorunlar kapitalist mlkiyet yaps ve kontrolden akp gelir. Bu da bize, gnmzdeki kltr analizinde balang noktasnn eletirel/Marksist siyasal ekonomi olduunu gsterir. Buna ramen kltrel inceleme yapanlar bu mant izlemezler. Bunun elbette birok nedeni vardr. Bizim gibi lkelerdeki ilk neden niversitelerde nemli sayda akademisyen deil de, en iyi biimiyle akademisyenimsilerin ve akademisyen unvann alm 9-5 mesaisi yapan ve bu mesaiyi derse girme ve dedikodu ile dolduran memurlarn olmas. Bu akademisyenimsilerin ve memurlarn arasndan bazlarnn zamann modas ne ise ona uyarak aratrma veya makale ad altnda bir eyler karalayarak kendini rahatlatmasdr. Bir dier neden ise, ciddi bilgi ve aratrma gerektiren bir yolu tutmak aba ve ura gerektirdii iin, en kolay yol olarak, Batda paketlenmileri kopyalamay semekte yatmaktadr. Hele gnmzde egemen olan, post-modern veya post-yapsalc yaklamlarn yorumsamalar ve derin anlamlar karmalar edebi znel

Kltr ve kltrel incelemeler

367

uydurulardan te ok az gider. Batda, en nde gelen neden, uzmanlamadr: Kltrel incelemeler dil, edebiyat, sanat tarihi ve kltrel antropoloji gibi alanlardan gelmektedir; kltrel incelemecilerin dnyas insan pratii zerine deil, pratiin rnleri zerine kurulmutur. Bu elbette olabilir; ama bizde olduu gibi, dil ve gstergebilim hakknda hibir ey okumam iletiim fakltesindekilerin sylem analizi yaptklarn belirttikleri samalklarla ve yanllarla dolu makaleler yazmas ve kitaplar basmas zcdr; ama cehaleti yeniden-reterek ynetimlerini srdrenler iin olduka faydaldr. Marksist siyasal ekonomi incelemesi yapanlar ise sosyal bilimlerden gelmektedir ve sosyoloji, ekonomi ve siyaset bilimi snrlar iinde alrlar. Onlar iin nemli olan insan pratiidir ve metinler bu pratiin sonulardr. Dolaysyla, gerei yakalamak ancak pratii incelemekle veya metni pratikle ilikilendirmekle mmkndr.115 Bu yaln gerei, senelerce nce, Murdock ve Goldingin (1977), kltrel rnlerin (ve ideolojinin) ierii doas ancak bu rnleri ereveleyen materyal karlar temeli zerine yerletirmeyle anlalabileceini belirterek sunmulardr: Ekonomik g ve karlarn medya zerindeki etkisiyle, ekonomik gce ve kaynaklara sahip olmayanlarn sesleri darda braklr. Maliyet mant sistemli bir ekilde baarl bir ekilde pazara giremeyen gruplar darda brakrken, ana kitle iletiim pazarnda yerlemi gruplarn pozisyonunu pekitirir. Bylece, ayakta kalan medya ounlukla sregelen g ve zenginliin dalmn eletirme olaslklar en az olanlardan oluur. Eletirme olaslklar ok olanlar geni izleyicilere grlerini yaymak olanaklarna sahip deildirler, dolaysyla kartlklarn ve ayrlklarn kitlelere yayamazlar. Dikkat edilirse, bu grte, medyann rgtlenmesini, i yap biimini ve rnnn ieriini belirleyen kapitalist yap ve bu yapnn dinamikleridir. Dolaysyla, liberal-oulcularn ve yapsal-fonksiyonalistlerin iddialarnn aksine, kitle iletiiminin ierikleri yansz/tarafsz olamaz; nk yukardakileri bir baka biimde aklarsak, biim ve ierik hem kapitalist sistemin kendisinin yapsal olarak getirdii erevelerle belirlenir, hem de medya retimi ve politikalaryla belirlenir. Kltrel incelemeleri, zellikle post ekiyle gelenler, youn ve iddetli bir ekilde eletirilmitir. Bu eletirilerden biri de Sokal Olay (Sokal Affair) olarak bilinir (Sokal, 2008). Sokal, 1996da, post-modern kltrel incelemeler dergisi Social Texte, editrn ideolojik ynelimini ven, ahane grnen ama samalklarla dolu bir makale sunar. Ad bile ahaser: Transgressing the Boundaries: Toward a Transformative
115

Uzmanlama ve ayrma tartmas iin bkz: Murdock (1995).

368

teki Kuram

Hermeneutics of Quantum Gravity. Dergi bu samal yaynlar. Sokal, Journal Lingua dergisinde, makalesinin uyduru olduunu aklar; bunu yapmaktaki amacnn Solu, toplumun yapsn incelemekten uzaklatran subjektivist ve relativist yaklamlarn modac bir ynelime kar savunmak olduunu belirtir. Anlamszln anlaml, edebiyata ve sosyal bilimlere hakaret olarak duran samaln, sol veya eletiri veya alternatif olarak desteklenmesi ve egemen yaplmas olduka zcdr. Daha kts, Sokal ve Brichmontun Fashionable Nonsense (1999) adyla yazd kitapta belirttiklerinin nemli bir ksm Trkiyede, sadece post ekiyle gelenleri taklit etmeye alarak moday takip edenler arasnda deil, her alanda ok daha kt bir durumda olmaktadr: En temel bilimsel kavramlar bile yanl kullanlmakta; eviriler ciddi yanllklarla dolu; bilimsel sreleri bilmeyenler kurumlar iin bile aratrma yapmakta; dergilerde baslan makalelerin ve tezlerin nemli bir ksmnn bilimsel hibir deeri ve geerlilii yok; ampirik yntemi bilmeyenler hem aratrma yapmakta hem ders vermektedir; niversitelerin aratrma programlarnda yaplan aratrmalarn ounun, zellikle sosyal bilimlerde, hibir geerlilii yoktur. i snf kltr adetler ve hayal-mahsulleri/efsaneler/mitler, batl inanlar, alnyazs ve kadercilik, yakn aile ilikisi, bugn yaayp yarna Allah kerim diyenlerin karakterini tar. Hoggart bu kltrn ngilizlerin kendi ve Amerikadan gelen iddet, seks ve sadizmle dolu "snfsz dergilerle" yklmakta olduunu vurgular. Hoggartn kltre yaklam "seici" ve kuramsal bakmdan da toyca ve empresyonisttir. Popler bilincin olumasnda veya ii snf cemaatiyle kapitalist i blm arasndaki ilikide ideolojinin rolnn farknda deildir. Alkanlklar, adetler ve gelenekler yoluyla alt snf yapsndaki ald yeri doal ve kanlmaz olarak kabul eder. Hoggart ve benzerinde, kltr yap biimi, yap pratii (praxis) olarak alma ortadan kalkar; onun yerini "hayat-olduu-gibi" vurgulamasndan karlan "karmak anlamlar" ve yaanan dzene pragmatik adaptasyon alr. rnein kadn dergilerini herkesin alp okumas ne o dergiyi "snfsz" yapar, ne de o derginin sunduu kltr, iilerin kltr olur. Kapitalist basnn bu tr rnleri, kullanlan karakterler ii snfndan olsa bile, ii snfnn deerlerini deil, burjuva deerleri yanstr. Bu dergilerde, ii snfnn sorunlaryla asla ilgilenilmez; isizlik laf bile edilmez; ii sendikalar ve snf siyasetinden bahsedilmez; sermaye ve emek arasnda kar atmas tannmaz; talihliler gzeldir, zengindir; bir eyin yoksa, gzel deilsen, iin yoksa, talihsizliindendir; isizsen muhakkak tembelliindendir.

BLM XV ULUSLARARASI KTLE LETM ULUSLARARASI YAYILMA: MODERNLEME VE MEDYA 19. yzyln kltrel evrimcileri insann basit, ahlakd vahilikten ve yabanilikten medeni bir duruma ykseldiini ileri srdler. Medenilik hali de endstriyel bir toplumda ve burjuva demokrasisinde yaama, ngiliz imparatorluuna inanma ve ngiliz kilisesine ait olma olarak nitelendi. Btn insanln bu tr bir medeniyete doru ilerleyecei savna inanld. Bu grn nde gelen savunucular arasnda ngiliz antropologu E. B. Tylor, Amerikal banker, avukat ve antropolog L. H. Morgan, Finlandiyal filozof E. Westermack, skoyal avukat J. F. McLennan, skoyal antropolog J. Frazer gibiler vardr. Bu genel gr Morgan tarafndan antik toplum incelemesinde gelitirildi. Morgan'a gre, insanln btn kabilelerinde vahilik barbarlktan nce ve barbarlk da medeniyetten nce geldi (Denisoff, 1974). Elbette ngiliz imparatorluunun ocuu Amerikan imparatorluu kurulunca, ngiliz szcnn yerini Amerikan szc ald. Amerika prototip oldu ve gelime ona gre anlamlandrlmaya baland. Bu anlamlandrma, kalknma ile iletiim arasnda gl nedensellik ba kuran, Massachussetts Institute of Technology, Yale, Princeton, Stanford gibi Amerikann nde gelen niversitelerindeki nemli aydnlar tarafndan kitle iletiim aralarnn yaps ve ilevlerine de tand. Kitle iletiim aralarnn niceliksel azl Trkiye gibi lkelerde uluslararas geri kalmann gstergeleri olarak sunuldu. Gelime kitle iletiimi aralarna sahip olma ve bu aralarn da yardmyla kltr deiiminden geme olarak nitelendi. Fakat Amerikann emperyalist olarak nitelenen politikalarna kar direnilerin artmasyla kalknma iletiimi olarak nitelenen giriimlere de kartlk younlat. Ayn zamanda, Amerikan egemenliinin durumu Amerikadaki sosyal bilimlerde de yansd. Egemen davran yaklam ve fikir birlii temelinden hareket eden oulcu toplum anlay yeniden gzden geirilmeye baland. 1970lerin ortasna gelindiinde, egemen kalknma teorisine bal olarak gelen kalknma ve iletiim kuramlar hem kendi ideolojik evresinden hem de dier evrelerden gelen ciddi eletirilere cevap vermek durumunda kald.116 ou ulusal kalknma konusunu terk ederek yerel ve mikro
116

Ayrntl tartma iin bkz: Erdoan, 2000.

398

teki Kuram

ekonomik pazar iin etkiyi bilme amal kuramsal aklamalar ve aratrmalara ynelme ile balad ve aktif izleyici ve izleyici/tketici aratrmalarna doru geliti. Pozitivist-ampirik yaklam olarak bilinen bu ynelim, kendini bilimsel olarak tanmlad. Dier aya da, ayn amala, izleyicinin zgrl ve demokratik tercihleriyle balad, buna iletiim teknolojilerinin modernleme getirdii ile balayan ve sonra demokratikletirme ve enformasyon/bilgi toplumu yaratt masalyla devam eden eklemeler yapld. Bu ikinci ynelim, zengin bir gemie sahip olan hmanist gelenee egemen yapld. Humanist gelenein iinde yer alan liberal-demokratik ve atma teorisiyle gelen aklamalar en etkin ve anlaml aklamalarn, zellikle 1960 ve 1970lerde yaygnlaan bar, barl atma zm, insan haklar ihlalleri, evre koruma, gazeteci haklarn koruma, medyada tekelleme ve medya ieriiyle ilgili aklamalar ve aratrmalaryla yaptlar. 1970lerin ortalarnda ivme kazanan deiimle, tm nceki kuramlarn ve aratrmalarn stne, zellikle dil ve edebiyat alanndan ithal edilen yapsalclk ve ardndan post-yapsalclk kertildi. Bu yeni egemenlikte, ekonomik ve siyasal olan nce bir kenara itildi, ardndan darda brakld. Aratrmalar ve kuramsal aklamalar, medyada ve iletiimde temsillerin ve temsillerdeki diskorslarn dilsel yaplar ve almlamalarndan karlan anlamlar zerinde odaklanmaya balad. Bylece, en anlaml ekliyle Hegelin idealist yanna odaklanan ve hermeneutics (ve fenomenoloji) temeline dayanan yaklam biimi hzla egemen yapld. Bu srete, ilerici idealistlerin ve tarihsel materyalistlerin toplum eletirileri gnmz aklamaktan yoksun byk kuramlar (Grand Theories) diye nitelenerek geersiz ilan edildi. Bu egemenlikte, iletiim alanna, kltrel incelemeler sokuldu; kltrel incelemeciler, iletiim rnlerinin (metinlerin) ieriinin almlama ile anlamlandrmas (okunmas) iine girdi. 123 Bylece, 1980lere gelindiinde, modernist olarak niteledikleri pozitivist ve Marksist gelenek arka plana itildi: Hem idealist hem de Marksist yaklamlarn yaanan insan ve medya evresi zerine younlaan aratrmalar anlamsz sayld; yaayan insann rgtledii temsillerin (rnlerin) izleyiciler tarafndan gerek almlanmas ve bu almlanmann izleyiciler tarafndan yaplan
Almlama teziyle gelenlerin ou kendi almlamasn genelletirirler; gidip izleyicilerin ayrntl incelemesinden geerek, iletinin nasl almland zerine aratrma yapmazlar. Kendi znel deerlendirmesini izleyicilere uzatarak, genellemeler yaparlar. Bir taraftan, her almlamann almlayana ait olas aklamalar olduunu sylerken ve genelleme yapmay reddederken, te yandan kendisi znellikle, grecelikle ve her eyle ilgili genellemeler yaparlar.
123

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

399

anlamlandrlmas zerine eilme terk edildi; yapsal/sylem analizi yapan kii tarafndan yorumlamayla almlama ve diskorsun yapsal aklanmas yaplmaya baland. Eer, Freuda gidersek, bir ryay grenin anlats sadece ifade edilmi ieriktir (manifest content). Bu ieriin anlamn rya gren kartamaz; onun iin Freuda gereksinim vardr. D gerei ve bilinebilirliliini varsayan yapsalclar iin, Freud geerlidir. Fakat dil dnda gerek olmadn syleyen post yapsalclar iin, ifade edilmi ierii aklayan Freud bile, sadece olas aklamalardan birini yapmaktadr.124 nsan ve toplumunu metne ve syleme ve bilmeyi de metnin ve sylemin bireysel anlamlandrlmasna indirgemeyle, insan ve toplum gerei ne kadar aklanabilir dersiniz? Pozitivistler iin, ieriin izleyiciler tarafndan almlanmasnn (etkinin) karakterinin bilinmesi, birbirini destekleyen iki kar yapsnn gelimesine yardm eder: (1) Kitle iletiim endstrileri dahil, belli sosyal, siyasal ve ekonomik karlarn gelimesine ve (2) kitle iletiim alanndaki eitim ve aratrma kurum ve irketlerinin karlarnn gelimesine. Yapt iin bilincinde olan/olmayan post-pozitivist ve post-yapsalc da kendi karna ve ayn kar yapsna yardm eder: Kltrel inceleme veya diskors/sylem analiziyle, (1) kapitalist pazarda eletiriyle gelen nemli bir stat/yer (ve iini bilenler iin gelir) salar, (2) kapitalist pazara ilevsel olan faydal eletiri retir, (3) ve anlaml alternatif yaklamlar ve eletirileri en azndan gndem d brakr. 21. yzylda moda olan post/tesi ekiyle gelen yaklamlar, alternatif liberal-oulculuu, atomlam bireysel oulculua dntrrler ve mcadeleyi de televizyon/medya nnde ina ykp yenidenina yoluyla semiyotik gerilla sava vermeye uzatrlar; hala tm gcyle devam eden pozitivizmin ve Marksizmin lmn ilan ederler. Bu egemenlik, anlamlya eilmeyi arzu edilmeyen, g ve stat getirmeyen, faydasz, geersiz olarak gstermeye yardm eder. Bu yeni kan yaklamlarn materyal yaplar ve ilikiler zerine durma yerine, ahane szlerle sslenmi anlatlarla kltr ve ideoloji zerine odaklanmas da kanlmazdr; nk ancak kltr ve ideoloji zerinde durarak ve makro-analiz yerine kltr, ideoloji, almlama ve yap zm zerine odaklanarak, kapitalist siyasal ve ekonomik yaplara tehlikeli olmayan kontroll alternatifler retilebilir; nk retim
124 Gerein srekli deitiini ve aklamann saysz olas aklamalardan biri olduunu iddia ettikten sonra, post-yapsal analize ne gerek var ki? Bilime ne gerek var ki? Eer gerek sonsuzca grece ise, o zaman sylem analiziyle aklamalar neden yaplyor? Bilerek veya farknda olmayarak, alternatif aklamalar geersiz klmak ve kresel pazarn karlarn korumak olabilir mi?

400

teki Kuram

tarz ve ilikilerine odaklanan aklama ve analizler, gerekleri dleyen ve dnen insann yaratlmasn beraberinde getirdii iin, ok tehlikelidir. Marxn Alman deolojisine, altyap ve styap ilikisi zerine atflar yaparken, Marx eletirilir ve snf analizi reddedilir; onun yerine cinsiyet, kimlik ve etnik gruplar gibi makro ile mikro aras gruplarn incelenmesi ve aklanmasna odaklanlr; Gramscinin asl egemenliin ve mcadelenin fabrikada retildii sz unutulur; onun yerine yapsalcla uygun olan ideoloji ve anlam verme yanlar ele alnr ve semiyotikle birletirilir; buna Derrida, Foucault ve Baudrillard eklenir; bylece, (imdilik) kresel pazara olduka ilevsel olan yaklam tarzlar ina edilir. Bu inalarn nne de post, evrensel gibi ekler eklenir. 1990'lar, ayn zamanda, srdrlebilir kalknma, zelletirme ve dereglasyon grlerinin yaygnlat ve 2000lerde devam ettii yllar oldu. Modernleme ve kalknma szckleri akademik gndemden kaldrld. Yerine, nce srdrlebilir kalknma ve ardndan postmodern durum yerletirildi. Kapitalist pazarn artan uluslararaslamasna paralel olarak iletiim de uluslararas alanda hzla nem kazand. letiim ve zelletirme demokratiklemenin ana unsuru olarak gsterilmeye baland. letiim alannda zelletirme ve dereglasyonla birlikte, zel teebbs sisteminin aktif izleyici kuram liberal oulcu kltrel incelemeler yaklamlaryla farkl bir klkta yeniden ne srld. McLuhann global ky, Brezinskinin global kenti, Bell'in ideolojinin sonu, Fukoyama (1992) ve Huntingtonun medeniyetler atmas tezleri, kreselleme ve endstri-tesicilikle yeniden canlandrld: Huntingtona gre (1996) bu yeni dnyada en kalc, en nemli ve en tehlikeli atma, snflar arasnda, zenginle fakir arasnda olmayacak; farkl kltrel kimliklerdeki halklar arasnda olacaktr. Huntington, bylece, ABDnin ve Batnn gelecekte ne planladnn da ipularn vermektedir: Kltrel kimliklere dayanan bl, birbirine dr ve ynet politikas. Elbette kresel egemenliin yaygnlamas, kanlmaz olarak mcadeleleri de uluslararaslatracaktr. Kltrel (etnik, cinsiyet) kimlik politikalar bu tr uluslararaslamay nleme politikalar arasndadr. Bilisel ve maddi olarak yoksullatrlm kitleleri birbirine drmek iin kullanlan gzde aralar arasnda din, ahlak ve rklk nde gelir. Hepsi de kimlik ile ilikilidir. Bu kimliklerin kltr ve etnik kavramalar iine yerletirilip, yeni tanmlarla, farkl klflarda sunulmas gerei knca, bununla ilgili bili ynetimi ierikleri youn bir ekilde dolama sokulur. Irklk rk tanmyla devam ettirilirken, yeni-rklk biimleri kltrel kimlikler diye sunulan yanszlatrlm ve normalletirilmi kavramlar iinde ilenmeye balar. rnein, Avrupada 1990'lar ve 2000lerde kltrel kimliklerini koruma ve srdrme" veya kaybetme

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

401

sorunu n plana kartld. Trkiye gibi lkelerde ise, kimlik sorunlar en az iki temel alanda ilenmeye devam etti: (1) Birey ve ynetici olarak kendi kimliini kmseyip/reddedip yeni modern/moda kimliklere yamanma urann devam ve (2) rk bir yapnn okumular arasna, rgtl zaman ve mekanda insanlar nasl ezdii ve smrd zerinde durma yerine, mekann dili, mekann cinsiyeti, mekann rengi, mekann sevgilisi, zamann baskc ve zgrl yok edici olmas gibi, benim okuma yazma bilmeyen annemin cehaletine ta kartacak seviyedeki ahane uydurular ile kurnazca, yeni-blnmelerin ve sahte ama ilevsel ilgi ve egemenlik ve mcadele alanlarnn yaratlmas. Bu, yeniden tanmlamalarla, kapitalist pazara entegre (kapitalist pazar kadar hastalkl) kimlikler, baml kimlikler deil de, karlkl bamll yaayan oulcu kimlikler olarak sunulmaktadr. Avrupa'nn birlemesiyle, Dou Avrupann kimlii ve Batyla ilikisinde bu kimlii nasl belirleyecei ve srdrecei sorunu yaratlp dikkatler bu tr konular zerine ekilerek, Dou Avrupa pazarn smrme, artan isizlik ve oralarda uygulanan retim/i politikalar gndem d braklmaya alld. Balkanlardaki i savalardan, Avrupada yabanc ii dmanlndan ve Mslman terristler korkusundan geerek kimlikler yenilendi. Avrupa dnda dier lkelerin kltrel kimlik sorunu 1970'lerden beri uluslararas gndemdeydi. Bat (zellikle Amerika) kltrel emperyalizmi reddetmekte ve kltrel alveri, kltrel zenginleme, globalleme, post-endstriyalizm, postmodernizm, bilgi toplumu gibi tezlerini savunmaya devam etmektedir. Smrlen lkelerin siyasal, ekonomik ve kltrel elitleri de, kresellemeye kurtarc olarak sarlmakta ve Batnn pazar yapsna btnlemek iin birbiriyle yarmaktadrlar: Besili klenin efendisinin peinde kouu! Kreselleme ile birlikte medya biimleri de globalleti: Btn medya aralar ve rnleri kresel pazarda yer almaktadr. Medya sermayesi ve firmalar kreselleti: Time Warner Dnya bizim izleyicimiz derken bu gerei aklamaktadr. Sony Kresel dn, yerel hareket et derken, uluslararas sermayenin kresel politikasn zetlemektedir. Kresel dnp yerel hareket ederken, sermaye emein ve retimin kltrel mekannn kresel-yerel kalmasna dikkat etmektedir. Medya rnleri materyal yaps ve ideolojisiyle kresel olurken, yks ve diliyle kreselin esizliini ycelten ulusal-yerel karakterde biimlendirilmektedir: IBMin IBM Trk ve SKY Tvnin SKY Trk oluu, dizilerin artk Trkiyede retilmesi gibi. Bylece uluslararas firma kltr ve pazar ideolojisi yerelin yanna konuyormu gibi gsterilerek, kltrel oulculuk ve kresel-yerellik hissi verilerek, kresel ekonomik ve kltrel/ideolojik egemenlik yaygnlatrlmaktadr.

402

teki Kuram

KRESELLEME VE LETM Kreselleme dnyann gnmzdeki ekonomik, siyasal, kltrel ve ilikisel durumunu anlatmak iin kullanlan, emperyalizm kavramn geersizletiren, poplerletirilmi kavramlardan biridir. Kreselleme emperyalizm kavramn silerek, dnyada teklii, btnl, birlii, beraberlii, ortaklaal, karlkl bamll, ortak kaderi, ortak gelecei, demokratiklemeyi anlatan bir kavram olarak kullanlmaktadr. Kreselleme ideolojisi, nce kresellemeyle, dnyann kresel ky olduu, sonra kresel kent olduu ve ardndan da kresel yerellik olduu masallaryla geldi. Dnyann, iletiim teknolojileri nedeniyle, kresel bir ky olduu gr, 1960larda Marshall McLuhan tarafndan ortaya atld. Fakat o zamanlar ulus kurma temeline dayanan gr ve politikalar egemen olduu iin, 1980lere kadar marjinal kald. Uluslararas irketlerin ynetim, retim ve datm yaps, Bat dna, yerel merkezlere tannca, kresel olann, ayn zamanda yerellik ideolojisini de yaymas gerei ortaya kt ve kresellemenin bilincini yaratan ideolojik biimlendirmelerden biri olan kresel-yerelleme (glocalisation) kavram ortaya atld. Bilin ynetimiyle ilgili olarak, istihdam artrma, standartlar ykseltme ve demokratiklemeyi salama gibi gerekeler getirildi. fade zgrl, siyasal alandan ekonomik alana tand ve ticari ifade zgrl (sigara gibi zehir bile retsen, serbeste ticari faaliyette bulunma) oldu. Bu zgrlk eitsizliin srmesinin garantisi olan klasik enformasyonun serbest dolam tezini glendirdi. Bylece zgrl ve serbestlii belirleyen faktr, sermayenin gc oldu. Kresellemenin siyasal ynetimiyle birlikte, zelletirme, devlet brokrasisinin kltlmesi, yapsal uyarlamalar, yasalarn kaldrlmas (deregulasyon), gmrklerin kaldrlmas, uluslararas irketlere garantiler ve tevikler gibi kresel sermayenin iini kolaylatrc, karn artrc ve gven salayc yasal kurumlama ve uygulama ynnde politikalarn biimlenmesi ve mekanizmalarn oluturulmas geldi. 1980lerde uluslararas pazar alar, finans devreleri, firmalar ve grnmeyen alveriler genilemeye balad. Buna, toplumu pazar yapsna uyumlatran zelletirme ve dereglasyonlar yardm etti. Bir taraftan kamusal alanda sivil toplum rgtleriyle demokrasi ve zgrlk ideolojisi satlrken, te yanda burjuva demokrasisinin 1930lardan beri kurduu refah devleti ve kamu hizmeti dncesi geriletildi. Onun yerini halka istediini verdii sylenen ve sosyal sorumluluk iddia eden kapitalist sermayenin deerleri ve dnya gr ald. Bu deiimler ve artan kontrol gereksinimleri sonucunda multi-medya gruplarnn

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

403

ve teknolojik alarn kurulmas geldi. letiim hzla profesyonelleti ve faaliyetleri eitlendi ve oald. Bilin ynetimi btn toplumu konu yapacak biimde sosyal ilikileri ynetmek amacyla n plana kt. Artk uluslararas irketlerden sivil toplum rgtlerine kadar btn g odaklar planl iletiim stratejileri ve profesyonel iletiim faaliyetleri yapmaktadr. Bu da halkla ilikilerin nemini ok daha artrd. Kreselleme ile birlikte yeni dnya iletiim ve ekonomik dzeni fikri dnme uratlarak tekniksel zmler sunuldu. Bu zmlerle GATT (General Agreement of Tariffs and Trade) ve NAFTA (North America Free Trade Agreement) gibi anlamalar yapld. letiim, hizmet olarak ele alnd. Hizmet olarak da telekomnikasyon, kltr endstrilerinin rnleri, turizm ve ynetim teknikleri sunuldu. Hizmetlerin halkn isteinin karlanmas iddiasyla (hizmetlerin liberalletirilmesiyle) kltrel rnlerin anlamalarn dnda tutulmas olasl ortadan kaldrld. Ayn zamanda, kltrel emperyalizm gibi olgulardan bahsetmek de geersiz oldu (Mattelart, 1995). 1990lar ve 2000lerde dnyada iletiim teknolojileri ve rgtl iletiim faaliyetlerinde, devletle halk arasnda, ekonomik ve siyasal glerde, reticiler ve tketicilerde, sosyal planclar ve yneticilerde nemli gelimeler oldu. Trkiye gibi lkelerde, kitle iletiiminin rgt yaplarnda, reklamclkta, halkla ilikilerde ve yasal yaplarda deiiklikler oldu. Ulusal politikalar uluslararas firmalarn karlar ynnde dzenlenmeye baland. sizliin ve ekonomik skntlarn artmas yannda, elence endstrilerinin (team parklar, Walt Disney, elektronik oyun salonlar, mzikli ve televizyonlu birahaneler) daha da yaygnlat. Kresel durumun sunulan zellikleri: Emperyalizm modernlemenin kavramdr ve artk anlamszdr. (Emperyalizm kavram siliniyor, emperyalizmin sonu ilan ediliyor). Toplumlar/insanlar artk enformasyon ve iletiim alaryla balanm durumdalar. Karlkl iliki ve bamllk iindeler ve isteseler de darda olamazlar. (Dikkat edilirse, bu aklama kreselleme gereini aklama yerine gizlemektedir. Kreselleme dncesi, ynetim ve pazarlama uzmanlarnn maldr. Onlarn dnya gr ve yeni dnya dzeni iin anahtardr. Evet, kreselleme var: Byk sermaye kresellemekte ve emek ve kk sermaye kresel karlarn gereklemesi iin kreselletirilmektedir. Kresel serbest pazarda, sermaye serbest ve emek ise kontrol edilen pazar durumundadr). Kreselleme, ekonomik balamda herkesin paras olduu bir sretir. (Kapitalist pazarn dnya zerindeki yaygnln yceltiyor). Kreselleme, siyasal anlamda, ulus devletlerin ve korumac politikalarn son bulduunu anlatr. (Ama ABD devleti hala korumac).

404

teki Kuram

Kresellemeyle, yerel olan son buldu ve her ey dnyaya ait artk. Kreselleme bu aitlikte, birlik ve karlkl bamllk demektir. (Dikkat edilirse, her ey karlkl ve g ilikisi olmadan olmaktadr. Kreselleme anlatsnn kuramsal sorunlarndan biri de g ilikilerini yanszlatrmasdr, ntr yapmasdr. G ilikileri konusunu silmek iin siyasalszlatrma ve siyasaldlatrma younlatrlmtr. G ilikisi ortadan kaldrlnca, her iliki karlkl bamllk olarak grnr. Aslnda, bu karlkl bamllk, tilkiler ile tavuklar arasndaki karlkl bamlla benzer: Tavuun tilkiye hibir gereksinimi yoktur; ama tilkinin tavua gereksinimi vardr. Kreselleme ile ulus devletler nemini yitirdi ve yitirmesi gerekir. (Aslnda kreselleme ideolojisiyle gelen uluslararas pazarda devletin ne nemi ne de rol azald: Sadece yeni pazar koullarna uyan bir yapya doru dnme uratld). Kresellemede kresel iletiimler yoluyla, ulus devlet ve ulusal kltr geriledi; ulusal erozyona urad. nternet ulusal snrlar krd; sonunda ulus devletler ortadan kalkacakt. (Benzer iddia radyo ve uydu televizyonu geldiinde de yaplmt); ama devlet kald. Kreselleme ulusal erozyona uratmamaktadr, nk erozyona urayacak bir ey yok: Milliyetilik yzde yz kreseldir: Zaten kresel olan dnya dzeni, mantken daha fazla kreselleemez (Treanor, 1997). KRESELLEME N ZELLETRME VE DEREGLASYON letiim teknolojilerinin (zellikle uydularn) gelimesiyle, yayn karadan kontrol eden snrlar pratikte ortadan kalkt; yeni kontrol mekanizmalar getirildi. Yeni politikalar ve uygulamalarla, uluslararas sermaye, Trkiye gibi lkelerde telekomnikasyon dahil stratejik iletiim olanaklarn da ortaklkla veya satn alarak kontrol etmeye balad. Kreselleme emsiyesi altnda, Latin Amerika, Asya, Afrika ve Avrupadaki emek, kaynaklar ve zenginlikler; zelletirme ve dier gerekelerle getirilen politikalarla, tmyle uluslararas sermayenin kullanmna peke ekilmeye baland. Bu peke ekmede, uluslararas pazardaki g uygulamasnda, bir zamanlar ulusal sermaye olarak nitelenen i sermayeye ya boyunsunma ve ortak ibirliine girme ya da yok olma seenei brakld (ya da bamsz bir lke kurma iin mcadele etme ki, bu, yneten snflar iin seenek bile deildir). Uluslararas kapitalizmin yaygnlamasyla medya sistemlerinin ticariletirilmesi ynnde basklar da artt. 1970'lerin sonuna doru, rnein, Latin Amerika'da zelletirme ve zel ticari medya yaylmaya balad. Avrupa'da ilk ticari medya patlay bu yllarda talyada oldu.

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

405

Ardndan 1980'lerde btn Avrupa ticarilemeye balad. 1990'da ise Trkiye ve benzeri lkelerde youn zelletirme giriimleri balad. zelletirmeyi destekleyen bir dier gelime de deregulasyon ad altnda, zellikle medyada tekellemeyi, tarafll ve kalitesizlii denetleyen yasalarn ortadan kaldrlmas oldu. Yasalarn ortadan kaldrlmas devletin ifade zgrln kstlamaktan elini ekmesi olarak sunuldu. Eskiden beri zaten, idealist okullarn aydnlarnn bir ksm iletiimi (kitle iletiimini) kontrol deil demokratik bir ynetimin paras, garantisi, gelitiricisi olarak sunmaktayd. zelletirme ve dereglasyonla sunulan gerekeler, demokratik ynetim ve sosyal kontrol kavramlar iinde yer alr. Aslnda, ynetim ve sosyal kontrol olarak yaplan ikili gruplandrma geersizdir. Demokratik ynetim kavramn kullanmak iin demokratik denen ynetimin olduunu nceden kabul etmemiz gerekir. Byle bir ynetimin olduunu iddia olduka geersizdir. Demokratik ynetim ve sosyal kontrol ayrm, demokratik ynetimde iletiimin kontrolnn olmadn ima eder ki bu, ynetim kavramnn anlatt ilikisel yapnn doasna aykrdr. Ynetim kavramnn nne demokratik kavramn koymakla, ynetim kavramyla gelen kontroln varl ortadan kalkmaz; demokrasi gelmez. Sosyal kavram, ynetimi de ieren bir kavramdr: Sosyalde ynetim yok mu? Sosyal ynetimsiz mi? Sosyal rgtl yaam deil mi? Dikkat edilirse, demokratik ynetim ve sosyal kontrol ayrmn yapmak ve ikisini birbirinin zdd olarak tanmlamak geersizdir. Siyasal, ekonomik ve kltrel kontrol gibi ayrmlar, toplumun tmn ieren anlamda sosyal kontrol anlatmak iin yaplan bilimsel soyutlamalardr. Birbirinden bamsz/kopuk deildirler. Kontroln, siyasal, ekonomik ve kltrel gibi toplumsal rgtlenme trlerini anlatan biimlerinde, kontrol (ve kontrole kar mcadele) daima vardr. Demokratik ynetim ynetiimdir, dolaysyla sosyal kontrol yoktur gibi iddialar geersiz uydurulardr (ama egemen bili ynetiminin ve iletiiminin paralardr). Ynetiim kavram, sanki yeni icat edilmi ve egemenlii vurgulayan tek-ynl iliki deil de, demokratiklemeyi vurgulayan karlkl ilikiyi anlatan ynetiim olarak sunulur. Aslnda, ynetiim kavramnn anlatt ilikisel yap kapitalist demokrasilerde, hele Trkiye gibi lkelerdeki ynetim yaplarnda, asla olmamtr; yoktur; varlnn iddias geersizdir. Ynetiim gerei arptan bir bili ynetimi kavramdr. Sunulan merulatrma gerekelerinin yannda asl yaplana gelince, sorunun demokratikleme ve zgrleme gibi klflar tesinde, ekonomik smrnn kolaylatrlmas olduunu grrz. rnein, nc Dnyada ve eski Sovyetler'de dereglasyonun ilerlemesi ok byk

406

teki Kuram

sonular retti. Karaborsaclar saladklar kazanlar merulatrdlar ve artrdlar. rnein ekoslovakyada bir yerel kii gecede 600 milyon dolar kazand ve 51 firmann kontroln eline geirdi. Elinde tuttuklarnn deerini artrmak iin, USAID uzmanlarnn (aslnda CA ajanlarnn) tavsiyesiyle, alanlarn te birinin iine son verdi. Meksikada sadece 37 yerel i adam bin firma satn ald. Dnya Bankas raporuna gre, Meksikann telekomnikasyon endstrisinin satlmasndan yabanc hissedarlar 12 milyar dolar para kazand. Ardndan, telefon cretlerini artrarak ve bylece halktan daha fazla kullanma paras alarak ellerindekinin deerini daha da ykselttiler (Erdoan, 2000: 300). Hepimizin bildii gibi, ad bile kresel pazarn diline melezletirilerek uydurulmu, Trk olmayan, Turk olan Turkcell, Anadolu insann zel tarifeler ve indirimlerle srekli tketime tevik etmiyor ve soymuyor!. ENDSTR-TESCLK VE ENFORMASYON TOPLUMU Endstri-tesicilik (postindustrialism), endstriyel retimin egemen olduu toplum yapsnn tesine geildiini anlatr. Endstri-tesi toplum anlay yeni deildir. 1949daki The New Society yaptyla postendstriyalizme gei olduunu belirten Druckern yaklamyla (Drucker, 1994) ve Daniel Bell (Webster, 1995) ile balatlabilir. Fakat g kazanmas ancak uygun koullarda sonradan olmutur. Bu grn ana elerinin gelitiricileri, ideolojinin sonu ve post endstriyel toplumun geliini (1961 ve 1973) ilan eden D. Bell; kresel ky oluumunu ilan eden McLuhan gibi "iletiim devrimcileri" ve "enformasyon toplumculardr" (Dordick ve Wang, 1993; Docherty, 1993). Galbraith de benzer ekilde "yeni bir snfn" olutuunu belirtir. Aslnda, bu iddialarn aksine, "yksek maal yneticiler snf" imdiye kadar ne ekonomik ne de siyasal bir g olabilmilerdir. Ne de kapitalist toplumlarda, g yapsn kendi karlar ynnde deitirebilmilerdir. "Yneticiler snf", kapitalist snfn "iyi beslenen" "koruyucu ve ynetici" hizmetileridir. Amerika ve Avrupada "i ve gelir garantisine" sahip deildirler; kpein kpei yiyerek ykseldii i dnyasnn insanlktan uzaklatrd fonksiyonel profesyonellerdir. Bu kiilerin yaamn, her an srekli hissettikleri kabuslarn, rekabetlerini ve kin dolu duygularn, ne Bell ne de Galbraith'in yaad entelektel evreler anlayabilir. Kapitalizmin rgtl ynetimsel terr, korku, harcanma ve harcama dnyasna girip yaamak ve hissetmek gerekir.

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

407

Endstri-tesicilik grnn nde gelen varsaymlar: Klasik endstriyel yap son bulur; iletiim teknolojilerinin youn kullanmyla "enformasyon ana" ve endstri-tesi duruma geilir. Endstri-tesi toplumda eski kapitalist endstriler ve retim sreleri servis ve iletiim sektrlerinin egemenliiyle geri plana der. Bu bir sonutur; fakat endstri-tesicilerin anlatmad asl gerek udur: Aslnda, iletiim teknolojileri, kltrel ve ekonomik alar ve maddi retim yapmayan emek zerine dayanan kapitalizmin gelimesinin bu safhasnda, her lkeyi kapsayan kresel sermaye birikimi tarz, emperyalizmin kreselleen tekelci safhasnn tarihsel bir ann anlatr. Toplumda, hizmet ve iletiim sektrleri egemen olur. Belle gre (1973:127) endstri-tesi toplum hizmete dayanr; nemli olan i kas (kol gc) veya enerji deildir, enformasyondur. Belle gre (1976), endstri-tesi toplum enformasyon toplumudur. Bu toplumda, younlama retilmi mallarn akndan enformasyon akna kayar. Bu kayla birlikte g yaps da deiir (Barney, 2004). (rnein, elik ve kmr madenlerine yatrm yapan Rockefeller ailesi batar gider; Bill Gates onun yerini alr! Hi alakas yok! Makro-seviyede dnrsek: retim olanaklarnn kontrol ve ynetimini yapan kapitalist snf, kitleleri ynetmek iin kendine ilevsel olan cehaleti destekleyen bilgiyi ve endstriyel retim, datm ve tketim iin gerekli olan bilgiyi ok daha youn bir ekilde kontrol ve denetleme iine girdi). Enformasyon toplumu karmak elektronik enformasyon ve iletiim ebekelerine bal olan toplumdur. Bu toplumda kitle iletiimi sadece bir tr enformasyon retimidir ve artan bir ekilde dier iletiim aklaryla, zellikle ortak altyaplarla (rnein uydu ve internetle) artan bir biimde btnlemektedir (ayrntl bkz: Mattelart, 2003). Endstri-tesi toplumda, insanlar daha eitimli, sivil toplum alannda aktif, bo zamanlarn iyi deerlendiren insanlar olur; ekonomik eitsizlik azalr; kresel ekonomi geliir; ideolojiden uzak bilimsel gelime olur (Barney, 2004). Bu masal yazanlar, post-modern durumun yaand sylenen New Yorkdaki otel ve restoranlarda ve dier hizmet sektrlerinde alan insanlarn haftalklarnn ne olduunu ve nasl zorluklar iinde yaadklarn biliyorlar m acaba? New Yorktaki sweat shop denen yerlerde hi altlar m? Hizmet ve enformasyon sektr emek smrsnn en hunharca yapld alanlardr. Dnyalar renciler, bilgisayarlar, internet ve projelerden kar salamayla erevelenmi aydnlarn bolluk ve doyum masallar, kendi bolluk iindeki gereklerini merulatrma sahtekarldr.

408

teki Kuram

Endstri-tesi toplumda, retim ve tketim "bolluk, elence" ve "zevk" iin olur. Bu masaln gizledii gereklerin bazlar yledir: Endstri-tesi toplum denen yerlerde, alan snflar, kesinlikle ekonomik sorunlarn zmemilerdir; kesinlikle temel ihtiyalarn dnme kaygs tesine geip rahatlk iinde zevk ve elence ardndan koacak bir pozisyona gelmemitir. Dnyadaki insanlarn televizyon denen "ka" kutusunda arad elence ve tketim rnlerini kullanmayla ald zevk niteliksel bolluun deil, niceliksel pln kullanm ve zevkini anlatr. Daha dorusu, bu anlat, sper-smr ve smrnn mitolojisidir. Endstri-tesi toplumda kapitalist, snf, retim ilikileri, smr, bask ortadan kalkar, herkes enformasyonla karn doyuran zgr post-modern insan olur. Endstri-tesi toplum; programlanm, tek boyutlu, kontrolden arndrlm kapitalist ideallerin ve irrasyonel smrnn (Barney, 2004) yaratld, yaygnlatrld bir toplumdur. SMRGECLK-TES (POSTCOLONIALISM) Smrgecilik-tesi, Avrupa lkeleriyle modern dnemde smrgeletirdikleri toplumlar arasndaki ilikiyi aklayan ve bu ilikinin karakterinin postcolonialism (post-smrgecilik) olduunu belirten grtr. Bu grte, bazlar sorunu smrgeciliin balangcndan alr, bazlar da smrgecilik bittikten sonraki durumu aklamaya alr. Franz Fanon, Foucaultun rencisi Edward Said, Homi Bhabha gibi kiilerin nderliinde gelien bu grn zerinde eildii soru ve sorunlardan bazlar yle sralanabilir: Smrgecilii ve smrgecilik-tesini tarihsel olarak konumlandrma; literatr ve medyada smrgeci temsiller; smrgeci cinsiyetin inas; smrgecilik ve bilginin retimi (Said, 1994); antropoloji ve etnografnn smrgeci bilgiyi ve snrlarn incelemek iin kullanl (Steinmetz, 2007); rk ve znenin inas (Fanon, 1952/2008); smrgeci modernlemenin karakteri ve smrgelerde direni, kimlik, temsil, cinsiyet ve g (smrgeciliin sosyo-kltrel etkileri). Smrgeletirme deneyimi, smrgeletirenleri etkilerken smrgeletirilenleri nasl etkiledi? Smrgeci gler corafik alanlar nasl kontrol ediyorlard? Smrgecilik-tesi toplumlarda smrgeci eitim, bilim ve teknoloji kalntlar nelerdir? Bu kalntlar postsmrgelerde kalknma ve modernleme kararlarn nasl etkiler? Smrgeci kontrole kar direni biimleri nelerdi? Smrgeci eitim ve dil smrlenin kltr ve kimliini nasl etkiledi? Bat bilimi ve teknolojisi var olan bilgi sistemini nasl deitirdi? Smrgecilerin terk ediinden sonra kan post-smrgeci kimlik biimleri nelerdir? Smrgecilikten

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

409

kurtulma (decolonization) ne lde olaslkldr? hmal edilen sorularn banda u gelir: Bat tipi formle edilen smrgecilik sonras materyal gerekleri bir tarafa brakp, melezleme, cinsiyet ve rk zerine eilme neden dersiniz? Smrgecilik-tesinin nde gelen varsaymlar: Avrupa merkezlilik vardr: Avrupa kltr, yaam, deneyimi ve ideallerinin stn ve standart olduuna inanlr. Smrgecilik-tesi emperyalizm, ou kez Avrupa-merkezlilie kartl anlatmada kullanlr. Smrgeciler, smrgelerini fiziksel olarak terk ederler, fakat yerel kltrn pratiklerini, deerlerini ve inanlarnn yerini alan (veya onlar dntren, melezletiren) kltrel smrgeletirme devam eder. Smrgeci yabanclama oluur: Yerel insan toprana yabanclar; bu sarsc deneyimde bireyin kimlii ypranr, anr. Bamlla altrlm kle, efendisi istemese bile efendisini takip eder; ondan ayrlmaz; devrime kardr, nk eski dzenin yklmasndan ve daha kt duruma deceinden korkar. Bu balamda, smrgecilik-tesicilere unu sormak gerekir: Bunun nedeni smrgeletirilmi bilin mi yoksa, smrgeletirilmi bilinci yaratan ve destekleyen kiinin maddi retim olanaklarndan mahrum edilmesiyle gelen gerek mi? Amerikan zencileri serbest/zgr kaldklarnda, onlar besleyecek kimse yoktu artk ve kendilerini beslemek iin gerekli hibir olanaklara sahip deillerdi. nlerinde tek seenek vard: Mutlak klelikten kurtulan zenciler sermayenin cretli serbest kleleri oldular. cretli klelik koullarna kar direni de sonradan geldi. Oluan kimlik kaybnda, bireyler kimliklerini smrgeletirenden (Avrupa kltrnden) geerek tanmlarlar; Smrgelerdeki zneler smrgeletirenin dilini, yediklerini, itiklerini, giydiklerini, her eyini taklit ederler: Direni yerine taklitilik egemendir (Dobie, 2002). Smrgelerde melezlik vardr: Bu hybrid/melez kltrde ift bilin vardr. nsanlar hem kendi hem de smrgecinin kltrn birlikte tar. Her iki kltrn elerini tayan baz insanlar, kendisini hibirine ait olarak hissetmez, kendini evsiz hisseder. Kltr grecedir. teki ve tekiletirme vardr. teki bizden farkl, geri ve aa olandr. eytan teki, sadece geri/aa deil, ayn zamanda barbar ve ktdr. Egzotik teki, muhtemelen gelimemi olmas ve doal durumda olmas nedeniyle, kendinde onur ve gzellik olan tekidir.125
Aslnda, Ben olann dndaki herkes tekidir. Bu tekilerin bir ksm, eitli yaknlktaki dost bizlerden ve onlardan oluur. Dier ksm da, eitli uzaklktaki dman tekilerdir. Benler ve tekiler tarihsel insan koulunda oluturulur (kendiliinden olumaz; zgr bireysel psikolojinin rn de deildir).
125

410

teki Kuram

Smrgecilik-tesi anlay ve incelemeler 1970lerden beri yava yava nem kazanma yolunu tutmutur. Bazlar post-smrgeciliin ykselmesini Edward Saidin Orientalism yaptyla (1979) balatrlar. Orientalism yapt smrgecilik sonras kuramn ilk aamasn temsil eder. Yapt smrgeci anlamlarn diskorsif ve metinsel retimi zerinde durur; smrgecilii batllarn dier lkeleri inceleme yeteneine dayanan diskors olarak alr ve amacn bilgi retmek ve g biimi olarak smrgedekilere kar kullanmak olduunu belirtir. Batllarn Orient/Dou anlatlarn gcn kontrol yklemesi olarak niteler. Batnn betimlemelerinde Bat, (Mslman) douyu kendisinin negatif tekisi olarak ele alp ilediini ve kendini olumlu anlatlarla sunduunu belirtir. Aydnlanma ve ilerleme ile ilgili aklamalarda, Ortadou zerindeki egemenliklerini merulatrrlar. Bu anlatlar Avrupa merkezlidir, emperyalisttir ve rkdr. Saide gre, Bat dnyas, Dounun gereini temsil etmedi; Ortadou ve Asyay nyarg, banazlk ve rklkla ele ald. Geri ve kendi kltr ve tarihinin farknda olmayanlar olarak niteledi. Batllar kendileri iin bu yerlerin tarihini, kltrn ve geleceini yazdlar. Saide gre, bu tr bilgi ve tarih sklp atlmaldr. Smrgeci bilgi ile smrgeci g arasndaki birbirini destekleyen ilikiyi irdeleyen Saide gre (1983:4) metinler sosyal dnyann, insan hayatnn paralardr. Said Orientalizmi Foucaultu erevede discourse olarak anlar:126 Diskorslar (diskorsif biimler) daima g uygulamasna baldr. Diskorslar egemen sosyal sistemler tarafndan belirlenmi ve sistemi srdrmeyi amalayan syleyi tarzlar veya anlam sistemleridir. Diskorslar bir toplumda temsil aralarn ve tarzlarn kontrol eden ve snrlayan, sk bir ekilde denetlenen biliim/alglama sistemleridir. Eletirel aklama Smrgecilik-tesi, sosyal bilimciler iin nc dnya anlayn ortadan kaldran veya onun yerine geen bir yaklamdr. Bu grnn kayna, San Juana gre (1995), Asya, zellikle Hindistan ve Filipinler gibi lkelerde komprador snflarn ve uluslararas irketlerin "dikkatlerini ekmek" ve "ilgi elde etmek" abasndaki entelektellerdir.
Said ve Foucault gibilerin yaklamnda discourse asla sylem diye bize tercme edilen anlama gelmez. Foucaulta gre discourse, bilgiyi ina etme yoludur, sosyal pratiklerle birlikte, ina edilen bilgiler iinde ve bilgiler arasndaki ilikilerde varolan g ilikileri biimleridir. Discourses dnme ekillerinden ve anlam retmekten daha fazla eylerdir; discourses, ynetmek istedikleri znelerin vcudun doasn, bilinli ve bilinsiz akln ve duygusal yaamn olutururlar (Weedon, 1987: 108). Dikkat edilirse, insan-zneden bahsedilirken bu znenin discourses tarafndan ynetildii syleniyor. Bu gr, tarihsel materyalizmi reddeden, tipik idealist felsefe anlaydr.
126

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

411

Smrgecilik-tesi kltrel incelemeler adyla gelen bu yaklam emperyalist dn tarznn yanstld kolonicilik-tesi anlayn getirir. Emperyalizm dorudan smrgeciliin kyle birlikte yenismrgeciliin koullarn yaratma ve uygulama iine girdi. Bu giriim, birok eski-smrge ve Trkiye gibi eski-smrge olmayan lkeler iin 1990lara gelindiinde byk lde baarya ulat. Bu srete: (a) kapitalist ekonomik ve siyasal yap bu lkelere transfer edildi ve benimsetildi (kapitalist ulus-devlet veya benzer bir yapnn kurulmas; ardndan da bu yapnn emperyalist/kresel pazara entegrasyonu); (b) Bu yapya uygun bili, vicdan, duygu ve davranlar yaratld; siyasal, kltrel ve ekonomik elitlere kapitalist ulus-devlet anlay benimsetildi (1970lerin sonuna kadar sren bir sre); ardndan, bu ulusdevletin kresel yapnn bir paras olduu, bamllk deil karlkl bamllk olduu, zelletirme ve devletin ilerini zel irketlere yaptrmasyla demokratiklemenin gerekletirilmesi gerektii ilendi ve benimsetildi (ki bunda da zorluk ekilmedi, nk elitler ve ynetici kadroda olanlar ksa zamanda o zamana kadar grmedikleri ekilde vurgun vurma ve zengin olma olanaklarn elde ettiler). (c) Bu srada ulus-devletler iindeki byk sermaye evcilletirildi ve uluslararas byk sermayeyle ibirliine girmesi saland; ou marjinalletirildi ve kk taeron veya ortak haline dntrld; byyen bir kayla ortaklaa lkeler ynetilmeye baland. () Bir zamanlar Yankee go home, Ortak Pazara hayr diyen ve bamsz olmaktan bahseden siyasal ve kltrel elitlerin ve yneticilerin, zgrl verilmi ama kendini gerekletirme olanaklar ellerinden alnm serbest-kleler gibi, zelletirme, neo-liberal uyarlama/uyum, demokratikleme gibi kreselleme politikalarna katlmak iin uluslararas sermayenin kurulularna yalvaracak ve onlara katlmak iin kaplarn andracak znel kar bilincine ve davranna sahip olmas saland; bu ite, rnein, kendini stn gren Avrupallar Trkiye yneticilerini o denli hor grmeye baladlar ki, brakn makro-politikalar, Trkiyenin dolmu ofrlerine ve yedii yemee kadar her eyini ieren aalamalarla geldiler ve gelmeye devam etmektedirler. Yenismrgeci bili ve duyarlln en nemli karakterlerinden biri de, smrlenin kendisini ve kendisi gibi koullarda olanlar beenmemesi, kendinden bakas, yknd teki gibi olmak istemesidir. Bu nedenle ki, Avrupallar bizim ofrmze, mziimize, yiyeceimize, giyiniimize kartnda, bizim ve yneticilerimizin aklndan, sen nce kendi pis ofrne, iren mziine, kt yemeine bak; sen banyo yapmay bilmezken ve pis kokunu parfmle kapatrken, biz banyo yapyorduk gibi dnceler gemez; bu gibi kart yantlar asla akla ve gndeme

412

teki Kuram

gelmez. Kendisini kendisiyle zdetirmeyen, kendine be para deer vermeyen, kendini Batlyla zdetiren ve ayn klece aalanml kabul eden medya profesyonelleri de, bu aalamaya haberleriyle ve programlaryla katlr. Hangi Avrupal ynetici, kendi dilinde ald veya balad gibi kavramlar dururken, gnlk iletiimlerinde start ald kavramn kullanr? Kullanmak ya bir ekilde kelimenin kartnn olmamas gerekir ya da kendi deerini, kendi kltr ve yaam biiminde deil, baka kltr ve yaam biiminde bulmas gerekir. (d) Kendi kmaznda, bir ksm nce Trkm sonra Mslmanm diye rkla sarlan ve bir ksm da elhamdlillah Mslmanm, bu srada da Trkm diyerek dine sarlan kk sermaye, srekli batarken yenileri srekli onlarn yerini almaktadr. (e) Kk ve orta boylu irketlere tevik politikalar uyguland; bylece, demokratikleme ve serbest rekabet olduu kantlansn ve byk irketler fason retim ve ucuz retim iin firmalar bulabilsin ve yerel rn datm kanallar, kontrol iin, ak kalsn. (f) Kredi kart kullanm ve aptalca tketim artrld ve tketici kitlelerin geleceinin ipotek altna alnmas yaygnlatrld. Bunlar yaplrken, ayn zamanda, oluturulmu retim, datm, blm ve tketim gerekleri hakknda, eer kara uygunsa, gerei yanstacak biimde imajlar yaratlr; kara uygun gelmiyorsa, yani gerei sunmak endstriyel yaplar iin ilevsel deilse, imajlarla gerek deitirilir, sahte gerek yaplr; postemperyalizmin postmodern anlatsna uygun bir ekilde, her sz sadece gerein olas aklamalarndan biridir diyerek gerek reddedilir. ddialarn aksine, bilgisayar ve internetin gelmesiyle, yeni bir dneme girilmedi, kapitalizm yeni aralar retti ve pazar ve bili ynetimi iini bu yeni aralarla daha etkili ve kapsaml bir ekilde yapmaktadr. Bilin ve davran ynetimi ve ilgileri ve dikkatleri baka yere ekme yollarndan biri de, makro yapya ait olan bir ey, rnein esnek retim, nce kurnazca mitletirilmekte ve gerein yerine geirilmektedir, ardndan bu kavram, gnlk yaamn her alanndaki ilikilere tanarak, her alan ve yerde kullanlmaya balanmaktadr; bunu yaparken de daima bireyselletirme ve bireysel psikoloji de kullanlmaktadr. Smrgecilik-tesi grte, "ulusal bamszlk" veya herhangi bir bamszlk sava ve mcadelesinin, ksaca sosyal adaletin yerini, kitlelerin ve bireylerin global pazara entegrasyonu, modern olaylara modern kitle iletiimini izleyerek katlma ve modern spermarketlerde zgrlk ve doyumu arama alr. Eski Bat hayranl ve taklitilii yeni klflarla sunulur: Bat kltrel rkl evrensellik kazanr; globalleme, dnya vatandal, uluslararas firmalarn nemli katklar herkes iin

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

413

kurtulu trks yaplr. Bu srada, dnyann her yerinde artan smr ve yoksulluk, aznlklarn bamszlk sava ve devletlerin silahl gleri tarafndan insanlarn katledilmesi, alanlarn artan enflasyon ve fiyatlar ve artmayan cretler/maalar gerei karsnda mcadelesi devam eder; smrgecilik-tesi gr "Birinci Dnya pozitivistdeneyciliini" kopyalar ve bu gr Post-Fordizmin yeni kompradorudur (San Juan, 1995; Bhabha, 1992; Hall, 1992; Callinicos, 1994). letiimde smrgecilik-tesini uluslararas iletiim pazarna entegrasyonu ve 1980 ve 90'larn iletiimdeki gelimeleri "byk ihsan" olarak niteler. Smrgecilik-tesi gr, smrgecilik zamannda rk konusunun baskn olduunu belirtir ve imdi etnik konusunun nemli olduunu belirtir ve etnik konusuna odaklanr. Etnik konusu kresel ideolojinin vurgulad ve stnde durulmas iin destekledii konulardan biridir; nk bylece dikkatler maddi yaam koullar zerinden etnik konular zerine ekilir ve bylece hem nem sras deitirilir ve ncelikli olan bir kenara itilir hem de etnik kimliklere odaklanarak bl, birbirine dr ve ynet politikas gerekletirilir. Sosyal snf kavram eskinin geersiz bir kategorisi saylr. Sanki etnik kavram okluu ve oulculuu ieriyor gibi sunulur; etnik kavramnn en nde gelen gstergelerinden birinin rk olduu saklanr. ddiaya gre, etniklik zneyi glendirir (empowerment); temel soru kime kar? Yant: Kendi gibi koullarda yaayan tekilere kar. Smrgecilik-tesinde belirtilmeyen epistemolojik varsayma gre, post smrgecilik gnmzde modern dnya sistemindeki uluslar ve halklarn ou tarafndan paylalan bir durumdur. Dnya smrgecilik ve emperyalizm dnemi tesine gemitir. Herbert Schiller (1991) bu tr post-emperyalist bir dneme geildii grn reddeder. Ayn paralelde, Arif Dirlik (1994:238), post smrgecilik ne zaman balar? diye sorar ve kendisi alayl bir ekilde cevap verir: nc Dnya entelektelleri Birinci Dnya akademisine vardklarnda. Sil (2008) smrgecilik-tesini komprador entelektellerin koulu olarak niteler: Az sayda Bat eitimli yazarlar ve dnrler grubu, dnya kapitalizminin kltrel emtia ticaretini evrede (az gelimi denen lkelerde) yaparlar. ou, Amerikan ve Avrupa niversitelerinde okumu Asyal ve Afrikal entelektellerdir. Post-smrgeci kuram ve edebiyatta bilinen isimlere dikkat edin: Chinua Achebe, Homi Bhabha (post-colonialist incelemelerin speryldzdr; Harvard niversitesi Profesr), Buchi Emecheta, Frantz Fanon, Jamaica Kincaid, Salman Rushdie, Wole Soyinka, Gayatri Chakravorty Spivak (Columbia niversitesi profesr), Aijaz Ahmad, Kwame Anthony Appiah, Bill Ashcroft, Amilcar Cabral, Partha Chatterjee (Columbia niversitesi), Rey Chow, Gareth Griffiths, Ranajit

414

teki Kuram

Guha, Bob Hodge, Arun Mukherjee, Aruna Srivastava, Sara Suleri, Gauri Viswanathan, Helen Tiffin, Dipesh Chakrabarty (Chicago niversitesi), etc. (Deepika, 2001; Sil, 2008).127 Bu kiiler hem kendi lkelerinin hem de Batnn en saygn okullarnda okumulardr; ou ayn anda hem Batda hem de kendi lkesindeki saygn okullarda eitim vermekte ve aratrma yapmaktadr. Silin belirttii gibi (2008), bu kiiler smrgecilik-tesicilik hakknda, Bat dili, szl ve dil daarcyla konumaktadrlar; hibiri yerel-metinler kullanmamtr; dolaysyla smrgecilik-tesi incelemeler Batnn rndr. Smrgeletirilmiin kimlik kavramn btnlk hayalini tutan deil kimlik kavramna kar olana ynelecei anlats da byk ounlukla geersizdir. Kimlik kavram kiinin zgrce seebilecei ve istedii zaman kar duraca (g yaps ve ilikilerinden arnm) soyut bir basitlii anlatmaz. Smrgeletirilmiteki egemen ynelim, kendi ve kendinin olana kartlk ve beenmeme, kendini deerli teki (ki ounlukla Bat olanla) zdetirme biimindedir. Smren iin smrlenin kltr, denenen, tadlan, kullanlan, doyum elde edilen, tketilen oryantal tekidir. Bu teki, farkllk veya farkl doyum arayann denedii tekidir: Deneyimlersin ve bu srada sen hala kendini kendinden geerek tanmladn sensin; tekiden geerek kendini deerlendirdiin sensin; deersizletirdiin deil. Dolaysyla, smren ile smrlen arasndaki karlkl bamllk; smrlenin smrsne arzuyla katlma karakterini tar; smrenin de smrleni arzuyla kullanmas demektir. O zaman, karlkl bamllk kavramndaki, karlkllk smren ve smrlen arasnda, smrenin kendi egemenliini retmesi iin gerekli olan karlkllktr ve smrlenin de smrge oluunu garantileyendir. Smrenin kendini gerekletirmesi iin, smrlene gereksinimi zorunludur; smrlen iin ise kendini retme koullar elinden alnd iin, kendi varln srdrmek iin smrene baldr. Smrlenin ortadan kalkmasyla smren yok olur. Smrenin ortadan kalkmas, smrlenin zgrln ve bamszln elde etmesidir (baka smrgen tarafndan klelik ilikileri iine hapsedilmezse). Said, Culture and Imperialism yaptnda (1993:8) Marxn retim biimi ve ilikilerinden hareket eden yntemine kar kendi yaklamn savunur: Ne emperyalizm ne de smrgecilik basit birikim ve elde etme (mlkiyet) faaliyetleridir. Her ikisi de gl ideolojik biimler tarafndan desteklenir ve tevik edilir. Said Marksist teorinin epistemolojik ve ontolojik yetersizliklerini eletirmitir. Tipik bir post-yapsalc teorist gibi (ve Lyotard ve Foucault gibi) entelektel veya etiksel btnletiren
127

Smrgecilik-tesiciliin eletirisi iin bkz: Miyoshi (1993) ve Dirlik (1994).

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

415

byk yklemeyi (rnein dealist ve Marksist kuramlar) kabul etmez. Buna ek olarak, Said Marksist kuramn smrgelerdeki ve Arap dnyasndaki emperyalizmi, ulusal elitlerin oluumunu ve ulusal devrimin baarszln yeterince aklayamadn belirtir. Orientalism yaptnda Said Marxn kendisinin Avrupa dndaki dnyaya olan krlnden bahseder. Kltrelcilerin, Fransz yapsalclarn ve Batllar tarafndan tannp mehur olmak isteyen her dnyaca mehur olma umut edenin yapt gibi, Saidin, ilk ii, discourse olarak Marx yanl olarak gstermek ve Marxn retim tarz ve retim ilikilerine ynelen yaklamn geersiz ilan etmek olmutur. Said gibi umutlular unu da ok iyi bilmektedir: Herhangi bir sorunu kapitalist retim tarz ve ilikilerine aka balayan bir kitap uluslararas pazarda yaygn dolama sokulmaz ve bir makale uluslararas indeksli dergide yaynlanmaz. POSTMODERNZM VE POSTMODERN KLTRELCLK Postmodern kavramndaki post szc modern dnemin sonrasna, tesine geildiini anlatr. Bu anlat gerekle, aklla, mantkla, kimlikle, nesnellikle, evrensellikle, evrensel gelimeyle, zgrlkle, mcadeleyle, egemenlikle, toplum ve toplum deiimiyle ilikili olarak, aydnlanmaclarn, Marksist ve pozitivist yaklamlarn aklamalarn soruturur ve artk geerli olmadn belirtir. Bu aklamalarn yerine, grece, bir temele sahip olmayan, ok farkllklara sahip, istikrarsz, belirgin olmayan, snf politikalarnn yerini kimlik politikalarn ald, her eyin esnekletii ve snrlarn kalkt, ence oyunun egemen olduu bir dnya anlay sunar. Post-modern anlaya gre, modernliin sosyal btnsellii ve hiyerarik yaplamas, kk paralara ayrlmtr. Toplum paralandka, toplumun ve benliin belli amalara doru kararl bir ekilde gelitiini belirten zgrlk, eitlik ve kardelik gibi modernist dn yerini, benlik ve sosyalin belirsiz, genel birlikten veya uyumdan yoksun olduunu belirten postmodern gre terk etti. Bu deerlendirmeyi yle okuyabiliriz: Postmoderncilere gre, insan ve toplum moda ve reklam dnyas gibi srekli deien ve ne olduu ve ne olaca belli olmayan yapya sahiptir. Bu ahane szn tesinde, bu dnya, aslnda, mllyonlarca dolarlk sermayelerin ve rgtlenmelerin, amal ve planl iletiim politikalarnn egemenliinde tketme ve sahip olma hayalleri ilenerek ynetilen bir dnyadr. Post-modernist, kendisinin de iinde olduu ve rahata iini yrtt bu hayalleri destekleyen sunumlarla, egemenlik yerine, her yerde var olma (oulculuk) zerinde durur; amal politikalar uygulamalar yerine, ence oyun oynamaya eilir.

416

teki Kuram

nde gelen grleri Teoriler: Postmodernizm, dnyann nasl alt hakknda her eyi iine alan kapsaml yklemelerin geerliliini reddeder: Dnyann bir betimlemesi bir dieri kadar iyidir. Bu gr, doru ve gerek gibi kavramlarn terk edilmesini getirir (Philo ve Miller, 2000). Doru ve gerek yoktur derken, aslnda doru ve gerein olmad sz doru ve gerek yaplr. pheci postmodernler teoriyi reddederler; hibir teori tekinden daha doru deildir; teori gizler, arptr, kafa kartrr, darda brakr, dzenler ve kart gleri kontrol etmek ister (Rosenau, 1992). Olumlu postmodernistler (affirmative postmodernists; Lyotard, Bauman and Derrida) gereklik iddiasn reddederek teoriyi reddederler; teorinin ortadan kaldrlmasn deil, dntrlmesini savunurlar. Dikkat edilirse, burada ok ciddi bir hata yaplmaktadr: Teoriyi reddeden szler sylediin ve akladn andan itibaren, bir teorik inann dier teorilerle ilgili meta-kuramsal aklamalarn yapm olursun. Yani, teoriyi reddederken, teori sunduunun nasl farknda olmazsn? Teoriyi reddederken, kendi sunduunun geerliliini kantlayabilir misin? Toplumsal yap: Postmodernlik endstri tesi kapitalist toplum yapsdr. Endstriyel devrimle kapitalist toplumlar sosyal snflar getirdiler. Snf sosyal yapnn en nemli elemanyd. Postmodern toplumlarda snfn nemi artk ortadan kalkar. Onun yerini ya ve cinsiyet gibi elemanlar alr. Bireyselletirilmi kltrel faktrler merkeze oturtulur. Kiilik bireysel farkllam rollerin ve seimlerin ereveledii Postmodern kltrn eitliliinde oluur. Ekonomik alanda, Fordizmin yerini Post-Fordizm alr: Fordizmde, dev firmalar kitle pazarlar iin yar-kalifiye igcn kullanarak kitle-retim teknolojileriyle kitle retimi yapyorlard. imdi Post-Fordizmde, pazar paralara" ayrlmtr. retim daha kk firmalar tarafndan yaplr ve artan bir ekilde taeronlar (sub-contractor) kullanlr. Firmalarda personel blmleri isim deitirerek "insan ilikileri blm ve ardndan insan kaynaklar blm olur. Sendikalar ya ortadan kalkmtr ya marjinal duruma drlmtr ya ibirlii iindedir ya da fabrika birimleri iinde i grrler. Siyasal anlamda, modern toplumlar "byk devlet kurumlar" olan ve ekonomik politikalar ve kamu kurumlaryla ekonomiye ok karan bir yapya sahiptiler. imdi postmodern toplumlar bunun tam aksine, zel giriime, kk devlet kurumuna ve ekonomiye karmamasna ve rekabete dayanr. Kamu kurumlar zel giriimlere satlr; devlet klasik sorumluluklarndan ve ykmllklerinden syrlr. Bu kurnaz anlatyla aslnda, zelletirme ve ademi-merkeziyetilik politikalar merulatrlmaktadr.

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

417

Gerek: Bana gerek olandr; herkesin kendi gerei vardr. Hibir ey kantlanamaz. Gerek yap analizi: Postmodernizm, toplumu oluturan gerek yaplarn analizini reddeder. Onun yerine imajlar denizinde dnya hakknda kendi anlamlarn ina eden tketici bireyler grn sunar. Toplum politikalar ve insan: Modernlemede byk-politikalar (ulus devlet ve parti politikalar) vard ve insanlar bu politikalara ve bu gven merkezlerine yneliyordu; postmodernizme gre, bu durumun yerini mikro politikalar, kimlik politikalar, yerel politikalar, kurumsal g mcadeleleri, yani mikro politikalar ve mikro politikalara ynelme ve gven ald. (Bu iddia belli bir g ve kar kesiminin kendi ilgisini genelletirmesidir. ABD, Bat ve Trkiye artk yerel politikalarn, kimlik politikalarnn, beldeler ve belediyeler aras rekabetin toplam olan bir yapya m sahip? Hayr. ABD Irak igal kararna mikro-politikalardan hareket ederek mi ulat? Postmodernistlerin sunduklarna inanmak iin ok zel beyin ve vicdan ister; reklam irketi szcs veya bili ynetimi yapan psikolojik sava uzman olmak gerek). Toplumsal kontrol: Modernlemede merkezi kontrol ve hiyerarik dzen vard; postmodernizmde merkezi kontrol kayboldu, paraland ve ykld; yerine esnek kapitalizm, yass organizasyon, yerinden ynetim ve katlmc demokrasi ald. Postmodernistlerin sunduu bu uydurular ancak uluslararas firmalarn ve ortaklarnn kontrol dleridir. Bu iddiay aalm biraz: Artk insanlarn alt i yerlerinde hiyerari falan yok (mdr falan yok); onun yerine yatay rgt var (herkes eit); devlet kurumlarnda da hiyerari ortadan kalkt; Trk devleti, her eyi zel irketlere satarak kendi kendini ykt; ABD devleti artk ne Amerikay ne de dnya pazarlarn irketlerin kar iin kontrol etme iini brakt; ok merkezli oldu; Washington ynetmiyor artk. Uluslararas dev irketler de ne ki, birka dev; ama ekonomiyi yneten ve kontrol edenler yzbinlerce kk irketler! (Bu szlere inanmak iin, ne tr bir beyin gerekir dersiniz?). Zaman: pheci postmodernistler her tr zaman anlayn redederler, nk nlara gre, modern zaman anlay baskcdr, bireyleri ler ve kontrol eder. (Her eye yaptklar gibi, postmodernler zaman (ve mekan) insann rgtl yaamndan soyutlayarak ele almakta ve ahane uydurular sunmaktadr. Bir mekan kim, ne iin ve ne amalarla rgtlyor; bu mekanda insanlar nasl eziliyor ve bask altnda yayor gibi konular braklp, rnein mekann cinsiyeti ve vcudun mekan oluu zerinde duruyorlar. Mekan ve zaman hibir eyi kontrol edemez, hibir kimseyi lemez, hibir ey yapamaz; nk

418

teki Kuram

mekan veya zaman bir soyutlamadr; bir ey yapabilecek zne/aktr deildir. nsan kendi ve dierinin zamann rgtlediinde zaman sosyalleir. Baskc olan zaman deil, senin gibi bir baka maal-serbest kle kullanarak, seni belli zamanda ie balatan ve belli zamanda evine gidebilirsin diyenlerdir. Postmodernistler zamann g ve kar yaplar tarafndan rgtlendii zerinde durmazlar; gzel szlerle zamann (mekann, teknolojinin) bir eyler yapt uydurusunu yayarlar. Yapan ve yaptran, direnen ve boyunsunanlar, rgtl g ve kar ilikileri iindeki insandr). Birey: Modernizmde, kendi btnlne sahip birey dnlr; postmodernlikte, bireyde tek bir kimlik ve btnlk reddedilir; onun yerine, oklu ve elien kimliklerle dolu merkezden edilmi ve paralanm benlik duygusunun olduu iddia edilir. Kanlmaz olarak, bu tr bireyin aile anlaynda da, aile sosyal dzenin merkezi birimi ve hetereoseksel iliki zerine kurulmu olarak kabul edilmez; onun yerine, oklu kimliklerin olduu alternatif aile kurgulanr; bu aile hetereoseksel kadar homoseksel (kadnla kadn, erkekle erkek) beraberlik zerine kurulur. Postmodernizm, kapitalist retim tarz ve ilikileri iinde ezilen insanlar zerinde durmaz; ezilen homosekseller ve onlarn kltrdeki varlklar ve mcadeleleri zerinde durur. Materyal smr ve soygunla yaratlan yoksulluk ve yoksunluk zerinde durma bir zamanlar hi deilse, yoksulluk edebiyat yapma diye aalanarak, insanlarn doruyu sylemesi ve doruyla ilgilenmesi engellenirdi. Postmodern dnde, rnein, cret politikas ve alma koullar konu bile yaplmaz; yok saylr; ancak bir homoseksel bir ekilde i yerinde ezilirse, o zaman hetereoseksel egemenlik yerilerek (kapitalist retim ilikileri deil) homoseksellerin davas ardnda pankartlar alr ve medyada atlar yaklr ve sulamalar yaplr (kesinlikle yaplmasn demiyoruz; yaplmas doru temellere dayandrlmaldr). Postmodern kltrel yaklam: Postmodern kltrel yaklam 1990larda kltrel incelemelerin nemli bir blmn iine almaya balad. rnein, Baudrillard medya tarafndan doldurulmu spergerek (hyperreality) toplumun sosyal sonular zerinde durmutur. Altheide ve Snow (1991) ada iletiimin formatnn gazetecilik, siyaset, spor ve dinin medya dnyasn belirlediini incelemitir. Gitlin, Rishe, Grossberg, Altheide, Fiske ve benzerleri belli medya pratiklerini postmodernist yaklamla aklamaktadrlar. letiim ve imajlar: letiim ve imajlar kendin anlam ver takm olarak grev yapan metinlerdir. Ya da anlamlarn karld ve yeniden karld kaynak bankalardr. Yani, kodlayann (gnderen gcn),

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

419

kodlamann ve kodlamann amac anlamn yitiriyor; nk izleyici ya kodlanm anlam ve amac yan iziyor ya da ona direniyor. Bylece, izleyici medya tarafndan maniple edilemez veya uyutulamaz oluyor. Bu gr medyann ideolojik etkisi tezini geersiz yapar ve medyay ynetenleri ierik sorumluluundan azat eder. Almlama/okuma: Postmodern kuramclarn hepsi de ada iletiimi ve imajlar metin olarak ele alrlar: Ulus iinde ve uluslararasnda eitli metinler (medya rnleri) dolar. nsanlar bunlar isteyerek alrlar ve kendi yaamlarna yaratc bir ekilde uydururlar (btnletirirler). Bylece hegemonya ortadan kalkar, onun yerini kresel postmodern oulcu anlamlandrma ve tecrbe alr. Fiskeye gre (1992) farkl izleyiciler yabanc hegemonyac rnlere kendi yorumcu erevelerini getirirler ve metni yeniden yorumlar, bylece direnirler. Dikkat edilirse, postmodern grte direni kltr ve zgrlk izleyicinin kendinden kaynaklanan metne kendi okumasn getirmesinde yatar. Chenin sunduu gibi (1986) kendi anlam vermelerini kendileri yaparak direniin kltrel politikasn kurmak iin medyay kullanrlar. Yani, hayaaatn tad, Coca Cola szn alrlar, kart anlam retirler ve Coca Cola ile hayatn tadn kartma yerine, banal bir ekilde Pepsi Kuana (Pepsi Generation) veya Cola Turkoculua balanrlar. Dil: Postmodernistler dilin temsilsel fonksiyonunu kabul etmezler, nk kelimeler ile iaret ettikleri arasndaki ba keyfidir ve mkemmel deildir. Bazlar daha da ileri giderek sembolsel temsiller dnda gerek olmadn ileri srerler. Byle olunca alglanabilir her ey potansiyel semboldr. Dolaysyla, bir metnin anlam birka nedenden dolay kesin deildir: (a) Baz metinler kastl olarak retilmez, dolaysyla anlamlar alglayana baldr. (b) Kastl retilmi metinlerin bazlarnn anlam, retimlerindeki baz olaslkl sorunlar nedeniyle, ak deildir. (c) lk iki durum olsun veya olmasn fark etmez, metin alglamada anlamlar daha sonra retilmi raporlarda ortaya kabilir. Bu belirginsizlikler nedeniyle, iletiim olasl ve bunun sosyal davrantaki rol daima phelidir. Hatta baz phecilere gre sosyal var olmayabilir ve (rnein eitim, bask gibi) toplum eylemlerini merulatrmak iin kurulmu bir kavramdr. Eer bu iddia doruysa, sosyoloji akademik bir disiplin deil, siyasal bir projedir. znenin zmlemesini inceleyen sosyal bilim imkanszdr. Dilsel idealizm ve haddinden fazla kltrelcilikle, medyann ve imajlarn retiminin sosyal koullarndan uzaklalmtr. Bu uzaklama sonucunda, iletiim srecini biimlendiren temel materyal gler bir yana itilmitir. Ekonomik belirleyicilik veya iliki reddedilerek iletiimin siyasal

420

teki Kuram

ekonomik boyutu ortadan kaldrlmtr. Yceltilen postmodern durum ve duyarlln koullar, ki yle koullar varsa herhangi bir toplumda, kendiliinden olmamaktadr: amzn toplumsal retimine egemen olan rgtl sermayenin birikim ve yaylma peindeki amal bir ekilde iletiim aralarn kullanmas ve srekli imajlar paketlemesiyle olumakta ve srdrlmektedir. Medyann gc: Postkltrelci kurama gre medyann gc kontrol eden medya mlkiyetinde ve profesyonel pratiklerde deil, izleyicilerde yatar. Post kltrel yaklamlarda izleyici hakknda ortak gr daha azdr. Baudrillardn emici pasif izleyici anlayndan farkl olarak, rnein dier nde gelen Postmodernistlerden L. Grossberg ve J. Fiskeye gre izleyici aktiftir. Fiskeye gre ada iletiimde ok anlamllk (oulcu ierik ve medya) ve ok anlam verme (izleyicinin aktif anlamlandrmas) egemendir. zleyiciler aktif bir ekilde medya imajlarndan kendi anlamlarn kartrlar. Postmodern grte bylece izleyicilerin zerk olarak kendi anlamlarn kendilerinin vermesi altnda yatan toplumsal nedenler bir kenara itilir ve kiinin duyu organlaryla ve fiziksel arzularyla ilgili olan alana dnlr. Medya ve gerek: Postmodern gre gre, ada medya gerei temsil etmez; gerei kurar. Medya bir imaj veya bir orijinalin temsilini mekaniksel olarak retir ve oaltr. Bu retme/oaltma o denli ileridir ki orijinal ile kopya arasndaki fark ortadan kalkar. Medya yeni iletiim teknolojileri ve tekniklerle kendi kendilerini canlandrrlar ve bamsz olarak sanki kendileri canl gibi grev yaparlar. Medya d geree ait olmad iin kendini yanstr ve kendine aittir. Dikkat edersek, iletiim teknolojisi bir bakma her eyin yaratcs ve yapcs olarak Tanrnn yerini alyor. Postmodernizm gr teknolojik biim ve yap zerine eili biimiyle McLuhanc teknolojik belirleyicilii oulculuk ideolojisi iine yerletirir. En eletirel veya vgc biimle herhangi bir sosyal sorumluluk iletiim teknolojisi zerine yklenir. Fakat teknoloji nereden geldi? Biim ve kodlar kim ve nasl gelitirdi? Kimin karlar, bu teknolojiler, biimler ve kodlarla gerekletirilmekte ve kiminki bastrlmaktadr? gibi sorulara yer yoktur. Postmodernlikte ortak nosyon, yeni iletiim teknolojileri, enformasyon ve bilginin toplumun yeni organik prensipleri olduudur. Hangi bilgi, kim tarafndan, kimin iin ve ne tr sonularla gibi sorularla gelen ve toplumdaki g yaps ve ilikilerini ele alan sorular modas gemi sorular olarak nitelenir. Postmodern yaklama gre medya hava durumu gibi kabul edilmeli ve ona adapte olunmaldr. Egemenlik; zgrlk ve kurtulu balamnda yorumlanmamal, deerlendirilmemeli ve eletirilmemelidir.

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

421

Kurtulu konusu ele alndnda (rnein Foucault, Lyotard), konu topyeknletiren yklemelerin (totalizing grand theories; yani hem yapsal fonksiyonalizmin hem de Marksizmin) meta-tanmsal eletirileri zerine odaklanlr veya ecinseller veya kadnlar gibi gruplar zerindeki hetereoseksel veya erkek egemenlii eletirilir. Postmodern kltr: Postmodern kltr, Lash ve Urrye gre (1987), rgtsel karmakarkla uram kapitalizmin sonucudur. Postmodern kltr en bata kitle aracl tecrbeyle ve yeni kltrel temsil biimleriyle ifade edilir. Postmodern toplum grlecek ey toplumudur (Deborah, 1970). San ve ar gerek ile doyurulmu kltrel peyzajdr (Baudrillard, 1983). Postmodern kltrde farkl kltrel ve tarihsel durumlardan yama edilmi imajlar okluuyla doldurulmu benliin ve znelliin sosyal temelleri radikal bir biimde deitirilir veya merkezden edilir (Lash ve Urry, 1987). Postmodern kltr grne gre, durmadan genileyen global medya sistemi beklenmedik eitte yerel kltrleri, grleri, perspektifleri, ilgileri ve karlar iine alr ve birletirir; fakat bunu yine de olduka tercihli bir ekilde yapar. Bu farkl yaam biimlerine erimenin (elde etmenin) nicelik ve niteliini byk lde kstlarlar. Dolaysyla postmodern kltr elikili benzerlikler ve farkllklar karm tarafndan ifade edilir. Postmodern dn dnyay nesnel olarak temsil ettiini iddia eden bilimin pozitif biimine kar olduka eletirel olarak yaklar (Harms ve Dickens, 1996:211). Kuramn eletirisi Rosenau (1993) postmodernizmde yedi eliki grr: 1. Teoriye kartlk duruu, aslnda kuramsal bir durutur. 2. Postmodernistler irrasyoneli vurgularlar, mantk yerine sezgi ve duygular ne srerler; bunu yaparken bol bol, zgrce mant ve ussal gerekelendirmeyi kullanrlar. 3. Postmodernler marjinal olana odaklanlmasn nerir; fakat hcum ettii zerine odaklanr. 4. Postmodernizm metinleraraslk zerine vurgu yapar; ama ou kez metni tek bana ele alr. 5. Teori deerlendirmesinde modern lt reddeden post modernistler, deerlendirme iin geerli bir kriter olmadn belirttiklerinde, ciddi elikiye derler, nk kendilerinin de deerlendirme kriteri olmadn belirtirler ve kendi aklamalarn da geersiz yaparlar.

422

teki Kuram

6. Postmodernizm modernizmin tutarszln eletirirler; bunu yaparken, kendileri kendileri iin tutarllk kaidelerini reddederler. 7. Postmodernistler, kendi yazlarnda gereklik talebini terk ederek kendileriyle elikiye derler. Benzer ekilde, (Spiro, 1996) aadaki eletirileri sunar: 1. Gerek insan temsillerinden bamsz bir ekilde varsa, o zaman, postmodernizmin aksine, bu nerme dnceden bamsz d gerek olduunu destekler. 2. Dil anlam iletir; fakat dil ayn zamanda, dnyada dilden bamsz olarak var olan durumlar ve nesnelerle ilgilidir. Postmodern grn aksine, dil iletiimsel ve gnderimsel ilevlere sahiptir. 3. fadelerin doruluu veya yanll, ifadenin gnderme yapt nesneler veya durumlara ne kadar tekabl ettiine baldr. Bu tekabl etme anlay postmodernler tarafndan, zc denerek, reddedilir. 4. Bilgi nesneldir. Bu, bilginin gereklii, bunu syleyen kiinin cinsiyetinden, kltrnden ve amacndan bamszdr. 5. Mantk ve rasyonellik sreler ve yntemler seti getirir; postmodern grn aksine, bu setler aratrmaclarn kant, geerlik, gvenirlik ve muhakemeden geerek yaran bilgi taleplerini elde etmesini mmkn klar. 6. Nesnel ve zneler-araslk (intrsubjectivity) lt ifadelerin, teorilerin, yorumlarn ve tm aklamalarn deerini yarglar. Garnham'a gre (1990) edebiyat, dil ve film analizinden kp gelen "metin analizi (kltrel incelemeler), 1980'lerde nce yapsalc, ardndan 1990larda post-yapsalc Marksizme, oradan da postmodernizme tand. nsan yaamn belirleyici materyal ve sosyal faktrlerden kat ve referanssz (non-referential) anlam vermeye ve "arzularn zgr oyunu" sahasna gtrd. Bu yaklamlar, ayn zamanda, kendi imtiyazl alanlarnda, imtiyazl sembolik dilleriyle, bu entelektellerin ideolojisi olarak tasarland. Postmodernist etnografi genresi/tr kendi-kendini doyurup rahatlatan znellii tevik ettii, bir kltrn anlaml yanlarn ileme yerine, belli bir kk kesimine ait tek bir yann abartt iin eletirilmitir (Bishop, 1996: 58). Postmodernlik, Jamesona gre (1991), ge kapitalizmin kltrel mantdr. Benzer biimde, Harveye gre (1989) Postmodernlik durumu ekonominin yksek iletiim, enformasyon ve tama teknolojileri tarafndan btnletirilmi global pazar tarafndan oynak birikim rejimi iine tanmlanm ekonominin Post-Fordist yeniden yaplatrlmasdr.

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

423

Tarihsizdir: Analizlerinde tarihsel ve yapsal konumlandrma yoktur. Medyann egemen toplumsal yaplar ve uluslararas karlar iin nasl kullanld belirtilmez ve incelenmez. (Jameson, 1991; Goldman ve Papson, 1994; Harms ve Dickens, 1996). retim biimini grmezlikten gelerek kuram tarihten soyulur; analizin esas olan sosyal iletimin olduu konum ve koullar incelemeden kaybolur, dlanr ve ele alnmaz. retim biimi gibi btnletirici projelerden kaa (Marksizme) are olarak oulculuk ideolojisine snlr. Bu snmayla ayn zamanda, sosyal gcn dengesiz dalm bir kenara atlr ve grmezlikten gelinir. Postmodern kltr ve postmodern yaklamlar, kapitalist retim biiminin ve ilikiler dnyasnn sahte gerekten ok, sahte imajlarla yaplan yeni beyin ynetme eklemeleridir. Bu yeni eklemeler hem sermaye hem de bu eklemelerle belli pozisyonlarda prestij ve yaam tarz srdrenler iin olduka grevseldir. Teknolojiye kendi bana toplumu biimlendirici karakter vermek ve yaratt imajlar (metinleri) yceletirmek iin pPostmodernist ssleme ve boyama gerekir. Ayrca, postmodernistlerin bir metni (bir filmi, program) inceleme biiminin karmaklna ve anlalmazlna baktmzda armamak elde deil: Sanki, postmodern toplumun medya reticileri akl almayacak derecede aydn, filozof, bilgili, hnerli ve herkesin stnde bir zeka seviyesine sahipler; bu nedenle, postmodernistlerin karmak ve stn anlamlandrmalarn bilinli bir biimde dzenlemekte ve paketlemektedirler. Sanki, medya, toplum st ve akl st bir entelektel nitelie sahip, dolaysyla medya rnleri soyutlanarak, kltrelcilerin dilsel anlamlandrmalar dnyasnn apraklyla deer bulmaktadr. Sanki medya, medyayla kendi temsillerinde veya saysz iliki kurmamz isteyen ilikisiz yerletirmelerde (rnein bir alk haberi, haberin iinde bolluk, yiyecek ve iecek reklam, haberin ardndan, btn ekonomik sorunlarn zm ve gnlk gndemleri bolluk ve lks iinde, seks etrafnda dnen pembe diziler gibi) amal ve planl bir iletiimi yapan sper-insan veya sper oluumdur. Tm bunlarn aksine, medyada sunulan rnler, egemen yaplarn iinde sosyallemi ve bu yaplarn umutlar, engellenmilikler, ezmeler ve ezilmeler dnyasna entegre olmu kiilerin, yaadklar egemenlii ve mcadeleyi, patronlarnn karna uygun bir ekilde biimlendirmelerini anlatr. Postmodernizm ve postkltrelcilik, kresel sermayenin egemenliini eletirdii durumda bile, bu egemenliin ideolojik merulatrcs konumundadr.

424

teki Kuram

POST-YAPISALCILIK: GENEL DEERLENDRME Post-yapsalclk yapsalcln bir sonucudur; bazlarna gre yapsalcla tepki ve bazlarna gre onun devamdr. Post-yapsalclk denince akla nce Derrida, Foucault, Baudrillard, Deleuze ve Guattari gibi Fransz post-yapsalclar gelir. Post yapsalc gre gre: Birey tek ve tutarl bir varlk deildir; birey atan gerginlikler ve bilgi taleplerinden oluur. Bireyin kendini nasl grd, anlam vermede (yorumsamada) nemli rol oynar. Yazarn amalad anlam okuyucunun algladna ikincildir (nemsizdir). Metin tek bir anlama, tek bir amaca sahip olamaz. Her okuyucu metinden yeni ve bireysel ama, anlam ve varlk yaratr (H. Paul 2006). Dil insan ve sosyal fenomenleri anlamada anahtardr. Dil gerein kurucusudur. Bu iddia yanl ynlendiricidir: Bu iddiay ne srerken de aka yapld gibi, birileri kendi znel gereklerini genel zerinde egemen yapmak iin, dil ile sahte imajlar ina etmektedir. Yani, dil gerei kurmaz; birileri dili kullanarak bunu yapar. Dil canl deil ki, dnyamz ina etsin; yaratan dil deil, dili kullanan insandr. Gerek, sadece anlk olarak geerli kabul edilen dil oyunudur; nk gerek konumann her nans ile deitirilir (Murphy 1988:612). Gerek (doru) dil oyunlarnn sonucudur ve gerei (doruyu) arama bilginin, dilsel hakl karma araydr. Bu kadar uyduru olamaz! Asgari cret, smr, sosyal sigortay yatrmama, her sabah ie gitme hergn yaanan gerektir. Bu gerek dille retilmez; rgtl insan faaliyetiyle retilir. Bu gerek, konuma ile deitirilmez; sadece, yukarda yapld gibi gerek hakkndaki imaj/bilgi deitirilebilir. Gerei anlatan kii dil kullanarak, ya bu gerei sahte imajlarla karna uygun ekilde gsterir ya da gstermez. Okuyucu da, bunlardan biri iine den veya bunlar arasnda bir yere den anlamlandrmalar yapar ki bu anlamlandrmalar da sonsuz olamaz; ka tane niteleme sfat varsa, o kadar niteleme yaplabilir. cretli-klenin kendini zgr sanmas ve zgrm diye bunu ifade etmesi, onu zgr yapmaz; o hala, sermeyenin rgtledii zaman ve yerde almak zorunda kalan cretli-kledir. Olgular dil dnda anlamszdr; gerek hakknda mutlak veya evrensel doru/gerek yoktur ve gerek hakkndaki bilgi asla final deildir. Bu da bir baka uyduru, nk insanlar lr dediimde, bu bilgi evrensel bir gerei doru olarak sunmuyor mu, final bilgi deil mi? nsann ld evrensel bir gerek deil mi? nsanlarn ldn sylemek evrensel doru olmuyor mu?

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

425

Post-yapsalclk, gerei yapsalclktan ok daha paralanm, eitli, mphem ve kltre zg grr. Gerek zneldir; nesnel gerek yoktur. Bu uyduruyu ve tutarszl irdeleyelim: Gerek zneldir dediinde, sen bir gerei ifade ettiini sylyorsun; yani seninki gerek ve nesnel oluyor; ardndan da, senin sylediinin de olas anlatlardan biri olduunu sylyorsun. Bunu syledii andan itibaren, aslnda nesnel ve evrensel bir gerei ifade ettiini, evrensellii ve gerei reddederek, iddia ediyorsun. Gerek znel ise, znel gerektir; o zaman, znel olmayan da gerektir. Gerek znelse ve nesnel gerek yoksa, ilkbaharda iek aar; civciv yumurtadan kar; dnya dner; havasz kalrsak, lrz dediimde, bunlarn hangisi znel? Hibiri. zne dil tarafndan kurulur; sosyal ve dilsel olarak merkezden edilmitir ve paralanmtr (paraldr; tek deildir). Yani, zneyi (yani seni) ina eden dildir. Dikkat edersek, bir sr gzel laflar, sylenmekte, ama hepsi de gzel uydurular sunmaktadr. Dil, Ali iyi biridir diye Aliyi anlatmaz; Bunu syleyen Veli anlatr. zne gerei yanstamaz veya gerein aynas olamaz. Eer bu doruysa, bu sz syleyen postmodernist zne de gerei yanstmyor. Kimse gerei yanstmyorsa, o zaman ya gerek yanstlamaz ya da yanstlacak gerek yok demektir. Gerek varsa, onu yanstma olasl vardr; gerek yoksa, o zaman, yanstmadan bahsetmek gereksizdir. yorum; 10 saattir alyorum; Evden buraya kadar (15 km) i aramak iin yrdm diyen zne, gerei yanstmyor da neyi yanstyor? Yasayla asgari cret 700 lira, bunun 200 lirasn sigorta olarak vereceksin dendiinde, birileri gerei rgtlyor; iiye 500 lirasn veriyorum; bir de cebimden 200 lira sigortasn m yatracam? diyen iveren, gerei kendi znel karna gre biimlendiren ahlaksz biri olmuyor da gerein olas aklamalarndan birini mi yapyor oluyor? Kuramlar znenin kavrayyla sunulan temsillerdir ve hepsi de tarihsel olarak ve dille araclanmtr (Best & Kellner 1991; Murphy (1988). Post-yapsalclk grand narratives ve metanarratives adn verdii nde gelen sosyal teorileri reddeder; aslc/zc (essentialist) ve temelci (foundationalist) grleri kabul etmez.128 nk totalletirici
Postmodern dilde narrative veya story dnyann nasl ilediini aklayan kuram anlamndadr. 'Grand narratives' or 'metanarratives' byk ve kapsaml kuramlar anlamna kullanlr. Totalizing grand metanarrative Marksizm gibi kuramlar nitelemek iin kullanlr. Essence (z) genellikle grnmlerin ardnda yatan kalc ve deimeyen gerek anlamnda kullanlr. Essentialist buna inanandr. Foundationalizm epistemolojik bir tezdir. Bu teze gre, bilgiyi hiten balayarak kesinlikle ina edebiliriz.
128

426

teki Kuram

dnce btn fenomenleri tek bir aklayc kavram altna koyar (Bu geersiz bir deerlendirme, nk teoriler birbiriyle bantl, sistemli ve tutarl saysz varsaymlardan/aklamalardan oluur). zc/aslc dnce dil ve ideolojinin tesinde veya altnda bamsz bir gerek olduunu belirtir. Post-yapsalclar bunu da reddederler, nk dilin dnda gerek olamaz. Bylece post-yapsalclar grnen kye bakarken, grnen kyn dilden geerek var olduunu anlatrlar. Ky yok dersen, ky yok olur mu? Olmaz, nk dille nasl tanmlanrsa tanmlansn, ky dilin dnda var olan bir gerektir. Sorun, gerein biimlenmesi ve dilin bu gerei neden yle temsil ettiidir. Temelci (foundationalist) dncede, anlamlandrma sistemleri insan dncesiyle birebir tekabl eden dnya gereklerinin deimez ve problemsiz temsili olduu belirtilir. Post-yapsalclar bunu reddederler. Dncelerin ve dilin dnya gereklerini olduu gibi yansttn iddia etmek elbette doru deildir. yle olsayd, sahte ideolojiden, bili ynetiminden, beyin ynetiminden bahsedemezdik; nk dnceler ve dil gerei yanstrd. Yanstmad iin tm bu tartmalar var. Post-yapsalclar aydnlanma dncesinden ve idealist felsefeden gelien insan dncesini reddederler. nsan ortadan kaldrrlar ve onun yerine kltrden ve diskorstan geerek biimlenen zneleri yerletirirler: nsanlar kltrel ve diskorsif/sylemsel olarak ina edilmi sembolsel varlklardr. Bylece hepimizin tand sosyal bir varlk olan aktif izleyici yerine, kesintisiz zmlemelerle yaayan daha aktif zne konur. rnein, bu zne, ben zgrm diye, grntsyle ve ideolojisiyle Anadolunun krlarn ve beyinlerimizi kirleterek cep telefonuyla konuup duran zgr kzdr. Keke sembol yiyerek geinebilseydik; fiziksel ve sosyal varlmz sembollerle besleyerek yaayabilseydik. Sermaye bir semboldr; fakat kendisi gerek deildir; ama iaret ettii zne-insan gerektir ve semboln dnda vardr; sembolden geerek smrsn yapmaz; smrsn srdrd egemen materyal ilikilerden geerek yapar. Sembollerden geerek bili ve davran ynetimi yaparak, bu smry destekler. zne kltrel anlamlar ve pratiklerden geerek yaratlr ve kltr temelli anlam sitelerinde, rnein aile yesi olarak, yer alrlar. Her anlamlandrma sitesi farkl dil kullanm, farkl ben ekillenmesi, farkl deer ve enerji, farkl sosyal pratiklerine sahiptir. Dikkat edilirse, gnlk dille veya bilinen sosyolojik veya psikolojik kavramlarla anlalr ekilde gerei aklama yerine, anlam siteleriyle ve bu kltrel sitelerdeki konumlandrmalarla insan ve toplumu ve ilikileri aklanmaktadr. Bu siteler retim biimleri ve ilikileri tarafndan tarihsel olarak olumuyor; kltrel anlamlardan ve pratiklerden geerek ekilleniyor ki bu yanltr.

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

427

Btn anlamlar metinseldir (textual) ve metinlerarasdr. Metnin dnda gerek yoktur. Bildiimiz her ey iaretlerden geerek ina edilir, diskorsun kurallaryla ynetilir ve dier metinlerle benzerlik, antrma ve tekrardan geerek ilikilidir. Her metin dier metinlere ilikisi iinde vardr.129 Metinler art anlamlara sahiptir. Bu nedenle farkl okumalar kanlmazdr. Bu art dil ve retoriin oulcu doasnda yatar. Hayr; metnin art-anlama sahip olmas, ilikideki tarihsel, duygusal ve imdi balamlar nedeniyledir. Bu nedenle, bir szn anlam, szn kendisinin dilsel anlam tesinde anlamlara sahiptir, bunun nedeni dil deil; insan ilikisinin birok balamsal karaktere sahip olmasdr. Post-yapsalcla gre, insanlar dil, diskors ve ideoloji dnyasnda yaarlar. Dil, diskors ve ideoloji insanlarn varolu ve anlam duygusunu ina ederler. Bu genellikle dorudur, fakat her zaman deil: Bazen hissettiklerimizi, hibir kelime, dil veya dnce asla anlatamaz. Varolu duygumuz, dil olduu iin var deildir; varolu duygumuz varlmzla hissettiimizdir. Diskors bir materyal pratiktir. nsan (tarihte deil) tarihselcilikte kklenir ve vcuttan geerek yaar. Tarih nesnel olarak varolan ve bilisel olarak hazr gerei ima eder. Tarihselcilik tarih olarak dndmz deien, bir yere yerletirilmi ve greceli olarak dnr. Diskorsun retimi, dnyamz bilme yolumuz, belli sayda sreler ile rgtlenir ve datlr. Tarihin evrimi veya neden-sonu ak yoktur. Ne olursa ansla olmaktadr (Foucault).130 Eletiri nsan yerine ifade arac olan dili n plana kartan dilsel yapsalc yaklamlarn aklamalarnda, toplumsal retim ba deien oranda ortadan kaldrld. Tarihin ve tarihini yapan insann yerini yazl, iitsel veya grsel metnin yapsnn incelenmesi ald. retim ilikisi ve snf kavram ortadan kaldrarak, metindeki ilikilere eilip anlamlandrma yoluna gidildi. Sosyal srelerden ka ve metni sosyallikten soyutlama dilsel yapsalcl gerei yakalamada byk lde kstlar. rnein, Foucault ve post-yapsalclarn arpc gelen eletirel aklamalar tarihten yoksundur ve "g" kavramnn nerede yattn ve nerede konumlandn ya aklamazlar ya da "her yerde olduunu belirtirler. Gill'e gre (1984), rnein Baudrillard, "ifreyi/kodu" ekonomi, siyasal,
129

Metinleraraslk denir, fakat ok ender olarak metin/sylem analizlerinde metinleraraslk vardr; tek metni okurlar, yorumsarlar
130

ans kavram binlerce yldr hurafelerle beslenenler iin retilmitir.

428

teki Kuram

ideoloji ve kltrn nne koyar. ifre insan ve yaam belirleyen birim haline dntrlr ve toplumsal gerekler dilsel yaplara indirgenir. Bu incelemeler ve sunumlarda insan tmyle insan gereinden kopartlr, ilgi merkezinden kovulur ve onun yerine "metin" olarak nitelenen ifade edilmi ekli alr. fade edilmiin (metne dntrlm diskorsun) merkeze alnmasyla insan tarihi, rnein sinema film eritlerinde okunan, metinler tarihi yaplr. nsan ilikisi film eritleri iindeki ve arasndaki metinsel-bamllk olur ve metinsel-karlkl-bamllkla aklanr. Bu metin, dnce olduunda, insan tarihi dnceler tarihi olur. Daha nce hi deilse, retilen bir bilisel rnn egemenlik iinde yapland veya ieriinin belli egemen dnsel ykle doldurulduu kabul ediliyordu. Post-yapsalclk ve dier postlarla birlikte, bu da reddedildi ve bu tr diskorsla gelenlerin geersizlii ilan edildi. Bunu ilan edenler, ilgin bir ekilde kendi sunduklar dnceyle de elikiye dmektedirler. Onlarn temel yaklamna gre, her aklama (okuma) olas okumalardan biridir; dolaysyla, rnn egemenlik iinde ina edildiini syleyenin de geersizliini ilan edilmesi yerine, onlarn da aklamalarnn, olas aklamalardan biri olduunu sylemek gerekmez mi? Sylerseniz, bu olas aklamalar zerinde de durmay merulatrrsnz ki, bu tr aklamalar zaten istenmeyen aklamalardr; dolaysyla, bu aklamalar darda brakmann yolu, onlar olas aklamalarn bile dnda brakmak ve batan gereksiz veya geersiz olarak ilan etmektir. Dilsel anlamlandrmalar ve metin incelemesi metinde deil toplumda yaayan insann retim biimi ve ilikilerinin iinde, bu retime ve ilikilere balanarak, bu retim ve ilikilerle birlikte ele alnarak doru anlamlandrlabilir. Elbette insan rettiklerinden geerek belli lde anlayabiliriz. nsan kendini reten veya retilen bir metin olarak da ele alabiliriz. Fakat bu metni (insan) okumay dilsel ifadeler ve yaplar iine indirgediimizde, dil dnda gerek yoktur varsaymna ularz. Yaamayan (dil) yaayann (insann) yerini alr. Yaamayan yaayan olur ve hem kendini hem de insan metinsellik ve metinler-araslk iinde srekli belirler ve yeniden-belirler. Kapitalist srelerden geerek yabanclaan insan, Postmodern yapsal anlatmlardan geerek ortadan kaldrlr. Bylece otomasyonla bile emee muhta olan ve emei retimden atamayan kapitalizmin yapmak isteyip yapamad, sylemle veya diskorsla, yani faaliyetin aklanmasyla (bilin ynetimiyle) yaplr.

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

429

EMPERYALZM-TES (POSTEMPERYALZM) Emperyalizm-tesi gr, ilhamn 20. yzyln sonlarnda uluslararas firmalarn kresellemesinden alan ve ada kapitalizmi aklamaya alan bir teoridir. Bu teori, modern firma teorileri ve snf analizine dayanan toplum teorileri olmak zere iki temel kaynaktan beslenir. Emperyalizm-tesinin nde gelen grleri: Hard ve Negriye gre, emperyalizmin modas geti ve snflar, lkeler veya halklar artk tarihin konusu/znesi deildir; onun yerini birey ald (Amin, 2005). (Hayr; tarih boyu snflar veya egemen gruplar tarihin znesi olmutur ve kitleler de egemenin dzeninin reticisi (tutucusu, savunucusu, yapcs) olmulardr. Emperyalizm Hardt ve Negri gibiler iin moda olabilir, ama sosyal bilimler iin belli koullardaki iliki biiminin addr; modas gemesi iin emperyalizm denen iliki biiminin ortadan kalmas gerekir ki byle bir ey yok; emperyalist ilikilerin srdrcleri kendi ilikilerinin srdrlebilirliini salama yollar gelitirmekte ve kullanmaktadr: Emperyalizm ok daha yaygnlaarak ve yeni rgtlenmeler ve iliki alaryla devam etmektedir. Sorulmas gereken ilk soru udur: Kim ne amala tarihin znesi olarak, snf veya snfsal yaplar iindeki bireyi deil de, sadece cinsiyet, homoseksellik ve etnik grup gibi kimlikler iindeki bireyi ele almaktadr? imdiye kadar tarihi yazanlar/yazdranlar kim iin (hangi gler iin) nasl yazyorlard ve imdi hala ayn gler iin nasl yazyorlar? Gemiin saraylar ve kiliseleri iin bilgi reten ve sarayn ve kilisenin karna aykr bilgi retilmesine engel olan saray ve kilise aydnlar, imdi kapitalist kurumlar ve irketler iin bilgi (savunma, eletiri ve cehalet) reten karn tok srt pek serbest-kleler olarak i grmektedirler. Emperyalizm dorudan kontrol anlay gemi bir ynetim eklidir: Uluslararas firmalar, glerini uygulamak iin, gittikleri yerde metropol devletlerin dorudan kontrolne gerek duymazlar. Bu u anlama ise ok dorudur: Artk kontrol, ok etkili bir ekilde, dier lkelerin yneticilerini kar ibirlii ve tketici kitlelerini de tketim tercihleri ve kudurmuluu yoluyla yaplmaktadr; beyinlerin ve vicdanlarn biimlendirilmesi yoluyla. Bu biimlendirmede, rnein Amerika ve ran blmek ve seimlerde ve seim sonrasnda sorunlar kartmalarn salamak, sonunda Batya boyunsunan bir ran yapmak iin, milyonlarca dolar datarak satn alma olduka tevik edici olmaktadr. Klasik emperyalizm artk grlmez oldu, onun yerini, oynak ve esnek siyasal politikalar ve askeri gle hegemonyay uzaktan uygulama ald. (a) Bu uydurudaki, hegemonyann uzaktan uyguland kavram yanltr; gnmzdeki ekonomik ve siyasal pazar egemenlii,

430

teki Kuram

dn olduu gibi yerinde uygulanmaktadr. Sadece emperyalistlerin/smrgecilerin askerleri ve dorudan idaresi orada deil; smrgecilerin askeri yerine yerel asker ve polis bulunmaktadr; smrgecilerin idarecilerinin yerini, smrgeler iin yneten yerel yneticiler almtr. Dolaysyla, hegemonya iten katlmla salanmaktadr. (b) Hegemonya bu iten fethedilmi yerlerde stesinden gelinen kk sorunlarla salanmaktadr; fakat iten fethedilmi olduklar halde, ynetici snflar arasnda oyunun kurallarna riayet edilmeyen yerlerde ciddi sorunlarla karlamaktadrlar. rnein ran, Irak ve Afganistan rnekleri ve birok yerde desteklenen ve srdrlen etnik i savalar, bu uzaktanlk, esneklik ve modern dnemin mdahaleciliin yerini postmodern mdahalecisizlik ald gibi iddialarn pek de geerli olmadn gstermektedir. Zaten, klasik politikada nce baskyla ikna gelir; bu almazsa, ordunun idareye el koymas ya da ABD ordusuyla igal eder. Buna bilinmeyen, yeni bir rnek, ngilizlerin ran 2003te igal planlar verilebilir. Post-emperyalizm, uluslararas firmalarla ulus-devletlerin bu tr bulumasyla gelen yksek seviyedeki entegrasyondur. (Aslnda gerek yle deil mi: Yeni-smrgecilik ve emperyalizmle gelen ynetimde, yerel glerle ortak bir ekilde ynetim yrtlmektedir; eer yerel gler, herhangi bir nedenle kontrolden karsa, Saddama yapld gibi, emperyalizmin ordular yerele girerek igal eder; kendilerine uygun bir yap oluturduktan sonra ekilirler). Uluslararas snflarn birlemesinden global bir burjuvazi olumutur. Bu gelimeyle, kapitalist olduu kadar sosyalist prensiplere uygun bir biimde kurumlarn ve kamu politikalarnn gelimesi ayn zamana rastlar (Bartolovich, 2003). Dikkat edilirse, post-emperyalist teoride snf biimlenmesi, retim tarzna deil, g ilikileri temeline dayanr. Geleneksel snf analizinden hem bu nedenle hem de tarihsel retim biimleri farkn ortadan kaldrmasyla ayrlr. Uluslararas yatrmlar artm; pazarlar ve hammaddeler zerindeki tekeller gelimitir. Dnya dev irketler (conglomerates) tarafndan kontrol edilmektedir. Bu zaten, kapitalizmin temel karakterlerinden biridir ve beklenendir. Bu dev irketler daha da devleecek ve dnyaya egemen olanlarn says azalacaktr. Bu da bize, yeni bir post duruma geildiini anlatmaz. Emperyalizmin kontroln, etkisini ve kapsamn yaygnlatrdn anlatr. Sovyetlerin kertilmesiyle birlikte dnya sistemi tek kutupluya dnmtr. Bu doru, ama Sovyetlerin varl, asla emperyalizmin varlnn bir nedeni deildi; Sovyetlerin yokluu da, asla emperyalizmin yokluu veya yeni bir emperyalizmin geldii anlamna gelmez.

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

431

Amerikan egemenlii gerilemitir; Japonya ve evresi gelimitir. Militarizm artmtr; askeri mdahaleler, ABD kontrolnde kresellemi sava makinesiyle yaplmaktadr. Bu bize, gcn gcn gsterir; emperyalizmin dntn ve farkl aamaya geldiini deil. Bilimsel retim ve teknolojik bilginin (zellikle enformasyon teknolojilerinde, elektronikte ve biyoteknolojide) kresel tekellemesi ve kontrol geldi: Hollywood, Sillicon Valley, Wall Street, NASA ve Pentagon imajlarn, yksek teknolojinin, finans kapitalin ve askeri gcn retimine, datmna ve yeniden-retimine dayanan siyasal ekonominin ikonlardr. 131 Postemperyalizm uluslararas (transnational) esnek kapitalizmle ortaya kmtr. Bu iddia, post-Fordizmin uluslararas pazara tanm ekli ve bu ekille bamllk ilikilerinin yeniden tanmlanmasdr. Postemperyalizm, post-Fordist kitle retim tarzna dayanr. Bu iddia byk lde dorudur; fakat yanl olan post-Fordizmi belirleyen elerin ahane uydurularla pozitif renklerle sunulmasdr. Post-fordist yapda, retim ve datm yeri gerektiinde kolayca deitirilmektedir. Bylece, kullanlp bitirilen ve talan edilen bir yer terk edilip, bir baka talan edilecek yere kolayca gidilmektedir. Esnek retim, esnek kapitalizmle rgt yaplar ve i yap biimi hiyerarik katlktan, yass ve networklerin olduu postmodern ekil ald. Bir dier anlatyla, hiyerarik yaplar krld ve esnek retimle, rgtler srekli olarak zlen ve yeniden birletirilen networkler ekline dnt. Bu olanlarn asl udur: Kaliteli igc olan ynetim kadrosundan iilere kadar herkesin i garantisi ortadan kalkt; herkesin kolayca iten karld; sendikalamann ortadan kaldrld; alanlarn haklarnn elinden alnd; maliyeti azaltmak iin taeron ve fason irketlerin kullanld bir yap oluturuldu. Kltrleraras etki artk tek ynl deildir. (Bu iddia da geersizdir: hangi ABD radyosunda Trke mzik alyor ve hangi Amerikal Trke mzik iin alk hissediyor? Hibiri. Ama Trkiyedeki radyolarn ou yabanc mziklerle dolu. Hangi Amerikalnn T-Shirtnde Trke bir slogan yazl; Trkiyedeki t-shirtler, defter kapaklar, ocuklarn antalarndan dkkanlarn isimlerine kadar her eyde ngilizce egemen. Bu egemenlik karlkll m anlatyor: Ka ABD rencisi zerinde Trke sloganlarn olduu bir eya ister? Hibiri).

Avrupa Birliinin ereve Programlar, bilimsel aratrmann, bilginin kontrol ve dolamnn, fiziksel olarak g ettirmeden yaplan beyin gnn de yapld rgtlenme ve faaliyetlerdir.

131

432

teki Kuram

Artk ada kimlikler istikrarl deildir. (Aslnda, kitleler hala binlerce yldr kullanlan inanlarla, ahlak belden aasyla tanmlayan anlayla ve hibir eyi olmayanlarn soyut sahiplik hisleriyle ynetilmektedir. Kaypak kimlik bunlar yazanlarn kendi kaypak kimliklerini genelletirmeleridir. Hangi kimlikten bahsediyoruz? Tketicinin tketim maddesi seme kimliinden mi? Hangi tketici (olanaklar izin verdiinde), yabanc bir rn yerine, yerli bir rn seer? Dier bir deyimle, olanaklara sahip olan tketici, rzgarn esiine gre, bazen onu, bazen bunu, bazen unu mu seiyor? Yant: tii sigara markasn her hafta deitiren var m? Tketim alannda bile kaypakln az olduu insanlk durumunda, konu siyasal, inan, gelenek ile ilgili olduunda, kaypaklk, kaypakl iddia eden akademisyenin kaypakln anlatr sadece). Eletirel aklama Elbette ilk sorulacak soru dnyada hala insanlar emperyalizmin koullar altnda yaarken post-emperyalizm iddiasnn anlamnn ne olduudur. Post-emperyalist yaklamn bu soruya cevab, emperyalizmi oluturan koullarn artk ortadan kalktdr. 1990 ve 2000'lerin dnyas, ok yakn gemiin yeniden anlamlandrlmasn belli alanlardaki, zellikle iletiim alanndaki gelimelere bakarak, evrensel niteliksel deimeler olarak sunulmaktadr. Bu grn aksine, medyann bymesi, irketlerin kresel alanda yaygnlaarak etkilerini artrmas, kresel emtialatrma, devlet ve hkmetlerin rollerinin uluslararas pazar karlar ynnde biimlenmesi, emperyalizmin-tesine (veya smrgeciliin-tesine) geen bir kopuu anlatmaz. Medya bymesi, irketlerin gcnn artmas, medya kar ve stratejilerinin zelletirmeyi gerekletirmesi ve kamunun kltrel biimlerinin gerilemesi, emperyalizmin (veya smrgeciliin) bitiini deil, gelimesini anlatr. irketlerin toplumsal etkinliklerle yaamn her alanna uzanmalar ve kltrel yaamn metalatrlmas (deerinin parayla llmesi, emtia biimine dntrlmesi) yeni bir olgu deildir. Bu durumun materyal temelini, ekonomik kreselleme ve bunun zelletirme ve dereglasyonla zgrlk, serbest ticaret, demokratikleme, globalleme, evrenselleme ve karlkl bamllk olarak gsterilmesi de herhangi bir teye geii anlatmaz; kontrol perinleme yollarn anlatr. 1990 ve 2000lerin dnyas, kapitalizmin tarihsel gelimesinden kopmay anlatmaz; emperyalizmin kresellemedeki srekliliini ve bu sreklilikteki deiimleri ifade eder. Bu deiimler, kesinlikle kapitalist retim tarz ve ilikilerinin temel deiikliklere urad demek deildir. Dolaysyla, kavramlarn nne post koyarak yaplan sunumlarn, teknolojik ara yeniliklerinin ve gelimelerinin tesinde, retim ve iliki

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

433

biimlerinde niteliksel deiikliklerle ilikisi olmadka veya sahte mitletirme seviyesinde kaldka, ideolojik sahte-bilin sunumu tesine gitmezler. Schiller'in belirttii gibi yok yle bir ey! Marksizm-sonras yine Marksizm ve emperyalizm-sonras yine emperyalizmdir. Ne Marksizmin ne de emperyalizmin tesine geildi. Ne Marksizmin temel kuramlar ne de emperyalizmin temel amacnda ve retim biiminde her ikisini de tarihe gmecek bir gelime ve deime olmad. 1990'lar ve 2000lerde dnya Amerikan kltrnn, zelletirme ve dereglasyonla getirilen rgtlenme biiminin egemenlii altna girmeye devam etmektedir. Bunun yannda, teknolojik ve ekonomik kontrol ve sermaye artk Amerikan olmaktan km ve Avrupa ve Japon dev sermayeleriyle pazarlar paylamak zorunda kalmtr. Sadece pazarlar paylamamakta, medya ve iletiim rn (programlar, filmler vb.) pazarn ve teknolojik rn (ara) pazarlarn da kaptrmaktadr. Fakat bu deiim asla ABD ve Bat sermayesinin kaybettii anlamna gelmez, nk bu sermayeler, kendi firmalar dnda, her yerde ve alanda yatrmlarn geniletmektedir. Bu deiim, emperyalizmin temel karakterinde veya sermayenin karakterinde olan bir deiim deildir: Sermaye sahiplik anlamnda ulusallktan kmaktadr; fakat ayn zamanda, sermaye baskcln ve politikalarn gerekletirme ve srdrme arac olarak, ulusal birimlerin siyasal ve askeri glerini kullanmaya devam etmektedir. Amerika gibi birka lkenin silahl kuvvetleri emperyalizmin hem ilgili lke hem de genel dnya karlarn korumas iin beslenirler. Bu lkeler dndaki silahl kuvvetler emperyalist bamlln srdrlmesine kar olan direnmeleri ve mcadeleleri, o ulus iinde yok etmek amacyla vardr. Baml lkelerin silahl gleri, o lkelerin milli burjuvazisi denilen ve d sermayeyle zorunlu i birliine giren sermayesi gibi, kresel pazar sisteminin iteki bask organdr. Bu silahl gler, sermaye kadar olmasa bile, bamszlk ve ulusal karakterlerini giderek yitirmektedirler; bu glerin ulusallklar sadece ordularnn insan gc yapsnda ulusun insann kullanmaktan te ok az gider: Hem egemen kar yapsyla, hem emperyalist glerin antajyla, hem materyal karyla hem de karlaryla rten bili yapsyla, egemen kresel politikalara boyun sunmak durumuna drlmlerdir. Emperyalizmde, birbirine potansiyel olarak veya halihazrda dman olan imparatorluklar vardr; bu imparatorluklar dorudan ynettikleri smrgelerdeki hammaddeleri ve dier zenginlikleri, ihracat pazarlarn, yatrmlar kontrol ederler ve genileme frsatlar ararlar. Gnmzde, bu ite IMF, IBRD, GATT gibi kurulularla hem smrlen siyasal ve ekonomik pazarlarn koullar denetlenir hem de emperyalist glerden birinin tek bana tekel kurmas giriimini (Aslnda ABD

434

teki Kuram

egemenliini krma giriimini) engeller. Dolaysyla, emperyalist gler uluslararas siyasal, yasal ve ekonomik kurululardan geerek aralarndaki ilikiyi, rekabetin kurallarn belirleyerek dzenlerler. Bu dzen kinci Dnya Savandan sonra, ABD nderliinde, Birlemi Milletler ve sonradan kurulan dier kurulularla, savatan galip kanlarn egemenliini srdrmek ve perinlemek iin kurulmu bir dzendir. Bu gelimi emperyalizmde, eskiden olduu gibi ayn emperyalist gler (Amerika, Avrupa lkeleri, Japonya), onlara katlan yeni glerle (Rusya ve in) pazarda pay art yar yapmaktadr. Deiim, smrnn ve kontroln daha kolay salanmas ve emperyalistlerin devletleri arasndaki srtmenin azaltlmas ve pazar kontrol ve rekabeti zerindeki centilmenler anlamasnn mkemmelletirilmesi iin yaplan eklemeler ve gelimelerden olumaktadr. Emperyalist devletler, sermayenin uluslararasnda hem belli pazarlar kontrol eden hem de pazarlarda ciddi sorun karmadan, oyunun kurallarna gre rekabet eden ve ortaklaa i yrten gelimi yapsnn devletleri olma iin deiime uramaktadr. Fakat bu deiim asla, ABDnin veya ngiltere devletinin zlmesi anlamnda deildir. Tam aksine, ynetimiyle (Washington) ve ordusuyla (Pentagon) ok daha etkili ve gl olma yollar aramaktadrlar. Bu yollar, elbette kreselleme ideolojisi ve politikalarnda dier devletleri kresel-yerellik politikalaryla gszletirme, etkisini azaltma; bunu, ulus-devlet eriyip gidiyor gibi anlatlarla desteklemektedir. Ulus-devletin eriyip gitmesi demek, kresellemenin birka devletin ynetimi altnda dnyay kontrol etmesi demektir. Ulusdevletin kp gitmesi, kapitalist sermayenin en byk d olan tek siyasal ynetimin (tek dnya devletinin) gereklemesi demek. Bu d yeni deildir; Bu dn peinde, Cengiz Han, Yunanllar, Romallar, Osmanllar da epey katliamlar yaptlar. Ama onlarn katliamlarnn toplam, kapitalizmin bir Dnya Savanda yaptklarnn yannda devede kulak kalr. Eski imparatorluklarn tarih boyu insanlar yoksun ve yoksul brakmalaryla yaratklar insanlk durumunun toplam, gnmz kapitalizminin i yerlerinde ve isizler arasnda bir gnde yaratt ve srdrd ac, ikence, bask, zulm, smr, dmanlk, yoksulluk ve dnsel ve davransal hastalklarla karlatrlamaz bile. Fordist kitle retim yaps, yukarda belirtilen smry ve kar artrma iin yaplan deiikliklerle gelitirilmi ve etkinletirilmi olarak, hala egemen olarak devam etmektedir; nk Fordizm rasyonalist ynetime dayanr; postmodernistlerin rasyonellik kartl aklamalarna ramen, Fordizm devam etmektedir; nk retimin rasyonellemesi, anti-hmanist mantn da egemen olmasn getirmitir ve bu kontrol mekanizmalarn glendirerek srmektedir.

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

435

Fordist kapitalizmdeki hiyerarik ve brokratik retim ve iliki yapsnn asl doas deimedi. Post-fordist irket, Fordist irkette mcadele veren rgtl igcn yok etti; bunu da kurnazca biimlendirilen uydurularla destekledi; katlmc ynetim, esnek retim, iinin tekalanda uzmanlamasnn iiyi snrlad, dolaysyla birka alanda yeteneinin gelitirilmesi gibi merulatrma ve gizleme mekanizmalar getirdi.132 Post-fordist irket ynetimi, hem ulus iinde hem de uluslararas irket ynetiminde, ii snfnn rgtlenmesini paralad, Makyavellinin ama gerekletirmek iin iki-yzl ve tatl dilli ve ikna edici (elbette ikna edemeyince de, kibarca, hakkndan gelici) iletiim ve iliki tarzn yaygnlatrd; siyasetteki gleryzl ve kibar ilikilerle, bl, birbirine dr ve ynet politikasn irkete tad. Fordist retimin olduu kapitalist/emperyalist yapda hammaddeler gelimi lkelere tanyor ve orada ilenip pazarlara sunuluyordu. Bunun iki byk maliyeti vard hammaddenin ve bitmi rnn tanmas ve endstrilemi lkelerdeki igcnn yksek maliyeti. gcne verilen asgari cret, sendikalara verilen cret, sekiz saat sonra verilen fazla mesai, haftada be gn alma, bayramlarda iki misli cret/maa demesi, kapitalistlerin insanlk duygularn rencide ediyordu (kar maksimizasyonunu, smry azaltyordu). Kapitalizm buna areyi, rnein ABDde, nce fabrikalarn gneyde boylu boyunca uzanan Meksika snrna tadlar ve Meksikallar (ou kaak) kullanmaya baladlar. Sonra, retimi hammaddelerin olduu veya hammaddelere yakn yerlere tadlar; datm merkezlerini oalttlar. Gittikleri yerlerde, sendikalar ve ii haklar varsa, yok ettiler. Sorun hammaddelerin, bitmi rnlerin, enformasyon retim ve datmnn dengesiz, eitsiz olmas sorunu deildir; dengesizlik zaten kapitalist tarzn getirdii sonulardan biridir; dolaysyla, mcadele de dijital uurumu azaltma, dengesizlii ortadan kaldrma balamnda anlaml olmaz ve kapitalist bilin ynetimine hizmet eder (rnein, mecliste erkeklere eit sayda kadn olmas, lkelerin kendi haber ajanslarnn glendirilmesi, kendi televizyon programlarn yapmas gibi mcadeleler. Bu tr deiimler kapitalist toplum ii ve toplumlararas rekabet ve gelimede, zaten olacaktr; bu oluumlar, kapitalizmin gelimesi anlamna gelir.

Asl anlam: Sendikal iiyi ayn ite kullanmak zorunda kalan yneticiler imdi, ondan en maksimum fayday almak ve baka ek ii altrmamak iin, iiyi gnlk retim iinde gerekli grd her yerde altrmaktadr.

132

436

teki Kuram

Endstrilemede (klasik emperyalizm dneminde) kmr, demir ve elik en temel kapitalist endstrilerdi ve ar endstriler geliiyordu; emperyalist ulam iin yollar ve demiryollar hayatiydi. imdi ise enformasyon ve hizmet sektr n plana geldi. Bunun anlam, postemperyalizm bilginin, hizmetin ve zenginliin dar datmndan kresel alanda yaygn bir datmna doru gelitii deildir. Tam aksine, maddi ve dnsel retimin kresel kontrolyle kapitalizm 18. ve 19. yzyldaki hunhar smryle yaad altn an yeni-liberalizmle getirilen yeni hunharlklarla yeniden yaamaktadr. Bunun bir anlam da udur: Bu altn a da, hem kapitalistin agzl hrs ve her eyi kendisine ayrma hastal, gerektiinde birbiriyle ibirlii yaparken, gerektiinde birbirini yok etme rekabeti nedenleriyle, hem de alanlarn giderek geliecek uluslararas mcadelesi sonucu dnme urayacak ve dnyada yaratt sefil ve alalm insanlk durumuyla birlikte yok olacaktr. Elbette, bu srada, kendileri uzayda kurduklar uydu-villalarda rahat yaam srdrrken, dnyay yaanmaz hale getirmez veya yok etmezlerse. Emperyalistler, smrgedeki kltrle ilgilenmediler ve kltrleraras konta akllarna bile getirmediler: Emperyalistlerin antropologlar ve sosyal bilimcileri iin, smrgeyi oluturan ilkel ve geri-kalm insanlara, modernleme ve Hz. sa gtrlyordu. Efendi ve kle arasndaki ilikide, efendi istediini alr ve kle ise verir, salar, sunar. Emperyalistin amac ekonomik smr ve bu smrnn smrgeyi yneterek garantiye alnmasyd. Smrlenin kltrel kontak gibi bir talebi olamaz, nk talep edecek pozisyonda deillerdi. Gelelim gnmzdeki duruma, oklu-karllk ve kltrleraras ok sesli ve oklu iliki gibi anlatlar, rnein, bir New Yorklunun gnlk yaamnda, yeni-smrgede yaayan tekilerin kltrel ifadelerinin hibirinin (rnein mziinin) olmamas, bize okluk, karlkllk, etkileim, alveri, oulculuk ve oul ekiyle gelen anlatlarn ne denli geersiz olduunu gsterir. Postemperyalizm ve post-smrgecilikle, maddi iliki ve smr alan ve ilikileri bir kenarda itilmi duruyor; onun yerini, insan psikolojisi ve dili zerinden aklamalar alyor. Sorun ekonomik alandan alnm ve dilsel, metinsel, discursive temsiller, yeniden-yazmalar (de-scribing) veya iine yazmalar (inscribing) zerine kaydrlmtr. Emperyalizmin, ada smrgelerde kesinlikle iki eyi birden yapmas gerekir; ekonomik smr ve bilisel ve psikolojik ynetim.

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

437

NTERNET VE CEP TELEFONU: KTLE LETMNN SONU? Balktaki soruya hemen yant verelim: nternet ve cep telefonu, kitle iletiiminin sonunu deil, tam aksine, kitle iletiimi denen ynetimsel iletiimin daha da yaygnlamas ve sermayenin etki alann derinletirmesini heceler. Bir zamanlar (Trkiyede bu pek yaanmad, ABDde yaayanlar iyi bilir) evimizdeki mektup kutular junk mail denen, fakat bazen kuponlarn kestiimiz, mektuplarla ve materyallerle dolu olurdu. imdi ise, internetteki mektup kutumuzda ve internette dolatmz her yerde saysz mesajlarla yz yze gelmekteyiz. Cep telefonumuz TURKCELL ve banka mesajlaryla snrl kalmayacak, saysz kaynaklardan saysz yazl ve grntl mesajlarla cep telefonumuz dolacak. Yeni-iletiim teknolojileriyle (rnein internet ve bilgisayarla) klasik kitle iletiiminin (rnein televizyonun) devrinin bittii sylenmektedir, bunu syleyenlerin hemen hepsi haberlerini ve bo zamann hala televizyondan almaktadr. Kitle iletiimi son bulmamaktadr; nternet ve cep telefonuyla, kitle iletiimine, bilinmeyen kitle yannda, bilinen kitlenin (bilinen bireylere eriimin) eklendiini gsterir; dolaysyla, giderek, zerimizdeki ynetimsel kontrol younlamaktadr ve bu kontrol bireysel tercih klf iinde grnmez yaplmaktadr. Modern iletiim teknolojileri bize, bir ey daha gsterdi: Hepimiz kaydediliyoruz ve kaydedilenler bize kar her an kolayca kullanlabilir. Big Brother Stalinler ld! Yaasn yeni Big Brothers! Yeni medya, zellikle internet ile birlikte, her zaman yapld gibi, sanki bu yeniler ile her ey deiecekmi ve deimi gibi bir sr ahane uydurular retilir. Yeni medya ile, sanki retim tarz ve ilikileri deimi, iin rgtlenmesi dnm, i koullarn kapitalist snf kontrol etmiyormu gibi, sregelen egemen kuramlarn gittii, onun yerine yenilerin geldii, her eyin srekli deitii anlatlar sunulur. Bu ahane uydurulara gre: Sanki frtnal hava gibi, kitle iletiim teorisi ve aratrmasndaki deimeler de ok hzl ve nceden kestirilemez biimde olmaktadr. Kitle iletiimi medyas biimsel, ieriksel ve zsel bakmlardan dramatik olarak deimektedir (Levins, 1997). Belki biimsel olarak deimeden bahsedebiliriz, ama z ve ierik her zamanki gibi pazar biliini yaratma ve perinlemeye almaktadr. zde deiim, zaten z ortadan kaldrlarak ve yerine grnt ve biim konarak yapld. Geleneksel kitle iletiiminin ynetenlerden ynetilenlere doru olan tek-ynl yaps deimekte ve onun yerini ok-kiiden ok-kiiye iletiim tarz almaktadr. Bu uyduru, internetin potansiyel yaps ile internette olan kartrmaktadr. Yerel, ulusal ve uluslararas sermaye,

438

teki Kuram

ynetimsel iletiimini artk internet araclyla yapmaktadr. Bu ynetimsel iletiimin oktan-oa olan bir demokratik iletiim olabilmesi iin (interaktif olabilmesi iin), sermayenin belirledii ierii ve koullar, biz kullanclarn/tketicilerin deitirebilmesi gerekir ki byle bir ey olmamaktadr. Sat, pazarlama ve bili ve davran ynetimi, imdi internet yoluyla da yaplmaktadr. Sermayenin bizden alabilecei hibir ey yok ki bizimle demokratik iletiime girsin. Sermayenin bize sataca mal ve kendisine ilevsel olan bililer var; bizimle ilikilerini bu amalarla internette de dzenlemektedir. Medya sahiplik kalb dramatik olarak deimektedir. Bu da bir uyduru: Kapitalizm sermaye bandan beri tekelleme trleri ile rekabet ve kontrol gcn artrmaktadr. Tek kiilik sahiplikten, aile, aileden gnmzdeki ok uluslu irket sahipliine kadar olan deiimler, dramatik veya dnmc deiimler deildir; sermayenin rgtlenmesindeki gelimelerdir. Medya sahiplii banda kapitalist sermayeye aitti, imdi de kapitalist sermayeye ait. Hangi sermayedarn veya sermaye gruplarnn sahip olduu, dramatik deiim veya dnm deildir, nk hala neyin nerede ve nasl retileceine, nereye nasl datlacana karar verenler, alanlar deil, altranlardr. zleyicilerin izleme alkanlklar ve kalplar dnya apnda deiime uramtr ve hzla deimektedir (Rideout, Foehr, Roberts, ve Brodie, 1999). Aile ile izlerken, imdi tek bana izliyormu; tek medya yerine ayn zamanda birka medya izliyormu; bir eyi para para izliyormu. Ee, napalm? Gene izliyor ve hem de eskisinden ok daha fazla bir ekilde, oklu medya kullanyor. Sorun ne? Sorun Nielsen ve benzeri reyting lm yapanlarn sorunu ve reklamclarla medya arasnda reklam fiyatn belirleme sorunudur. Meraklar u: lme nasl olsun ki reklam fiyatlar; yeni koullara uygun bir ekilde belirlensin. Yeni medya ile kltrler de srekli deiime uramaktadr. Hi alakas yok, yeni medya ile kltrler deimemektedir, yeni medyann sermaye tarafndan biimlendirilmesi ile, endstriyel kltrn yaygnl artmakta ve insanlar artk retilen kltrleri kullanan ve tketen durumuna drlmektedir. nternet Cafe kltrn internet yaratmad, interneti ve internet cafeyi rgtleyen sermaye yaratt. Yani, deiimi getiren yeni aralar deil, yeni aralarn rgtleni biimidir. Genler internete bal olarak bymektedir ve interaktif medya evdeki hayat yeniden tanmlamaktadr/dzenlemektedir (Plotnikof, 2003; Diaz ve Aratani, 2003). Yukarda akladmz gibi, bunun nedeni ne ara ne de genlerin talepleridir. Bu teknolojik aralar, sokakta ve insanla canl ilikide olan genler ve zellikle dnen ve gerek yaam koullaryla ilgilenen genler sistemler iin tehlikeli olduu iin,

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

439

onlarn eitli ekillerde sisteme tehlikeli dnce ve faaliyetlerden uzaklatrlmas gerekir. Dolaysyla, yeni teknolojik aralar sadece ticari sat ve ilikiyi hzlandran ve eitlendiren bir ekilde rgtlenmemitir, ayn zamanda genleri tketiyorum, yiyor iiyorum, giyiyorum, chat yapyorum, internette eleniyorum, o halde varm diye bile dnmesini engelleyecek bir ekilde rgtlenmi ve ierikle doldurulmutur. nemli olan, genlerin nasl izledikleri (kullanm nasl yaptklar) deil, nemli olan genlerin yeni medya kullanmnn ierii ve bu ieriin getirdii bilisel ve davransal sonulardr. Kitle iletiimi akademisyenliinde, yeni teknolojilerle ve oulcu metodolojilerle gelen bilgi okluu ar enformasyon yklemeyi getirmitir. Doru, enformasyon yknn arl information overload zellikle bilgisayarn kmasndan sonra konuulan konulardan biri olarak sregelmitir. Fakat bu iddiada, nemli iki yan, sanki deimez olarak dnlmektedir ki bu yanltr. Birincisi, siber uzay denen internet dnyasna trilyonlarca ey doldurulmutur. Fakat sorun, bunlarn ne kadarnn enformasyon/bilgi taddr ki, internet dnyasnda kullanlan ieriklerin byk ounluu (a) bili ynetimi arac olan oyunlardan, (b) seksle ilgili materyallerden, (c) alverile ilgili sitelerden (ticari ierikten) ve ticarilii gizlenmi bloglardan olumaktadr. Dolaysyla, aslnda ar enformasyon yklemesi (information overload) deil, ar plk yklemesi (junk overload) nedeniyle aranan enformasyona ulama zorluu vardr. kincisi, iletiim akademisyenliinde, information overload ile karlap, ikayet etmek iin, iletiim akademisyenlerinin interneti de kullanarak akademik aratrma yapyor olmalar ve bilgi araynda olmalar gerekir ki, Trkiye rneinde, ka akademisyen aratrma yapmakta ve bilgi peinde komakta ve bunun iin de interneti kullanmaktadr? ok az. Bu azln en iyi gstergelerinden biri de, akademik dergilere gnderilen makale says ve bu makalelerin ieriklerinde ciddi bir ilgili incelemenin bulunmamasdr. Kitle iletiimi drt tarihsel dneme ayrt edilebilir diyor, Shaw ve dierleri (2000): Gazeteler ve mekan; magazinler ve snf; yayn (radyo-tv) ve kitle; internet ve uzay. Dikkat edilirse, radyo ve televizyonun gelmesi ve yaygnlamasyla, snf konusu ortadan kalkyor ve onun yerini kitle konusu alyor. nternetle ise, artk konu kitle deil, siber uzay ve siber uzayda zgrce gezinme oluyor. nternet, Maslowun hiyerarisindeki en yksek seviyenin (kendini gerekletirme) gereklemesini salamtr. Bunu syleyen, unun fakrnda deil, daha internet olmadan ok ncelerinden beri evsiz ve a bir alkolik eline geen paray alkole yatrdnda kendini gerekletiriyordu! nternet, pazar ilikileri dahil, her ilikide (kullanmda), ite bu

440

teki Kuram

tr kendini gerekletirmelerin arac oldu. Olan bu, olabilir olan veya potansiyel olan dnrsek, internet her ey olabilir; ama chat, oyun, e-posta, ticari reklam ve mal alveri aracdr. nternet, cemaat/toplum kurma/ina etme iini, radyo, televizyon ve dier medya gibi (ve onlardan daha etkili bir ekilde) yapar. Aslnda, internetin kurduu cemaat/toplum, sregelen kurulu egemenliin kendisidir. Dolaysyla, teknolojik ara, bu aracn salad zgrlk snrlar iinde, herkes tarafndan gcne gre kullanlr ve bu kullanmn bir zellii de kaynama iin deil, kaynamama iindir. Bunun en somut gstergeleri egemen yaplara kar mcadele veren gazeteler ve dergiler olmutur. ou kii interneti benzer grteki insanlarla iliki kurma ve faydal enformasyon elde etmede potansiyel ara olarak grr. Bu da internetin insanlarn siyasal konularda farkndalklarn artrdn, bu konularda birbiriyle iletitiklerini ve siyasal ktlar etkilediklerini belirten aratrmalarla desteklenir (rnein, Livingstone et al, 2005; Shah et al, 2005; Tolbert and McNeal, 2003). Elbette bunu yapan insanlar vardr. Fakat bu aratrmalar, internette egemen olan bilgi dolamnn ticari ve siyasal g yaplarnn ykledii enformasyonlarla doldurulduunu, tartma gruplarnn ve internet sitelerinin egemen ideolojik yaplarn szcleri durumunda olduunu, evrecilik ad altnda sunulan gruplarn aslnda evrecilii belli ynde biimlendirmek isteyen sermayenin szcs olduunu bir kenara itmektedirler. Uzay andayz ve insanlar, fark etmez hangi snftan veya gruptan olursa olsun, birbiriyle balanma potansiyeline sahiptir. Bu doru, fakat potansiyeli sanki oluyor gibi sunmayalm veya potansiyel olduunu unutturmayalm. Ama unutuyor ve unutturuyoruz: nsanlar sadece tandklarna, onlara bir ey satmak isteyenlere, onlardan bir fayda salamak isteyenlere balanabilirler. Herkes herkesle, snf, g ve kar vb ayrt edici zellikleri olsa bile, balanmaz, balanamaz. Gerei ok iyi anlayalm: nternetin salayabilecei (olaslklar) ile saladn (olan) birbirine kartrmamak gerekir. Elimizdeki cep telefonuyla biz Pentagona veya CA veya MTe balanamayz; ama onlar bize istediklerinde balanr ve amalarn gerekletirirler. Biz ar cihazn (imdi cep telefonu) bir zamanlar yanmzda tadmz kleliimizin zinciri olarak nitelerdik; nk patron her zaman ve yerde bize kolayca ulaabilirdi. Elbette bireysel ilikilerimizde, cep telefonu bizim iin ok nemlidir. Fakat ynetimsel ilikilerde, cep telefonu bizi her an izleyen bir siyasal ve endstriyel yapnn en gzde kitle iletiim aralarndan biridir. Gazeteler, Amerika dahil tm dnyada nce yerel veya kk topluluklarda ve kahvehanelerde toplu halde okunan ve

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

441

tartlan kitle iletiim aracyd. Cep telefonu ise, ie tersinden balad: Bireysel kiiler aras kullanm arac olarak balad ve rgtl karlarn ynetimsel arac haline gelecektir. Cep telefonu, giderek, endstrilerin en ok istedikleri, fakat televizyon ve radyoyla yapamadklarn yapan gzde bir kitle iletiim arac olmaktadr: Potansiyel tketiciye (oy verene, kullanana, izleyene) her yerde her zaman ulaabilme; hem de bireyselletirilmi mesajlarla. imdilik cep telefonunun ynetimsel amal kullanmn, cep telefonumuzun numarasn bilen bankalar ve alveri yaptmz i yerleri bize gnderdikleri mesajlar ve promosyonlarla yapmaktadr. Cep telefonuyla olan ynetimsel iletiim giderek yaygnlaacak ve bireyselleecektir. Yeni medya (internet) zerine eilenler, dierleri gibi, kendi odaklanma alanlarn merulatrmak iin, imdiye kadar yaplan medya aratrmalarnn (eski moda medya aratrmalarnn) artk bir ey vermediini belirtmektedirler. Yeni medyay anlamak iin zmn MacLuhann teorisi ile Deleuze ve Guattarinin birletiren anlayta olduunu belirtmektedirler (rnein, Friedrich Kitler, 1999; Scott Lash, 2002). Bu anlay, eski MacLuhanc teknolojik determinizmi yeni teknolojilere uzatmaktan te gitmemektedir. Bu balamda en temel sorun, teknolojinin kendisinin doas nedeniyle insan duyularn, dncelerine ve yaamn deitirecei masaldr. Elbette yeni teknolojik aralar insanlarda deiiklikler yaratacaktr; fakat yaratan teknolojiler deil, teknolojileri belli sonular salamak iin biimlendirenler ve teknolojik fetiizmle gelen kullanm tarzdr. 1990 VE 2000LERDE LETM KURAM VE ARATIRMALARI letiim ve kitle iletiim zerinde bilimsel dnmeye balama yz yl gemi olmasna ramen iletiim kuramlarnn varl zerinde hala pheler vardr. Kitle iletiiminde, birlemi ve kapsaml bir kuram henz ina edilmedi ve varolan egemen akademik atmosferde edilecei de hi beklenemez. Kitle iletiiminde kuramsal yaklamlar ve aratrmalar disiplinleraras olmaya devam etmektedir. rnein Craig (1993, 1999) ve benzeri bazlarna gre belirgin bir aratrma alan olarak iletiim kuram yoktur. Buna gereke olarak da ok disiplinli olmas verilir. Deetze gre (1994) iletiim kuramlar kitaplarna baktnzda enformasyon teorisi, psikolojik teori ve hatta fizyolojik teorileri grrsn, fakat herhangi bir iletiim teorisini ender bulursun. 1959-2000 arasnda nde gelen iletiim dergilerinin ieriini inceleyen Bryant ve Mironn bulgularna gre (2004), iletiim alannda 1970lerden sonra ortaya kan yeni denebilecek bir kuram yoktur; kullanlan 600 teori vardr;

446

teki Kuram

kltrel incelemelerin anlam veren ve zmleme yapan aktif izleyicisini, ve () imdi de, izleyen izleyiciyi grmekteyiz. zleyen izleyici anlay, grnenin gerek olduunu vurgulayan yzeyselliin egemenliinde, sadece izleme faaliyeti zerinde durur. Zaten reyting ve izleyici aratrmas yapanlarn 80 yldr yapt, izleme eylemi zerine ina edilmitir. imdi, bu eylemin blnp paraland, ayn anda birka medya izlendii, tmyle bir ey izlenmedii (dolaysyla hala izleyicinin egemenlii) sorunu ne srlmektedir. Bu elbette sorundur; ama sadece reyting irketleriyle reklamclar ve televizyon irketleri arasnda reklam fiyatn belirleme sorunudur. zleyici aratrmas yaptranlarn bilme sorunudur. zleyicinin sorunu deildir: Tren geiyor, seyirci zevkle seyrediyor. Tren yeniden geiyor, o hala seyrediyor. 2000lerde, kurnazca, snf bir kenara itmek (etnik gruplamay derinletirmek ve yeni gruplarla oklu blmeler yaratmak) iin getirilen mekanizmalardan biri de KMLK konusudur. Bu konu moda olan iletiim aratrmalarndan biridir. rnein, sadece post-modernistler ve post-yapsalclar deil, bir zamanlar snf konusuna eilen Morley gibi bazlar da, izleyicilerin kimlikler kullanmasna amakta ve kimliklerin nemini ve zerinde durulmasn belirtiyorlar. Mevsimlik moda, soda, yiyecek ve giyecek endstrilerinin youn bir ekilde iledikleri, din, ahlak, etnik aitlik ve hurafeler dahil birok kimlikler peinde komas artc olmamaldr; nk bunlar zaten gemiten beri sregelen ve giderek yaygnlatrlan bili, duygu, deer, beklenti ve anlam ynetiminin paralardr; tm bunlar bize, ideolojik egemenliin varln, dolaysyla, snf analizinin ok nemli olduunu anlatr. zleyicinin snf kimliiyle hareket etmemesi, snfn etken olarak anlamsz olduunu gstermez; tam aksine ynetici snflarn beklentilerine uygun hareket ettiini gsterir. Bu durum bize, izleyiciyi kendi bana deil, dnsel rn biimlendiren retenle birlikte ele almamz gerektiini gsterir. Gramsciyi Neo-Gramsciye Dntrme Marxtan uzaklap 1970in balarnda Gramsciye sarlanlar, ynetici/egemen snf, ou kez farkl sosyal tabakalarn gvensiz ittifak olarak ele almaya balad; egemen ideolojinin metinsel iletiim faaliyetlerinin alan olarak yeniden tanmlad; mcadele fabrikada olur diyen Gramsciyi, post-Marksist Robert Cox, Stephen Gill, David Law, Laclau ve Mouffe gibiler (a) post-yapsalc sylem analizi yapan, (b) Amerikan emperyalizminin kontroll alternatif olarak kulland Amnesti nternational gibi sivil toplum rgtleriyle hegemonyaya kar mcadele veren, (c) ynetici kapitalist snf yerine uluslararas irketlerin ve kurulularn ynetici elitlerini koyan Neo-Gramsciye dntrdler:

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

447

Medya ynetici snfn fikirlerini ileten olma yerine, rekabetteki sosyal glerin yar sitesi olarak ele alnd.134 Sorunu retimin yaps ve ilikilerinden soyutlayp gstergesel anlamlandrmaya indirgediimizde bile, ii snfyla sermayenin rekabeti ve bunun metin dnda gerek egemenlik ve mcadele ilikileri iindeki anlamn dndmzde, bu tr rekabet gr, samaln mitletirilerek gerein yerini almas demektir. Hangi gler medyada ve medyadan geerek rekabet etmektedir? Televizyon ve film seyreden ve gazete okuyan sen ve ben neyle ve kiminle rekabet ediyoruz? Rekabet kar paylarn artrma yarnda olan irketler arasnda vardr; izleyicilerin rekabeti ancak gllerin karlarn gerekletirmek iin birbirini yemesi veya serbest-kleler aras gsteri ve bask yar biiminde vardr. Gl ile gsz arasnda rekabet, ayn karlkl bamllk iddias gibi geersizdir. zleyicinin televizyon nnde zmlemeler yapmas, izleyiciyi, glerle rekabete mi sokmakta ve ilikiye onu gl olarak m katmakta? zleyici zmlemeler yaparak katlrken, gszln m yoksa glln m yeniden retmektedir? Sen ve ben iletiim aralarn ve rnlerini kullanarak yaptmz katlmla, egemenlii mi paylayoruz, egemenlie mi ortak oluyoruz? Egemenlik araynda ekonomik g kazanarak kendini kendi iin temsil edenler veya temsil ettirenler kimler? cret politikalarn belirleyenler ve deitirenler, televizyon nnde veya metinde ne tr zgr zmleme yapanlar m? zleyicilerin zmlemelerinin sonular ne? rgtl sosyal yaam, metinlerde veya diskorslarda kurulup, metinlerde ve diskorslarda m yklyor ve yeniden ina ediliyor? nsan ve insanlk tarihi, olaanst diskors/sylem safsatalaryla deil, hunhar materyal retim biimleri ve ilikileriyle ina edilmi, srdrlm, yklm ve yeniden kurulmutur. Olaanst kltr ve sylem masallar ve aralar sadece ynetilenleri ynetmek iin vardr. Masallar ve ideolojiler ynetmez; masallarn ve ideolojilerin yardmyla ynetim yaplr. Bu yollarla ynetme almad durumda, daima modern bask, terr ve katliam teknolojileriyle yaplan uygulamalar vardr. Dilin dnda olmad iddia edilen gerek, aslnda dili de biimlendiren yaanan rgtl gerektir. Marksist Yaklamlarn Durumu 1970lerdeki yaygnln 1980 ve 1990larda yitiren marksist yaklam ve analiz, 2000lerde artarak geri dnmeye balad. Bu art, son ekonomik kriz ve bu krizin egemen sosyal bilimlere etkisi nedeniyle, Marksist yaklamlara dn daha da hzlandraca beklenmektedir.
134

Ayrntl analiz iin bkz: Ayers and Saurin, 2007; Martin, 2002; Ayers, 2008.

448

teki Kuram

1999da, Journal of Media Economics, tm bir saysn Political Economy of Communication konusuna ayrd. Bu saydaki sunumlarda, Marxn iletiim ve tama ile endstriyel altyap arasnda kurduu ban nemi vurguland. Trkiyede de hzla yaylan negatif bir gelime olmaktadr: letiim ile uraanlarn ki bunlara kendilerini solcu ve hatta kendilerince kendilerini bir tr Marksist olarak niteleyenlerin, ne Marxn iletiimle ve kltrle ilgisinden yeterince haberi olduu ve ne de Marx ile Marx okuyarak ilgilendii sylenemez. Artan bir ekilde radikal siyasal ekonomi, critical siyasal ekonomi, siyasal ekonomi isimleri altnda kuramsal aklamalar ve aratrmalar artmaktadr. Nasl ki, kltrel incelemeler, nce, Marx kefettiler ve sonra kaybettiler, reddettiler veya karlarn gerekletirmek iin geersiz ilan ettiler; 2000lerdeki radikal ve critical gibi n taklarla gelen siyasal ekonomi yaklamlarnn ne denli Marksist yaklam olduklar da ciddi ekilde soruturulmas gereken bir konu olmaya balad. Daha kts, 1970lerde Marksist veya neoMarksist analiz yapanlarn nemli bir ksmnn 2000lerde daha ok liberal-demokratik olarak niteleyebileceimiz izgiye geldiini syleyebiliriz. Bir dier sorun, McChesneyin belirttii ve bizim katldmz gibi, iletiimi eletirel ele alanlarn, aslnda, Marx okumamasdr. Bu sorunu gidermek iin, (Gazi niversitesi) letiim Kuram ve Aratrma Dergisinin 25. Saysnn (2007) Forum blm, Marxn okunmayan ve bilinmeyen iletiimle ilgili yazdklarna ayrld; ama okuyan olduunu sanmyoruz. Elbette McChesneyin de belirttii gibi, kaynan orada olmas yeterli deildir, daha access/eriim kavramnn bile doru/gerek anlamn bilmeyen ama Marksist/eletirel yaklamla bir eyler yaptn sananlarn bunlar okumas gerekir ki, en azndan ideoloji ve uyduru girdabndan kurtulunsun.135 Fuchsa gre (2009) medyann radikal siyasal ekonomisi (rnein, Meier, 2003; Grisold & Meier, 2007; Grisold, 2004) veya letiimin Critical Siyasal Ekonomisi yaklam (rnein, Murdock & Golding, 2005) Marxn almalarna ender olarak referans vermekte veya hi vermemektedir. Fuchs bu yaklamlarn tartmasn kapitalizmin reformu erevesi iinde kaldklarn belirtmektedir. Kltrel incelemelerin Marxa dayanarak hret kazanmalar ve moda olmalar, sanki 2000lerde siyasal ekonomiye de sirayet etmi gibi grnmektedir. Bu nedenle, bu kitapta Marksist olarak niteleyerek sunulan, birok kiinin, gnmzde, ne denli/trl bir Marksist olduu da karmak bir konu haline gelmitir. Fakat negatif olarak nitelediimiz
Bilime/bilmeye sayglarndan olmal, birileri dergiyi okulun web sayfasndan kaldrm. irfanerdogan.com sayfasnda bu yazlar bulabilirsiniz.
135

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

449

bu gelimeyi, bir bakma olumlu olarak da dnebiliriz: Hi deilse, kendini radikal veya critical olarak niteleyen ve zellikle Marx ve Marksist analizin nemli ve deerli olduunu belirtenler giderek artmaktadr. Mosco, gelimeyi ok daha olumlu olarak grmektedir. 1990n ortasndan beri iletiim aratrmalarnda be ana ynelim olduunu (geri bunlarn yeni olmadn, fakat imdiye kadar egemen ynelim iinde gml olduunu) belirtmektedir: (1) alann kresellemesi, (2) tarihsel aratrma zerinde sregelen odaklanmann yaygnlamas, (3) alternatif grteki aratrmalarn artmas, (4) eski medyadan yeni medyaya kay ve (5) siyasal ekonomi geleneine bal aktivizmin bymesi (2008, 2009: 104). Mosconun aratrmas, Marksist yaklamn, zellikle 2000lerdeki ekonomik krizleri geerli aklama gereksinimini artrmasnn da etkisiyle, pek baarl olamadn ve Marksist yaklamn, 1980 ve 1990daki zelletirme ve demokratikletirme gibi sloganlarla gelen youn saldr ve bu saldrlarn post ekiyle gelen aklanmas ve merulatrlmasnn youn dolamyla gelen kresellemeye ilgi odaklanmas, Marksist yaklam geriletme yerine, daha da anlaml hale getirdiini bize sylemektedir. Her durumda, 2000lerde Marx, Marksist yaklam ve iletiim zerinde durma giderek artmaktadr. Daha nce, baka nedenlerle sunduklarmza ek olarak birka rnek daha verelim: Golding ve Murdock The Political Economy of the Media (1997) yaptlarnda bize temel bilgileri ve tartmalar sunan yazlar bulunmaktadr. Lee Artz On the Material and the Dialectic: Toward a Class Analysis of Communication (2006) makalesinde marksizmin iletiim srelerini ve pratiklerini anlamada snf ve snf mcadelesi konusu zerinde durmaktadr. Dana Cloud Change Happens: Materialist Dialectics and Communication Studies makalesinde (2006) deiim sreci, diyalektik ve iletiim arasnda ba kurmaktadr. Kumar (2006) Media, Culture, and Society: The Relevance of Marxs Dialectical Method makalesinde Marxn diyalektik yntemiyle medya ve kltrdeki elikilerin incelenmesini tartmaktadr. Kumara gre, aydnlarn grevi, toplumun durumunu aklama ve eletiri ve dnyay deitirmek iin almadr. Colin Sparks (2006) Contradictions in Capitalist Media Practices yaptnda, medya pratikleri ve bu pratiklerdeki elikiler zerinde odaklanmakta ve bize medya, snf, kapitalist sistem arasndaki ba ve medyann ilevleri hakknda temel bilgileri sunmaktadr. Erdoan (2001) Marksist siyasal ekonomik yaklamnn kitle iletiimi rneiyle anlam ve nemi zerinde durmaktadr. Geray (2003) ve Baaran ve Geray (2005) telekomnikasyon ve yeni iletiim alarnn yapsn incelemektedirler. Dier

450

teki Kuram

yaptlar arasnda Tekinalp (2002) ve Adakl (2006) tarafndan yaplan almalar verebiliriz. Eski ve yeni Marksist (ve Marksist ynelimli) dergiler arasnda, Capital & Class, Historical Materialism, International Socialism, Monthly Review, New Left Review, Science & Society, Radical Philosophy Review, Review of Radical Political Economics, Marksist Interventions ve Mediations vardr. zellikle, Foucault Studies ve Baudrillard Studies gibi dergiler asla Marksist kategoriye dahil edilmemelidir; retim tarz ve ilikilerini yok sayan cultural studies ve radical gibi balklar kullanan ve post ekiyle gelen hibir yaklam da, Marksizm iine konmamaldr. Uluslararas Yansmalar 1985 ile 2000 yllar arasnda, kresel pazardaki saldrlaryla, kapitalistler smrebilecekleri insan saysn dnyada 2.5 milyardan 6.0 milyara kartmtr. Ayn yllar arasnda, Sovyetlerin, inin ve Hindistann kresel kapitalist pazara katlmasyla, kabaca 1.47 milyar ii snf uluslararas firmalarn smrs iine eklenmitir (Goldstein, 2008:4). Bunlar olurken, edebiyat, kltr, dil ve iletiim alannda kuram ve aratrma yapanlarn nemli bir ksm sylem analizi yaparak, tek bir gerek olmad, gereklerin oul ve anlam vermelerin sonsuz sayda olduu gibi ahanelikler, post-modernlikler, post-yapsalclklar sunmaya baladlar. Kitaplar ve dergiler bunlarla dolmaya balad. 1990 ve 2000lerde, uluslararas iletiimde liberal okullar globallik, oulculuk, bilgi toplumu ve "tesi" gibi yeni gelimeleri ycelterek ele alrken; Marksist ve Marksist ynelimli okullar kreselleen sermayenin rgtl yaps ve faaliyetlerinin doas ve bunun uluslar ii, uluslararas ve kitleler iin sonular zerinde durmaya devam ettiler. 1980'lerde Afrika ve Latin Amerika'da yaplan haber ak aratrmalar hem tek ynl akmn varln hem de medya bamll ve kltrel emperyalizm tezlerini desteklemiti: "Az gelimi lkelerde, Batnn haber ajanslar yannda, Batnn haber deerleri iletiim aralarna hakimdir (Stevenson ve Cole, 1980) sonucu her eletirel incelemede ortaya kmt. Krizler, silahl atmalar ve cinayetler zerinde duran (Weaver and Wilhoit, 1984) Bat haber ajanslarnn enformasyonda hangi konularn ileneceinde gndemi kurduklar, bunun dier ajanslar tarafndan kopyaland, Batnn haber deerlerinin dier haber ajanslarnda da egemen olduu (Meyer, 1989) birok aratrmayla bulunmutu. Smythe (1986) ve Schiller'in 1970'lerden beri belirttii gibi, kapitalist toplumun askeri-sivil-endstri ibirliiyle ynetildii gr geldi; dolaysyla toplumun artk askeri ve sivil olarak ikiye ayrld ve

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

451

sivillerin ynettii fikri geersizleti. Bu ve benzeri koullarn doas 2000lerde de deiime uramad. Her ekonomik krizde olduu gibi, koullara gre deien kapsamda, byk sermaye uluslararasnda imdiye kadar elde edemedii kolaylkta ucuz cret ve insanlk d alma koullarndan yararlanarak byk karlar elde etmeye devam etmektedir. Bu yaygnlatrlan smr iine, bili ynetimiyle medya da katlmaktadr. Goldsteinin 2008de Amerikan medyas iin belirttii Trkiye ve byk olaslkla tm dnyadaki egemen medya pratikleri iin de dorudur: Kitle iletiim medyas krizle gelen hasar kk gstermeye ve gizlemeye alt. alanlarn iten karlmalar, cretlerinin azaltlmas, emeklilik haklarna kstlamalar getirilmesi ve alma koullarnn ktlemesi ou kez grmezlikten gelindi. Byk sayda gsteriler olduunda haber yapldnda da, sanki gnn olaan bir eyiymi gibi gsterildi. Kitleler halinde iten karmalar olduunda, insanlarn isizlik ikayetleri sunuldu; iten karmalarn rekabeti pazarda krizin kanlmaz sonucu olduunu belirten kapitalistlerin gerekesi vurguland; bylece, isizlik ve iten karmalar merulatrld. Medya, zorunlu hissetmediinde haber vermedi; zorunlu hissettiinde de yukardaki biimde vermemektedir (s. 3). 1990larda medya sistemlerinin ticariletirilmesi ynnde basklar oald ve 2000lerde dnyada iletiim sistemlerinin zelletirilmesi, stratejik nemi olan birka hari, tamamland. 1970'lerin sonuna doru rnein Latin Amerika'da zelletirme ve zel ticari medya yaylmaya balamt (Beltran, 1976). Avrupa'da ilk ticari medya patlay ayn yllarda talya'da oldu ve 1980'lerde btn Avrupa ticarilemeye balad. 1990'da ise Trkiye ve benzeri lkelerde youn zelletirme giriimleri balad (Erdoan, 1995); 2000lerde kitle iletiiminde zelletirme, kamu radyo ve televizyon sistemi marjinal duruma drlerek, dnyada tamamland. Kltr emperyalizmi teziyle incelemeler yapanlarn nemli bir ksm 2000lerde uluslararas ekonomik dzene ve bu dzendeki rgtlenmeler ve ekonomik ilikilere eildiler. Sadece ileri kapitalist lkelerin yapsna deil, ayn zamanda dier lkelerdeki yaplar ve ilikiler zerinde de durmay artrdlar. Bunu yaparken, konuyu uluslararas ekonomik ve iletiim dzeninin teknolojik, kltrel, ideolojik, profesyonel ve ilikisel doas gibi balamlar iinde ilediler. Uluslararas iletiim ilikisini ve yapsn simetrik olmayan karlkl bamllk, iletiim emperyalizmi veya kltrel temas ve gelime olarak nitelemeler arasnda ok nemli sonulara giden farkllklar vardr: Bu farkllklar, sorun zmne yaklamlar, konunun politika ve uygulama biimlerini belirler. Politika ve uygulamalar birinde (rnein simetrik

452

teki Kuram

olamayan karlkl bamllkta) emperyalizm olarak nitelenirken, dierinde (rnein kltrel kontak veya post-endstriyalizmde) gelime olarak nitelenir. Bu nitelemelerle birlikte, birinde uygulamalarn ve politikalarn temelde deimesi nerilir; dierinde devam ve mkemmellemesi aranr. Simetrik olmayan karlkl bamllkta, asalan yaam koullar smrlenin varlna dayanr. Smrlenin varl ise asalan yaratt ve kontrol ettii asalaklk dnya dzeninin iinde, asalak olana bamldr; yoksa alktan lr. Ksaca simetrik olmayan karlkl bamllk yaklam, egemen dnya dzenine ilk baktmzda grleni olduka doru olarak anlamaya ynelimlerden biri olabilir. Fakat yaklamdaki tehlike, karlkl bamlln "asimetrik" olduu gr, zm olarak bu ban simetrie doru yaklatrlmas ynnde bir dn tarz getirebilir. Yani sorun politika sorununa indirgenerek farkl bir ereve iine sokulur. Asimetrik ilikiyi karlkl bamllk olarak nitelemek giderek smr ilikilerini merulatrmaktr. Elbette ideal simetrik iliki toplum yaamnda beklenemez; fakat bu asla smrnn kanlmazl anlamnda alnmamaldr. Trkiye ile ABD ve Avrupa arasndaki iletiim rnleri ve teknolojisi ve rgtl iletiim pratiinde, iletiim politikalarnda, bu politikalarda zel giriimin ve devletin (TRT dahil) rolnde asimetrik karlkl bamllk iki lke arasndaki karlkl bamllk deil, sermaye gleri ve bu gleri temsil eden siyasal yaplar arasndaki karlkl asimetrik bamll anlatr. Bu karlkl bamllk gerekte tek tarafl egemenlie dayanan asimetrik ilikidir. Karlkl bamllk bu ilikinin kurulduu ve yrtld yapay-gerek iinde geerlidir ve kendini evrensel bir gerek gibi gsterir. Bu karlkl bamllk da sermaye gleri arasnda smrnn ganimetini paylamadaki asimetrik bamllk olarak nitelenebilir, fakat geni kitleleri bu ilikiye kattmzda, bu kitlelerin sermayeye bamll merulatrlm bir smr dzenine dayanan yaratlm bir bamllktr. cretli klelik sisteminde alan snflarn yaam zorunluluu iin kapitaliste bamll, mlkiyet ilikilerinden gelen yoksun braklml yaratan sahiplik dzeninin getirdii bir bamllktr. Bu bamllk cret politikalaryla, siyasal adalet sistemiyle, orduyla, polisle, kitle iletiimiyle ve i yerinin rgtlenmesiyle tutulan ve srdrlen bir bamllktr. 136 Bu simetrik-olmayan karlkl bamllk ite kapitalist smry ve uluslararasnda ise emperyalizmi heceler.

136

cret politikalar, kreselleme, smr ve emperyalizm ile ilgili Marksist bir gncel analiz iin bkz: Goldstein, 2008 ve ilgin bir analiz iin bkz: Wilkie, 2008.

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

453

ncelikle zerinde durulmas gereken, bu bamlln bireyselpsikolojisi deil, bamllk koulunun retim tarz ve ilikileri erevesinde aklanmas, mcadele sorunlarnn belirlenmesi ve zm yollar aranmasdr. zm de, asla ncelikle smrlenin psikolojisinde veya metin okumasnda veya kendini gndelik hayatta zgrce/baml olarak ifade etmesinde deildir; bunlar bir ilikisel rgtl yapnn sonulardr. Dolaysyla, zincirin son halkas olan birey ve bireyin almlamasna veya mikro-kimlikler ve etnik yaplar zerinde odaklanma yerine; retime, iyerine, retimin ve iyerinin rgtlenmesi ve i yap biimine, kapitalist devlet kurumlarna ve devletin kurumlarnn dntrlmesine (veya anaristler iin devletin ortadan kaldrlmasna) odaklanmak gerekir. Uluslararas balamda da, ayn yaklam tarznn geniletilmesi ve kullanlmas gerekir. Dikkat edilirse sorun, maddi ve dnsel retimin ve retim ilikilerinin rgtlenii ve bu rgtlenmeyle gelen pratiklerin maddi, dnsel, duygusal ve inansal sonularn kapsar ncelikle. 1990 ve 2000lerde Trkiye Trkiye 21. yzyla, btn dnyada olduu gibi, internet, uydu yaynlar ve zelletirmelerle girdi. Kitle iletiiminde yeni teknolojik aralar kullanlmaya baland. Kitle iletiiminin rgt yaplar ve i yap anlaynda nemli deiiklikler oldu. Kitle iletiimi pazar global bir duruma geldi ve Trkiye bu global sermayenin nemli bir pazar oldu. zellikle Amerikada balayan dereglasyon politikalarnn etkisi Trkiyede zelletirmeler biiminde kendini gsterdi ve kitle iletiiminin rn ieriinde ciddi deimeler oldu. Kitle iletiimine ekonomik, siyasal ve kltrel balamlarda ilgi ok artt. Btn bu gelimeler Trkiyede de postmodern ve liberal oulcu grlerle kutlanarak ve yceltilerek desteklenirken, kart grler dmanlkla karlat. Gelimeler, bugn, Trkiye'de kitle iletiim sektrnn siyaset ve sermaye oyununu, ayn anda, oynamasn younlatrmtr. Kitle iletiim alannda mlkiyet ilikileri byk tekellerin kurulmasna gitmi ve tekeller arasnda kuralsz ve genellikle halka yanstlan seviyesiz atma ve rekabetler kmtr. Medya rgtlerindeki i ilikileri ve cret politikalar keyfi ve smrgen karakterini yaygnlatrd. ou kii ok az cretle altrlrken, bazlar resmi olarak dk bir cret, fakat gayri resmi olarak, elden yksek miktarda maa almaktadr. Bu durum kitle iletiimi rgtlerinde, yasalarn ve insan haklarnn inendii, etik yoksunluu ve i gvencesinin yokluunu gstermektedir.

454

teki Kuram

Trkiyede 1990n banda balayan zel televizyonlarn endstriyel korsanl, korsanln pratik meruluk kazanmasyla devam etmektedir: Frekans kullanmyla ilgili korsanlk gasp biiminde srmektedir. Korsanlk ayn zamanda, Baty taklit biiminde olmaktadr: Batda retilen biimleri, giyinie, sa modasna ve gldrsne kadar kopyalama, taklit ve aktarma devam etmektedir. Batnn taklidi ve aktarlmas, elbette Trk toplumu gibi toplumlarn tarihsel yaplarnn btnleik parasdr. 21. yzylda, kreselleme olarak sunulan smrgecilik-tesicilik (veya yeni-smrgecilik durumu) ile birlikte bu egemen ilgi ve ynelimin nnde hibir gl engel kalmamtr. Trkiyede Kemalizm gibi ulusal deerler ve bamszlk dnceleri yeni global pazar iine btnletirilmi; hepsi Atatrkn savunmad ve ulusal karlar global sermayenin karlaryla zdetiren Bizlikler iinde eritilmitir. Bu eritmeyi yapanlarn televizyon ekranlarnn kesine yerletirdikleri Trk bayra ve Atatrkn resmi, Atatrk ve Anadolu insanyla alay eder gibi durmaktadr. Kitle iletiimi aralarnda start ald, top on, spot, by by gibi birok deyilerin yaygnlatrlmas; bebek reklamlarndan yetikin reklamlarna kadar btn reklamlarda rn isimlerinin hemen hepsinin ya ngilizce ya da karma bir dille isimlendirilmi olmas; kurumlarn isimlerinin de ayn karakterleri tamas; bakkallarn spermarket olmas; ilkokullarda ders aras zillerinin yabanc veya karma melodi almas; Atatrkn ulusalclk ve Trkenin baka dillerin boyunduruundan kurtarlmas abalarna katk amacyla m yaplyor dersiniz? Bu ve benzerlerinin yannda, kresel ibirliine girerek, kamusal olarak nitelenen genel karlar zel karlara feda etme, bir zamanki ulusalclk yarnn yerini almtr: Herkes nkleer santrallerde olduu gibi, getirerek ve kamu zenginliklerini peke ekmede olduu gibi gtrerek/vererek satma yarndalar. Atatrk resmini duvarna/ekranna asarak, gnlk pratikte, Atatrkle alay etme pratii, kapal kaplar ardnda, Atatrk ve dncelerini savunanlar a d ilanla tamamlanmaktadr. Kitle iletiimi pratikleri ve sosyal bilimler pratikleri, bu ikiyzlln yapld alanlarn nde gelenleridir. Sosyal bilimlerin ikiyzllnde akademik ve ynetimsel etkinlikler, bireysel g ve ekonomik karlar gerekletirmeye ynelik karakter tamaktadr, fakat bu karakter gizlenerek akademik, ynetimsel/kurumsal veya toplumsal karakterle paketlenmektedir. Bu tr yap, kanlmaz olarak akademik alan, akademik faaliyet dnda her eyin yapld, znel kar gerekletirme alan haline dntrmtr. Bu durum ABye akademik biim balamnda uyum ve AB ereve programlar gibi endstriyel yaplarn ve pazarn karn gerekletirmeye ynelik aratrmalarn yaplmasn getiren programlarla da tevik edilmektedir. Para

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

455

kazanmak ve g elde etmek iin akademisyenler uygulamal ve ynetimsel aratrma iine hzla ekilmektedir. Kitle iletiimi endstrisi de, haberleri ve programlaryla, bu ynelimin bilisel rtkanln yapmaktadr. Bu ve benzeri konular Trkiyede anlaml bir ekilde ilenerek, sosyal ve akademik balamda anlaml ve faydal kuramsal yaplar ina edilmemektedir. Byle bir inay destekleyen bir ortam olmad gibi, tam aksine yukarda belirtilen biimdeki gelimeler byle bir inay engelleme ve anlamsz yapma biiminde ilev grmektedir. Yaplan almalar: olumlu gelimeler Trkiyede 1960 sonrasnda gelien iletiim alannda yaplan almalarn dank ve analiz yapmaya izin vermediini sylemek artc deildir. Tamamen kiisel ve koullara bal olarak yaplan almalar sayca da az olduklarndan Trkiye'de dnemsel ayrmlar yapmak gtr. Son on yln deien ve gelien iletiim ortam bile yeterince merak uyandrm grnmemektedir. letiim aratrmalar konusunda her eye ramen umutlu olmay gerektirecek gelime vardr. Bu da farkl birikimlere sahip aratrclarn alana gsterdikleri ilgidir. Trkiyedeki iletiim konusuyla son yllarda dorudan veya dolayl olarak ilgilenen yaptlar verenler arasnda Topuolu (1996), Doan (1998), zdemir (1998), Alemdar (1999), Baaran (2000), Atabek (2001), Girgin (2001), Gencel-Bek (2003), Ulu (2003), Geray (2003), Dursun (2004) Hasdemir (2007), Klaslan (2008), elenk (2008), Uzun (2009), am (2009), Kaya (2009) ve ztrk (2010) gibi isimler grrz. Korkmaz Alemdarn dekanl srasnda Gazi niversitesi letiim Fakltesinin 40. yl serisi iinde ok nemli yaptlar bulunmaktadr. Bizim son yllardaki almalarmz iletiimde kuram ve yntem ile ilgili bilgi birimini sunmak, eletirel olarak deerlendirmek ve bylece bizden sonrakilere hareket edecek bir zemin hazrlamak amacyla yaplmtr. Ama ne yazk ki, karlan kuram kitaplarnn hemen hepsi bizim kitabmz ve McQuail gibi birka kiinin kitaplarndan alnarak derlenen ve hibir yeni katks olmayan kitaplar biimindedir. Bizim beklentimiz, bizim temize geilmesi ve en nemli olarak da, Trkiyenin ele alnmasdr. 1990 ile 2010 arasnda yaynladmz kitap ve aratrmalarmzn bazlar Batnn kendi iinde atan ve dnyada eitli yansmalarn grdmz grleri irdelemitir ve bazlar da Trkiyede yaptmz aratrmalardr. Bizim amacmz daima kimin ne dediini sunarken, bu sunumu tarihsel insann ve toplumunun doasyla karlatrarak eletirel bir gzle deerlendirmek olmutur: Bir eyin doasn bilmek ve onu deerlendirebilmek iin, nce onun ne olduunu, kendini nasl sunduunu, nasl anlatldn bilmek; ardndan, onun kendini sunuunun ve onun sunuluunun deerlendirilmesi gelir.

456

teki Kuram

Uluslararas iletiimde ekonomik bakmdan egemen lkelerden yaplan teknolojik yap transferinin, genel toplumsal yap transferinin nemli bir paras olduu; bu transferle birlikte yaplarn almalaryla ve dzenleriyle ilgili egemen ideolojilerin de transfer edildii; iletiimde rn transferinin hem ekonomik hem de kltrel emperyalizmin bir paras olduu; emperyalizmin sadece d egemenliin istilasyla salanmad, lke iindeki egemen glerle ibirliiyle gerekletirildii; medya'daki gazetecilik, televizyonculuk, film yapmcl, programclk gibi i ahlak ve pratiklerinin egemen bir profesyonel ideolojiyi oluturduu ve bu oluumun temel iki ana unsurdan ortaya kt (Batnn profesyonel ideolojileri ve Trkiye'deki siyasalla i ie olan ekonomik kar anlayndan gelen medya ynetimi ve profesyonellik anlay) zerinde duran Erdoann Uluslararas letiim (1995) ve Kapitalizm, Kalknma, Postmodernizm ve letiim (2000) almalar dnda ok az kaynaa rastlanr. Bunlar arasnda anlaml olarak nitelenenlere rnek olarak Tutal (2006), Atabek (2006), Girgin (2007), Sungur (2007), Adakl (2009) ve benzerleri verilebilir. Trkiyede iletiim uzun zaman sadece kitle iletiimi iine sktrlmtr. Kiinin kendi kendine iletiiminden balayarak kitle iletiimine kadar olan geni yelpazede bir yapt ancak Erdoann 1997de letiim, Egemenlik ve Mcadeleye Giri almasyla gereklemitir. Bunu gene Erdoann letiimi Anlamak (2002) ve Teori ve Pratikte Halkla likiler (2008) yaptlar takip etmitir. Erdoan her iki almasnda da btn iletiim trlerini, retim biimi ve ilikileri temelinden hareket ederek ele alp aklamtr. Erdoann (1997a) nsann Zincirine Vuruluu yapt, egemenlik ilikilerinin snf ii ve snflar aras iletiim zellikleri zerinde olduka eletirel ve tartmal sunumlarla gelmektedir. Fakat btn bu ve benzeri yaptlar sadece bir balangc oluturmaktadr. Bu srada, kendi kendine iletiim, aile iletiimi ve kiileraras iletiim konularnda, birok spermarket kitaplar retilmeye devam etmektedir. nemli olan Trkiyede iletiimin rgtl yaps ve gnlk ileyiiyle ilgili durumu inceleyen aratrmalarla bilginin zenginletirilmesidir. Trkiyedeki bu gelimelerin anlalmas ayn zamanda kitle iletiiminin tarihsel geliiminin bilinmesini gerektirir. Bu teknolojiler Trkiyede yaratlmad ve farkl kltrel ve tarihsel yaplarn rn olduu iin, kanlmaz olarak, kp geldii yerler ve k koullarnn bilinmesi gerekir. Bu da bizi kitle iletiimi tarihini zellikle Trkiyede inceleme gereine gtrr ki, ne yazk ki, bu balamda Trkiyede yok denecek kadar az inceleme yaplmtr. Alemdar'n "Anadolu Ajans" incelemesi, ajansn tarihsel gelimesi ve siyasal g yapsyla olan, zamanna gre olduka zerk ilikisini sunmutur (Alemdar, 2001 ve 1985). Alemdarn

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

457

letiim ve Tarih (1996/2001) kitab basn medyasnn Osmanllardan beri gelimesini, somut rneklerle, egemen devlet gcyle (zellikle iktidar partileriyle) ilikisiyle sunmakta; sunumunda, tarih ve iletiim bana; Osmanl mparatorluu dneminde 1868 ile 1895 arasnda stanbul'da yaynlanan yabanc gazeteler, bu gazetelerin eildii konular ve ekonomik ve siyasal gle olan ilikisine; Trkiyede gazete ve gazetecilik eitimi giriimlerine; Kadro dergisi ve derginin dier basn ve bask glerinin de katlmasyla ortaya kan tartmalara; yanl yazlan tarihe rnek olarak A. N. Karaca, Milliyet ve A. Oru konusuna; basn kontrolde (engelleme ve tevikte) resmi ve zel ilanlarn Demokrat Parti dneminde nasl kullanldna; Demokrat Partinin Gne Matbaaclk A ve Havadis gazetesini yaynlayan Neriyat TAOyu siyasal kar iin kullanna eilmitir. Gazetecilik tarihiyle, benzeri ekilde yaptlar verenlerin banda Orhan Kololu gelir. Girgin (2001) ve akr (2002) Osmanllarda ve Osmanllardan gnmze gazetecilik ve yerel gazetecilik ile ilgili almalaryla katk yapmlardr. Ayn tarihsel dnemleri de ele alan, fakat bu yaptlardan farkl bir yaklamla gelen ztrk (2010), eitli rgtl yaplar iinde sergiledikleri mcadele tarzlaryla halk makro-ynetsel iletiimin iine yerletirerek toplumsal iletiimde topyekn kontroln olamayacan ve mcadele alanlarnn ve egemenlikte krlmalarn olduu zerinde durmaktadr. Eletirel kltrel incelemeler, zellikle diskors/sylem analizi Trkiyede son zamanlarda olduka moda gibi grnmektedir. Elbette diskors/sylem analiziyle klasik ierik analizi de yer yer birbirine kartrlmaktadr. Ayrca sylem analizi ok farkl ideolojik yaklamlar ierir. Trkiyede, rnein, popler kltrn mzikteki ifadelerinden biri olan arabesk konusu ve popler izgi-roman rnei N. Gngr tarafndan eletirel adan kltrel-ierik analizi olarak niteleyebileceimiz bir yntemle incelenmitir (Gngr, 1993 ve 1996). Kltrle ilgili dier incelemeler arasnda Oskay (1982a, 1982b), Oktay (1993), zbek (1991), Uslu (2009), Tutal (2006) tarafndan yaplm almalar grmekteyiz. Yaplan almalar: olumsuz gelimeler 2000 ylndan beri Trkiyede iletiim alannda 600e yakn kitap baslmtr. Bunlarn byk ounluunu spermarket kitaplar seviyesindedir. Bir ksm iletiimle ilgili meslek el kitab biimindedir. Geri kalan kk bir aznlk ise, akademik/bilimsel bir deer tamaktadr. imdiye kadar, Trkiyede iletiim ve kuram konusu, ounlukla kitap evirileriyle ve baz zgn yaptlarla Baty tanma ve transfer biiminde olmutur. Son zamanlarda, derleme kitap basma salgn yaygnlamaya balamtr. Derleme kitap, tandk birilerinden yazlar alp

458

teki Kuram

bastrmakla oluturulmaz. Hibir akademik editrlk srecinden geirmeksizin, yani yazlar o alanda otorite/uzman olan kimselere gndermeksizin yaplan derleme kitabn akademik deeri, (iinde bir veya iki deerli para olsa bile) yoktur. ou uyduruk derleme kitaplar yazlmaktadr. Derleme kitap yazarlarnn ounluu, hibir aratrma yapmadan bir eyler yazmakta veya daha nce yazdklarndan bir eyler karalamaktadr. ok daha kt bir gelime de, iletiim alannda spermarket kitaplarnn yaygnlamasdr. Bu spermarket seviyesindeki kitaplar yannda, okullarda, post-modern etki ve mekann cinsiyeti gibi arlatanlklar grnr ve egemen olurken, anlaml yaptlar bir kede kalmakta ve eitli bahanelerle bir kenara itilmektedir. Trkiyede iletiim fakltelerinin ve okullarnn niceliksel gelimesine ramen kuram yaptlar ve zellikle kitle iletiimi dnda iletiim aratrmalar yok denecek kadar azdr. zc olan da, kuram kitaplarnn hemen hepsi birbirine benzemektedir: Ayn kuramlar ve ayn anlatlar. ngilizce bilmedii halde, ngilizce kaynaklar. Kitle iletiimi aratrmalarnn ou pozitivist-deneyci yaklam erevesi iinde tasarlanan alan aratrmas biimindedir. Bu aratrmalarn hemen hepsinin ciddi metodolojik sorunlar vardr. Ne yazk ki en uyduruk ve en kk bir akademik deeri olmayan aratrmalar (ve tezler) halkla ilikiler ve reklamclk alannda olmaktadr. Kitle iletiimi alannda eletirel kltrel incelemeler olarak kendilerini niteleyen makaleler ve tezler olduka boldur. Bunlarn ou bilimsel sistemlilik ve tutarllktan yoksun, hibir epistemolojik ve metodolojik temele oturtulmam, gln znel deerlendirmelerden te gidememektedir. Hele post-modernlik ile gelen birka yapt, iyi ki birka tane var sadece, sosyal bilime yakmaz bir basitlik ve ne dediini bilmezlik karakteri tamaktadr. Sosyal bilim kimin ne dediini toplayp, birka balk ve alt balklarla arka arkaya sralayarak yaplan dedikodu derlemesi deildir. Sosyal bilim birikmi bilgi ve deneyimleri temel alarak yaplan sistemli ve tutarl bir tasarmla balar. Ne yazk ki kitle iletiimi alannda Trkiyede bu balangcn varln gsterecek almaya rastlama olasl ok az. Bunun temel nedeni, iletiim fakltelerinde akademisyen veya aratrmac olarak hazrlanan lisans st ve doktora rencilerine felsefe, epistemoloji ve metodoloji dersleri verilmemesidir. letiim fakltelerinde lisans seviyesinde bile sosyal bilimlerde aratrma yntemi dersleri (1) ya yoktur (istatistik dersi sadece bir arac kullanmay anlatr, sosyal bilimlerde yntemi deil), (2) ya da yntemle ilikiyi, yntemi anket sorusu hazrlama ve uygulama sanan veya bir metni kendince yorumlama sananlar vermektedir.

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

459

Bilisel ve akademik seviyenin (ve elbette ilginin) ne denli aada olduunu grmek iin baz ders isimlerine bakmak bile yeterlidir: rnein, Halkla ilikilerde temel kavramlar diye ders bile var: Kavramlar bir derste anlatlr biter. Halkla likiler ve Tantm diye bir blm isminin olmas, bilimsel seviyenin ne trajik durumda olduunu gsterir. Tm bu gelimelerde, ne yazk ki, bilimsel aratrma ve aklamalarda egemen ynelim, kitle iletiimi sermayesinin karn gerekletirme, srdrme ve yaygnlatrma abalarn destekleme ynnde olmaktadr. Bilimsel giriimin gelecei iin kuku duyulmas gereken bu ynelime, srekli yenileri eklenmektedir: Aratrma yapyoruz sahtekarlyla insanlarn kaplarn alan pazarlamaclar, rgt iletiimiyle uraan ve vcut dili, etkili iletiim, duyarllk ve empati eitimi gibi eitim veren rgtl arlatanlk yaygnlamakta, asl zerinde durulmas gereken konular bir yana itilerek mekann cinsiyeti ve mikro-kimlik siyaseti gibi konular zerinde durulma n plana kartlmaktadr. Bulvar gazetesi veya aptalca tketim iin hazrlanm spermarket kitaplar seviyesinde olan iletiimle ilgili almalar hzla artmaktadr. Bunlara rnekler olduka oktur: Konumak ve anlalmak, bedenin dili, dikkat vcudunuz konuuyor, ikna stratejileri, kltrde dirilmek, kltrel farkllklarla yaamak, iletiim odakl pazarlama, iletiimci gzyle insan kaynaklar ynetimi, empati, iletiim bilincinin temel ilkeleri, iletiim becerileri, etkili iletiim, doru iletiim klavuzu, genle/ocukla/bebekle iletiim, iletiim ynetiminde mkemmellik, holistik iletiim, salkl iletiim kurmak, iletiimsizlik becerisi, kolay iletiim kurma yollar, kaliteli iletiimin sihirli anahtar, kiileraras iletiimde inleme becerisi, NLP teknikleriyle aile ii iletiim, iletiimin srlar, iletiimin taosu, insan ilikilerinde 4x4lk iletiim, yzlerce benzerleri arasndan baz rneklerdir. Zavalllatrlm bilinci besleyen, entelektel bakmdan yoksun, ama frsat ve karc bu tr bili ynetimi (ve insanlar cebinden vurma) rnleri iletiim fakltelerine bile tanmaktadr. zellikle son zamanlarda tezlerden projelere kadar her alanda artan ampirik alan aratrmalar arasnda, tasarm doru yapm, yntemi uygun ekilde kullanm ve geerli sonular karm bir yapta rastlamak ok gtr. Bu durumu, eskiden yaplm hatalar hala srdren egemenlik ve sregelen akademik tembellik ve z yerine ilikiyi merkeze alan ke dnme kltr daha da ktletirmektedir. Akademik balamda, snrl bir kar yapsna hizmet eden ve hibir toplumsal faydas olmayan kuram ve aratrmalar egemen yaplmaktadr. Trkiyede eviri kitaplar Amerikan anaakm yaklamlar erevesindeki kitaplar yannda, giderek post-modern uydurunun egemenliine doru gitmektedir. Fakat Mattelartn Kltrel ncelemelere Giri

460

teki Kuram

ve Beyin fal ebekesi yaptlar dahil birka yapt; Schillerin Zihin Ynlendirenler yapt; Innis, Eagleton, Habermas, Ollman, Bauman ve benzerinin yaptlarnn evrilmesi, en azndan hem alternatifleri dnen insanlarn varln hem de hi deilse sermaye pazarndakilerin gelimilik dzeyini anlatr. Trkiyede ngiliz kltrel yaklamlarnn (Williams ve Hall) ve liberal oulcu iletiimcilerin akademisyenlerinin (Fiske ve McQuail) evirileri de yaplmtr. Kltrel yaklam ve incelemelerle ilgili derleme-eviriler baslmtr (rnein Gngr, 1999). Kltrel yaklamlar ve iletiimin ideolojisi elbette incelenmesi gereken ok nemli bir konudur. Fakat bu konu Amerikan, ngiliz ve Avustralya niversitelerinde yapld gibi, sosyal eletiri "ilevsel ka olarak kullanldnda ve alan aratrmalar ekonomik fayda salayan giriim grevi yaptnda, akademik ve bilimsel balamda ciddi sorunlar ortaya kmaktadr. Pozitivist-deneyci okula ve irketler ve kurumlar iin kamuoyu aratrmasna kendini adamlar dnda, bu tr ynelim "kltrel ve ideolojik alanda", rnein, "ekonomik tabann" belirleyiciliini reddederek (yani iletiim sermayesini her trl sorumluluktan arndrarak) veya ideolojik styapya egemen rol vererek, gerekle elien sonular ortaya kartr. Kltrel alana bu tr snmay, zellikle metni (program, filmi) toplumun canl yaayan gereklerinden soyutlayarak, egemenlii ve mcadeleyi metinde ararken, ok zel dille anlalmazlk yaratarak, toplumsal gerek veya temsille olan pratii ortadan kaldrmada aka grrz. Kiiler aras iletiimle ilgili kuramsal yaklamlar psikoloji dalnda ele alnmakta ve ne yazk ki hem sadece szl iletiim iine indirgenmekte hem de baz psikologlar, kliniksel psikiyatristler ve ksa yoldan para kazanmak isteyen iletiim uzmanlar elinde ticari amal mesleksel faaliyet erevesinde zmler retilmektedir. Kiiler aras alanda akademik deere sahip olan birka yapt pozitivist okulun yaklam tarzlarndan te gitmemektedir. Elbette alan aratrmasnn, ayn zamanda pozitivist-deneyci okulun istatistie dayanan niceliksel ve niteliksel aratrma yntemlerinin, kuramsal erevelerden hareketle yaplanlarnn, geerliliini savunuyor ve nemini vurguluyoruz. Fakat u kesinlikle akldan karlmamaldr: Belli iletiim irketleri ve niversitelerde yaplan "anketler" (zellikle tutumlar, fikirler, seviler, tercihler ve imaj aratrmalar), egemen endstriyel ve ideolojik yapya hizmet amac tesinde, daha nemli olarak, ekonomik ve siyasal politikalarn saptanmas ve yrtlmesinde nemli bir yer alma potansiyeline sahip "ynetim aralardr". Bunlarn akademik deeri ancak her birinin yapt lmeye, bulgularna ve yorumlarna bakarak, bunlar arasnda iliki kurarak saptanabilir. Ne yazk

1990 ve 2000ler: Postmodern durum?

461

ki ampirik yntem ve istatistik sreler genellikle doru bir biimde kullanlmamaktadr (Erdoan, 2001b, 2007a). Aratrmada bir politikay destekleme amac o aratrmann, bilimsel aralar kullansa ve bilimsel sreleri izlese bile, bilimsellilikten yoksun olma olasl oktur: Zenginin sesi ne denli kt olursa olsun, orkestraya egemenliinin sonucu gibi Pozitivist-metodolojiyle ilgili olarak birok istatistik kitab ve aratrma teknikleri kitab vardr. Sosyal bilimlerde aratrma yntemleriyle istatistii birletirerek btnleik bir almaya az rastlanr. Bu boluu doldurmak ve de pozitivist-deneyci okulun metodolojisinin doasn aklamak ve eletirmek iin Erdoan Pozitivist Metodoloji almasn yapmtr (2007). Kamusal alan tartmalaryla katlmc demokrasi savunular ve zlemlerinin kitle iletiiminde yansmalarndan biri de public access yani kamusal eriimdir. Kamusal eriim kitle iletiiminin retimine halktan isteyenin katlmas demektedir. Bu tr katlma rnein televizyonda (zellikle yerel televizyonlarda) isteyenin sunmak istedii herhangi bir mesaj sunma olanann salanmasn gerektirir. Bu da rnein Amerikada yerel televizyonlarn bazlarnda insanlarn zaman istemesi ve mesajn sunmas biiminde olmutur. Bu kamusal eriim (public access) ne yazk ki Amerikada rksal ve dier aznlklarn banazlklarn sergiledii, baz devletlerin propagandalarn yapt biime dnmtr. Kamusal eriim internet ile burjuva demokrasisinin ge kartlmas iin kullanlmaktadr. Trkiyede erime/ulama (access) kavram yanl anlalmaktadr: Eriim tketim iin kolaylk deil, retim olana elde etmedir. Bu balamda Trkiyede kitle iletiim aralarnda erime sz konusu deildir. Amerikadaki kamusal erime ise ok snrl, yerel ve olduka glntr; nk hi kimse ulusal tv kanallarnda kullanm hakkna sahip deildir. nternet dahil, kitle iletiimi retimine halkn katlmasyla demokrasinin geliecei dncesi de glntr. Bir araca bir anlk erime, mesajn sunma yeterli deildir. Erimenin ve mesajn gc, mesajn kendisinde deil, o ilikideki g yapsnn karakterindedir. nterneti ka kiinin kullandn, internette istediini yazmay ve tartma gruplarna katlmay zgrlk ve demokrasi olarak sunma, bu nedenle uydurudur. Eer iletiimdeki eitsizlik ve dengesizlik ortadan kaldrlmak ve demokratlamak isteniyorsa, o zaman yapsal deiime gitmek gerekir. Garnham (1990), Mattelart ve Piemme (1980), Slack (1984), Aufderheide (1992), Devine (1990), Streeter (1990), Wilkie (2008) ve benzerlerinin belirttii gibi kamusal erime sosyal problemlere teknolojik zm temsil eder; bu zm aslnda yzeyde ve zm olmayan bir zmdr. Teknolojiyle, rnein internette olduu gibi, eriim/erime niceliksel olarak ok olsa bile,

462

teki Kuram

ifadenin niceliksel younluu niteliksel farkllk ve toplumsal retim ve ilikilerde demokratikleme anlamna gelmez. Benzer ekilde, Habermas tr topik kamusal alan gr ve sivil toplum rgtlerinin okluu da demokratiklemenin bir garantisi deildir. Fakat 2000lerin bilin ynetimi ortamnda, internetin sanal evreni sanki demokrasideki katlm ve eriim sorununu zm gibi sunulmaktadr. Kitle iletiiminde erime(access) ile ilgili Trkiye deki birka aratrma yukarda belirtilen yanl anlay erevesinde tasarlanmtr. Gln olan eylerden biri de, bu aratrmalarn bazlar bitmi rne sahiplii erime olarak almakta, istatistikler vermekte, dengesiz (eit olmayan) durumdan bahsetmekte ve eletirel yorum getirdiini sanmaktadr: Ayn eyi zaten Amerikan pazarlamaclar srekli yapmaktalar! Kuramsal tutarszlk, kavramlarn bal olduu yapy ve istatistiin nasl kullanlacan bilmeme olduka yaygn sorunlardan biri Trkiyede. Bilgi gtr sylemi ancak bilgiye sahiplik ve bilgiye ulama/erime ile anlam kazanr. Bu da yetersizdir, nk kapitalist dnyada g veren bilgi, emtia karakterine sahip olan, dolaysyla mlkiyet ilikilerinin deerli bir paras olan bilgidir. Bu nedenle, bir izleyicinin tv haberini seyretmesiyle elde edilen bilgi veya enformasyon, izleyici iin herhangi bir glendirme ilevi grmez. zleyicinin haberi bilmesi onu olduundan farkl veya gl yapmaz. Kitle iletiimiyle ilgili bilginin g olmas, rnein reyting ve izleyici aratrmalar ile desteklenen irketlerin pazar politikalarnda ve irketler aras ilikide meydana kar. Dolaysyla, bilgi toplumu gibi kavramalar kullanrken ne tr bir kuramsal yap olduunu ve bu yapnn neyi nasl merulatrdn (ve gayrimerulatrdn, marjinalletirdiini, kar salama yaplar dnda braktn) bilmek gerekir. Bu da ancak sosyal bilimler eitiminin ve kuramsal almalarn dedikodu sralamas tesine gemesiyle, kiisel karn genel karn nnde tutulmasnn desteklenmemesiyle, basklarn gerekleri engelleme yerine tevik etme biiminde olmasyla ve eletirel bilincin kazanlmas ve tevikiyle olur. Ne yazk ki, gnmzdeki egemen hastalklar ortamnda, eletirel bilin para kazandrmaz, hasta vicdanlar ve karlar iin tehlikelidir; cehalet bilgi diye yaygnlatrlr ve asl bilgi mlkiyetin ve mlkiyet ilikilerinin bir parasdr. Cehalet ve bilgi kullanlarak modern an kendini-zgr sanan serbest kleleri (kendini retme koullarndan mahrum braklm kitleler) kendi-kleliklerinin materyal ve dnsel yeniden retimine katlrlar; bu katma iinde, rgtl yaplar iinde kiralanmlar ve kiralanmamlar din, demokrasi, zgrlk ve rk gibi birok ynetim aralaryla kendine ve kendinden olanlara, gerei ve doruyu syleyene ve yapmaya alana dman edilirler. nsanmslarn insanmslatrd bir dnya!

KAYNAKA
Adakl, G. (2006) Trkiyede Medya Endstrisi, Neoliberalizm anda Mlkiyet ve Kontrol likileri. Ankara: topya. Adakl, G. (2009) The Process of Neo-Liberalization and the Transformation of the Turkish Media Sector n the Context of the New Media Architecture. In: Harrison, J. and Wessels, B. (Eds.) Mediating Europe: New Media, Mass Communications. N. Y.: Berghahn Books, Pp. 286-318. Adorno, T. (1954) How To Look at Television. the Quarterly of Film Radio and Television, 8(3): 213-235. Adorno, T. (1974) Minima Moralia. London: New Left. Adorno, T. (1976), Introduction to the Sociology of Music. New. York: Continuum. Adorno, T (1987). Late capitalism or industrial society? In:V. Meja, D. Misgeld & N. Stehr (Eds.), Modern German Sociology (pp. 47-232). NewYork: Columbia University Press. Adorno, T. & Horkheimer, M. (1977) The Dialectic of Enlightenment, New York: Free Press. Adorno, T. (1991) The Culture Industry. London: Routledge. Alemdar, K. (1985) Kreselleme, Trkiye ve Kitle letiim Aralar, Trk- Yll 97: 275-283. Alemdar, K. (1998) (Ed.) Medya Gc ve Demokrasi. stanbul: Tses. Alemdar, K. (2001) letiim ve Tarih, Ankara: mit Yaynevi. Alemdar, K. (2009) (Der.) Trkiyede letiimin Dn, Bugn ve Yarn. Ankara: AGC Yayn. Allor, M. (1988) Relocating the Site of the Audience, Critical Studies n Mass Communication 5: 21733. Allport, G.W. (1935) Attitudes. In:The Handbook of Social Psychology, (ed.), C. Murchison. Reading, MA: Clark University Press, Pp. 798-884. Amin, S. (2005) Empire and Multitude. Monthly Review, 57(6) Http://Www.Monthly review.Org/1105amin.Htm Anderson, C. A. and Gentile, D. A. (2008) Media Violence, Aggression, and Public Policy. In:E. Borgida & S. Fiske (Eds.), Beyond Common Sense: Psychological Science n the Courtroom. (Pp. 281-300) MA: Blackwell. Http://Www.Youngmedia. Org.Au/Pdf/AG_Games.Pdf Ang, I. (1996) Watching Dallas. London: Routledge. Artz, L. (2006) On the Material and the Dialectic: toward a class analysis of communication. In: L. Artz, S. Macek and D. Cloud (Eds). Artz, L, Macek, S.,ve Cloud, D. L. (Eds.) (2006) Marksizm and Communication Studies: the Point s To Change It. N.Y.: Peter Lang Publishing. Atabek, . (2001) letiim ve Teknoloji: Yeni Olanaklar-Yeni Sorunlar. Ankara: Sekin. Atabek, . (2006) nternette Etik Sorunlarn Ekonomi Politik Balam. Kresel letiim Dergisi, 2: 1-9. Atton, C. (2007) Current Issues n Alternative Media Research. Sociology Compass, 1(1): 17- 27. Atwood, R. and Mcanany, E. (1986), Communication and Latin American Society: Trends n Critical Research. Madison:University of Wisconsin Press. Ayers, A. and Saurin, J. (2007) "Beyond the 'Global Unifier': Counter-Hegemony n NeoGramscian Analysis." Http://Www.Allacademic.Com/Meta/P179166_ndex.Html Ayers, A. J. (2008) (Ed.) Gramsci, Political Economy, and International Relations Theory: Modern Princes and Naked Emperors. New York: Palgrave Mcmillan. Bagdikian, B. (1983/1989) Media Monopoly. Boston, Beacon Press. Bagdikian, B. (2004) the New Media Monopoly. Boston: Beacon Press.

464

teki kuram

Balle, F. (1983) "Mass Media Research n France: An Emerging Discipline". Journal of Communication 33 (3) :146 -156. Ball-Rokeach, G. ve M.D. Defleur (1976) "A Dependency Model of Media Effects" Communication Research 3 (1): 321. Barkin, S. M. and Gurevitch, H. (1987) Out of Work and On the Air: Television News of Unemployment. Critical Studies in Mass Communication, 4 (1): 1-20. Barnouw, E. and Miller, M. C. (Eds.) (1998) Conglomerates and the Media. New York: the New Press. Barney, D. (2004) the Network Society, Great Britain: Polity Press. Barthes, R. (1972) "Myth Today," Mythologies, Ed. and Trans. Annette Lavers. New York: Noonday Press. 109159. Barthes, R. (1977) Image-Music-Text. London: Fontana Barthes, R. (1975) S/Z. (Trans. Richard Miller). London: Cape. Bartolovich, C. (2003) Post-mperialism Or New mperialism? the Eleventh September of George Bush. Interventions 5 (2): 177- 198. Baaran, F. (2000) Iletisim ve Emperyalizm: Trkiye'de Telekomunikasyonun EkonomiPolitikalar, Ankara: Utopya. Baaran, F. ve Geray, H. (2005) letiim Alarnn Ekonomisi: Telekomnikasyon, Kitle letiimi, Yazlm ve nternet. Ankara: Siyasal. Baudrillard, J. (1972/1981) In the Most Complete Ambiguity: Requiem For the Media. International Journal of Baudrillard Studies, Http://Www.Ubishops.Ca/Baudrillard Studies /Vol4_1/Levin.Htm Baudrillard, J. (1983) Simulations, NY: Semiotext. Baudrillard, J. (1983a) In the Shadow of the Silent Majorities. NY: Semiotext. Baudrillard, J. (1987) The Evll Demon of Images; Sydney: Power Institude. Baudrillard, J. (1992) Rise of the Void towards the Periphery. http://www.egs.edu/faculty/ baudrillard/baudrillard-rise-of-the-void-towards-the-periphery.html Baudrillard, J. (1994). Simulacra and simulation. Ann Arbor: University of Michigan Press. Baudrillard, J. (1998) In the Shadow of the Millennium. http://www.ctheory.net/articles. aspx?id=104 Bell, D. (1973) the Coming of the Post ndustrial Society, NY: Basic Book. Bell, Daniel (1960), the End of Ideology. New York: Free Press. Beltran, L. R.O (1976), 'Alien Premises, Objects and Methods in Latin American Communication Research. Communication Research, 3(2):107 - L 34. Benjamin, W. (1977) "the Work of Art n the Age of Mechanicle Production. Mass Communication and Society (1977) S. 384 - 408. Berelson, B. (1959) "the Stage of Communication Research. Public Opinion Quarterly 23 :1- 6. Berghe, P.L. Van Den (1963) "Dialectics and Functionalism. American Sociological Review, 28: 695705. Bernauer, J. ve Rasmussen, D. (1988) the Final Foucaoult. Mass: MIT Press. Berube, M. (1996) Cultural Criticism and the Politics of Selling Out. Http://Www. Altx.Com/EBR/EBR2/Ebr2.Htm Best, S & Kellner, D. (1991) Postmodern Theory: Critical nterrogations. London: Macmillan. Bhabha, H. K. (1992) "Postcolonial Criticism." in Redrawing the Boundares, Edited By Stephen Greenblatt and Giles Gunn. New York: MLA. Birdwhistell, R. (1970) Kinesics and Context. New York: Ballantine. Blau, P. (1964) Exchange and Power n Social Life, NY: John Wiley and Sons. Blumer, H. 1969. Symbolic Interactionism: Perspective and Method. Berkeley: The University of California Press.

Kaynaka

465

Blumler, J. G. (1977) the Political Effects of Mass Communication. the Open University, Unit 8, London: the Open University Press. Blumler, J. G. ve E. Katz (1974) (Eds.) The Uses of Mass Communications: Current Perspectives On Communications Research. CA: Sage. Blumler, J. ve Gurevitch, M. (1975) Towards a comparative Framework for Political Communication Research. In:S.H. Chaffee (Ed.) Political Communication. Ca: Sage. Bodley, J. H. (1994) Cultural Anthropology: Tribes, States, and the Global System. Mountain View, CA: Mayfield. Boratav, N. P. vd. (1967) Kltr Emperyalizmi. stanbul: Ata Bottomore, T.B. (1964) Karl Marx. NY: Mcgraw Hill. Bottomore, T.B. (1974) Sociology As Social Criticism. NY: Pantheon. Bourdieu, P. (1994) The Field of Cultural Production. In:Polity Reader Boyd-Barret, O. (1977) Media mperialism: Towards an nternational Framework for an Analysis of Media Systems, In:J. Curran et al. (1992) Mass Communication and Society. London: Arnold, S. 116-135. Boyd-Barrett, O. (1997) International Communication and Globalization. In:Muhammadi, A. (Ed.) International Communication and Globalization. London: Sage. Braaten, J. (1995) Habermas's Critical Theory of Society. NY: SUNY. Bryant, J. ve Miron, D. (2004) Theory and Research n Mass Communication. Journal of Communication; 54 (4): 662-704. Burt, C. (1962) The Concept of Consciousness. British Journal of Psychology, 53, 229242. Buxton, W. (2008) From Park To Cressey: Chicago Sociologys Engagement with Media and Mass Culture. In:D. W. Park & J. Pooley (Eds.), the History of Media and Communication Research: Contested Memories (Pp. 345362) N. Y.: Peter Lang. Callinicos, A. (1989) Against Postmodernism: A Marksist Critique. N. Y.: St. Martin's. Carey, J. (1992) The Intellectuals and the Masses, Pride and Prejudice Among the Literary Intelligentsia, 1880-1939. London: Faber & Faber. Carey, J.W. (1983) The Origins of the Radical Discourse On Cultural Studies. Journal of Communication 33 (3): 311- 313. Carey, J.W. (1985) Overcoming Resistance to Cultural Studies. In:M. Gurevitch and M.R. Levy (eds), Mass Communication Yearbook 5, pp. 27-40 Carey, J.W. (1989) Communication As Culture: Essays On Media and Society. Boston: Unwin Hyman. Carey, J. W. (1996). The Chicago School and mass communication research. In:E. E. Dennis & E. Wartella (Eds.), American communication research: The remembered history (pp. 2138). Mahwah, NJ: Erlbaum. Cazeneuve, J. (1972) La Socit De L'Ubiquite., Paris: Denoel. Chaffee, S.H. ve E.M. Rogers (1983) Communication As An Academic Discipline: A Dialogue. Journal of Comnunication 33 (3): 18 30. Chaffee, S.H. ve J. L. Horkheimer (1985) Origins of the Limited Effects Model. n Gurevitch, M. ve M.R. Levy (Eds.) Mass Communication Review Yearbook: Vol.,S. Ca: Sage, S. 75-84. Chen, K.V. (1986) MTV: the (Dis)Appearance of Post Modern Semiosis Or Cultural Politics of Resistance. Journal of Inquiry, V. 10 (1) S.66-69. Chomsky, N. (1992) Deterring Democracy. NY: Vintage. Chomsky, Noam (2002) Media Control: the Spectacular Achievements of Propaganda.Seven Stories Press. New York, NY. Chomsky, N. (2003) Hegemony Or Survival: Americas Quest For Global Dominance. Henry Holt Publishing. New York, NY. Chomsky, N. (2003a) (3rd ed. By Otero) Radical Priorities. Ca: AK Press. Cohen, B.C. (1963) The Press, the Public and Foreign Policy. Princeton: Princeton University Press.

466

teki kuram

Compaine, B.M. (1979/2000) (Ed.); Who Owns the Media. NY: Harmony Books. Comte, A. (1877) The Progress of Civilization Through Three Stages. inde Etzioni, A. and Etzioni, H. (1973) (Eds.) S.14 -19. Conor, E. A. (1994) (Ed.) The Global Political Economy of Communication: Hegemony, Telecommunication and the nformation Economy. New York: St Martins Press. Cooley, C.H. (1967) Society and ndividual. inde Levitas, G. B. (1967)(Ed.) Culture and Consciousness. N.Y.: George Braziller, S. 141-151. Coser, L. (1956) The Functions of Social Conflict. London: Free Press. Craig, R. T. (1993) Why Are There So Many Communication Theories? Journal of Communication 43(3):26--33. Craig, R.T.(1999) Communication Theory as a Field. Communication Theory, 9(2):15-27. Crowther-Heyck, (2006) Patrons of the Revolution. Ideals and Institutions in Postwar Behavioral Science. Chicago: University of Chicago Press. Curran, J. (1978) The Press as an Agency of Social Control: An Historical Perspective. In:Boyce, G. Et al. (eds.) Newspaper History. Ca: Sage. Curran, J. (1982) Communications, Power and Social Order. In:Gurevitch Et al. Curran, J. (1990) The New Revisionism n Mass Communication Research. European Journal of Communication. 5: 135-164. Curran, J. M. Gurevitch and J. Woollacoot (1977) (Eds.) Mass Communication and Society. Ca: Sage. akr, H. (2002) Osmanlda Basn ktidar likisi. Ankara: Siyasal Kitabevi. am, . (2009) Medya almalarnda deoloji. Ankara: De Ki. amdereli, M. (2008) letiime Giri. stanbul: DEM. elenk, S. (2008) letiim almalarnda Krlmalar ve Uzlamalar. Anara: De Ki. Dahrendorf, R. (1959) Class and Class Conflict n ndustrial Society. CA: Stanford University Press. Dahrendorf, R. (1964) Toward A Theory of Social Conflict. n Etzioni, A. ve E. Etzioni (Eds.) (1964 ve 1973) Social Change. NY: Basic Books. Deepika, B. (2001) Introduction To Postcolonial Studies, Http://Www.Emory.Edu/ ENGLISH/Bahri/Contents.Html. Deetz, S. A. (1994) Future of the Discipline. In:Deetz, S A (Ed) Communication Yearbook 17. Thousand Oaks: Sage: 565--599. Defleur, M. ve S. Ball-Rokeach (1975) Theories of Mass Communication. NY: Longman. Defleur, M. ve S. Ball-Rokeach (1989) Theories of Mass Communication. (5th Edition) NY: Longman. Dekadt, E. ve G. Williams (1974) (Eds.) Sociology and Development. London: Tavistock. Denisof, R.S. ve Dierleri (1974) (Eds.) Theories and Paradigms n Contemporary Sociology. Illinois: F.E. Pencock. Denzin, N. K. (2005) (Ed.) Studies n Symbolic Interaction. New York/London: Elsevier. Dervin, B., Grossberg, L., O'Keefe, D. & Wartella, E. (Eds) (1989) Rethinking Communication Vol 1 ve Vol 2.. Newbury Park: Sage. Deutchman, I. E. and Ellison, Anne (1999) A Star s Born: the Roller Coaster Ride of Pauline Hanson n the News, Media, Culture & Society 21:3350. Dewey, J. (1925) Experience and Nature. Chicago: Open Court Publishing. Dewey, J. (1939) Freedom and Culture. NY: Capricon. Dijk, J. V. (2006) the Network Society: Social Aspects of New Media. CA: Sage. Dirlik, A. (1994) the Postcolonial Aura; Third World Criticism n the Age of Global Capitalism, Critical Inquiry, 20: 32856. Dobie, A. B. (2002) Theory and Practice: An ntroduction To Literary Criticism. Boston, MA: Thomson Learning nc. Doan, . (1998) letiim ve Yabanclama Yazl Kltrmzde lkeler. stanbul: Sistem. Donohew, L. (1967) Newspaper Gatekeepers and Forces n the News Channel. Public Opinion Quarterly 31: 231- 239.

Kaynaka

467

Doob, L. (1947) Utilization of Social Scientists n the Overseas Branch of the Office of War Information, American Political Science Review, 41 (4): 49-67. Dordick, H. ve Wang, G. (1993) The Information Society. Ca: Sage. Dorfman, A. (1983) the Empires Old Clothes. New York: Pantheon. Dursun, . (2004) Haber Hakikat ve ktidar likisi. Ankara: Elips. Drucker, P. F. (1993) Post-Capitalist Society. New York: Harper Business Eagleton, T. (1996) The illusions of postmodernism. Mass: Blackwell Publishers. Eco, U. (1976) A Theory of Semiotics. Bloomington: Indiana University Press. Edgley, A. (2005) Chomskys Political Critique: Essentialism and Political Theory. Contemporary Political Theory, 4: 129153. Eliot, T. S. (1948/1949) Notes Towards the Definition of Culture. New York: Harcourt. Elliot, P. (1974) Uses and Gratifications Research: A Critique and A Sociological Alternative. In:Blumler, J. ve E. Kat (1974) Elliot, P. ve P. Golding (1974) Mass Communication and Social Change in Dekadt, E. and G. Williams (1974) s. 229-253. Engels, F. (1877) Karl Marx (Biography) in Selsam, H. Et al.(1983) Engels, F. (1878) Anti - Duhring. In:Selsam, H. ve H. Martel (1984) Engels, F. (1882) Dialectics of Nature. In:Selsam, H. ve H. Martel (1984) Engels, F. (1884) Preface To the First German Edition of the Poverty of Philosophy Engels, F. (1888) Ludwig Feuerbach. In:Selsam, H. Et al.(1983) Engels, F. (1890) Letter To Condrad Schmidt. In:Selsam, H. Et Al., (1983) Enzenberger, H. M. (1974) the Consciousness Industry. NY: Seabury. Erdoan, . (1994) Amerika; kinci Vatanda Dler ve Gerekler. Ankara: mit. Erdoan, I. (1995) Uluslararas letiim. stanbul: Kaynak. Erdoan, . (1997) letiim, Egemenlik ve Mcadeleye Giri. Ankara: mge. Erdoan, . (1997a) nsann Zincirine Vuruluu. Ankara: Doruk. Erdoan, . (1999a) Popler Kltr: Kltr Alannda Egemenlik ve Mcadele inde N. Gngr (1999) Popler Kltr ve ktidar. Ankara:Vadi. Erdoan, . (2000) Kapitalizm, Kalknma, Postmodernizm ve letiim. Ankara: Erk. Erdoan, . (2001) lk alardaki Egemen letiim Biimleri zerine Bir Deerlendirme. Kltr ve letiim 1999, 2 (2): 15-47. Erdoan, . (2001a) Popler Kltrde Gasp ve Poplerin Gayrimeruluu. Dou Bat, 15(2): 65-106. Erdoan, . (2001b) Sosyal Bilimlerde Pozitivist-Ampirik Akademik Aratrmalarn Tasarm ve Yntem Sorunlar. Anatolia: Turizm Aratrmalar Dergisi, 12:17-34. Erdoan, . (2005) Kitle letiiminde Pozitivist Ampirik Gelenein Kuruluu: Lazarsfeld ve Ynetimsel Aratrmalar. Gazi niversitesi letiim Dergisi, 20(2): 1-48 Erdoan, . (2007) Pozitivist Metodoloji. Ankara:Erk. Erdoan, . (2007a) Ampirik Aratrmada Sorunlar: TRT ve RTK Kamuoyu Aratrmalar zerine Bir nceleme Ankara: G...F, 40. Yl Kitaplar Serisi. Erdoan, . (2008) Teori ve Pratikte Halkla likiler. Ankara: Erk. Erdoan, . (2008a) letiimi Anlamak. Ankara:Erk. Erdoan, . ve K. Alemdar (2005) Kltr ve letiim. Ankara: Erk. Erdoan, . ve P. B. Solmaz (2005) Sinema ve Mzik. Ankara: Erk. Erikson, E. (1959) Identity and the Life Cycle. New York: International Universities Press. Eriksson, K. (2007) On Communication n the Modern Age: Taylorism and Beyond., Journal For Cultural Research,11 (2):125-139. Fanon, F. (1952/2008) Black Skin, White Masks. New York: Grove. Fejes, F. (1984) Critical Mass Communications Research and Media Effects: the Problem of the Disappearing Audience. Media Culture and Society 6 (3):219-232. Ferguson, C. and Kilburn, J. (2009) the Public Health Risks of Media Violence: A MetaAnalytic Review. Journal of Pediatrics, 154 (5): 759-763. Festinger, L. (1957) A Theory of Cognitive Dissonance. Evanston: Row, Peters.

468

teki kuram

Fine, G. A. (1993) the Sad Demise, Mysterious Disappearance, and Glorious Triumph of Symbolic nteractionism. Annual Review of Sociology 19:61--87. Finlay-Pelinski, M. (1982) Semiotics vs History: from Content Analysis To Contextualised Discursive Praxis. Semiotica, 40(3/4): 229--266. Fiske, J. (1982) Introduction To Communication Studies. London: Routledge. Fiske, J. (1987) Television Culture. NY: Methuen. Fiske, John (1992) British Cultural Studies and Television. In:Allen, R. C. (Ed.) (1992) Channels of Discourse, Reassembled. London: Routledge. Fontana, A. (2005) The Postmodern Turn n nteractionism. In:Denzin (ed., s. 239-254. Frank, A.G. (1967) Capitalism and Underdevelopment n Latin America. NY: Monthly Review. Frank, A. G. (1969) Latin America: Underdevelopment or Revolution. NY: Monthly Review. Freedman, J. ve D. Sears (1965) Selective Exposure. In:Berkowitz, L. (Ed) Advances n Experimental Social Psychology, Vol. 2. NY: Academic Press. 57 - 97. Fuchs, C. (2009) Some Theoretical Foundations of Critical Media Studies: Reflections On Karl Marx and the Media. International Journal of Communication, 3: 369-402. Fukuyama, F. (1992) the End of History and the Last Man. New York: Avon Books. Gadamer, H.G. (1989) Truth and Method. New York: Crossroad. Gans, H.J. (1972) The Positive Functions of Poverty. American Journal of Sociology 78 (2): 275 - 289. Garnham, N. (1979) The Strange Case of Dr. Blumler. Media Culture and Society 1 (1): 23-34. Garnham, N. (1979a) Contribution To Political Economy of Mass Communication. Media, Culture and Society, 1(2):123-146. Garnham, N. (1983) Toward A Theory of Cultural Materialism. Journal of Communication 33 (3): 314-329. Garnham, N. (1990) Communication Capitalism and Global Culture and Economics of nformation. Ca: Sage. Garnham, N. (1990a) Media Theory and Political Future of Mass Communication. n Granham (1990) S. 1-19. Garnham, N. (1995) Political Economy and Cultural Studies: Reconciliation Or Divorce?. Critical Studies in Mass Communication, 12 (1):62-71. Gary, B. (1996) Communication Research, the Rockefeller Foundation, and Mobilization For the War On Words. Journal of Communication, 46 (3): 124147. Geertz, C. (1973) On the nterpretation of Culture. New York: Basic Books. Gellner, E. (1983) Nations and Nationalism. Oxford: Blackwell. Gencel-Bek, M. (2003) Avrupa Birlii ve Trkiyede letiim Politikalar. Ankara: mit. Geray, H. (2003) letiim ve Teknoloji: Uluslararas Birikim Dzeninde Yeni Medya Politikalar, Ankara: Utopya. Gerbner, G. (1998) Cultivation Analysis: An Overview. Mass Communication & Society 1: 17594. Gerbner, G. et al.(1994) Growing Up With Tv: the Cultivation Perspective. In: J. Bryant and D. Zillman (Eds.) Gerbner, G. et al (1979) The Demonstration of Power: Violence Profile. Journal of Communication 29 :177 -196. Gerbner, G. ve Dierleri (1982) Charting the Mainstream: Tv's Contributions To Political Orientations. Journal of Communication 32 (2): 100 -127. Gill, G. (1984) Post Structuralism As deology. Arena, 69: 70-95. Gitlin, T. (1978) Media Sociology: Dominant Paradigm. Theory and Society 6(2): 205253. Gitlin, T. (1991), "The politics of communication and the communication of politics." In: J. Curran and N. Gurevitch (eds.), Mass media and society. London: Edward Arnold.

Kaynaka

469

Girgin, A. (2007) Uluslararas letiim. stanbul: Der. Girgin, A. (2001) Trk Basn Tarihinde Yerel Gazetecilik. stanbul: nklap. Glander, T. (2000) Origins of Mass Communications Research During the American Cold War: Educational Effects and Contemporary mplications. NJ: Erlbaum. Glasgow University Media Group (1976) Bad News. London: Routledge. Glasgow University Media Group (1980) More Bad News. London: Routledge. Glasgow University Media Group(1982) Really Bad News. London: Routledge. Goffman, E. (1963) Behavior n Public Places. NY: Free Press. Goldman, R. ve S. Papson (1994) The Post Modernism That Failed. In:Dickens, D. R. ve A. Fontana (Eds.) Post Modernism and Social nquiry. NY: Guilford, S. 224-253. Goldstein, F. (2008) Low-Wage Capitalism. New York: World View Forum. Gonzenbach, W. J. (1994) Children With AIDS Attending Public School: An Analysis of Spiral of Silence. Political Communication, 11(1): 318. Goody, J. (1977) the Domestication of the Savage Mind. Cambridge: Cambridge University Press. Gouldner, A.W. (1970) The Coming Crisis of Western Sociology. NY: Basc. Graber, D.A. (1976) Press and Television As Opinion Resources n Presidential Campaigns. Public Opinion Quarterly 40: 285 - 303. Gramsci, A. (1971) Selections from the Prison Notebooks. London: Lawrence & Wishart. Gramsci, A. (1975) Dans Le Texte, Paris: Editions Sociales. Greenberg, B.S. (1974) Gratifications of Television Viewing and Their Correlates. In:Blumler, J. ve E. Katz (1974) Grossberg, L. (1984) Strategies of Marksist Cultural nterpretation. Critical Studies n Mass Communication 1 (4): 392 - 421. Grossberg, L. (1993) Cultural Studies and/n New World. Critical Studies n Mass Communication. 10 (1): 1-22. Gurevitch, M. et al. (1982) (Eds.) Culture, Society and the Media. London: Methuen. Gngr, N. (1993) Arabesk: Sosyokltrel Adan Arabesk Mzik. Ankara: Bilgi. Gngr, N. (1996) Popler Kltr rn Olarak izgi Roman -Abdlcanbaz. Yaynlanmam Doktora Tezi, Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits. Gngr, N. (1999) (Ed.) Popler Kltr ve ktidar. Ankara: Vadi Habermas, J. (1979) Communication and Evolution of Society. Boston: Beacon. Habermas, J. (1981) The Theory of Communicative Action, Vol.1:Reason and Rationalization of Society. Boston: Beacon. Habermas, J. (1988) On the Logic of the Social Sciences, Trans. S.W. Nicholsen and J.A. Stark, UK: Polity Press. Habermas, J. (1994) the Emergence of Public Sphere. n: Polity Reader n Cultural Theory. Polity Press. Hall, S. (1977) Culture, Media and deological Effect. In: Curran, Gurevitch and Woollacott. s. 315 - 348. Hall, S. (1980) Cultural Studies: Two Paradigms. Media, Culture and Society, 2(1): 5772. Hall, S. (1982) The Rediscovery of Ideology: Return of the Repressed n Media Studies n Gurevitch Et.Al. (Ed)(1982), Culture. Society. and the Media, Methuen, London, New York. S. 56 - 90. Hall, S. (1984a) Cultural Studies and the Centre: Some Problematics. In:Stuart Hall, Et al.(Eds.), Culture, Media, Language. London: Hutchinson. Hall, S. (1992) The Question of Cultural Identity. In:Stuart Hall, et al. Modernity and Its Futures. London: Polity Press. Hall, S. Et al.(1978) Policing the Crisis: Mugging, the State, and Law and Order. New York: Holmes & Meier. Halloran, J. D. (1968) The Effect of Mass Communication With Special Reference To Tv: A Survey. London: Leicester University Press.

470

teki kuram

Halloran, J. D. (1978) Further Development Or Turning the Clock Back? Journal of Communication 28 (2): 120 -132. Halloran, J. D. (1983) A Case For Critical Eclecticism Journal of Communication, 33 (3): 270 - 278. Halloran, J.D. (1977) Mass Media Effects: A Sociological Approach. Unit Seven of the Mass Communication and Society. London: Open University. Hamelink, C. J. (1986) Is nformation Technoloji Neutral?. In:Jorg, Becker (Ed.) Communication and Domination: Essay On H. I. Schiller, S. 16-24. Hardt, H. (1989) The Return of the 'Critical' and the Challenge of Radical Dissent: Critical Theory, Cultural Studies, and American Mass Communication Research. Communication Yearbook 12, CA: Sage, P. 558-600. Hardt, H. (1992) Critical Communication Studies: Communication, History and Theory n America. NY: Routhledge. Hardt, H. (1997) Beyond Cultural Studies - Recovering the 'Political' n Critical Communications Studies. Journal of Communication Inquiry, 21 (2):70-79. Hardt, H. (1999) Shifting Paradigms: Decentering the Discourse of Mass Communication Research. Mass Communication and Society, 2:3,175 - 183. Hardt, M. and A.Negri (2000) Empire. Cambridge, MA: Harvard University Press. Harms, J. ve D. R. Dickens (1996) Postmodern Studies: Analysis Or Symptoms?. Critical Studies n Mass Communication, 13 (3) S.209-225. Harris, M..(1974/1989) Cows, Pigs, Wars, and Witches : The Riddles of Culture. NY: Random House/Vintage. Harris, M. (1980) Cultural Materialism: The Struggle for a Science of Culture. New York: Vintage Boks. Harty, M. (1991) The First Conflict Resolution Movement: 1956-1971. Journal of Conflict Resolution. V. 35, No. 4, December, S. 720-758. Hasdemir, T. A. (2007) Kamusal letiimde Bilgi Edinme Hakk. stanbul: Dipnot. Hegel, G.F.M. (1953) Reason n History. Indianapolis: Bobbs - Merrill. Heider, F. (1958) The Psychology of nterpersonal Relations. NY: Wiley. Heise, J. (1996) Akkadian Language. Http://Www.Sron.Nl/~Jheise/Akkadian/ Helgerson, Richard T. (1998) Language Lessons: Linguistic Colonialism, Linguistic Postcolonialism, and the Early Modern English Nation. The Yale Journal of Criticism, 11 (1): 289-300. Herman, E. S. ve N. Chomsky (1988/2002) Manifacturing Consent: Political Economy of Mass Communication. NY:Pantheon. Herman, E (1999) The Myth of the Liberal Media. New York: Peter Lang Publishing. Herskovits, M. (1955) Cultural Anthropology. New York: Knopf. Homans, G.C. (1964) Bringing Man Back n. American Sociological Review 29:809-18. Horton, D., & Wohl, R. (1982) Mass Communication and Parasocial nteraction: Observation On ntimacy at A Distance. In:G. Gumpert & R. Cathcart (Eds.), Inter/Media: Interpersonal Communication n A Media World (2nd Ed., Pp. 188-211) New York: Oxford University Press. Hovland, C. I. ve Dierleri (1949) Experiments On Mass Communication. Princeton; Princeton University Press. Hovland, C.I. (1959) Results from Studies of Attitude Change the American Psychologist 14: 8 -17. Hovland, C.I. and W. Weis (1951) The nfluence of Source Credibility On Communication Effectiveness Public Opinion Quarterly 15: 635 - 650. Hovland, C.I. et al.(1953) Communication and Persuasion. New Haven: Yale University. Huesmann, L. R. (2007) The Impact of Electronic Media Violence: Scientific Theory and Research Journal of Adolescent Health, 41 (6): 6-13. Huesmann, R. L. and Taylor, L. D. (2006) the Role of Media Violence n Violent Behavior. Annual Review Public Health. 27:393 415.

Kaynaka

471

Huntington, S. P. (1996) The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. New York: Simon & Schuster. Huntington, S. P.Et al.(1975) The Crisis Democracy: Reports On the Governability of Democracies To the Trilateral Commission. NY: New York University Press. Innis, H.A. (1950) Empire and Communication. Oxford: Clarendon Press. Innis, H.A. (1951) The Bias of Communication. Toronto: University of Toronto Press. hsanolu, E. ve M. Kaar (1995) (Ed.) an Yakalayan Osmanl: Osmanl Devletinde Modern Haberleme ve Ulatrma Teknikleri. stanbul: Yldz Matbaaclk rvan, S. (1997) (Der.) Medya Kltr, Siyaset. Ankara: Ark. Jameson, F. (1991) Post Modernism Or the Cultural Logic of Capitalism. Durham, NC: Duke University Press. Jansen, S.C. (1983) Power and Knowledge: Toward A New Critical Synthesis Journal of Communication 33 (3): 314 - 329. Jussim, L. (1992) Understanding Reactions To Feedback By ntegrating deas from Symbolic nteractionism and Cognitive Evaluation Theory. Journal of Personality and Social Psychology, 62(3, March): 402-420. Katz, E. (1957) The Two Step Flow of Communication: An Up-To-Date Report On A Hypothesis. Public Opinion Quarterly 21 (2): 61-78. Katz, E. (1968) On Reopening the Question of Selectivity n Exposure To Mass Communications. In:Abelson, R.P. ve Dierleri (Eds.) (1968) Theories of Cognitive Con- Sistency. Chicago: Rand Macnally. S. 788 - 796. Katz, E. ve P. Lazarsfeld (1955) Personal nfluence: the Part Played By People n the Flow of Mass Communication. Glencoe, III: Free Press. Katz, E., J. G. Blumler and M. Gurevitch (1974) Uses of Mass Communication By the ndividual in Davison, W.P. ve F.T.C. Yu (Eds.) Mass Communication Research. NY: Praeger, S. 11-35. Katz, E., M. Gurevitch and H. Haas (1973) The Use of Mass Media For mportant Things American Sociological Review 38: 164 -181. Kaya, R. (2009) ktidar Yuma. stanbul: mge. Klaslan, E. . (2008) Siyasal letiim: deoloji ve Medya likisi. stanbul: Kriter. Klapper, J.T. (1960) The Effects of Mass Communication. Glencoe, III: Free Press. Klapper, J.T. (1963) Mass Communication Research: An Old Road Surveyed. Public Opnion Quarterly 27 (4) 515 - 527. Kellner, D. (1993) Critical Theory Today: Revisiting the Classics. Theory, Culture & Society 10(2):45- 59. Kellner, K. (1995) Media Culture: Cultural Studies, Identity & Politics Between the Modern & the Postmodern. NY:Routhledge. Kololu, O. (2006) Osmanl'dan 21. Yzyla Basn Tarihi. stanbul: Pozitif Yaynlar. Kololu, O. (1999) Medya-Devlet ve Sermaye. Birikim, 117, 69-76. Kongar, E. (1979) Toplumsal Deime Kuramlar ve Trkiye Gerei. Ankara: Bilgi. Kuhn, T. S. (1970). The structure of scientific revolutions (2nd. ed.). Chicago, IL: University of Chicago Press. Kumar, D. (2006) Media, Culture, and Society: the Relevance of Marxs Dialectical Method. Marksizm and Communication Studies: the Point Is To Change It. n: Lee Artz, Steve Macek, and Dana L. Cloud. NY: Peter Lang, 2006. 71-86. Lang, K. (1979) Critical Function of Empirical Communication Research: Observations On. German - American nfluence. Media, Culture and Society 1 (1): 83 - 96. Lang, K ve Lang, G. (1996, 2006) Television and Politics. NY: Transaction Publishers. Lasorsa, D. L. (1991) Political Outspokenness: Factors Working Against the Spiral of Silence. Journalism Quarterly, 68 ( No 12, Spring, S. 131-140. Lasswell, H.D. (1927) Propaganda Technique n the World War. New York: Knopf. Lasswell, H.D. (1935) World Politics and Personal nsecurity. NY: Mcgraw Hill.

472

teki kuram

Lasswell, H. (1948) The Structure and Functions of Communication. In Society. In:W. Schramm, (1960) (Ed.) Mass Communication, Urbana: University of Illinois Press, S. 117-130. Lasswell, H.D. ve dierleri (1949) Language of Politics. NY: G.W. Stewart. Lasswell, Harold D. (1948) The Structure and Function of Communicationin Society, n Lyman Bryson (Ed.) The Communication of Ideas. NY: Harper & Brothers. Lazarsfeld, P. and F.N. Stanton (1944) Radio Research, 1942-43. New York: Duell, Sloan, and Pearce. Lazarsfeld, P., L. Berelson, and H. Caudet. (1948) the People's Choice: How the Voter Makes Up His Mind n A Presidential Campaign. New York: Duell, Sloan, and Pearce. Lazarsfeld, P.F. (1941) Remarks On Administrative and Critical Research. Studies n Philosophy and Social Science 9:2 -16. Lazarsfeld, P.F. (1972) Qualitative Analysis: Historical and Critical Essays. Boston: Ally and Bacon. Lenert, E. M. (1998) A communication Theory perspective on Telecommunications Policy. Journal of Communication, 48: 3-23. Lenin, V.I. Imperialism (1977) The Highest Stage of Capitalism. Lenin Collected Works. Vol. 22. 1964. Moscow: Progress Publishers, 185-304. Lerner D. and W. Schramm (1976) Communication and Change n Developing Countries; the Last 10 Years and Next. Hawaii: University Press of Hawaii. Lerner, D. (1957) Communication Systems and Social Systems. In:W. Schramm (1960 Mass Communications. Urbana: University of Illinois Press. Pp. 160. Lerner, D. (1958) The Passing of Traditional Society. NY: Free Press. Lerner, D. (1963) Toward A Communication Theory of Modernization. In:Pye, L.M. (1963) (Ed.) Communication and Political Development. Princeton: Princeton University Press. Lerner, D. and W. Schramm (1967) (Ed.) Communication and Change n the Developing Countries. Honolulu: East Est Center. Levin, J. and W. Levin (1982) The Functions of Discrimination and Prejudice. NY: Harper & Row. Levitas, G. B. (1967)(Ed.) Culture and Consciousness. N.Y.: George Braziller. Lewis, C. (1997) What Counts n Cultural Studies. Media, Culture and Society, V. 19 (1): 83-97. Linton, R. (1976) Status and Role. In:Coser, L. ve B. Rosenberg (Eds.) Sociological Theory, 4th Edition. NY: Macmillan. S. 276-281. Lippman, W. (1922) Public Opinion. NY: Harcourt Brace. Lipset, S.M. (1963) The First New Nation, NY: Doubleday. Lipset, S.M. (1986) Siyasal nsan, ev. Mete Tunay, 2. Bask, Ankara: Kuram. Loevinger, L. (1968) The Ambiguous Mirror. the Reflective-Projective Theoy of Broadcasting and Mass Communication. Journal of Broadcasting 12 (2): 24-40. Lyle, J. ve H.R. Hoffman (1971) Television n the Daily Lives of Children. LA: California University Press. Lyotard, J.F. (1984) The Postmodern Condition. Manchester: Manchester University Press. Malinowski, B. (1926) Antropology. Encyclopedia Britannica, First Suplementary Volume,S.132. NY: E.B. Marcuse, H. (1968) One Dimensional Man. Boston: Beacon Press. Marx, K. (1844) Economic and Philosophic Manuscripts. Marx, K. (1844a) Introduction To the Critique of Hegel's Philosophy of Right. In:Selsam, H. ve H. Martel (1984). Marx, K. (1852) The Eighteenth Brumaire of Louis Bonaparte. In: Selsam, H. ve H. Martel (1984)

Kaynaka

473

Marx, K. (1859) A Contribution To the Critique of Political Economy. In: Selsam, H. ve H. Martel (1984) Marx, K. (1873) Capital Vol. 1. In: Selsam, H. ve H. Martel (1984) Marx, K. (1867a). Capital Vol. I. http://www.marxists.org/archive/marx/works/1867-c1/ ch15.htm Marx, K. (1867c). Capital Vol. I. Crises in the cotton trade. http://www.marxists.org/ archive/marx/works/1867-c1/ch15.htm#S7 Marx, K. (1867d). Capital Vol. I. Division of labor and manifacutre. http://www.marxists .org/archive/marx/works/1867-c1/ch15.htm#S7 Marx, K. (1857a). Grundrisse. http://www.marxists.org/archive/marx/works/1857/ grundrisse/ Marx, K. (1857b). Grundrisse: Notebook III. http://www.marxists.org/archive/marx/ works/1857/grundrisse/ch06.htm Marx, K. (1857). Introduction to a Contribution to the Critique of Political Economy. http://www.marxists.org/archive/marx/works/1859/critique-pol-economy/appx1.htm Marx, K. (1893). Capital Vol. II. http://www.marxists.org/archive/marx/works/cw/ volume36/index.htm Marx, K. (1893a) Capital Vol. II. http://www.marxists.org/archive/marx/works/1885c2/index.htm Marx, K. (1893b) Capital Vol. II. The time of Circulation. http://www.marxists.org/ archive/marx/works/1885-c2/ch05.htm Marx, K. (1894) Capital Vol. III. http://www.marxists.org/archive/marx/works/1894c3/ch30.htm Marx, K. (1875) Critique of the Gotha Program. In, Bottomore (1964) Marx, K., & Engels, F. (1970) Selected Works n 2 Volumes. Moscow: Progress. Marx, K., & Engels, F. (1975) Collected Works. New York: International Publishers. Marx, K., Engels, F. (1844) Holy Family. In: Selsam, H. Et al.(1983) Marx, K., Engels, F. (1846) The German Ideology. New York: International Publishers (1969) Martin, J. (2002) the Political Logic of Discourse: A Neo-Gramscian View. History of European Ideas, 28(1-2): 21-31. Mattelart, A. (1976) Cultural Imperialism n the Multinationals' Age. Instant-Research-OnPeace-and-Violence; 1976, 6, 4, 160-174. Mattelart, A. ve M. Mattelart (1979) De L'Usage Des Medias En Temps De Crise. Paris: Alain Moreau. Mattelart, A. ve S. Siegelaub (1979) (Eds.) Communication and Class Struggle. Vol I. NY: International General. Mattelart, A. ve S. Siegelaub (1983) (Eds.), Communication and Class Struggle. Volume 2: Liberation, Socialism (Pp. 11-16) New York: International General. Mattelart, A. (1994) Les Nouveaux Scnarios De La Communication nternationale. Barcelona: Generalitat De Catalunya. Mattelart, A. (1980) Mass Media, Ideologies and the Revolutionary Movement. New Jersey: Harvester Press Mattelart, A. and M. Mattelart (1992) Rethinking Media Theory: Signposts and New Directions. Minneapolis: University of Minnesota Press. Mattelart, A. (1995) Unequal Voices. (the Multimedia Explosion: Quo Vadis?) UNESCO Courier, Feb P11(4) Mattelart, A. (2003) The Information Society: An Introduction. London: Sage. Mattelart, Michele and Mattelart, Armand (1987) Le Carneval Des Images: La Fiction Brasilienne. Paris: La Documentation Franaise. Matthes, J. (2005) The Need For Orintation Towards News Media: Revising and Validating A Classic Concept. nternational Journal of Public Opinion Research, 18 (4): 422-444.

474

teki kuram

McChesney, R. (2007) The Communication Revolution: Critical Junctures and the Future of Media. New York: the New Press. McChesney, R.(2004) The Problem of the Media: U.S. Communication Politics n the 21st Century. New York: Monthly Review Press. McClennen, S. A. (2000) Chilex: the Economy of Transnational Media Culture. Cultural Logic, 3 (2) Http://Clogic.Eserver.Org/3-1&2/Mcclennen.Html. McCombs, M. (1994) News nfluence On Our Pictures of the World. In:J. Bryant and D. Zillman (Eds.) Media Effects: Advances n Theory and Research. NY:LEA, S. 116. McCombs, M., & Shaw, D.L. (1973) the Agenda-Setting Function of the Mass Media Public Opinion Quarterly, 37, 62-75. McCombs, M.E. ve D.L. Shaw (1974) The Agenda Setting Function of the Media Public Opinion Quartery 36 :176 -187. McCombs,M.E. (1972) Mass Communication n Political Campaigns. Kline, F.G. Et. Al. (Eds.) Current Perspectives n Mass Communication Research. Ca: Sage. McLennan, G. (1995) Pluralism. Buckingham: Open University Press. McLuhan, M. (1962) Gutenberg Galaxy. NY: New American Library. Mcluhan, M. (1964) Understanding Media. NY: Mcgrawhill. McQuail, D. (1969) Towards A Sociology of Mass Communication. London: Collier Macmillan. McQuail, D. (1972) (Ed.) Sociology of Mass Communications. NY: Penguin. McQuail, D. (1975) Communication. NY: Longman. McQuail, D. (1983) Mass Communication Theory. Ca: Sage. McQquail, D. (1984) With the Benefit of Hintsights: Reflections On Uses and Gratifications Research. Critical Studies n Mass Communication 1 (2): 177-193. McQuail, D. (1994) Mass Communication Theory; An ntroduction. London: Sage. McQuail, D. J. Blumler & R. Brown (1972) The Television Audience: a Revised Perspective'. In: McQuail, (ed.). Mead, G.H. (1934) Mind, Self and Society. Chicago: University Chicago Press. Mead, G.H. (1956) On Social Psychology. Chicago : University Chicago Press. Meadow, R.G. (1980) Politics As Communication. NJ: Ablex. Meehan, E. R., Mosco, V. & Wasko, J. (1993) Rethinking Political Economy: Change and Continuity. Journal of Communication 43(4):105--116. Melody, W.H. and R.E. Mansel (1983) The Debate Over Critical Vs Administrative Research Journal of Communication 33 (3): 231- 248. Merton, R. K. (1968) Social Theory and Social Structure. NY: Free Press. Meyer, J. (1989) Global News Flow; Dependency and Neo-mperialism. Comparative Political Studies, 22 (3) October, S. 243-264. Meyer, D. L. (2008) The Poverty of Constructivism. Educational Philosophy and Theory, 41 ( 3): 332 341. Michels, R. (1958) Political Parties. Glencoe: Free Press. Migus, P.H. (1975) Sounds Canadian. Montreal: Peter Martin Associations. Miliband, R. (1977) Marksizm and Politics. NY: Oxford University Press. Miller, G. R. (1983) Taking Stock of A Discipline, Journal of Communication 33(3):31- 41. Miller, D. and Philo, G. (2001) Market Killing. What the free market does and what social scientists can do about it. London: Longman. Mills, C.W. (1974) ktidar Sekinleri, ev. nsal Oskay, Ankara: Bilgi Yaynevi. Mills, C.W. (1979) Toplumbilimsel Dn, ev. nsal Oskay, Ankara: Kltr Bakanl Miyoshi, Masao (1993)A Borderless World? from Colonialism To Transnationalism and the Decline of the Nation-State, Critical Inquiry, 19: 72651. Moeller, Susan D. (1999) Compassion Fatigue: How the Media Sell Disease, Famine, War and Death. New York: Routledge. Molm, L. D. (1991) Affect and Social Exchange: Satisfaction n Power-Dependence Relations. American Sociological Review, 56(4): 475-493.

Kaynaka

475

Monaco, James (1981) How To Read A Film. New York: Oxford University Press (Part III, 'the Language of Film: Signs and Syntax') Morgan, L.H. (1967) General Observations Upon Systems of Relationship. In Levitas, G. B. S. 86 - 94. Morley, D. (1980) The Nationwide Audience. London: British Film Institute. Morley, D. (2006) Unanswered Questions n Audience Research. the Communication Review, 9 (2): 101- 121. Mosca, G. (1939) Ruling Class. NY: Mcgrawn. Mosco, V. (1983) Critical Research and the Role of Labor. Journal of Communication 33 (3): 231- 248. Moy, P., Scheufele, D. A. and Holbert, R. L.(1999) Television Use and Social Capital. Mass Communication & Society 2, Pp. 2745. Mueller, C. (1975) The Politics of Communication. NY: Oxford University. Muessig, C. (2002) Sermon, Preacher and Society n the Middle Ages. Journal of Medieval History, 28 (1): 73-91. Murdock, G. (1978) Blindspots About Western Marksizm: A Reply To Dallas Smythe. Canadian Journal of Political and Social Theory 2: 109 -119. Murdock, G. (1982) Large Corporations and the Control of the Communication ndustries Gurevitch, M. Et Al., S. 118 -150. Murdock, G. (1995) Across the Great Divide: Cultural Analysis and the Condition of Democracy. Critical Studies n Mass Communication, V. 12 (1) S.89-95. Murdock, G. ve P. Golding (1977) Capitalism, Communication and Class Relations Curran, J. Et Al., S.12 -43. Murdock, G. ve Golding, P. (2005) Digital Possibilities. Market Realities: the Contradictions of Communications Convergence. n: Communicare Si Putere, Marinescu, V. (Ed), Editura Niculsecu, Bucharest, S. 160-187 Murdock, G. ve P. Golding (1978) Theories of Communication and Theories of Society Communication Research, 5 (3): 339 - 356. Murdock, G. (1992) Citizens, Consumers and Public Culture. In:Skovmand, M. and Schnder, K. C. (Eds.) Media Cultures: Reappraising Transnational Media: 17-41. Murphy, J. W. (1988) Making Sense of Postmodern Sociology. British Journal of Sociology 39(4):600--614. Neuwirth, K. J. (1995) Testing the Spiral of Silence Model: the Case of Mexico. PH.D. Thesis. the University of Wisconsin. Newcomb, T.M. (1953) An Approach To the Study of Communicative Acts Psycbological Review 60: 393 - 404. Newcomb, H. and P. Hirsch (1984/1994) Television as a Cultural Forum: Implications for Research. In: Newcomb, H. (ed.)(1994). Television: The Critical View. New York: Oxford. Noelle - Neumann, E. (1974) The Spiral of Silence: A Theory of Public Opinion. Journal of Communication 24 (2): 43 - 51. Noelle-Neumann, E. (1983) The Effect of Media On Media Effect Research. Journal of Communication 33 (3) :157 -165. Noelle-Neumann, E. (1984) The Spiral of Silence. Chicago: university of Chicago Press. Nordenstreng, K. (1970) Comments On Gratifications Research n Broadcasting Public Opinion Quarterly 34 :130 -132. Oktay, A. (1993) Trkiyede Popler Kltr. stanbul: Yap Kredi. Osgood, D.E. ve P.H. Tannenbaum (1955) The Principle of Congruity n the Prediction of Attitude Change, Psychological Review 62: 42 - 55. Oskay, . (1982a) 19. Yzyldan Gnmze Kitle letiiminin Kltrel levleri. Ankara: SBF. Oskay, . (1982b) Toplumsal Gelimede Radyo Televizyon. Ankara: SBF. Ouassini, A. (2005) What's Happening To S..: G. Fine. In:Denzin (Ed), Pp. 355-361.

476

teki kuram

zbek, M. (1991) Popler Kltr ve Orhan Gencebay Arabeski. stanbul: letiim. zdemir, S. (1998) Medya Emperyalizmi ve Kreselleme. stanbul: Tima. ztrk, S. (2009) Kltr Emperyalizmi ve Modernleme Kuramlar Asndan Trkiyede Sinema zerine Notlar (1896-1939). Kebike, 27: 157-181. ztrk, S. (2010) Osmanl'da letiimin Diyalektii. Ankara: Phoneix. Paras, E. (2006) Foucault 2.0: Beyond Power and Knowledge. New York: Other Press. Pareto, V. (1968) The Rise and Fall of the Elites. NJ: Bedminster Press. Park, R. (1938) Reflections On Communication and Culture. American Journal of Sociology, 44 (2) 187-205. Park, D. and Poolye, J. (eds.) (2008). The History of Media and Communication Research: Contested Memories. New York: Peter Lang. Parsons, T. (1937) The Structure of Social Action. NY: Free Press. Parsons, T. (1951) Social System. NY: Free Press. Parsons, T. (1960) Mass Media and Structure of American Society. Journal of Social Issues 16: 67 - 77. Parsons, T. (1970) Some Problems of General Theory n Sociology. In:Mckinney, J.C. and E.A. Tiryakian (Eds.) Theoretical Sociology. NY: Appleton. S. 439 - 472. Payne, D. E. and C. A. Peak (1977) Cultural Diffusion: Effect the Role of US Television n Iceland. Journalism Quarterly, 54, 523-531. Pearson, David E. (1993) Post-Mass Culture. Society, July-August, 30(5):17-23. Peters, J. D. (1986) nstitutional Sources of ntellectual Poverty of Communication Research. Communication Research, 13: 527-559. Philo, G. ve David Miller (2000) Cultural Compliance and Critical Media Studies. Media Culture and Society. 22 (6): 831-839. Pool, I. De S. (1977) The Changing Flow of Television. Journal of Communication, 27(2):139-149. Pooley, J. (2006) Fifteen Pages That Shook the Field: Personal Influence, Edward Shils, and the Remembered History of Mass Communication Research. The Annals of the American Academy of Political and Social Science, 206: 130-156. Pooley, J. (2007) Daniel Czitrom, James W. Carey, and the Chicago School. Critical Studies n Media Communication, 24, 469472. Pooley, J. (2008) The New History of Mass Communication Research. In:Park and Pooley (eds.). Pooley, J. and Katz, E. (2008) Further Notes On Why American Sociology Abandoned Mass Communication Research. Journal of Communication 58: 767786. Popper, K. (1974) Objective Knowledge, llinos: Clarendon Press. Poster, M. (2001) (ed.) Jean Baudrillard: Selected Writings. London: Polity. Praetorius, N. (2003) Inconsistencies in the Assumptions of Constructivism and Naturalism. Theory & Psychology. 13(4): 511539 Pye, L. (Ed) (1963), Communications and Political Development, N.J.: Princeton University Press. Radcliffe-Brown, A.R. (1953) On the Concept of Function n Social Science. American Antropologist 37: 394 - 402. Radcliffe-Brown, A.R. (1967). Religion and society. NY: Bobbs-Merrill. Radway, J. (1988) Reception Study: Ethnography and the Problems of Dispersed Audiences and Nomadic Subjects, Cultural Studies 2(3): 35976. Raskin, J. D. (2002) Constructivism n Psychology: Personal Construct Psychology, Radical Constructivism, and Social Constructionism. 5 (3). http://www.acjournal.org/ holdings/vol5/iss3/special/raskin.htm Reeves, B., & Nass, C. (1996) The Media Equation: How People Treat Computers, Television, and New Media Like Real People and Places. New York: Cambridge University Press.

Kaynaka

477

Riley, W. ve J.W. Riley (1959) Mass Communication and the Social System. In:Merton R. K. Et. Al. (1959) (Eds.) Sociology Today. NY: Basc Books. Roach, C. (1997) Cultural Imperialism and Resistance n Media Theory and Literary Theory. Media, Culture & Society 19(1): 47-66. Robin, R. (1995/2001) The Barbed-Wire College: Reeducating German POWs in the United States During World War II. NJ: Princeton University press. Rogers, E. (1962) Diffusion of nnovations. NY: Free Press. Rogers, E. (1976), The Diffusion of Innovations. In: Lerner, D. ve W. Schramm (1976) Rogers, E. (1995) Diffusion of Innovations. the Free Press. Fourth Edition. Rostow, W.W. (1968) The Stages of Economic Growth: A Non-Communist Manifesto. Cambridge University Press, London. Rubin, A. M., & Windahl, S. (1986) the Uses and Dependency Model of Mass Communication. Critical Studies n Mass Communication, 3 (2): 184-199. Said, E. (1979 ) Orientalism, New York: Vintage Books. Said, E. (1994) Culture and Imperialism. New York: Alfred A. Knopf. Samarajiva, R. (1987) The Murky Beginnings of the Communication and Development Field: Voiceof America and The Passing of Traditional Society. In: N. Jayaweera, S. Amunugama, and E. T. Ariyaratna (eds.) Rethinking Development Communication, Singapore: AsianMass Communication Research and Information Centre, s. 319. San Juan, E. (1995) Postcolonial Theory Versus Philippine Reality. Sentenaryo Centennial Home Page, nternet. Sandoval, M. and Fuchs, C. (2009) Towards A Critical Theory of Alternative Media. Telemat. Informat. Doi:10.1016/J.Tele.2009.06.011. Sartre, J. P. (1976) Critique of Dialectical Reason. London: NLB. Savage, J. (2004) Does Viewing Violent Media Really Cause Criminal Violence? A Methodological Review. Aggression and Violent Behavior, 10, Pp. 99-128. Schiller, D. (1993) Capitalism, nformation and Uneven Development n S. A. Deetz (Ed.) Communication Yearbook 16. Ca:Sage. S. 396-406. Schiller, D. (2000) Digital Capitalism. Ca:Sage. S. 396-406. Schiller H. I. (1969) Mass Communications and American Empire. NY: A.M.Kelley. Schiller H. I. (1976) Communication and Cultural Domination. International Arts and Sciences Press, New York. Schiller H. I. (1981) Who Knows? Information n the Age of the Fortune 500, NJ: Ablex Schiller H. I. (1984) Information and the Crisis Economy. NJ: Ablex. Schiller, H. I. (1989) Culture Inc: Corporate Takeover of Public Expression. New York: Oxford University Press. Schiller, H.I. (1991) Not Yet Post mperialist Era. Critical Studies n Mass Commanication, 8 (1): 13-28 Schramm, W. (1964) Mass Media and National Development, Stanford, California: Stanford University Press. Schramm, W. (1973) Men, Messages and Media. NY: Harper and Row. Schramm, W. (1983) The Unique Perspective of Communication: A Retrospective View Journal of Communication 33 (3): 6 -17. Selsam, H. Et al.(1983) Dynamics of Social Change. NY: International Publishers. Selsam, H. ve H. Martel (1984) Reader n Marksist Philosophy. NY: International Publishers. Shannon, C.E. ve W. Weaver (1949) The Mathematical Theory of Communication. Illinois: University of Illinois Press, 1964 Edition. Shaw, D. L., Hamm, B. J. and Knott, D. L. (2000)Technological Change, Agenda Challenge and Social Melding: Mass Media Studies and the Four Ages of Place, Class, Mass and Space. Journalism Studies, 1 (1): 5779. Shaw, D.L., Mccombs, M., Weaver, D.H., & Hamm, B.F. (1999) Individuals, Groups, and Agenda-Melding. International Journal of Public Opinion Research, 11(1), 2-24.

478

teki kuram

Siebert, F. Et al.(1954/1956) Four Theories of the Press. Urbana, ILL: University of Illinois Press. Siegelaub, S. (1974) Marksizm and the Mass Media: Towards A Basic Bibliography. NY: International General. Siegelaub, S. (1979) Preface: A Communication On Communication. In: Armand Mattelart & Seth Siegelaub (Eds.), Communication and Class Struggle. Volume 1: Capitalism, Imperialism (Pp. 11- 21) NY: International Genral. Siegelaub, S. (1983) Preface: Working Notes On Social Relations n Communication and Culture. In:Armand Mattelart & Seth Siegelaub (Eds.) Communication and Class Struggle. Volume 2: Liberation, Socialism (Pp. 11-16) NY: International General. Sil. N. P. (2008) Postcolonialism and Postcoloniality: A Premortem Prognosis. Alternatives: Turkish Journal of International Relations, 7(4): 20-33. Simon, A. F. (1997) Television News and International Earthquake Relief, Journal of Communication 47, Pp. 8293. Simpson, C. (1994) The Science of Coercion: Communication Research and Psychological Warfare 1945-1960. New York: Oxford University Press. Simpson, C. (1996) Elisabeth Noelle-Neumanns Spiral of Silence and the Historical Context of Communication Theory, Journal of Communication 46, Pp. 14972. Slack, J. D. (1984) Communication Technologies and Society: Conception of Causality and the Politics of Technological Intervention. NJ: Ablex. Slack, J. D. and M. Allor (1983) The Political and Epistemological Constituents of Critical Communication Research. Journal of Communication 33 (3): 208- 218. Smythe, D. (1981) Dependency Road: Communications, Captalism, Consciourness and Canada. N.J.: Ablex. Smythe, D. and T.V. Dinh (1983) On Critical and Administrative Research: A New Critical Analysis. Journal of Communication 33 (3): 117 -127. Smythe, D. W. (1977) Communications: Blindspot of Western Marksizm. Canadian Journal of Political and Social Theory. 1(3): 127. Smythe, D. W. (1986) On Political Economy of C3I. In:Jorge, Pp. 66-76. (C3I= Command, Control, Communication ve nformation) Sokal, A. (2008) Beyond the Hoax: Science, Philosophy and Culture. Oxford: Oxford niversity Press. Sokal, A. ve Bricmont, J. (1999) Fashionable Nonsense, Postmodern Intellectuals' Abuse of Science. New York: Picador (St. Martins). Sparks, C. (2006) Contradictions in Capitalist Media Practices. In: Artz,L. Vd. Spencer, H. (1892) The Evolution of Societies. n Etzioni, A. and Etzioni, H., S. 9 -13. Spengler, O. (1980) Decline of the West. New York: random house. Sproule, J. M. (2008) Communication: from Concept To Field To Discipline. In:D. W. Park & J. Pooley (Eds.), the History of Media and Communication Research: Contested Memories (Pp. 164178) New York: Peter Lang. Steinmetz, G. (2007) The Devils Handwriting. Chicago: University of Chicago Press. Summers, F. (2008) Making Sense of the APA: A History of the Relationship Between Psychology and the Military. Psychoanalytic Dialogues, 18:614637. Sungur, S. (2007) Marksist Dnce Sisteminde Kitle Kltr ve Televizyonda Yaynlanan izgi Filmlerin deolojik levlerine Bir Bak. stanbul niversitesi letiim Fakltesi Dergisi, 2007,(30):125-140. Tchakotin, S. (1952) Le Viol Des Foules Par La Propagande Politique. Paris: Gallimard. Tekinalp, . (2002) letiim Aratrmalarnda deoloji ve Kreselleme: Eletirel Bir Bak. Http://Www.Siyasaliletisim .Org/Pdf/letisimarastirmalari.Pdf Theobald, J. (2004) The Media and the Making of History. Burlington, VT: Ashgate. Therborn, G. (1976) Science, Class and Society. London: New Left Books. Thompson, E. P. (1964) The Making of the English Working Class. New York: Pantheon. Thompson, E. P. (1978) The Poverty of Theory and Other Essays. London: Merlin Press.

Kaynaka

479

Thompson, J. (1994) The Theory of the Public Sphere: A Critical Appraisal. In:Polity Reader n Cultural Theory. Polity Press, (91-99) Tomlinson, J. (1991) Cultural Imperialism. Baltimore: the Johns Hopkins Topuolu, N. (1996) Basnda Reklam ve Tketim Olgusu Trkiye'de Yeni Gazetecilik Ynelimleri ve Basnn Sosyo-Kltrel Deiimdeki Rol Ankara: Vadi. Treanor, P. (1997) Structures of Nationalism. Sociological Research Online, 2 (1) Http://Www.Socresonline.Org.Uk/Socresonline/2/1/8.Html. Tuchman, G. (1983) Consciousness ndustry and Production of Culture. Journal of Comnunication 33 (3): 330 - 341. Tutal, N. (2006) Kreselleme letiim Kltrleraraslk. stanbul: Krmz. Ulu, G. (2003) Kreselleen Medya: ktidar ve Mcadele Alan. Ankara: Anahtar. Uslu, Z. K. (2009) Bilin Endstrisinin ktidar ve Siyaset Pratikleri. stanbul: Beta. Uzun, R. (2009) letiim Etii. stanbul: Dipnot. Volosinov, V.N. (1973) Marksizm and the Philosophy of Language. NY: Scminar Press. Wahl-Jorgensen, K. (2004) How Not To Found A Field: New Evidence On the Origins of Mass Communication Research. Journal of Communication, 54, 547564. Wallerstein, I. (1979) Capitalist World Economy. Cambridge: Cambridge University Press. Wasco, J. (1981) The Political Economy of the American Film ndustry. Media Culture and Society 3 (2): 135 -153. Wasco, J. (2005) Studying the Political Economy of Media and nformation. Comunicao E Sociedade, 7: 25-48. Wayne, M. (2003) Marksizm and Media Studies. London: Pluto. Webster, F. (1995) The Information Society Reader, London: Routeledge. Weedon, C. (1987) Feminist Practice and Poststructuralist Theory. New York: B. Blackwell. Http://Www.Massey.Ac.Nz/~Alock//Theory/Foucault.Htm Westley, B. ve D. Maclean (1957) A Conceptual Model For Mass Communication Research Journalism Quarterly 34: 31- 38. White, R.A. (1983) Mass Communication and Culture: Transition To A New Paradigm. Journal of Communication 33 (3): 279 - 301. Wilkie, R. (2008) Supply-Chain Democracy and the Circuits of Imperialism. The Red Critique. Http://Redcritique.Org/Fallwinter2008/Printversions/Supplychaindemocracy and Thecircuitsofimperialismprint.Htm Williams, R. (1958/1983) Culture and Society. New York: Columbia University Press. Williams, R. (1961) The Long Revolution. New York: Columbia University Press. Williams, R. (1977) Marksizm and Literature. NY: Oxford University Press. Williams, R. (1980) Problems n Materialism and Culture. London: New Left. Woollacott, J. (1982) Messages and Meanings. In:Gurevitch, M. et al. (eds.) pp. 91-112. Wright, C.R. (1959) Mass Communication: A Sociological Perspective. NY: Random House. Wright, C.R. (1960) Functional Analysis and Mass Communication. Public Opinion Quarterly, 24 (4): 605 - 620. Wright, C.R. (1974) Functional Analysis and Mass Communication Revisited. In:J. G. Blumler and E. Katz (Eds.), pp. 197 -212. Yengin, H. (1994) Ekrann Bys Batda Deien Televizyon Yaynclnn Boyutlar ve Trkiye'de zel Televizyonlar. stanbul: Der Yaynlar. Zizek, S. (2003) Homo Sacer As the Object of the Dscourse of the Unversty. Http://Www.Lacan.Com/Hsacer.Htm.