BAVEREN

NKILPI

Dizgi - Bask - Yaymlayan: Yenign Haber Ajans Basn ve Yaynclk A.. Austos 1997

N K I L P I (AL SAV)

F A L H

R I F K I A T A Y

Cumhuriyet

GAZETESININ

OKURLARINA ARMAANIDIR.

NSZ Ali Suavi d e r ki: " T r k i y e k o c a m t r ve c a n e k i m e k t e d i r fikri yeni k m a deildir. ngiltere K r a l Birinci C h a r l e s ' m sefiri Sir T h o m a s R o e , 1623 ta rihinde, Osmanl Devleti'nin kocam ve Trklerin b i t m i o l d u u n d a n b a h i s ile, T r k i y e ' y i Avrupa dev letleri a r a s n d a t a k s i m e t m e k layihasm ( t a s a r s n ) yazmtr. M e h u r Volney de bu fikirleri neretti. Hat ta bu mesele hakknda yazm olduu kitap General B o n a p a r t e ' m elinden d m e z d i . Volney'den sonra b u fikir Avrupa'da yayldka yayld. H a t t a g e e n s e n e g e n m e h u r L a m a r t i n e d e b u itikatta idi. imdiler de ise T r k i y e ' y i be devlete t a k s i m e d e n haritalar, P a r i s ' i n h e r s o k a m d a satlmaktadr. uras b i l i n m e lidir ki, T r k i y e k o c a m t r fikri A v r u p a ' y a girdiin d e n beri, b u n a kar b u m e m l e k e t t e , T r k i y e gentir fikri domutur. B u genlik fikrinde olanlarn b i z c e en t a n n m K p r l z a d e Fazl Paa'dr ki, ' H e r s nf t e b a a y a e m n i y e t ' , 'Vergi tayin e t m e k ' , 'Asker ter tip e t m e k ' gibi G l h a n e H a t t esaslarn, 1108'de

(1792), ' N i z a m - - C e d i d ' n a m ile ilan etmitir. D o u p d a h l bir ehliyetli taya ( o c u k b a k c s e r k e k ) eline d m e y e n b i k e s ( k i m s e s i z ) T a n z i m a t ise Fazl P a a ' n m ana k a n u n a drd 'Nizam--Cedid'den ibarettir.' (1) B i z i m inklap tarihimiz, O s m a n l devlet v e h a l k adamlarnn i l k u y a n n u l a n n d a n " B a t p g m e " teh likesinin sezildii ve "Yenilenip k u r t u l m a " ihtiyac nn d u y u l d u u gnlerden balamaktadr. Ali Suavi'ye gre bu savan tarihi iki b u u k asr geiyor ve h e r devirde a y n bir karakter tayor. 1878'de krk y a m d a fikri ve davas u r u n a b a n v e r e n Ali Suavi de b u n d a n y e t m i b e yl n c e k i " G e n O s m a n l l a r " devrinin adamdr. " H i n d " adl k i t a b m n n s z n d e k i bir hikye yi t e k r a r l a m a k istiyorum. J a p o n k u r t u l u tarihini ya zanlar, b u n u n balangcm 1771 yl M a r t ' m n dr d n c g n n e k a d a r gtrrler: " O g n iki J a p o n ta lebesi Sugita G e m p a k u v e M a e n o Riyotaku, b i r ka tilin cesedini paralayp, insan v c u d u n u n H o l l a n d a a n a t o m i kitaplarnn yazd gibi o l d u u n u gstere r e k G a r p ilminin s t n l n ispat ettiler." D e m e k k i J a p o n k u r t u l u davas, i n m e d r e s e s i n i n karanl(1) Ulm (Bilimler) gazetesi, ikinci cilt, salya 789. Trnak iin deki fkralarn mesuliyetini yazarna brakyoruz.

 iine m s p e t ilimler n tutarak ileri atlmtr. A r a p m e d r e s e s i n e kar b u zafer bizde a n c a k y i r m i n ci asrn ilk y i r m i b e yl iinde k a z a m l a b i l m i t i r (2). O s m a n l devletinin g a r p alemi n n d e yklp gide ceini a n l a m a k t a J a p o n l a r d a n o k nce, t a m arele rini b u l m a k t a ise bir b u u k asr s o m a geliyoruz. 31 M a r t t a ( 1 9 0 9 g e r i c i l i k olay g n ) m e k t e b e gider k e n a n t a m d a k i resimli kitaplar paralanmtr. Oku d u u m niversitede h r tefekkrden eser yoktu. lk Kuvayi Milliye M e c l i s i A n a d o l u ' d a y z l e r c e m e d r e se amtr ve r e s i m dersini y a s a k etmitir. Corafyann, O s m a n l saltanatm h a l k katkl nn, Islahatlardaki anlay darlnn, a m a n ver m e z iki b y k d m a n l a ara v e r m e z harplerin, Sa ray, Babli ve fikir a d a m l a r n d a k i trl zaaflarn bu g e c i k m e d e esasl tesiri olmutur. B u n u n l a beraber, T r k inklabnn kkleri b u u z u n g e m i i n b a r n d a dr ve h e r devirde T r k k u r t u l u u iin d o r u fikirler ve asil duygularla kalpleri arpanlar, T r k kortulu u n u n mjdecileridir. s m a i l H a m i D a n i m e n d ' i n "Ali S u a v i ' n i n Trk l " adl b r o r n o k u d u k t a n sonra, b u inklap ) Bu eseri bir hayli nce yazmtm. Bugnden daha iyimsermiim. 7

nn hayat ve eserini r e n m e k istedim. Milli Ei t i m B a k a n l Mstear d o s t u m h s a n S u n g u ' d a n " U l m gazetesi k o l e k s i y o n u ile A l i S u a v i ' n i n Paris'te kard T r k e ve F r a n s z c a eserleri aldm, okudum. O devrin O s m a n l rtiyelerinde ve m e d r e s e l e r i n d e k e n d i k e n d i n i yetitiren b i r a d a m , A r a p a v e Farsas ile ne k a d a r rendiini b i l m e d i i m i z F r a n szca ve ngilizcesi ile nasl bir tefekkr n i z a m ku rabilir? Vaktiyle hretlerinden g e i l m e y e n a d a larnn en t a n n m l a r n d a n h a n g i s i n i n eserini, yer yer, o c u k a b u l m u y o r u z ? N a m k K e m a l ' i n b i r kita b n zevkle v e k a n a r a k okuyabiliyor m u y u z ? H a t t a Edebiyat--Cedide'nin eskiden o kadar sanldmz ciltlerine yllardan beri e l srebiliyor m u y u z ? H a n gisi tezattan tezata d m e z ? N e y a p a l m k i o n l a r da h a eskilerinden, b i z d e o n l a r d a n geliyoruz.

E n o k k v e r e n B t n b u n l a r arasnda gelecee d o r u e n o k k veren Ali Suavi'dir. lk Trkdr. lk Trkecidir. H a t t a laisizm prensiplerini ilk ortaya a t a n odur. O s m a n l saltanatnn k u r t u l u u z e r i n e m s p e t teklifle ri de o n u n yazlarnda o k u d u m . B u k k eseri d o s y a l a r m n a r a s n d a saklayp d u r u y o r d u m . n n A n s i k l o p e d i s i ' n i n ikinci cildinin o n u n c u fasiklnde Ali Suavi fkrasn o k u y u n c a not larm n e r e t m e k uras geldiine h k m e t t i m . Ansik lopedideki fkray kirnin yazdn bilmiyorum. Bu bir ksa h a l tercmesidir. Ali Suavi a n k r ' n n a y k y n d e n stanbul' a gelerek kt mhrecilii ( y a z l m a y a h a z r l a m a ) y a p a n H s e y i n E f e n d i ' n i n oludur. Aksaray'da domutur. M e k t e p l e r d e v e medreseler de okumutur. Rtiye retmenlii rntihanlarm bi rincilikle kazanmtr. Simav ve B u r s a rtiyelerinde hocalk etmitir. s t a n b u l ' a d n e r e k b i r m d d e t son r a Filibe rtiyesine tayin edilmise d e o r a d a c e m a a t tekilat yapt iin azledilmitir. Tekrar stanbul' a ge len Suavi M u h b i r g a z e t e s i n d e h e y e c a n l m a k a l e l e r y a z m a y a v e camilerde vaazlar v e r m e y e koyulmutur. Yazlar ile vaazlarndan bir k s m iyi karlanmad iin K a s t a m o n u ' y a srlmtr. 1869'da b u r a d a n Av r u p a ' y a k a a r a k Msrl M u s t a f a Fazl P a a ' m n G e n -

Osmanllar a r a m a katlmtr. Londra'da M u h b i r ve Paris'te U l m gazetelerini neretmitir. A l m a n ordu lar P a r i s ' e yaklat vakit, L y o n ' a giderek " M u v a k k a t e n " ad altmda bir k k gazete karmtr. Be inci M u r a d tahta knca s t a n b u l ' a gelerek Basiret gazetesinde alt srada Mekteb-i-Sultani (Galata saray Lisesi) m d r l n e geirilmitir. A b d l h a m i d kendisini bu m d r l k t e n azletmi, alt ay isiz kal mtr. Beinci M u r d ' tekrar tahta k a r m a k iin giz li bir cemiyet k u r m u ve 20 M a y s 1878'de 500 k a d a r R u m e l i m u h a c i r i d e raan S a r a y ' n a h c u m etmi tir. Beinci M u r a d ' dairesinden karm iken, vaka yerine yetien Beikta Muhafz H a s a n P a a ' n n so pas ile lmtr. Yldz yaknlarnda g m l ise de m e z a r belli deildir. Fkra Ali S u a v i ' n i n " Z e k i , heyecanl v e a t l g a n " olduunu, T r k tarihine, dine ve felsefeye dair k k kitaplar, siyasi ve milli meselelere dair trl yazla r b u l u n d u u n u , Paris'te U l m gazetesine ekleyerek forma forma k a r m a y a balad ve a n c a k 80 sayfa lk bir k s m nerolunabilen K a m u s - l - U l m vel-maarifi'nin ( B i l i m v e E i t i m S z l n n ) bizde ilk re simli ansiklopedi o l d u u n u syler. Fakat fkrada M e k teb-i-Sultani'ye tayin edilmesinin sebebim, Basiret gazetesinde M i t h a t Paa aleyhindeki yazlarnn h o a gitmesi ve azledilmesinin sebebini de baz t a l a n ha reketleri ile beraber idaresizlii olarak gsterir.

10

Savi-yi l d r e n l e r Ali Suavi b u deildir. A l i S u a v i ' y i H a s a n Pa a ' n n sopas deil, b i z i m fikir a d a m l a r m z n kayt szl ve tenkit sistemimizin b o z u k l u u l d r m tr. B e n o n u diriltmek i d d i a s n d a deilim. Fakat in klap tarihinin hakikatlerini a r a y a c a k olanlara k k bir y a r d m d a b u l u n m a k istiyorum. D i v a n E d e b i y a t ' m n padiahlar, vezirler v e ba lca tarihi ahsiyetler z e r i n e ya methiyeleri v e y a hi cviyeleri vardr. air N e f ' i k e n d i devrinin adamlar n v d y a h u t yerdii vakit, b i r t a k m hayallerini ve sz oyunlarm tadarz, a m a h i k i m s e iin h e m e n hi bir ey r e n e m e y i z . B u g n n e k a d a r deitiimizi p e k b i l m i y o r u m . Fakat N a m k K e m a l - i n a s i devri, R e c a i z a d e - M u a l l i m N a c i devri, Servet-i F n u n M a l u m a t devri, nihayet Fecr-i-ati devri tenkidlerinin o u d a b u gelenein tesiri altnda deil m i d i r ? Baz a n ahsi bir k a v g a v e y a dargnlk, bir air veya ede biyatya deil, bir air ve edebiyaty, o n u n b t n m e k t e b i n i s o n u n a k a d a r inkr ettirir ve hicvettirir. s m a i l H a m i D a n i m e n d , Ali Suavi iin h e r biri ayr bir hretin k a l e m i n d e n k m a birbirine t a b a n t a b a n a zt h k m l e r i b r o r n n ilk sayfasnda t o p lamtr. arlatandr v e y a b y k bir zekdr, cahildir v e y a alimdir, ahlakszdr v e y a fazilet sahibidir, m e n 11

faatperestir y a h u t t a m bir feragat ve fedakrlk ada mdr. Bizzat smail H a m i D a n i m e n d ' e gre "Ali Sua v i ' n i n ihtilalcilii d n y a n n en s a m i m i saylm ih tilalcilerinde bile grlen m e n f a a t fikrinden m n e z z e h ( u z a k ) " d i r . " a k b e t i fikir yolundaki feragat ve sa m i m i y e t i n i n e n azametli h c c e t i " d i r ( B y k k a n t d r ) v e " T a n z i m a t v e Birinci M e r u t i y e t devirlerin de fikrini c a n n d a n tatl bilen ve b y l e bildii iin ecel arabm k e n d i eliyle hazrlayabilen y e g n e ahsi yet o n d a n ibaref'tir. Ali F u a t C e b e s o y b a n a demiti ki: - B a b a m d a n d u y m u t u m . Z a m a n n n inklap lar arasmda, en ileri fikirlisi Ali Suavi imi. i m d i L o n d r a B y k e l i m i z Cevat A k a l n ' d a n da u szleri hatrlyorum: - B a b a m , Ali S u a v i ' n i n y a m a n bir vatansever ve inklap o l d u u n u anlatrd. Girit meselesinde n m a yiler tertip eder, n e l e r syleyeceklerini r e t e r e k genleri k r s y e karr, arkalarnda d u r a r a k onlara evk v e cesaret verirmi. B a b a m d a b u g e n l e r d e n bi ri imi. G e r e k A h F u a t C e b e s o y ' u n gerek Cevat Akab n ' n b a b a l a r G a r p i ve u y a n k grl idiler. Ali Su avi'yi b e e n e b i l m e k ve sevebilmek iin, o k a p k a r a ta assup devrinde, bu vasflar lazmd. Gazetesine r e s i m b a s m a k bile bir a d a m zndk diye tantmaya kfi idi. 12

B a k a bir misal s t n d e duralm: nklap tari himizi hatta bizzat Mustafa Kemal'i N a m k Kemal'siz izah edebilir miyiz? Bir de Milli Eitim B a k a n l ' n m kard Tanzimat adl b y k cildi kartrnz. N a m k Kemal, Mustafa Reit P a a ' y a h c u m ettii srada kendisini " K u r a n d u r u r k e n f r e n k l e r d e n k a n u n a l m a k l a " s u l a m t r . B i r yer de de Tanzimat esaslarn b y k devletlerin temi nat altna k o y m a k isteyenlere h a k vermi, "Yok sa bunlar Efkr--umumiyye celladna m teslim e t m e l i y d i l e r ? " demitir. Tarih K u r u m u Bellete ninde Profesr smail Hakk Uzunarl, N a m k Kemal'in mutasarrf iken Sultan Abdlhamid'e yollad ve imdiye kadar bilmediimiz baz mektuplarm neretti. nsan bu mektuplarn " b e n d e g n e " ( P a d i a h a ballk) slubunu, hele im z a s z e r i n d e k i satrlar d e r i n b i r y r e k szs d u y m a d a n o k u y a m a z . F a k a t s a d e c e b u v e s i k a l a r el de tutarak N a m k K e m a l ' i inklap tarihimizin b yk bir ahsiyeti olmaktan uzaklatrabilir miyiz? lk Tarih K o n g r e s i ' n d e , N a m k K e m a l ' i n S a r a y ' a ektii bir telgraf tehir ederek sulanmas hak l bir ey miydi? Drst bir tenkit, N a m k K e m a l ' i z a a f l a r v e k u v v e t l e r i ile o l d u u g i b i g s t e r i r . A ma o n u n inklap tarihimizdeki esasl r o l n inkr edemez.

13

Ali Suavi aleyhine byle vesikalar da gsteri lemez. A c a b a ayn inklap tarihinde imdiye ka d a r b i r t r l erefli bir yer a l m a m a s n n sebepleri n e lerdir? Bir defa eserleri t o p l a n p b a s l m a m t r . O n u n h a k k n d a k i fikirlerimizi k e n d i y a z l a r n d a n deil, e n b a t a k e n d i s i n i s e v m e y e n l e r i n v e k t l e m e k iste y e n l e r i n y a z l a r n d a n e d i n m i i z d i r . B u g n k anla y m z a g r e s l u b u c a n l ve gzeldir. F a k a t o va kitler bu slup edebi bile saylmazd. Hibiri ede biyat kitaplarnn misalleri arasmda amlmamtr. H i b i r i s e m e y a z k i t a p l a r n n sayfalarnda y e r b u l mamtr.

14

Tahttan indirme ve oturtma Bir hal ve iclas vakasna kart iin, Saray ve Babli o n u k l t m e k t e b t n dalkavuklarn yar ettirmitir. H a n g i basl vesikay a s a m z aleyhindedir. B u n a bir d e N a m k K e m a l gibi, genliklerin h e r s z n ayet saydklar hretlerin hicivlerini ekleyiniz.' Z a m a m n a gre h e r ileri fikir, bilhassa b i z i m gibi g e r e k tenkit gelenei o l m a y a n m e m l e k e t l e r d e , ilk v u r u l a n d a m g a d a n bir d a h a p e k g kurtulabilir. Ali Suavi, h o c a olmakla beraber, z a m a n z a m a n , b u g n bi le d e m e fildr k a l r a m a m a r n m d o k u n a m a y a c a ile ri fikirler ortaya atmtr. 1870 sularnda, hilafetin din de yeri o l m a d m s y l e m e k ve y a z m a k , eer L a t i n alfabesi dilimize u y g u n derse yazy deitirmenin eriatla hibir ilgisi olmadn iddia etmek, kitabna r e s i m k o y d u u iin kendisine zndk diyenlere kar p e y g a m b e r i n dahi r e s m i yaplabileceini ortaya at m a k , stelik b t n bunlar pekiyi bildii din esaslar n a g r e izah e d e r e k b t n eriatlar k a p k a r a yobaz lar o l m a k l a s u l a m a k kolay bir ey deildi. B u n d a n b a k a Ali Suavi, b u t o p r a m v e halkn b a r n d a n kopmutur. H a l b u k i b i z i m t e c e d d t (yeni lik) h a r e k e t i m i z aristokratik bir karakter gsterir. Sa ray ve devlet imtiyazlar arasnda idi. inklaplar srlseler, hatta boulsalar da paadrlar, vezirdirler, o u y a mutasarrf, y a vali, y a b y k eli olarak " M e n -

15

kp"dur (gzden vegrevinden uzaklatrlmtr). H a l k a d a m n n b u terifatta yeri yoktur. H a l b u k i G a r p ihtilalleri tarihlerinde g r d m z rneklere b i z d e . belki de t e k u y a n fikir a d a m A l i Suavi idi. Rtbesiz, s a r m a s z v e a l m t r . S o k a a frlamtr, h a l k ayaklandrmtr, ihtilal k a n l a n iinde boulmutur.

16

Trkiye'den katktan sonra U l m gazetesi ve onun binlerce sayfa tutan eserleri el yazsndan kopya basksdr. Yalnz bu ciltleri grmek, onun nasl bir dev gayreti ile altn ispat eder. Fransa yklmak zeredir. Alman ordular Paris ehrini sarmtr. O Lyon'da yine kendi eli ile yazp kendi eli ile kopya ma kinesinden kard gazetesinde, tam eski Rus ihtilalcile ri gibi, davasn savunmaktan baka bir ey grmez ve d nmez. AslamitsizHe dmez. Ykc tenkitleri yann da, daima, yapc, iyimser ve sarslmaz bir savakan ruhu vardr. Ne padiah, ne vezir, ne paa, ne de b e y dinler. Ba rndan koptuu halkn ak iliklerine kadar ilemitir. Yu karya kar her trl haset ve gpta duygular stnde, bir kmseme, bir aalama hissi vardr. Ali Suavi, Trkiye'den kat vakit, talya'dan P a r i s ' e k a d a r N a m k K e m a l v e Z i y a P a a ile birlikte gitti. Bir m d d e t b e r a b e r altlar. A y n l m a l a r m m ve N a m k K e m a l ' i n Ali S u a v i ' y e d m a n olmasnn se b e b i fikir tartmalarndan da d o m u deildir. K e n dilerine p a r a v e r e n Msrl M u s t a f a Fazl P a a tekrar Saraya snarak s t a n b u l ' a d n p b y k bir m e m u riyete getii vakit Ali Suavi, G e n - O s m a n l l a r ' n o n u n l a h e m e n m a d d i v e m a n e v i b t n ilgilerini kes m e k ister. N a m k K e m a l ise, iki tarafl oynayan M srl Paa'dan p a r a almakta hi m a h z u r g r m e z . H a t t a b u p a r a t a a h h t h k m n d e o l d u u iin, alnmasn h a k da sayar.

17

A l r S u a v r i s e h e m Mustafa Fazl Paa r y G e n - s m a n h l a r cemiyetinden k o v m u , h e m d e o n d a n p a r a alanlara dair bir b e y a n n a m e kararak h e r tarafa dat mtr. B e y a n n a m e d e iki riinin ayda bin be yzer, N a m k K e m a l ile bir arkadann biner, iki kiinin de ye di yz ellier ve bir kiinin de y z frank m a a ald yazldr. Byle bir tehire uramak, stelik hrriyet uruna laan bir k a h r a m a n deil, menfaatine bal bir p a a a d a m gibi gsterilmek N a m k K e m a l ' i n e kadar ileden karmtr, kolayca anlayabiliriz. Bu kin, o n u hakszln sonuna kadar glrmtr. Ali Suavi'nin de fkelendii zamanlar, ne kafasna, ne de gnlne u y m a y a n k k h c u m l a r yaptn, ara s ra yazlarnda gryoruz. Fakat k e m M e r i n i n belki tozu bile kalmayan bu adamlar, inklap tarihinde, ahsi kav galarnn dar zindan iine hapsedip brakabilir miyiz? Ali Suavi'nin b u n d a n seksen yl nce o kapkara ta assup devrinde yazdklarn, 1951 Trkiye'sinde hususi meclislerde sylemek bile m e d e n i cesaret saylabilir. Keke G a r p kltr ile daha sistemli kaynaabilseydi ve bazan artc sezilerin adam olmak yerine, sentezci ve tezatsz bir tefekkr adam olabilseydi!.. A m a bugn k niversite Trkiye'sinde bile bulamadmz ondokuzuncu asrn medresesinde nasl arayabiliriz? A n c a k imdi de o n u n fikirlerine ihtiyacmz var.. Caddebostan 1951

Falih Rfk ATAY 18

BRNC BLM

Paris'te 30 yanda bir " K k H o c a " Ali Suavi, 3 0 yalarnda Paris'te " U l m " gaze tesini kard z a m a n " S u a v i " adnn iki yllk ol duunu ve kendisinin bundan nce Anadolu'da " K k H o c a " lakab ile anldn yazar. H i c r i 1255 'te ( 1 8 3 7 ) stanbul'da C e r r a h p a a m a h a l l e s i n d e domutur. Cetleri Viranehir topran d a n v e u l e m a d a n idi. B a b a s kt H s e y i n Aa, s tanbul'da bir ehirli k a d n l a evlendi. H s e y i n A a es naftandr. O k u m a y v e a'mal-i-erbaa'y ( d r t i l e m i ) karsndan renmitir. l i m a d a m l a n m sayan, ev ida resini iyi bilen, d o r u l u u ve temizlii seven, haksz lk g r d v e y a iittii z a m a n " s a b r y a n a n " , " a t e k e s i l e n " hatta hakszlk e t m i b a z a h b a p l a r n a t o k a t atan v e bazsnn kafasn y a r a n H s e y i n A a h a k k n da, o l u Ali Suavi, G e n - O s m a n l l a r tarihinin ban d a b u k a d a r m a l u m a t verir v e k e n d i h a y a t m m hik y e s i n e geer: " B e n n a s l o k u m u u m v e o k u t u l m u u m , o n alt, o n y e d i y a n d a n b e r i H i c a z ' d a , A n a -

19

d o l u ' d a ve Avrupa'da nasl seyahat etmiim, b u n l a r bellidir. Sofya'da b u l u n d u u m s r a d a m a k a l a t t a r z ile h e p s i n i y a z m t m " der. s t a n b u l ' a s o n dnne kadar ou kk brorler olmak zere, 127 eser yazmtr. H e p s i el y a z m a s d r ve e l d e n ele dolamaktadr: " B u n u bilenlerin b u k i t a p l a r yaz ma brakmayp bastracaklarn mit ederim." lk eseri "Nasayih-i-Ebhanife" ( E b u h a n i f e ' n i n N a s i h a t l a r ) z e r i n e b i r erhtir ( a m l a m a d r ) . s tanbul'da o n yedi y a n d a yazmtr. B u kitab Beya zt C a m i i m d e r r i s l e r i n d e n Tosyal H s e y i n Efend i ' y e g n d e r i r ve dzeltilmesini rica eder. H s e y i n Efendi b t n kitapta s a d e c e b i r " t e f a s i l " kelimesini "efasil"e evirmekten baka kusur bulmaz. Ali Suavi, stanbul'da D a v u t p a a rtiyesinden ( o r t a o k u l u n d a n ) ktktan sonra, iki yl kadar, B a b - - S e r a s k e r i ' d e y o k l a m a k a l e m i n e d e v a m etti. S o n r a B u r s a rtiyesinde bir yl k a d a r birinci ret m e n l i k vazifesinde b u l u n d u . B i r aralk Sofya'da Ti caret M a h k e m e s i Reislii de eder. E d i r n e Vilayeti k u r u l d u u vakit, Filibe k a y m a k a m n n ve kadsnn srar zerine, Tahrirat M d r l d e yapar: " B u m e m u r i y e t l e r d e devlet idaresinin hakikatini ve cereya nn r e n d i m " der. eriat ilimleri arasnda H a d i s ilmini sevmitir: " O n yedi, o n sekiz y a l a r n d a H i c a z ' a g i d e r k e n M -

20

sr'dan b e k u r u a p e k eski v e t e biri eksik Syt ' n i n " E l - C a m i - l - S a g r " i n i satn almtm. Yollar d a b u n u ezberledim. D n t e z m i r ' e g e l d i i m za m a n y e d i b i n k a d a r h a d i s e z b e r i m d e idi. H a d i s l e r d e n z u l m aleyhine olanlar ayrca m e c m u a m a k a y d e d i p onlardan pek mteessir olurdum. Hazret! M u h a m m e d ' i n z u l m aleyhine o d e r e c e iddet gsteriini en b y k v e birinci m u c i z e s i itikat e d e r d i m . B u h a d i s e ler b e n i z u l m aleyhine yle besledi k i h e r t y m z a l i m e kar b i r k a h r a m a n b u l u n d u m . yle k i bir damla vcudumla zalime h c u m etmeye ve malup o l u r s a m , tarafndan k a t l o n u l m a a raz o l u r d u m . B u y o l d a l m e y i e n b y k ehitlik s a y a r d m . " S i m a v k a s a b a s m d a b a n d a n g e e n iki vaka, Ali S u a v i ' n i n isyanc r u h u z e r i n d e b y k tesir y a p m tr. K o u l u m e d r e s e s i n d e ders okuturken, y r k tale b e d e n H s e y i n a d n d a biri k o y u n l a r m v e keilerini satarak airetle alakasn k e s i p b t n b t n m e d r e s e y e e k i l m e y e k a r a r verir. B u sattan eline b e b i n ku ru k a d a r bir ey geer. D n e r k e n iki y r k n n ke serler. Zavally b a k l a y a r a k soyarlar. D e k a l k a m e d r e s e y e gelir. Ali Suavi H s e y i n ' e sabretmesini v e . h e r d e r n e k g n p a z a r a giderek h r s z l a n rastgetirirse zaptiyeye m t t u r m a s m t e n b i h eder. H s e y i n , iki hafta sonra, hrsz b u l u r ve yakalattrr. H r s z h a p se girer. Fakat ertesi g n m d r k e n d i s i n d e n alt

21

y z k u r u rvet alp salverir. Ali Suavi m d r s k t m v e b i r g n " K a m , b u l a m y o r u z ! " cevabm alnca, m d r n rvet aldm y z n e vurur. Simav naibine ( k a d v e k i l i n e ) d e m e s e l e y i aar Kalkar, K t a h y a ' y a k a d a r gider. K a y m a k a m v e h k i m e d e ik yette bulunur. M d r azlolunursa d a " H s e y i n ' i n p a r a l a n gitti gider." Ali Suavi, Simav z e n g i n l e r i n d e n iken, eraf kavg a l a n a r a s m d a , m a l m l k e l i n d e n g i d e n Hafzolu a d n d a birinin de hikyesini d u y m u t u r . Yllarca Ay d n t a r a f l a n n d a gizlenerek dolaan, s o n r a Simav'da k i t a m t a k r evine d n e r e k k i m s e y e h a b e r v e r m e k s i zin, " D e l a i l - i H a y r a t " o k u m a k l a vakit g e i r e n b u a d a m n b a m d a n g e e n l e r e y r e i yanmaktadr. Si m a v M d r l iin, naible birlik olarak, K t a h y a K a y m a k a m ' n a o n u tavsiye eder. H a f z o l u ' y u d a ilk defa m d r vekili olduktan sonra dairede grr: " Y z gzel, b a n d a yeil, e l i n d e t e b i h , b o y n u n d a e n ' a m k e s e s i asl!"

22

Bir z u l m hikyesi Ali Suavi, bir g n d e p o b a h e s i n d e gezinirken m d r k o n a oraya bitiik o l d u u iin, H a f z o l u ' n u n m b a r e k duasn alaym d e r v e y a n m a girer: " B i r sofu eyh ile bir m u t e k i d g e n n e k o n u u r l a r ? " Tabii d i n bahsini amlar. i m d i hikyeyi dinleyiniz: " B u srada ieriye bir zaptiye, k y l bir k a n getirdi. K a n , d a v a m var, dedi. B i z i m sofu H a c Hafzolu, e r ' a n kayt ve tescil e t m e k lazmdr, diyerek sa eli ne bir k a l e m , sol eline bir kt ald. G z l e r i n i sze r e k v e h k m e t k a i d e s i n d e n o l d u u z e r e , y z gl m e y e r e k , syle, dedi. K a n k i k y n d e d a h i k i m s e siz, evsiz b a r k s z h i z m e t i idi. Ta kadn n i n e s i n d e n kalma, hepsi yirmi kuru eder etmez, toprak tencere ve k e s e r sap gibi b i r t a k m eyasn k y l l e r d e n biri z a p t e t m i . Bunlarn geri alnmasn cier paralayc szlerle rica etti. M d r vekili eyay b i r e r birer zin cirleme y a z d k t a n ve k y l arlp inkr e d e r s e is p a t edip e d e m e y e c e i m s o r d u k t a n s o m a , ispat tara fn tercih etti ve herifi a r m a k l a z m g e l m e d i i c e vabm verdi. K a d m alayarak d a n k m a k istedi. Fa kat H a c H a f z o l u kalarn atp, gzlerini belirtip, k a i m sesi ile kayt parasn v e r de yle git, diye hay krd. Fakir k y l p a r a lakrdsn iitince d n p , 'Am a n Aa, m e r h a m e t et, b e n d e n p a r a i s t e m e ' , dedi.

23

H a c Hafzolu dedi ki: ' - M d r senin h i z m e t i n m i ? K a saattir sen syledin, ite b e n y a z d m - elindeki k d gstererek - e r ' a n r e s m i n i ver.' K y l : ' e r ' a n s z n d u y u n c a n e yapar, eriatn kestii p a r m a k a c m a z . K a p a r a o l d u u n u sordu. O felakete ura m , m u s i b e t g r m , t v b e etmi H a c Hafzolu, ' e r ' a n 6 0 k u r u ! ' dedi. K a n altm s z n d u y u n ca, ' - A m a n Aa, p a d i a h b a iin, evladn b a iin, b e n k y d e h i z m e t i y i m , aman...' diyerek a l a m a y a b a l a d k a m d r , g e r d a n m d a 'Delail-i-Hayrat' as l olarak, zaptiyeye d n p '-A1 bu k a n c a z , mft y e gtr, d e ki, H a c Hafzolu b u k a n c a z m yaz drd eyler z a h m e t i iin altm k u r u r e s i m istiyor. K i t a b a baksn, h a b e r v e r s i n ! ' Zaptiye, k a n y o d a d a n kard. Biraz sonra k a d m alayarak yine geldi. K a r a Mf t k a r a kapl k o c a m a n kitaba b a k p : '-yledir, altm k u r u lazm gelir!' dediim bildirdi. A m m a k e n d i n i n b u n u v e r m e y e kudreti o l m a d m d a n o c u u n u - ya n n d a bir k k olan vard- k a s a b a d a birine b e s l e m e vererek p a r a b u l m a s iin, zaptiyenin kendisi ile b e raber d o l a m a s m a izin diledi. Gittiler, ocuksuz dn dler. Adac esnafndan birine o c u u yll krk ku rua vermiler ve y i r m i k u r u p e i n almlar. Bu yir m i k u r u u H a c H a f i z o l u ' n a verdiler. K a r a Mft k i m idi? Simav'da vaktiyle o n u n ektii musibetler 24

H a f z o l u ' n u n k i l e r d e n az deildi. Hafzolu ald drt belikten ikisini m i n d e r s t n e brakp ikisini de '-Biare fukarada p a r a y o k ki ne y a p s n l a r ? ' diye ka dna acnarak b a n a v e r m e k z e r e uzatt. O vakte ka dar g r p iittiklerimle b a m d n m iken, b a n a uza tlm paray g r n c e a k l m b a m a geldi eline arpp yerimden frladm, ktm. D e p o bahesine girdim. Bu n e hal, b u n e itfa (fetva v e r m e ) , b u n e eriat, b u eri at ne suiistimal, bu ne hyanet, bu ne devlet, ahalide b u n e cehalet, diye d n e d n e h a s t a o l d u m . G hal ile m e d r e s e y e gittim. O n d a n sonra Simav'da oturm a y p s t a n b u l ' a d n m e k zere B u r s a y o l u n u aldm. Hafzolu fkras 1275 (1859) abannda olmutur. Bu fkradaki z u l m , k a l b i m e alan birinci y a r a d n . O n d a n s o m a g r d m memleketlerdeki vakalar, h e p b u yaraya t u z e k t i ! " B u iki k k h i k y e d e n , Ali S u a v i ' n i n nasl bir h a l k o c u u o l d u u n u reniyoruz. r e n m e v e r e t m e ak ile y a n a n , hakszla isyan eder bir r u h u vardr. Yalnz kitap deil, h a r e k e t ve t e e b b s a d a m dr. " B i r eyler o l m a y a " , " b i r eyler y a p m a y a " h a zrlanmaktadr. D e v r i n i n k l a p l a n n d a n hibirinin hayat b y l e h a l k ynlar iinde, h a l k strab ile aclanarak b a lamamtr. T a n z i m a t veziri h a l k a y u k a r d a n bakar. T a n z i m a t edebiyats, h a l k iine i n m e z .

25

H P a a ' n m daveti A n a d o l u d o l a m a l a r n d a tamtabildiklerine k e n dini saydran, m d r , k a y m a k a m ve valilerden itibar g r e n K k H o c a , S a d r a z a m li P a a ' m n daveti ile stanbul'da devlet a d a m l a r m e c l i s i n e girdi. D e v r i n i n idaresi z e r i n e esasl fikirler edinmitir: " C m l e m e m u r l a r iinde adaleti sever o k k i m s e l e r g r d m . Fa k a t z a l i m b i r idareye alet olageldiini itiraf e d e n bir adil g r m e d i m . " Z u l m e kar isyan e d e c e k k a d a r ce sur deildirler. H a l k gibi, r e s m i vazife b a n d a k i ay dnlarn iyi t a k m d a b o y n u n u b k e r e k d e i m e z bir k a d e r e kar tevekkl (ii A l l a h a b r a k m a ) iinde dirler. A l i S u a v i ile d o s t l u k e d e n k a y m a k a m l a r , m u tasarrflar, valiler, azl d m a n l a r n d a n d u y m a dklar tenkit ve itirazlar o n u n y u m u a k azndan iitmilerdir. Yine Ali S u a v i ' n i n at bir aar ( r n d e n a l m a n o n d a b i r vergi) meselesini tah k i k e t m e k i i n F i l i b e ' y e g e l e n E d i r n e Valisi H u r it P a a , F i l i b e M o l l a s C e l a i e d d i n E f e n d i ' y e d e m i ki: " F i l i b e K a y m a k a m A t a B e y ' i n Suavi E f e n di hakknda yazd inha ( a t a m a nerisi), cebim dedir. B u n d a S u a v i E f e n d i ' n i n p e y g a m b e r d e n k k , fakat e v l i y a d a n b y k t u t u l d u u n u g r y o r u m . T u h a f ey... S o n r a n e o l d u k i , a r a l a r n a b y 26

le b o z u k l u k g i r d i ? " Ali Suavi diyor ki: " u r a s h o t u r , h e r h a n g i m e m u r ile b o z u u r s a m n e o b a n a n e b e n o n a k i n b e s l e m e z d i k . E s k i d e n t a n m ol duklarmla hl bugnk gnde iimizde dman lk o l m a y p b i r b i r i m i z i severiz. D e m e k ki, b e n i m k i m s e n i n a h s n a v e h u s u s i h a l i n e k i n i m yok. K i m senin de bana olamaz. Su varsa politika suu! B e n Fuat Paa'dan ne zarar grdm? Camide dersime gelirdi. Sofrasnda beraber y e m e k yedik. Birlikte o t u r u p s o h b e t ettik. A n c a k b u l u n d u u m e v k i i v e elindeki kudreti suiistimal ediinin aleyhinde bu l u n d u m . B u l u n u r u m . ahsna gelince, hl, Al lah'tan mafiret bulmas iin d u a ederim." Ali Suavi y i r m i - o t u z yl iindeki, h a t t a son za m a n l a r d a k i slahat ( i y i l e t i r m e ) y a p l a r n d a n ou n u n t e m e l i " k u m d a n i b a r e t " o l d u u fikrindedir. " M a d d i k a n u n l a r esas z e r i n e m a d d i n i z a m l a r k o n m a d k a devletimiz iin b e k a ( s r e k l i l i k ) tasavvur e d e m e z d i m . te bu fikirlerle R u m e l i ' d e seyahat et m e k t e iken, t e d e b e r i d e , bir bir M u s t a f a Fazl P a a ismi d u y m a y a b a l a d m . B i z z a t p a d i a h a : - E e r slahat y a p a m a z s a n z O s m a n l padiahla rnn s o n u n c u s u o l u r s u n u z , d e m i . Bu Fazl Paa, ' h a k i m a n e d a v r a n m a k ' zr ile sa m a n altndan su y r t m e y e alanlardan o l m a y p fe dakr, cesur v e devlet m e v k i i n e m u h t a o l m a y a n bir 27

zat imi, diye iittim. K u l a k d o l g u n l u u beni k e n d i sine k etti." B u s o n szlere dikkat ediniz. Ali Suavi, s o n u n a kadar, fikir davasn devlet ikbali ile deienlerin, k o r k a k v e dneklerin, a k h a r e k e t e t m e k t e n v e b u n u n b t n sorunlarn zerlerine a l m a k t a n e k i n e n lerin h a s m v e b u y z d e n t e k b a s m a kald d a ola caktr. M e m l e k e t t e n k o v u l a n M u s t a f a Fazl Paa, Pa r i s ' t e iken Ali Suavi stanbul'da, e h z a d e C a m i i ' n d e d e r s o k u t m a y a balad. B i r g n Filip i s m i n d e b i r Er m e n i , bildiklerinden biri vastasyla y a n m a geliyor. " M u h b i r " a d n d a bir gazete k a r a c a n d a n b a h s e derek, Ali S u a v i ' n i n d e y a z m a s n istiyor: " B e n ga zetesini vastalk e d e n Tevfik E f e n d i ' y e y a z d r m a s n, aralkta b e n i m de baz eyler vereceimi syledim. Filip, gazeteyi kard. Tevfik E f e n d i ' y i de m u h a r r i r tayin etti. Birinci n s h a s n t a m a m e n b e n y a z d m . Sonralar d a m a k a l e l e r v e r d i m . B u ie p a r m a k sok m a k t a n m a k s a d m , v a t a n m z gazetelerinin k h n e in salarmi v e eski m a n a s z m e d h i y e usullerini b o z m a k t. H e m o lisan b o z d u m , h e m d e m e m l e k e t i m i z e hr riyeti soktum.

28

"Hrriyet memlekete girecektir" H a t t a o vakit Meclis-i V l ( D a n t a y n 1 8 3 7 ' d e k u r u l a n i l k b e n z e r i . T a m a d ; M e d i s - i Valay A h kam-] Adliye) azasndan Ziya Bey'in yannda baz bykler: - M u h b i r gazetesi e d e b y o l u n d a n kyor, Dediklerinde, Ziya Bey: - M e m l e k e t i m i z d e sarlk d u v a r n a Takvim-i Vekay bir ivi ilitirdi. S o m a Ceride-i-Havadis o i viye bir eki, d a h a s o m a Terceman--Ahval b a k a bir eki, nihayet Tasvir-i Efkr da bir eki v u r d u . i m d i bir Suavi kt, eline k o c a bir t o k m a k alp i- viye yle v u r d u ki, s o n u n a k a d a r duvara girdi. Bu asr o duvar delecek, kulaklar aacaktr. B u n u m u k a d der bilmeli. Delii kapatrz z a n n e t m e y i n . H r r i y e t m e m l e k e t e girecektir, d e m i o l d u u o z a m a n iitilmitir." air Z i y a Paa " i i r v e n a " m a k a l e s i n d e M u h b i r ' i n s l u b u n u sade T r k e ' y e m i s a l gsterir. Ali Suavi'nin dil zerine dndklerini ileride greceiz. A n c a k M u h b i r gazetesinin 2 9 v e 3 7 ' n c i sayfalarnda o z a m a n k i genlere ve gazetelere t v e r e n iki yaz daki fikirlerini ksaca toplayalm. Esas, kendi tabiri ile, " H e r k e s i n anlayaca Trke"dir. " Z i r a a t e dair bir kitap okuduk. inde 'telkih' kelimesi var. N i i n ' a '

29

d e n m e m i t i r ? Bir b a h v a n a b u kitab anlatabilmek iin o n b e sene ilim m i (1) tahsil e t t i r e c e i z ? " B a k a bir yazda k o n u u l d u u gibi imla fikrini m d a f a a eder: " A h a m " deil " a k a m " " Y o h s a " deil " y o k s a " . K o n u u l d u u gibi yazlmasn ister. " E s k i l e r her k e s i n syledii ve anlad lgatlarla y a z m l a r ! " Yalmz b u son satrlar bile Ali S u a v i ' n i n devrin d e n n e k a d a r ayrldn gsterir. K o n u u l d u u gibi y a z m a k : B u fikir, 1908 M e r u t i y e t i ' n d e n s o m a k i Fecr-i A t i m e k t e b i n e bile y a b a n i gelecektir. A r a d a eski inay d e v a m ettiren d a h a m e k t e p vardr. 1866'da k a n M u h b i r g a z e t e s i n e y a z d z a m a n Ali Suavi 2 6 yalarnda idi. B a z m a k a l e l e r i n d e o n u n bu devirdeki fikir hususiyetlerini belirten k p a r a l a n gryoruz. " S a y ( E m e k ) v e M e d e n i y e t " yazsn da, almay a r t t r m a k iin, i h t i y a l a n a r t t r m a k l z u m u n u ileri srer. Z a r u r i saylmayan h e r eye o vakitler " z i y n e t " , imdi " l k s " d a m g a s v u r a n d a r softa g r n tenk i d e d e r e k insan v c u d u n d a n m i s a l verir: " A l l a h m e f ' a l i n i d e bile ziynetler v a r m . M e d e n i y e t l e h u s u l e g e l e n i h t i y a t a n fazla z i y n e t l e r d a h i b y l e d i r . " K e n d i m i z d e olan k a y b e t m e m e k artyla h e r n e r e d e h e r k i m d e grrsek, r a s t g e l d i i m i z ilmi, sanat v e h i k m e t i almalyz, der. (1) "Medresede Arapa m reteceiz?." 30

Ali S u a v i ' n i n M u h b i r gazetesindeki balca tar t m a l a r n d a n biri m e d r e s e l e r h a k k n d a d r : " H a l k , o k u y u n u z , diye tevik ediyoruz a m a , n e o k u y a l m na sl o k u y a l m ve neler o k u y a l m , diye b i z e sual etse ler cevap v e r e m i y o r u z . M e d r e s e u s u l o k u y u n u z , de sek b u trl o k u m a k l a tahsil e n aa o n b e sene s rer. H e l e u on b e s e n e d e renilecek eyler ise drt senelikten ibarettir." S o m a h e r k e s h o c a m olacaktr? Tccarlk, askerlik, esnaflk, ktiplik, l a z m deil m i dir? " T c c a r d a n b m n i n olu b y d vakit baba snn iini u y g u n v e d z g n y a p a b i l m e k iin A r a p a b a b l a n , tasrifleri v e i'lalleri ( A r a p a k u r a l l a r n d a n b i r i ) r e n e c e i y e r d e m e k t u p y a z m a k v e trl t c car defterleri t u t u p t i c a r e t h a n e usulleri retilse da h a faydal o l m a z m ? " Ali Suavi, m e d r e s e l e r z e r i n e esasl tenkitleri da h a ileride yazacaktr. "Tevhid-i t e d r i s a t " ( r e n i m b i r l i i ) d e d i i m i z inklabn da mjdecisi olur. A n a d o l u ' n u n imdilik b a z yerlerinde, Ali Suavi devrinde o l a n l a r d a n da geri kafal y o b a z l a r n y i n e o z a m a n d a k i l e r d e n d a h a ileri eriat dershaneleri ap, c u m h u r i y e t i n 2 7 ' i n c i yl o c u k l a r m sivil m e k t e b e g i t m e k t e n a l k o y d u k l a n m d n d k e , M u h b i r tenritlerinin, y z n c yla d o r u yaklat gnlerde da h i h e n z tarihi o l a m a d m a n e k a d a r i l e n i y o r u m .

31

Z a m a n n eitimi

Zamannn eitim ve mektep meseleleri zerine genie bir fikir v e r e b i l m e k iin bu yaznn b a n a Ali S u a v i ' n i n hicve b e n z e r bir y a z m a l y o r u m . M e m lekette b i r o k deiiklikler o l m a s n a r a m e n y i n e b u yazdaki b a z tenkitlerin b u g n d e d o r u o l d u u n u g r m e k ackl deil m i d i r ? Ali Suavi M u h b i r gazetesinin 8 'inci saysmda bir M s l m a n m a n a v m o l u a z m d a n yle d e r t yan yor: " B a b a m stanbul'da e v l e n e n Kayserili bir m a n a v iken b e n i b e y a n d a m e k t e p e verdi. Yedi s e n e de v a m e d i p o n iki y a n d a k m s a m da, e b c e d ( A r a p a h a r f l e r e say d e e r i v e r e r e k h e s a p y a p m a k ) v e tecvid ( K u r ' a n u s u l n e bal k a l a r a k o k u m a ) kuvveti ile b a b a m a m e k t u p y a z m a k v e defter t u t m a k gibi bir ey y a p a m a d m d a n , d a h a eksii vardr, di y e a h b a p l a r n d a n bir h o c a efendi b e n i derse balatt. B a b a m n m a n a v l m d a g z m o l m a d n d a n boyu na o k u m a k istedim. Sarf, nahiv, belagat, m a n t k , f kh, k e l a m , h i k m e t , ulm-u-beeriye v e h i k e m i y y e d e n n e varsa o k u d u m . Tahsil y o l u n d a p a b u s r t m , g n g e i r m i biri o l d u u m d a n i m d i y e k a d a r k a z a n m v e y a k a y b e t m i o l d u k l a r m h u l a s a o l a r a k syliy e y i m : Sarfdan p e k o k i'lal v e tasrif b e l l e d i m . N a 32

hiv'den p e k gzel i'rab y a p a r d m . L a k i n A r a p a sy lemesini ve yazmasm hl beceremediimden, bu ik i i l i m d e n istifade e t m e d i m d e s e m d o r u s y l e m i o l u r u m . Belagatten hayli stlahlar ve tabirler ezmerl e d i m a m a , n e A r a p iirinin m e z i y e t l e r i n d e n anlaya bilirim, n e d e A r a p a bir kta yazabilirim. M a n t k t a n Klliyat--hams, tasrifat ve slahat e z b e r l e d i m s e de garazsz s y l e m e k lazmsa, evveliyat, z a n n i y a t v e vehmiyat birbirinden ayramyorum. almadm, d e s e m , hayr altm. K i t a b m yoktu, d e s e m , hayr vard. H e r k e s i n o k u d u u gibi o k u m a d m d e s e m ica zete ( d i p l o m a ) k a d a r h o c a l k u s u l z e r e o k u d u m . A l i m o l d u m , d e s e m , k o r k u y o r u m , n k b e n i m l e l fet e d e n l e r bilirler ki, iki satr T r k e o k u t u p anla lr b i r e y y a z a m y o r u m , on b e yl altm A r a p a lisam z e r i n e drt lakrdy b i r araya n e g e t i r m e k n e d e y a z m a k e l i m d e n geliyor." M a n a v olu ile a h b a p l a r n d a n biri a r a s n d a y le bir k o n u m a olur: " - Faydasz m r telef b a h s i n e ( Y a a m b o u n a h a r c a m a k o n u s u n a ) gelince h e p b e r a b e r alayalm, fakat ne kaybettiniz? - B i r h n e r ve sanat sahibi o l a m a d m . htiyatan kurtulamadm.

33

- K e k e h e m o k u y u p , h e m b a b a n m sanat o l a n manavl t e r k e t m e m i olaydn. - B e h e y k a r d e , o k u m a k , y a z m a k nedir, ne iin dir, bilir m i y d i m ? Bizim m a h a l l e m e k t e p l e r i n i n h a lini b i l m e z m i s i n ? Z a n n e d e r d i k ki, o k u y a n y a z a n a d a m , esnaf o l m a a layk deildir. D e v l e t m e m u r i y e t i n d e kullanlmaldr. S e n d e b y l e b i l m e z m i y din? - i m d i de byle... M a a r i f nedir, k i m s e n i n anla d yok. Bir t c c a r n olu o k u d u u vakit b a b a n n ce haleti y z n d e n gayr-i-muntazam ( d z e n s i z c e ) ida re edegeldii ticareti, k e n d i ilmi ile b i r gzel ve d z g n y o l d a y r t m e k hatrna bile g e l m e z . - stanbul bir hale gelmi ki, a n a s n d a n d o a n o c u k d e v l e t i n h a z i n e s i n e a z a y o r D r t lakr d b e l l e y e n l e r b y k m e c l i s l e r d e a z a o l m a y isti yorlar. - B i r p a y i t a h t m y z d e sekseni h n e r ve sanatla p a r a k a z a n m a k v e k e n d i n i ihtiyatan k u r t a r m a k yol larm b r a k p da yalnz devlet h a z i n e s i n e az aarsa n e olur? - te g r y o r u z ya... P a r a k a z a n a b i l e c e k bir sa n a t n M s l m a n l a r d a n ehli var m d r ? D r t manav, sekiz helvac k a b i l i n d e n k i m s e n i n g r m e e t e n e z zl etmedii k i m s e l e r kalm. B u n l a r bile gitgide aa, 34

bey, efendi gibi p a r a e t m e z unvanlara t a m a h ederek, sanatlarm terketmektedirler. M a a r i f n e d i r ve ne iin dir? B u n l a r anlalmadka, ekseriyetin u l m v e m a arif z a n n e m i n i n z a r a r d a n b a k a bir eyi yoktur. M a arif b y l e sanlrsa sanayi m e y d a n a g e l m e k ihtimali yoktur. M a a r i f devlet h a z i n e s i n d e n b o y e r e m a a al m a k iindir, itikad d e v a m ederse terakki ( i l e r l e m e ) mmkn olmaz."

35

M u h b i r gazetesinin nemi M u h b i r gazetesinin g e r e k slubu, g e r e k neret tii fikirler h e r tarafta b y k akisler u y a n d r m a k t a dr. B u n u sk sk gelen m e k t u p u l a r d a n anlyoruz ve H a l e p ' t d e n g e l e n u m e k t u p T r k e l e m e tarihinde bile yer tutabilir ve dilde s a d e l e m e ile z l e t i r m e ce r e y a n l a r n n n a s l y a n y a n a d o d u u n u gsterir: " M u h b i r ' i b a t a n aa o k u d u m . S e v i n c i m d e n ayak larm yere b a s m y a c a k b i r kla girdim. B u n u h e r k i m y a z m v e yazyorsa Tanr m t t u u n u k o l a y ge tirsin! K e n d i s i n d e n s o m a gelenlere iyi r n e k brak m a a e m e k v e r m e k n e y a v u z yaamaktr. Tanr ek sik eylemesin. Y u r d u m u z b y l e uslularn (2) glge si altnda ilerlemekte ve bilgilerin y n n d e n yery z gzellenmektedir. B u r a s d n l s e k o l a y c a bili nir. Y u r d u m u z iin onlarn u alp abalamalar b i z c e p e k beenildi. Bizi y o k t a n var e d e n i n y a r d m anlarla b e r a b e r o l s u n ! " M u h b i r kt vakitler, Girid hadisesi vardr.. A l i Suavi b u n d a n ehirde m m a y i l e r y a p t r m a k , n u t u k lar syletmek, M u h b i r g a z e t e s i n d e d e iane ( y a r d m ) stunlar a t r m a k ve bu frsatla vatanperverlik duy gularn c o t u r m a k iin d u r m a d a n urayor: (2) Uslu - Hkim 36

" B i r aralk M u h b i r gazetesinin sahibi Filip, N o r d gazetesinde M u s t a f a Fazl P a a ' n n katib-i sr imzasyle km olan Jntrk reislii beyannamesini Trk e ' y e t e r c m e ettirerek gazetesine k o y m u . B u n d a n b e n i m h a b e r i m yoktu. Kald ki, Babli t e r c m e ve b a s m a y b a n a isnat etti. O tarihten, Fazl P a a tarafta r a d d o l u n m a a baladm. o k g e m e d e n B e l g r a d ka lesinin tarihini y a z d m , verdim. Filip bast. Bu tarih te kaleyi fethedenlerle v e r e n l e r i n isimleri getike kullandmz tabirler Ali P a a ' y a p e k tesir etmi. G a zete bir ay tatile urad. Fakat tatil k a r a n tebli olun m a z d a n nce, krk m i l y o n nfusun hayat v e m e m a t ( l m ) vkela n a m ile birka l d m e n i n eyadi-i m u t l a k a s m d a (yetkileri i i n d e ) b u l u n m a k t a n ise, mille tin intihab ile b e alt y z k i m s e d e n m r e k k e p bir M e c l i s a n maverelerinde o l m a k elbet hayrl oldu u n a dair bir m a k a l e y a z p nerettirdim. B e l g r a d ta rihi v e Millet Meclisi makalesi, s o m a Girid C e m i y e t i ' n i n e h e m m i y e t i v e g e c e g n d z birlemekte oldu u m k k byklerle g e e n siyasi bahislerin grl ts B a b l i ' y i uyandrd. Ta ki bir a k a m e z a n vakti E t h e m Efendi n a m m d a bir tefti m e m u r u gelip: - Seni Zaptiye ubesi m u a v i n i M u s t a f a P a a bek liyor, dedi. D e r h a l kalktm. B e n i zaptiye k a p m a getirdi, bir gzel odaya koydu. ki tefti m e m u r u da gelip yan ma oturdular. A n l a d m ki, tevkif o l u n d u m . O gece 37

orada yattm. Sabahs Zaptiye Miri H e k i m Ali Pa a y a n n a arp Zaptiye Mstear ve M u a v i n M u s tafa Paa hazr olduklar h a l d e sigara iitk, kahve i tik, r u h b a h s i ald. N i h a y e t M i r Paa dedi ki: - Sizi m u v a k k a t e n seyahate gnderecekler. H a s belicap ( D u r u m u n gerei) bir eydir. Katiyyen iliik etmeyiniz! - K i m gnderiyor, nereye g i d e c e i m ? Sebep n e dir? diye sual ettimse de ' h a s b e l i c a p ' t a n b a k a bir ak cevap v e r m e d i . M i r kalkt gitti. O g e c e orada kaldk. G e c e mfetti: * * * (3) vastasyla b a n a bir ha vadis geldi ki m e m u r ve ahaliden y z elli k a d a r k i m se birikip zaptiye k a p m a gelerek b e n i h k m e t t e n istiyecekmi. H k m e t v e r m e z s e zorla a l m a a ittifak etmiler. H a b e r i getiren zata b y l e hareket o l u n m a m a s n t e n b i h ettim. Vaka tenbihe de ihtiya k a l m a d, sabah oluverdi. B e n i bir alay zaptiye depdebesi ile zmir v a p u r u n a getirdiler. ' H a s b e l i c a p ' vapura bindik. ' H a s b e l i c a p ' y a m m z a taklan M l a z m H s e y i n A a ile z m i r ' e ktk. ' H a s b e l i c a p ' K a s t a m o n u ' y a gittik. Vardmzda m e m u r , Vali H a m d i P a a ' y a zaptiye mirinin m e k t u b u n u verdi. B u m e k t u p 'Ali Suavi efendi b u k e r e hasbelicap K a s t a m o n u canibine i z a m o l u n d u u n ' d a n ( t a r a f n a g n d e r i l d i i n d e n ) ibaret ti.'

(3) O vakit yaamakta olduu iin ismini saklamtr. 38

Kastamonu srgn Vali H a m d i P a a K a s t a m o n u ' d a Ali S u a v i ' y e dosta davrand. stanbul'daki t a n d k l a n y l a yaza bildii iin s r g n d e p e k de sklmad. Ora talebesi ne M i r ' a t okuttu. K a s t a m o n u ' d a kald iki ay iinde " D e v l e t nizamlarna, servet ve kuvvetine d a i r " Trk e bir kitap yazd. K i t a b n ismi udur: " S e n , g e m i d e s i n ! " B u n d a n baka z a m a n e vakalar hakknda " M n i y a n e " arabi b i r risale, iki cilt d e " a r k ' t a m e v c u t ilimleri tarif ve G a r p ' t a k i l e r l e m u v a z e n e " ed e n bir eser d a h a yazd. kinci cildin s o n u n d a T r k dilinin, T r k yazsnn, T r k i m l a s n n nasl slah o l u n m a s l a z m geldii z e r i n e m n a k a a l a r yapt n syler. Yazd kitaplar oaltp, d a t m a k adeti o l d u u n d a n , talebesini g e c e g n d z b u i iin a ltrd. S r g n hatralar arasnda der ki: " O v a k t e k a d a r Msrl M u s t a f a Fazl P a a ile bir m n a s e b e t i m yok ken, K a s t a m o n u ' y a biri kp geldi. B u a d a m Fazl P a a tarafndan 9 0 O s m a n l liras getirip p a a n m b e ni P a r i s ' e istediini tebli etti. B e n t e r e d d t edip Av- * r u p a ' y a k a m a y ihtiyar e t m e d i m . B u a d a m (***) pa ann a d a m l a r n d a n ( * * * ) aa idi. O n d a n s o m a h k m e t tarafndan b a n a m a a b a l a n a c a v e stan b u l ' a d n e c e i m h a k k n d a b a z r e s m i szler geldi. 39

Bir p e r e m b e g n idi. M u s t a f a Fazl P a a ' m n ikinci bir a d a m kageldi. B e n i alp gizlice stan bul'la gtrmeye m e m u r olduunu, oradan paann vekilleri P a r i s ' e yollayacaklarn b e y a n etti. E l i m e de bir m e k t u p verdi. i n d e der ki: ' G e e n d e size 90 liray M u s t a f a Fazl P a a gnderdi. Paris'te sizin gel m e n i z i bekler. M a k s a d size Avrupa'da b i r g a z e t e yazdrmaktr. stanbul'da hurufat da s a t m ald. Harf ler sizden evvel P a r i s ' e varr. H a k k n z d a h r m e t l e b e r a b e r refah ile maietinizi (geimliinizi) t a a h h t eder. Avrupa gibi serbest bir y e r d e m e z a l i m aleyhi n e iddetli eserler y a z m a k millete b y k hizmettir. Z a h m e t i n i z s t a n b u l ' a B e y o l u ' n a k a d a r gelmektir. O r a d a sizi bir a d a m grecektir. O n a t e s l i m olunuz.' M e k t u b u o k u y u n c a getirene: - H a y d i sen bu h a n d a otur. Yarn saat drtte u h a m a m a gel, soyun, k o n u u r u z ! . , d e d i m . G i t s e m m i , g i t m e s e m m i , d n c e s i n e daldm. G i t m e y i g n l m hi istemezdi. H a l b u k i iki sebep b e n i g i t m e y e cebrederdi. Birinci sebep, M u s t a f a Fazl P a a ' m n ' H n k r a m e k t u p ' diye nerettii r i s a l e y i e l i m e alp o k u d u k a, l e m e kar gaysszlm ( i h t i r a s s z l n ) ilan ed e n bir zat elden gelen hizmetle k w e t l e n d i r m e k h e defi idi. i k i n c i sebep, Babli Fazl P a a ' m n b e n i P a r i s ' e k a r m a k z e r e a d a m g n d e r d i i m h a b e r alm, o a d a m ve e v i m d e k i evrakm t u t t u r m a k z e r e m e 40

m u r g n d e r e c e k diye stanbul'dan m e k t u p l a aldm havadis idi." Ali S u a v i ' y e stanbul'dan verilen h a b e r d o r u idi. N i t e k i m Ali Suavi K a s t a m o n u ' d a n katktan son ra, iki m e m u r vali H a m d i P a a ' y a zaptiye m i r i s m a i l P a a ' n m " M a h r e m " bir m e k t u b u n u getirdiler. B u m e k t u p s o m a d a n Paris'te Ali S u a v i ' n i n eline ge ti. U l m gazetesinde kt. M e k t u p Ali S u a v i ' n i n ka aca h a b e r alnd, h e m e n evine varlp evrakn bir torba ile s t a n b u l ' a yollanmasn, efendinin o r a d a n k a m a s b y k m e s u l i y e t e s e b e p olaca h a k k n d a dr. 10 M a y s 1823 tarihlidir. K a hikyesi hayli merakldr. " A d a m t e n b i h ettiim h a m a m d a g r d m . G i t m e y e k a r a r v e r m i ol d u u m d a n a k a m hava k a r a r n c a eve gelmesini sy ledim. Geldi. - ki beygir bul, n e b o l u caddesi z e r i n d e k i m e zarlkta seni b e k l e r i m , d e d i m . O n u g n d e r d i m . B a z evrak y a k t m . Bazsn d a a l d m . A r k a m a b i r a b a giydim, s a n g b e l i m e sardm. K a r a n l k t a fesle soka a kp m e z a r l a gittim. H e r i f geldi, bir beygire de b e n b i n d i m . 1284 m u h a r r e m i n i n 1 4 ' n c c u m a r t e s i gecesi idi. Yola dtk. Sabahs n e b o l u ' y a eritik. Yani p e k a b u k gittik. H a l b u k i v a p u r g n deil. G a rip tesadf, T r a b z o n v a p u r u frtnaya t u t u l u p gecik m i o l d u u n d a n b i z i m n e b o l u ' y a gidiimizle bera t

ber o da geldi. H e m e n acentenin s a n d a l m a atlayp, va p u r a v e k a m a r a y a girdim. Ertesi g n v a p u r stanbul B o a z ' n a vakitsiz g i r d i i n d e n B y k d e r e ' d e d e m i r att, kald. B e n de gverteye kp g e z m e k istedim. M e e r K a s t a m o n u Valisinin v e m u h a s e b e c i s i n i n ha remlerini uaklar, s t a n b u l ' a g t r y o r m u . B e n i ta mdlar, ainalk e t m e k istediler. T a n m a m a z l k t a n ge lip k a m a r a y a d n d m . K a m a r a y a h i z m e t i gelip g verte s t n d e baz a d a m l a r senin iin k a m filan gi bi lakrd ediyorlar, dedi. A r k a s n d a n b i z i m a d a m g lerek: '-Ah yakay ele v e r d i k ! ' deyip yld. ' - N e ol d u ? ' d e d i m . ' - N e olacak? N i i n dar ktn? ura da b i r iki h e r i f var, h o c a k a m diye syleniyorlar' dedi. Fakat d n y a d a h e r iin p a r a ile beceriliverdiini b i l d i i m d e n k a m a r a t o n eline bir altn sktrdm. ' - B e n i imdi k a r a y a k a r ! ' d e d i m . '-Nasl yapa l m ? ' dedi, y u k a r gitti. Tesadf b u ya, m e e r vapu r a bir sandal e k m e k g e t i r m i imi. K a m a r o t b u san d a l a bir iaretle d m e n altna saklar ve bizi alp k z e r i n d e d o l a t r r k e n : ' - i n i n i z ! ' der. B i z h e m e n ip lere t u t u n u p sandala iner, karaya eker, karz. A m a B e y o l u ' n a bizi o g e c e g t r e c e k bir vasta b u l a m a yz. N i h a y e t y r y e r e k T a r a b y a ' y a gelir iki ifte bir kaykta Beikta iskelesine kavi eder, ekeriz. M u h a r r e m i n 1 7 ' n c i gecesi... H a v a ak. Ay B o a z ' g m varaklam... K r e k t e n su fsrts k u l a a hazin 42

h a z i n d o k u n m a a balad. D n d m ki, b e n i m b u y e r d e t o p r a m olsun, b e n d e b u yerin e n n a m u s l u l a r arasmda bulunmak iddiasmda bulunaym, ya ben neden bu yerden mehcur (uzaklam) oluyorum? A c a b a m r m vefa edip d e b u yerleri bir d a h a gre cek m i y i m ? H a y d i b a k a l m , dehrin deiiklii ok tur, h e l e b i z i m gibilere... K a s t a m o n u ' y a gnderilir k e n A n a d o l u ' d a dile d r m e k iin sylemi oldu u m b a z iirler ki, B o l u ' d a saz klarna tanzir et t i r m i t i m ( A n l a m c a b e n z e r i n i s y l e m i t i m . ) , ka ykta onlar o k u r d u m . u b e y t i m b a n a o g e c e ne ka dar h o gelirdi: e k e r l e r tir-i evri sine-i gayretkee lakin B u y o l d a tir-i evre sine g e r m e k k a h r a m a n l k t r Z u l m o k u n u k u t s a l e y l e r i s a v u n m a n n g sne ekerler a m a ramanlktr A z m a geleni d e v e z n e sokardm. B u n l a r sy l e m e k t e n m a k s a d m , ne m e c b u r i seyahatten, ne de o gece kaykta souktan titreyiimden, hibir eyden krlmayp bilakis k e n d i h a l i m d e n m e m n u n idim. Sa adet dedikleri de g n l rahatlndan ibaret deil m i ? B e i k t a ' a ktk. S r c beygirleriyle Fazl Pa a ' n n vekili Avusturyal M s y D o ' m evine indik. P a a ' n m P a r i s ' t e b e n i beklediini, n e k a d a r p a r a is43 . Bu yolda zulm o k u n a gsn a m a k kah

t e r s e m v e r m e y e hazr o l d u u n u syledi. B e n d e b e o n k u r u o l d u u n d a n P a r i s ' e gittikten sonra paray n e y a p a y m , diye a l m a d m . M s y D o o g n l e r d e n e zaret altnda o l d u u n d a n b e n i bir b a k a s n n evine misafir verdi. 18 m u h a r r e m sabah bir sandalla M e saj eri k u m p a n y a s n n M a r s i l y a v a p u r u n a g i r d i m . K a s t a m o n u ' d a n b e r a b e r geldiimiz a d a m a p a r a ver m i t i m . B a n a bilet, bir k a t p a n t a l o n , setre, yelek, sak o satn ald. K a m a r a n n kapsn s r m e l e y i p u y k u ya yattm." Vapur M i s i n a l i m a n n a girdii vakit, g v e r t e d e n etraf seyreden Ali Suavi, bir sandal iinde iki fesli grr: " D i k k a t l e baktm. Birini tandm, Meclis-i Vala a z a s n d a n Z i y a B e y (air Z i y a Paa). O da b e n i ta nyp karaya d o r u iaret etti. Sandal da sahile do ruldu. Vapurda b a n a ara sra ainalk e d e n bir E r m e n i o c u u y a n m a gelip: - Tanr msnz, Z i y a Beyefendi, dedi. Bir iki kurcaladm, anlald ki, Fazl Paa gazete ye mrettip istemi. Bu ocuu bulmular. smi Agop... Yolcular M i s i n a ' y a k a d a r b a k a v a p u r l a gelmi ler. Z i y a B e y ' i n y a n n d a k i fesli zat da t e r c m e oda s h l e f a s m d a n ve Tasvir-i Efkr gazetesi m u h a r r i r i Kemal Bey (Namk Kemal). B e y l e r i n k a l a r n n s e b e b i n i s o r d u m , stan bul'da k a l m a d k l a r n a esef ettim. Z i y a B e y d e d i ki: 44

- Bilirsin ki e v i m hrriyet ve h a k taraflsna ak tr. Ali n a z a r n d a s u l u gibi idim. Fazl P a a m e k t u b u n u n T r k e t e r c m e s i b e n d e n bilindi. Kbrs m u tasarrflna t a y i n i m iradesi kt. S a d r a z a m d a h a n e yapar, b i l m e z d i m . A v r u p a ' y a bir seyahat da isterdim. Fazl P a a hayli vakittir b e n i ister, m a i e t i m i t a a h h t eder, b i r k e r e o n u g r p efkrn a n l a m a k istedim. E e r h e s a b a gelirse bir serbest m e m l e k e t t e o t u r u p za lim idare aleyhine paalar svarz. K e m a l B e y -Sen K a s t a m o n u ' y a gittikten s o m a b e n i de T a s v i r ' e y a z m a k t a n menettiler. E r z u r u m va li muavinlii verdiler. Paris'te Fazl P a a seninle b e raber gazeteye y a z m a k z e r e b e n i d e ister. D o r u s u Z i y a B e y ' i d e s a v u m a a tevik ettim. y l e deil m i , beyefendi? te geldik? M a r s i l y a ' d a n trenle 1284 ( 1 8 6 8 ) m u h a r r e m i n d e p e r e m b e sabah Paris eririne girdik. D o r u c a M a l h e r b e b u l v a r n d a Fazl P a a ' n m evine indik. H a b e r verdiler, kt, m e m n u n oldu: - B e n i m servetim size de kfidir, a m a n alalm, artk ne olacaksa olsun, ebette bir ey y a p a l m . " O r a d a biraz dinlendiler. P a a kendilerini bir yer b u l u n m a k z e r e o vakit y a r d m ile Pepiniere soka n d a o t u r a n inasi E f e n d i ' y e yollad. inasi Efendi onlara ayn sokakta drt n u m a r a d a o d a l a r b u l d u .

45

Halk uyandrp aydnlatmak B u bir gazetecidir. G e r i hocal srasnda M u h bir gazetesine yle bir ilitiini syler. Hatta, U l m gazetesi bile bir ilmi ve siyasi tetkikler dergisine b e n zer. Fakat Ali S u a v i ' n i n belirgin karakteri inklap lk o l d u u iin, dersini de, vaazn da, bilgi ve yaz sn d a b u u u r d a kullanmtr. M a k s a d halk u y a n d r m a k v e aydnlatmak, devleti m a d d i m a n e v i b t n tesisleri ile y e n i d e n n i z a m l y a r a k kurmaktr. K r k ya nda len, m r n dolaarak, saklanarak, k a a r a k , cemiyetler k u r a r a k ve o k defa k e n d i el y a z s n d a n k e n d i k o p y a k a r a r a k geiren, eserlerinde h e m e n h e r eyden, h e n d e s e d e n , e k o n o m i d e n , corafyadan, h e s a p , tarih, edebiyat, dil, din ve siyasi ilimlerden b a h s e d e n Ali S u a v i ' y i bir ihtisas a d a m r n e i gibi gsteremeyiz. H a t t a yazlarnn bir k s m n d a derin lik de b u l a m a y z . Eserlerinin says y z y i r m i yediyi tutuyor. B y k bir ksm baslmamtr. Bir k s r m n m ad bile u n u t u l m u t u n B e n b t n b u dank yazlar da b a z e n ara sra, b a z e n sk sk a k a n klardan bir aydnlk t o p l a m a a altm. D u r m a k s z n , y o r u l m a k s z m v e y l m a k s z n ha kikat bildii eyleri r e t m e k iin rpnp durur. Pa r i s ' e sman, a k a m a bir n y e m e i nasl bulaca b i l i n m e z bir T r k delikanlsnn, b i r y a n d a n gaze46

tesi i t e u r a a r a k , b i r y a n d a n k o s k o c a r e s i m l i b r a n siklopedi k a r m a a k a l k m a s n d a k i cesaret, a n c a k i n a n m b i r inklapnn a k n d a n v e e v k i n d e n b a k a n e ile izah olunabilir? A n s i k l o p e d i n i n ad: " K a m u s - u l - u l m vel-Maarif "tir. O, yalnz bir ey d nr. T r k i y e ' y e bir ansiklopedi lazm mdr, deil m i dir? Z o r l u k l a r m h e s a b a bile k a t m a z . B y l e bir teeb b s b a a r a b i l m e k iin iki engel vardr. Biri, paradr. K e n d i sylediine g r e a n s i k l o p e d i y e y i r m i b i n r e s i m lazm. H e r biri b e franga kazlsa, yalnz b u drt, b e y z b i n k u r u tutar. M a t b a a masraf d a ayr. Fa k a t o m a d d i z o r l u u n aresini b u l m u t u r : 32 sayfa lk U l m gazetesinin 1 7 sayfasn K a m u s ' a a y r m a k ! ikinci engel, K a m u s ' a kaynaklk e d e c e k kitaplar bul m a k t a idi. i m d i m a d e m k i , Paris'tedir. B u engel d e kalmamtr. K e n d i s i n e soracaklar: " - K a m u s ' u t a m a m l a m a k iin u z u n yllar ister. mrn yetecek m i d i r ? " - B e n b a l a m a t a a h h t ettim, b i t i r m e i taaahh t e t m e d i m , der. Fakat b y l e d n m e k t e n bile h e m e n cayar: " - N i i n o l m a y a c a k m ? K a m u s ' u iki y z elli b i n satr h e s a p e d i y o r u m . B i n e r sayfadan on cilt. H e n z 32, 33 y a n d a y m . B u g n e k a d a r ar sz gr m e y e n bir S u a v i ' y e 2 6 yl d a h a m r o k m u d u r ? Gazetecilik m e s l e i z e r i n e dnleri unlar47

dr: " B i r gazete niin satar? art hrriyet midir, p a r a mdr, s l u p tatll m d r ? Hayr! B e k a iin art, bir gazete bir fikir taraf tutmaldr. O vakit o fikrin taraf tarlar da gazeteyi tutar. D s e kaldrrlar. L o n d r a ga zetecilerinin h e r biri bir fkraya taraftar olduu iin ya ar. G r d n , iittiini derleyip toparlayp, ecnebi lerden t e r c m e edip b e y a z ktlar karalayan stan b u l gazeteleri ki maksatszdrlar, payidar o l a m a z . " G a z e t e dilini, haikrn anlayna i n d i r m e k iin, eski inann ( c m l e k u r m a n n ) t a m tersine bir yol tutar. G a z e t e c i n i n vazifesi de e d e b i y a t marifetleri g s t e r m e k deil, halk aydnlatmaktr. O vakitler bir efendi: - Bir M u h b i r ' i n yapt ie balon, d e m i . Ali Suavi M u h b i r ' i n y a n n d a H r r i y e t v e U l m gibi yenilerinin ortaya ktn v n e r e k syler ve: " H a l k y a k n d a haklarn a n l a y a c a k t r ! " der. Yazlarnda padiah, vezirler ve paalar iin hr m e t sfatlan k u l l a n m a z : " H a n i padiaha, malik-i-rikab-l-mem, vezire, vekil-i-mutlak, dstur-u-mk e r r e m , d e n i l e n h a n i r i c a l v e kibara, k e r a m e t buyur d u n u z , a z a d k a b u l e t m e z kleniz, c a n v e b a m z yo l u n u z a kurbandr, diyen gazeteler, h a n i ben-i asfar k a c a k s t a n b u l ' u alacak, a n n a m , evveli a m diye yazanlar? B u n l a r gittike azald. A z l a n d a M u h b i r , H r r i y e t v e U l m gazeteleri krd v e k r m a k t a ! " 48

B u b a k m d a n t a m bir demokrattr. Birinci Abdlh a m i d ' e , r e s m i y a z l a r d a " b e n d e " " k u l " kelimeleri nin k u l l a m l m a s m y a s a k ettii iin r a h m e t okur: " B e n a n l a m a m k i arda A p o s t o l ' u n y a p p satt a m d a n saraya alnrsa n e d e n emadan- h m a y u n olur? Ya K u b b e a l t terifat? S a a k p m e adeti? H a n i o gn k paalar, kibarlar cicilerini taknrlar, K u b b e a l t ' n d a kurbanlk k o y u n y a h u t st d k m k e d i gibi u s l u u s lu dururlar? "Ya b i r t a k m kirli, k o k m u , ayaklar yalayan, o ayaklarn pis t o p r a k l a r n a y z n g z n bulayanla r a n e dersiniz? N a s l yzlerinizi t r m a l a m a z , dilleri n i b u r m a z s n z ? y l e ya, T r k e s i sylenince k a b u l e t m e m , diye inkr ederler, fakat Arabi, Farisi kelime lerle k a d e m - i m b a r e k l e r i n i b s e t m e e , hakipay-ialilerine r u m a l i d e o l m a a ( m b a r e k a y a k l a r m p meye, ayaklarnn toprana y z m srmeye) geldim, diye i r e n m e d e n h e r d e m sylerler." U l m gazetesinin 9 7 7 ' n c i sayfasnda bir yazs var. S u l t a n A b d l a z i z P a r i s ' t e i k e n neredilmitir. B a t a B i z a n s ' m m b a l a a l terifatndan bahseder. B u n d a n seksen yl n c e y e k a d a r F r a n s a v e ngilte re'de, o g n k s t a n b u l ' a y a l a n terifat o l d u u n u sy ler. i m d i de i n fafuru k e n d i n i b t n m e l i k l e r d e n b y k sayar. y l e ki Avrupa devletlerinden eli gel dike, Avrupa'daki k u l l a n k e n d i n e b o r l u o l d u k l a n

49

t a z i m ve t e k r i m i t a k d i m eylediler, diye hazzeder. Siy a m l l a r k e n d i dillerinde " a l t n " m a n a s n a g e l e n " d a l " kelimesini yaptrmakszn hkmdarlarma hibir ey sylemezler. M e s e l a " H k m d a n n altm a z m d a n k a n altm s z " y a h u t " h k m d a r altm g z n d e n a l t m b a k s a l d " derler: " H l b i z d e v e a c e m d e p a d i a h v e aha ait h e r eyi " m b a r e k " v e " h m a y u n " vasf ile zikrederiz. em-i h m a y u n , de riz. B a z e n de hi k i m s e n i n arayp da b u l a m a d sa adeti b u y e r d e kullanrz. Dar-ssaade, D e r s a a d e t de r i z " . O n a gre bu m a n a s z lakaplar ahlak bozar. G l dre g l d r e bayltacak tuhaflklardan biri de udur ki sultann azndan yazlan fermanlarda sultann k e n d i k e n d i n i kibirle, a z a m e t l e vasfetmesidir. Yine k e n d i k e n d i n i k h g n e e , k h aya benzetmesidir.

50

B u g n k T r k e ' n i n hazrlaycs O srada sultan Abdlaziz, p r e n s l e r ve bir hayli m a b e y i n a d a m Paris'te 'dr. Ali S u a v i ' n i n b u yazs o n l a r a h o geldiniz yerini tutmutur. " S u l t a n A b d laziz h a z r e t i n e u n u iittiririz ki iki y z m i l y o n nfu sun reisi ngiltere K r a l i e s i ' n i r e s m i g n l e r d e ziya rete g i d e n k a d m l a r o n u n elini perler. E e r k a d m asilzade ise kralie o n u n a l n n d a n p y o r . " s l u b u , ister i s t e m e z z a m a n n n terimlerini v e dielerini k u l l a n m a k l a beraber, b i z i m b u g n k Trk e m i z i n hazrlaycsdr. D e v r i n i n edebiyatlarm ar tk o k u m u y o r u z . Fakat Ali S u a v i ' n i n edebiyat her kese aktr. Bu s l u p , fikirle k a n a t l a n d vakit yk seklerde u m a d a bilir. " Y a r a n fakih d i n y k a r " balkl yazsnn balangcna baknz. " Y a r a n fakihler (fkh b i l g i n l e r i ) din ykarlar. H e m d e yklma m gibi nasayihte ( n a s i h a t l a r a ) d e v a m ederler. " Y a h u d i l e r e havraya t a h a s s u n ( k a p a n m a k ) e m retti. Yahudilerde h i s n (kale) deil, it bile k a l m a d . L a k i n h l sokaklarm tellerle blerler. A c a i p , n e ka vi h s n imi ki yklmad. "Yahudilerin dier milletlere t e e b b h ( k e n d i n i b e n z e t m e e z e n m e k ) etmemeleri emreolundu. Her v e h e ile benzediler. N e kavi din imi k i yklmad. " A r z yuvarlak d e m e k bir vakit n a s a r a ( H r i s t i 51

y a n l a r ) d i n i n d e m r t e t l i k ( d i n d e n k m a ) idi. K o l o m b o s geldi, yuvarlan altnda oturanlar gsterdi. G r p inananlara h l Hristiyan deniyor. N e kavi din imi ki yklmam. " D n y a n n m r b i n y l d a n ibaret o l d u u n u H ristiyanlara kilise h a b e r verdi. H a l b u k i b i n yl o k t a n geip, d n y a y e r i n d e n k m l d a m a d . N e kavi kilise i m i k i yklmad, y a n i yalanc k m a d . " O n drt on be kurun mddet (yzyldr) koca g n e u k k arzn etrafmda seyretti. Havralar, ki liseler bu g n e i din ipi ile yeddiler ( s r k l e d i l e r ) . S o m a bir Galile kt, h a m a m l a r l a papazlarn ipini ko p a r p g n e i d u r d u r d u . A r z a h a r e k e t verdi. Havralar, kiliseler bu hareketi seyrettiler. Yine ldlisenin d i n ipi kopmad. " D n y a n n alt g n d e yaratldn i n k r a cesa ret edenleri Avrupa Hristiyanlar atee yakarlard. Alimler geldi. H i l k a t i n ( y a r a d l n ) yle alt g n l k i o l m a y p edvar- adide ( b i r o k d e v i r l e r ) ile h u s u l b u l d u u n u syledi. N i h a y e t P a p a 1804'te ' g n ' k e limesine ' d e v i r ' m a n a s v e r i l m e s i n e m s a a d e etti. " T e v r a t ' n m a n a s 'Allahasmarladk' idi. A m m a y i n e kilise y k l m a d . " Ali Suavi bu y a z d a u y a n k b i r jnslman, fakat dar kafal m e d r e s e a d a m l a r n n a m a n s z d m a n d n . " u m e m u r l a r ki, dizlerini titretmei, b y n e 52

tahasss e t m e i ( y a l t a k l a n m a y ) , yerlere k a p a n m a y rf zannederler, k a n u n a riayet fikri o n l a r a m y e s ser deildir. unlar ki, p a d i a h l a u y u u p m e s n e t sa hibi olurlar, h e r h a d i s e y i p a m u k iplii ile balarlar. lim, hner, servet, itibar ve dier bir fazilet ile siv rilenin ban k r m a k l a geinirler, b u n u da siyaset, t e d b i r v e d i p l o m a s i sayarlar, o n l a r d a k a l p v e k a n v e insaf ve i m a n kalmamtr. N i c e eskiler vardr ki ye n i k a n l a alanmalar m m k n olur. Fakat saydm u k u r u y a s k k l e r a tutar m ? " G e r i m e m l e k e t i y e n i l e m e k isteyenler kmtr. Fakat ne yazk ki fikirleri birletiren k i m s e k m a m tr. Ali Suavi b u r a d a inklap h a r e k e t i n bir lideri ol m a m a s n d a n ikayet eder. Sultan A z i z clus ettii ( t a h t a kt) gnler, yeni fikirlerin k a y n a m a za m a n idi: " E s k i e d e p , eski h k m e t , eski rf, eski p o litika e s h a b m a ( u y g u l a y c l a r n a ) kar koyucu, m u halefet edici k i m s e l e r o a l d k t a n b a k a fikirler o k a d a r g a l e y a n ettiki n e Ali P a a ' n m gadir v e tazyiki t e s k i n edebildi n e d e F u a t P a a gibi c e r b e z e d e n a d i r bir eski d i p l o m a t m p a r l a k ileri g z k a m a t r d . H a y f (Yazk), b u n c a seneler geti, b u k a d a r nfustan biri a d m ortaya atp da Yeni O s m a n l l a r efkrn bir ara ya toplayamad. sminin duyulmasn istemediim bir zata reislik teklif o l u n d u , d a h a o d e r e c e n i n sras g e l m e d i diye r e d d e t t i . "

53

Osmanl Avrupaldr Ali Suavi " a r k m e s e l e s i " tabirine bile kzar. O n a g r e bir ark m e s e l e s i yoktur. n g i l t e r e ' n i n ark davalar vardr. O s m a n l saltanatnn da ark davala r vardr; " B u saltanat siyaseten v e m a d d e t e n Avru paldr. B u saltanat ' a r k m e s e l e s i ' deildir. O n u n d a ark meseleleri vardr." O srada B o s n a - H e r s e k ' t e kargaalk kmtr. T r k i y e ' y e k a r iyi n i y e t b e s l e y e n l e r d e A l i Sua v i ' n i n fikrindedirler. " D e v l e t B o s n a - H e r s e k ' e o r d u yol 1 amali dr. H a k l a n yerine getirmeli ve mesulleri cezalandrmaldr. Asl politika budur. E e r O s m a n l m p a r a t o r l u u b y k o l m a k istiyorsa, z e n g i n v e kuv vetli ve k e n d i k u d r e t i n d e n h a b e r d a r olmaldr. K e n d i k u v v e t i n e nihayet vermelidir. E e r b t n d n y a B a b l i ' y e h a s t a diyorsa, Babli b u n a i n a n m a b r a k a r a k hayatiyetini h i s s e t m e k v e h e l d m l e r i n e izin v e r m e k sras gelmitir." A l m a n y a - F r a n s a h a r b i n i n g e n ihtilalci z e r i n d e b y k tesir braktn y a z l a r n d a n anlyoruz: " senedir gazeteler P r u s y a aleyhine y a z m a d k l a n m b rakmadlar. m p a r a t o r N a p o l e o n ' u n e n b y k g n a h P r u s y a ' y a kar s u s m a s idi. N i h a y e t h a r p ilan olu n u n c a M i l l e t M e c l i s i ' n d e ' H a r p ! H a r p ! ' diye bar m a k t a n b a k a m z a k e r e y e vakit yoktu. Gazetelerin54

de ' L a Guerre Fatale' (Ulusal Sava) bahislerini o k u r d u m . i m d i Prusyal galebe edip N a p o l e o n ' u e sir a l m c a g y a m u h a r e b e d e n h i b i r F r a n s z ' n h a b e r i y o k m u , hibir g a z e t e n i n m a l u m a t v e reyi o l m a m gibi b t n k a b a h a t l e r N a p o l e o n ' a y k l e n d i , " B t n F r a n s a z l m t r : " N e r e d e vatan sev gisi? Y r m e e kudreti olan h e r k e s kayor. Fran sa'dan kp da yaayabilecek hi k i m s e ieride kal m a d . Bir b i n b a ile bir a r a b a d a b e r a b e r b u l u n d u k . S e d a n vakasna dair k o n u u r k e n dedi ki, oradaki kuv v e t i m i z e gre aylk bir m u h a r e b e idi. P r u s y a t o p u s u n a gre drt g n l k ! " Cesaretlerinin b o z u l m u o l d u u n u , ii gevezeli e v u r d u k l a r m syleyerek, h a l k efkrnn p a r a l a n m a s n a yle b i r misal verir: " P a r i s ' t e ' B e r l i n ' e gi d e l i m ' diye baraarak t o p l a n a n gnll askerler or d u y a vardkta ' P a r i s ' e d n e l i m ' diye ihtilal saldlar." P a r i s ' e P r u s y a askeri gidecei srada, n e m a t b a a , ne kt, ne p o s t a kalmtr. Ali Suavi en son trenle P a r i s ' i b r a k p Trouville ehrine gelir. A c a b a sulh olur m u , diye b i r k a g n bekler. U z a y a c a n anla ynca, d r t g n d r t g e c e d e L y o n ehrine varr. H o tel ' d E u r o p e ' d a o t u r u r ve Mterilerini h a b e r s i z b r a k m a m a k iin ta t e z g a h m d a , " M u v a k k a t e n " isim li gazetesini nereder. Lyon'da da a y m anariyi gr mtr. " P a r i s bayrann rengi k r m z ise, b u r a d a 55

 renkli asmlar. A s k e r y a l n z bu ile urayor. Bi ri dese ki r e n k kavgasn n l e m e k iin b u r a d a asker t u t m a k b o u n a deil m i d i r ? Geliniz, u kavgay son raya braknz, n c e P r u s y a ' y t o p r a k l a r n z d a n kar m z . " A*i S u a v i ' y e gre h e m e n alaca cevap udur: "Vive L a r p u b l i q u e " (Yaasn C u m h u r i y e t ) G e n O s m a n l b t n b u n l a r T r k i y e h e s a b n a grr, o n a ders v e r m e k iin yazar. Ali Suavi, stanbul'da m e d e n i y e t n a m n a sadece Fransz sefahetini r n e k edinen, saraylar, k o n a k l a r ve israf i i n d e hayat sren, C e v d e t P a a ' n n E t a b e k a n i Saltanat dedii g a m s z l a r a ve gittike a h l a k t a n d en s t a n b u l h a l k n a sesini d u y a r m a k ister: " s t a n b u l bundan mtenebbih olmaldr (akln b a n a topla m a l d r ) . K a l d k i stanbul Paris'den beter olmutur. n k Fransa'da sefahet, safahet diye var. stanbul'da ise m e d e n i y e t diye var. E e r stanbul bu k a h b e y i de fetmezse, b i l m i o l u n u z ki, b i r m i l y o n nfuslu stan b u l ' u k o r k u t m a a o n R u s k a z a kfi gelecektir. s tanbul bir h a l e geldi ki tfek d o l d u r m a s n b i l e n kal m a d . A t n n k o l a n m ektii v e u b u u n a kav b a s t gibi d m a n karsna g s v e r e n O s m a n l kal m a d . K a d n l a r tef a l m a k iin feracelerini, erkekler rtbe, n i a n ve m e m u r i y e t gibi oyuncaklar iin rzla rn, n a m u s l a r n satar oldular." " D e v l e t i m i z iin gerek R u s y a ' y a kar k o y m a k , 56

g e r e k Dvel-i m u a z z a m a srasnda b u l u n m a k , g e r e k b e k a m i t e t m e k n e kt z e r i n d e asker alaylar y a p m a k l a olur, ne de saray n n d e saks gibi zrhl ge m i l e r d i z m e k l e olurdu, a n c a k slahat ile o l u r d u . " A n cak Yeni O s m a n l ' m n slahat dedii ey 'T^sraf ve se fahate k a p l m a k , ii b a m d a n t u t m a y p k u y r u u n d a n t u t m a k v e binay-i-medeniyetin ( m e d e n i y e t b i n a s n n ) t e m e l i n i b r a k p sakfm n a k a ( t a v a n n ssle m e y e ) z e n m e k iin vkelay- h a z i r a n n a n l a d " eyler deildir. D e l i Petro P a r i s ' e geldii z a m a n S o r b o n n e Kilis e s i ' n i s e y r e t m e e gtrmler. R i c h e l i e u ' n n stat s n ( h e y k e l i n i ) k u c a k l a y p d e m i ki: " S a olaydn R u s y a ' n n y a n s m sana verirdim, br y a n s n nasl idare e d e c e i m i r e n m e k u r u n d a ! "

57

KNC BLM

nklap ve hareket adam Bu, o zamanlar yeni veya Gen Osmanl denen, s o m a d a n , " G e n T r k " dediiniz bir Jntrk'tr. Ye n i O s m a n l , y a l m z z u l m v e istibdada kar ayaklan m bir hrriyeti deildir. T r k i y e ' n i n k o c a d m v e T r k milletinin soysuzlatm iddia e d e n imparator luk m i r a s l a r n a kar, o n u n k a l k n a c a n a ve yaa yacana i n a n a n bir i m a n adam, devleti ve milleti iin m a d d i m a n e v i k a l k n m a v e y a a m a arelerini d n e n , arayan ve zorlayan bir fikir, inklap ve h a r e k e t adamdr. Ali S u a v i ' y e gre, bir millet ki servet kaynakla r k a p a n m deil, alamtr bile! K o c a m deil tazedir. " u eksik g e d i k " b i r k a kifayetsiz n i z a m n a me ile 1249 (1833) ve 1273 (1857) tarihleri arasn da, F r a n s a v e n g i l t e r e ' y e ihracat y z d e 635 artm tr. " H e l e bir k e r e nizamet-i-kf iye (yeterli k u r a l l a r ) ile rz, m a l , c a n e m n i y e t e a l m s m , D i c l e , Frat, T u n a v e N i l m e m l e k e t i olan T r k i y e n e g e n imi grlr."

59

Fakat ieride bir Babli idaresi vardr ki, siyase ti " S i v r i l e n ba k o p a r p c m l e y i bir halet-i-cehl-m e s k e n e t t e (bilgisizlik v e b e c e r i k s i z l i k d u r u m u n d a ) d m d z etmektir." Ali Suavi, H e r o d o t ' u n m e h u r hikyesini nakleder: Bir h k m d a r tekine haber c i yollam. " - A c a b a n e y a p p d a b u k a d a r h u z u r iin d e k a l y o r s u n u z ? " diye s o r m u . H k m d a r , gelen a d a m y a n m a alarak, a t m bir tarla iine s r m , b t n sivrilen balar k o p a r t m . D n p b a k m . B i r d z e l t m e d a h a yaptrm. B t n ekin s a p l a n ayn hi zay b u l u n c a misafirine izin v e r m i : " H e r yeni baz eskiyi m a h v e d e c e i tabii o l d u u n d a n Sultan M a h m u t vaktinde derebeylerin balarm k o p a r m a k belki lazm geldi. Fakat bu tesviye p e r d a h yle ilerledi ki, i hat ta o k u m u l u k l a , istikamet ve faziletle hret b u l a n l a n e z m e e v e itiraza m e y d a n v e r m e m e e " k a d a r git ti: "Terifat K a m i l Bey, efendilerinden rendii bir kaideyi y a n s F r a n s z c a y a n s T r k e olarak n e tu h a f ifade eder: " - L e t t r e m i ? K e s ! " Z i y a B e y bir m e c liste b u n u n cevabm verir: "-Ayvaz m ? g e l s i n ! " H a l k devlet ilerinden h a b e r s i z b r a k m a k , Babli ida resinin kaidesidir. n k h a b e r l i o l m a k , tetkik e t m e i gerektirir: " E t r a f i m g r m e m e s i iin d e i r m e n bey girinin gzlerini balarlar." R u z n a m e sahibi Churchill, F u a t P a a ile k o n u t u u srada, Ali Paa ieriye girer: " - S i z ne yapyor60

s u n u z millet cehaletle idare o l u n u r " der. " B u idare b y l e d e v a m eder, gider m i ? B u millet k r kalr m ? B i r Suavi, b i r k a s e n e d e k a Suavi o l d u ? F u a t P a a d e r m i ki Suavi bir deil ki h a k k n d a n gelelim, h e r k e b a m d a n bir k a Suavi k y o r ? " G e n O s m a n l b u trl t a n z i m a t d e m e k deil dir: "Yeni z a m a n y e n i k a n ister. Yeni c i h a n y e n i c a n ister. B i r devleti ihya edenler, h e p yeni canlarla ihya ettiler. P e y g a m b e r i m i z b u dini putperestlie h e n z m e l e k e kesbetmiyen civanlarla ve yeni fikirlerle m e y d a n a koydu. Sultan M a h m u t b u devleti yenilerle t e c dit etti. Birinci Petro, devletini yeni bir t a k m l a kur du. u var k i m a h k e m e y e gelenlere, b e n h a r e m e y n - i m u h t e r e m e y n ( K a d l k t a b i r a a m a ) payeliyim, h u z u r u m d a divan d u r m a m a k h a d d i n midir, diye ba rp ardlar: O n l a r d a eriat k a n k a l m a m t r . "

61

Din ve d n y a ileri B u bir inklapdr. D i n ilerini d n y a ilerinden a y r m a k fikrini galiba ilk defa ortaya atmtr. R e j i m davasn ele almtr. T r k l n ve T r k l n prensiplerini koymutur. Batl itikatlar k r m a k ve te fekkr ( d n c e ) hrriyetini k u r m a k iini akl erdirebildii k a d a r savap durmutur. B u ilerde yalnz Tanzimatlar deil G e n O s m a n l l a r d a p e k geride b r a k a n ileri grleri vardr. " D e v l e t k a n u n l a r n d a eriatn esas t u t u l m a s m isteyen m c a d e l e arkada larna hayli y u k a r d a n bakar. s m a i l H a m i D a n i m e n t , o n u n , t e o k r a s i y e k a r laisizmi, m u t l a k i y e t e k a r halkl saltanata kar cumhuriyetilii m d a f a a ettiini yazar. P e k teferruata g i r m e k s i z i n " Y a r m fakih d i n y k a r " m a k a l e s i n i n alt k s m l a r m g z d e n geirelim. Ali Suavi, e d e b e , kaidelere dayanarak, arabi ibareler d e n h k i i m k a r m a n n siyaset v e i d a r e usullerini k u r ' a n d a , hadiste v e u l e m a szlerinde a r a m a n n m a naszl s t n d e durur. Fkh ilminin en zayf ilim ol d u u h a k k n d a u z u n u z a d y a tenkidler y a p a r v e m i sallar verir. H a y d i ibadetler iin b u n u k a b u l e d e l i m , der. Ya d n y a ileri? n k siyaset ilminin k a y n a corafya, iktisat ve ahlaktr. " E e r a h k a m - dnyeviyeyi m u a m m a h a l l e d e r v e r m z a t istihra e d e r 62

( D n y a y a a i t h k m l e r i b i l m e c e z e r v e gizli a n l a m l a r k a r r ) gibi arabi ibarelerin syga v e edatla r m n a k a a s n d a n kara g e l m e s e y d i k " adamakll bir m e m l e k e t idaresi k u r m a a muvaffak olurduk. FaIdhlerin dayandklar nelerdir? K u r ' a n , hadis, i c m a ve k y a s ! O n l a r a gre K u r ' a n d a b i r k e l i m e , bir harf, bir edat yoktur k i y o r a y o r a o n d a n bir h k m v e y a bir h k m e iaret karamayacaksnz. S o m a ayn u s u l p e y g a m b e r i n hadislerine, t a n n m v e inanlm k i m selerin szlerine k a d a r tatbik ettiler. A m m a b u n l a r z e r i n e bir devlet idaresi k u r u l a m a z : " N i t e k i m h e r devlet frsten, r a m d a n , filandan d e r m e a t m a topla d n i z a m l a r ve k a n u n l a r l a idare etti. stanbul da b u g n F r a n s z c a ' d a n t e r c m e ettii k a n u n l a r l a i d a r e edip gider." a r l a n akl t e z g a h l a n b u o y u n c a k l a n karrken, g a r p i l m e v e fenne k u v v e t verdi: " H a n g i taraf krl kt? H e l e urasn biliriz ki mesafeleri i n d i r e n on lardr. Svey k a n a l m onlar atlar, dnyay 80 gn d e d o l a m a k i m k n l a r m onlar buldular." A l i Suavi, K u r ' a n m s y l e d i i n d e n n e anlalrsa o n d a n ileri g i d i l m e m e i tavsiye eder. H a d i s l e r e ge lince, b u n l a r n p e y g a m b e r i n a z n d a n k m oldu u n u nasl biliriz, diye sorar: " S a h i h " dediklerimizi t o p l a y a n k i t a p l a n y a z a n l a r dahi p e y g a m b e r i g r m e milerdir: " B i r h a d i s e " s a h i h " d e m e k p e y g a m b e r i n 63

a z n d a n kt, d e m e k deildir. Rivayet edenler itima da layktr, d e m e k t i r . " S o n r a u y d u r m a hadislere dair fkralar nakleder. B a d a t ' d a l m n e h k m o l u n a n biri d e m i ki. "Vallahi b e n k i t a p l a n m z a 4 0 0 0 k a d a r h a d i s s o k t u m . N i c e helalleri h a r a m a , n i c e h a r a m l a r helale e v i r d i m . " B i r A b b a s i halife de " - Z n d k l a r d a n biri d r t y z h a d i s u y d u r d u u n u b e n i m y a n m da itiraf etti. O hadisler imdi k i t a p l a r d a d r " d e m i . K u r a n n e diyor? " M l k t e adalet ediniz, h a k k ye rine getiriniz, diyor. te b u k a d a r d r b u ! F k h ' t a k i ibadet b a h s i n i d n y a m u a m e l a t n d a n ayrp b u n l a r ayrca v e m s t a k i l olarak t e d v i n etmelidir ( d z e n l e melidir)." O z a m a n l a r y a z m z L a t i n yazs ile d e i t i r m e k fikrinde olanlar da vardr. Ali Suavi, T r k e n i n okun mas ndaki g l n b i r yaz ve i m l a deil, bir dil m e selesi o l d u u n u , yazdaki y a b a n c kelimeleri b i l m e d i i m i z v e k o n u m a dilinde k u l l a n m a d m z iin o k u y a m a d m z , n i t e k i m F r a n s z c a v e ngilizce'de b i n trl i m l a z o r l u k l a n b u l u n d u u n u ileri srerek, b u fikri k a b u l e t m e z s e d e b u n u n d a dinle, eriatle hi bir ilgisi o l m a d m syler: " B i d ' a t , d i n d e , o l m a y a n birey p e y d a e t m e k demektir. H a t (Yaz) gibi m e s e leler u m u r - u - d n y e v i y e d e n d i r ( D n y a i l e r i n d e n d i r ) . O n l a n ihtiyaca gre d e i t i r m e k t e m u h t a r z " der. 64

Hilafetin a n l a m Hilafetin hibir dini esas o l m a d n b i n delil getirerek ispat e d e n odur. Ali S u a v i ' y e gre " P e y g a m b e r k e n d i n e bir vekil b r a k m a y a r a k lmtr. Bir reis b u l u n m a s n , c u m h u r i y e t u s u l n d e o l d u u gibi, s e i m e brakmtr. G e r i o vakit E b u - B e k i r ' e H a l i fe denmitir. Fakat b u n u n sebebi, p e y g a m b e r hayat ta iken, b i r k a h i z m e t t e E b u - B e k i r ' i n kendisi tarafn d a n vekil braklm olmasdr. D a h a o vakitler k e n disine Halife d e n m i t i k i k a y m a k a m yerindedir. B u h i z m e t l e r ise c i s m a n i h i z m e t l e r idi. H a l b u k i m e r ' e Halife denmemitir. Tehzib-il-s ve dier k i t a p l a r d a sylendii z e r e , m e r ' e " P e y g a m b e r i n halifesinin h a l i f e s i " denmitir. B u n u n m a n a s , m e r E b u - B e k i r ' e halef o l m u t u r d a n ibarettir. N i t e k i m , Sultan Azi z ' e halife d e n d i i z a m a n Sultan M e c i d ' e h a l e f ol muturdan baka ne anlayabiliriz?" s l a m d a h k m e t r u h a n i deildir, eski adil dev let reislerine " E m i r - l - M ' m i n i n " gibi lakaplar h a l k tarafndan taklmtr. O h a l d e eer " s t e n e r e k " se ilen reise, " s t e n e r e k " itaat e d i l m e k ve " s t e n e r e k " l a k a p v e r i l m e k u s u l idi ise, " C e s a r e t l e ve tereddt sz h k m e d e r i z ki, halife, i m a m , padiah, hibiri-Peyg a m b e r i n k a y m a k a m , vekili deildir." C u m a gnleri, b a y r a m l a r d a h a l k n e r e d e toplana65

aktr? B u kalabalklara k i m l e r n u t u k syleyecek v e neler diyecektir? B t n b u n l a r h k m e t bilmelidir: 'te c u m a v e b a y r a m n a m a z l a r halife iznine bal dr, laf b u n d a n kmadr." s l a m devletinde nasl r u h a n i l i k yoksa, m u t l a k i yet de yoktur. Avrupa'da millet meclisleri ile idare o l u n a n h k m e t l e r d e nasl h k m d a r m baz imtiy az lar varsa, s l a m hl<mdarlarnn da yledir. Fakat sl a m d a h k m d a r c e z a grr: " H a l n e d i r ? E n alim, e n sofu M s l m a n l a r n t e m i z elleri halife ve sultan k a n larna bulat. Yetmi iki halifenin t e biri katlolunmutur. Gzleri oyulanlar, z i n d a n d a rtlenler hay li var. O s m a n l sultanlar d a h a bahtiyardrlar. Yalnz ikisi katlolunmutur. Fakat h a l olunanlar ( t a h t t a n in d i r i l e n l e r ) , itaatten klanlar a z m d r ? " Tabii b u c e z a l a n d r m a h a k k da, b i r o k defalar, k t y e kulla nlmtr. Tekkeciliin ve derviliin s l a m m e m l e k e t l e r i ni m e d e n i y e t e , sanat, ticaret, iktisat ve i m a r c a geri braktn syler. Tekke ve zaviyeleri slam alemi ii ne s o k m u olann bir Hristiyan olduunu, n k der viliin asl rahiplik olduunu, ahitler gstererek, id dia eder. U l m gazetesine r e s i m k o n m u o l m a s m stan bul softalar dillerine dolamtr. Gazetesinin 1282'nci sayfasnda Ali Suavi b u n l a r a cevap verir: P e y g a m 66

b e r devrinde M e k k e ' d e p u t yaplrd, r e s i m v e n a k yoktu. O n u n iin y a s a k edilen heykeldir. B u d a in sanlar p u t a t a p n m a k t a n k u r t a r m a k iindir. Artk b u h k m n d e yeri kalmamtr. n k M s l m a n l a r n y a p a c a k l a r h e y k e l e t a p n a c a k l a r k o r k u s u yoktur. N i c e halifeler, h k m d a r l a r v e vezirler r e s i m yaptr mlardr. s l a m d a n i c e m e h u r r e s s a m l a r gelmitir. H i c r e t i n n c a s m d a k i r e s s a m l a r l a vnebiliriz. E m e v i halife A b d l m e l i k K u d s ' t e yaptrd c a m i n i n duvarlarm timsal-i-nebevi ( P e y g a m b e r i n r e s m i ) ile sslemitir. B a d a t ' t a M a n s u r k u b b e s i s t n d e mzrakl bir svari heykeli vard. B u n u y a p t r a n d a bir halifedir. S e m e r k a n d ' d a T i m u r l e n k b i r m z e y a p t. i n e r e s i m l e r v e heykeller k o y d u : " H i n d ' e v e Ta tara gitsek, h e r tarafnda evliya, enbiya, u l e m a , m u hik, vzera, uara ve k resimleri grrz. A c e m i s tan'da, r e s i m d e n g e i l m e z . E n d l s alimleri, r e s i m l i kitaplar yaptlar. B e n g e e n g n Paris M z e s i n d e ki resimlere bakarken Timurlenk'in Semerkand'taki m z e s i n i d n d m . B i z d e T i m u r l e n k ' e ikinci ola b i l e c e k bir akll g e m e d i i n d e n , ark eserleri Avru p a m z e l e r i n e t a n m v e t a n m a k t a o l d u u n u d nerek melul oldum ( H z n l e n d i m ) . " K u r a n ' n h e r milletin dilinde okunabilecei h a k k n d a k i m a m - - A z a m fetvasn hatrlatan Suavi, hut b e l e r i n A r a p a o k u n m a s y l a alay eder. H e r tarafta 67

T r k e o k u n a n e z a n n 1950 politikaclar tarafndan Arapaya evrildiini grseydi, 19 ' u n c u asrn bu uya n k sarkl milliyetisi kimbilir nasl isyan ederdi? B i r o k ileri grleri ve ilerini methettii Sultan M a h m u d ' u n baz batl itikatlardan k u r t u l m a m ol m a s n balca kusurlar a r a s m d a sayar. Msrl M e h m e t A l i ' y e kar bizzat m u h a r e b e y e g i t m e k iin ha reket etmi. B o a z ' m A s y a y a k a s n a g e e r k e n belin deki kinci S l e y m a n ' n klc k a z a r a suya d m . B u n d a n " t e t a y y r " e d e r e k ( u u r s u z s a y a r a k ) geri dnm.

68

NC BLM

Trkln ncleri

B u , bir T r k v e galiba ilk T r k d r . M e r u tiyet yllarnda " T r k Y u r d u " v e y a "Yeni M e c m u a " o d a l a r n d a b u l u a n Z i y a G k a l p ve A k u r o l u Yu s u f ' l a ve arkadalar ile g r e n genlerin dilinden ipka k a h r a m a n S l e y m a n P a a ' n m , Bursal Tahir B e y ' i n v e N e c i p A s m ' n a d l a n d m e z d i . Gittike yaylan v e k k l e e n T r k l k h a r e k e t i n i n O s m a n l alemindeki mjdeleri b y l e birka kii idi. n k S l e y m a n Paa, ilk defa, k e n d i tarihinde d n y a Trkl n e bir fasl ayrm ve o n u n bir fatihler rk oldu u n u yazmtr. n k Bursal Tahir Bey, T r k l e r i n ilim ve fenne h i z m e t l e r i n d e n b a h s e d e r bir kitap yaz mtr. (4)

(4)"Ali Suavi'nin adn zikretmek artk yasak olmad zaman, Bursal Tahir Bey, Trklk tetkiklerinde "Ali Suavi'ye minnet tar ve onun medyun--kran" olduunu yazar. 69

B i z d e n ncekiler O s m a n l veya Mslmandrlar. Trkl kimse stne kondurmaz. Frenklerin ve onlara u y a n O s m a n l alafrangalarnn edebiyat h e p i m i z i n r u h u n d a o n u l m a z bir aalk d u y g u s u yarat mtr. Yava yava k e n d i m i z i b u l m a k istiyorduk. Edebiyat--Cedide r o m a n c l a r n d a n birinin hikye sinde " T r k " kelimesini g r n c e adeta sevinirdik. Bir O s m a n l efendisinin y a z s m d a rkmzn ad ge m e s i n d e n eref duyardk. B u aalk d u y g u s u M u s tafa K e m a l ' i n tarih ve dil z e r i n e alt gnlere ka dar srd. H a t t a M u s a t f a K e m a l ' i n tarih ve dil z e r i n d e k i almalar b u gururlu a d a m n , nasl a r k ' t a h a n e d a n k u r a n l a r bilginleri toplayp kendilerine bir asillik k t icat ettirirlerse, k e n d i rkna bir stn lk y a r a t m a k iin z o r l a m a l a r gibi gsterilmek isten mitir. B e n A t a t r k ' n , ifrada ( a r l a ) kaplsa bi le, yapt ie inandn y a k n d a n bilirim. O bilakis, nasl A n a d o l u T r k l n k l e o l m a k t a n k u r t a r m sa, T r k rkn frenk tarihilerinin ve edebiyatlar nn k t l e m e s i n d e n v e k l t m e s i n d e n v e n e ilim, n e edebiyat dili o l m a k iin hibir deeri o l m a d sy lenen T r k dilini A r a p a v e Farsa y a m a k l n d a n k u r t a r m a k iin urat, d u r d u v e b u r y a iinde gz lerini y u m d u . Z o r l a m a l a r yapt da d o r u d u r : N a s l k i h e r k e s i n a k i m i artan e n b y k zorlamay, b u m e m l e k e t i v e b u milleti Birinci D n y a H a r b i ' n i ka70

z a n a n , zafer sancan ellerinde tutan, k a r a d a , d e n i z de ve g k t e d n y a y a h k m e d e n devletlerin istilas al tnda istiklaline k a v u t u r m a k iin yapmtr. K e n d i n i aalk d u y g u s u n d a n belki de ilk kur taran, tarihe ve i l m e sarlarak, v a t a n d a l a r m T r k r k n n ve dilinin s t n l n e i n a n d r m a k iin rp n a n inklap, Ali Suavi'dir. Ali S u a v i ' n i n Paris'te b u l u n u u , m e h u r G o b i n a u d ' u n fikirleri ortala yayld v e reva b u l d u u devre rasgelir. G o b i n a u d eserini b u n d a n on be yl ka dar n c e yazmt. U l m g a z e t e s i n d e T r k l e r i n sadece asker ve fa tih bir rk o l m a y p , d n y a m e d e n i y e t i n e k u r u c u l u k h i z m e t i g r e n b y k b i r rk o l d u u n a dair y a z l a n vardr. Yazm o l d u u U m u m i T r k Tarihi baslma d a n kaybolmutur. Suavi, Avrupa'da bir rk m e s e l e s i ktn ve bir k a v m i n kabiliyet ve istidadn anla m a k iin h a n g i rktan o l d u u s o r u l d u u n u syleye r e k v e trl adlar tayan b i r o k k a v i m l e r i n T r k as lndan o l d u u n u izah e d e r e k der ki: " T r k l e r sonral a n F a r s ' a , A n a d o l u ' y a v e R u m e l i ' y e yayldlar. M s r ' a indiler. Fethettikleri yerlerde n i c e h a n e d a n l a r braktlar. Gazneviler, Seluklar ve O s m a n l l a r b u n lardandr." T r k l e r i l i m d e birincidirler. Bir ngiliz aliminin s z n zikreder: " D n y a y a ilimleri, sanayi v e m e d e n i y e t i r e t e n kavim, Trktr." H a y v a n eh71

letirmeyi, kanallar amay, m a d e n iletmeyi, tari hi ve edebiyat yayanlarn T r k l e r o l d u u k o l a y c a is p a t edebileceini ilave eder. slamlktan s o m a T r k l k e l e r i n d e yetien alimlerin h e s a b yoktur: Farabi, bni Sina, B u h a r i , M a t u r i d i , M e r g i n a n i , Cevheri, G a zali, Tusi, Z i m a h e r i , Teftazani, h e p Trktrler. K t p h a n e l e r T r k yurtlarnda yetien bilginlerin eser leri ile doludur. Zikrettii ahitlere gre, T r k l e r i n o t u r d u u l k e ortaklaa bir ev gibidir. H e r k e s baka snn evine k e n d i evi gibi iner. Biri bir evin k a p m ak b u l m u . K a p a n m a m a s iin d e k a n a t l a n m h l (ivili) imi. S o r m u : " - Y z y l d a n beri evin kaps misafire a k t r " demiler. Yine b u ahide gre " T r k l e r ilim yapar lar, marifet yaparlar, yol yapar, m i s a f i r h a n e k u r a r ve m e d r e s e yaparlar." H a r z e m v e H o r a s a n alimlerinin frs ( r a n l ) olmadklarn hatra getirir. Bazlarnn aileleri T r k o l m a s a d a T r k h k m e t l e r i n i n teviki ile ve o n l a r n idaresi a l t m d a yetimilerdir. C e b r i n ( M a t e m a t i i n ) alt m e s e l e s i n i y i r m i y e karan T r k bilginleridir. lk medreseleri T r k l e r amtr. Ali Suavi b u g n k Arapay dahi Araplara m a l etmez. Ken disi sorar: A c a b a s l a m d a ilim lisan n i i n A r a p a idi? Yine k e n d i cevap verir: Fakat b u A r a p a , A r a b n m d r ? K u r a n dili gitgide k a y b o l m a y a y z t u t m u k e n frs v e T r k s t a d l a n b u lisann artn, n a h v i n i v e 72

lgatini yaptlar. O n u yle bir dil h a l i n e getirdiler ki, d r d n c v e b e i n c i asrlarda ilim v e sanat a d a m l a r iin o n u r e n m e k t e n b a k a are y o k idi. A r a p a , n ce A r a p dili idi: S o n r a s l a m dili olmutur. A r a p l a r d a h i b u dili r e n m e k iin Irak, ran, Maveray-nn e h r v e E n d l s ehirlerine geldiler: " E n d l s alim leri, A r a p deildi. A r a p t a n ' H k i m ' kmtr. A l i m y o k gibidir. B a b a l a r m z A r a p a y a bir y a b a n c dil di ye bakmadlar. A r a p a y s l a m milletleri iin ilim di li y a p m a k t a sr, ne K u r a n , ne d i n m e s e l e s i o l m a y p b s b t n b a k a meseledir. M e r a k e ' t e n P e k i n ' e ka dar hutbeleri ayn dilde okutup, rk farklarna r a m e n , M s l m a n milletler a r a s m d a bir v a h d e t ( b i r l i k ) y a p makt." Suavi O s m a n l l a r d a n m i s a l verir: H a r p t e n nefes alr a l m a z i l m e koyulmulardr. O k u t m a v e r e t m e paraszdr. e m s e d d i n v e K a d z a d e heyette ( A s t r o n o m i ) v e riyaziyade ( A r i t m e t i k ) esiz idiler. Sultan M a h m u d z a m a m n d a s t a n b u l ' a g e l e n Paris'te ark C e m i y e t i a z a s n d a n bir ngiliz, O s m a n l alimlerinin b i r o k ubelerde v e e k o n o m i politikte h e r k e s e s t n olduklarn yazar. H e s a p O s m a n l l a r d a o k ileri idi. Ali S u a v i ' n i n ahit gsterdii bir frenk alimi " H e s a p kaidelerinin T r k e d e n t e r c m e o l u n m a s n " tavsi ye etmitir. Felsefeden b a h s o l u n s a , k i m s e O s m a n l larla k a m a z . O s m a n l l a r k i t a p y a k m a m l a r d r . 73

K i m s e kitap y a z m a k t a n m e n e d i l m e m i t i r . A n c a k ce vaplar v e reddiyeler ( b i r g r r t m e k i i n y a z l a n l a r ) yazlmtr. A r a p a y a z a n T r k l e r i n b u di li A r a p l a r d a n iyi y a z d m bizzat kendileri itiraf ed er. T r k l e r A r a p a ve Farsa ile k a n m a y a r a k , Yunan, Latin, A l m a n v e Fransz dillerinden v e b a k a l a r n d a n t e r c m e l e r yaptlar. Fatih M e h m e t P l u t a r c ' T r k e ye evirtmitir. Suavi, d a h a bir yn t e r c m e d e n bah seder. B i r o k T r k alimlerinin de eserleri frenkeye n a k l o l u n d u u n u syler. stanbul'da 3 0 0 c a m i ders r e t m e y e akt der. s m a i l H a m i D a n i m e n d , Ali S u a v i ' n i n T r k l k davasm, yle h u l a s a e t m i : 1- T r k rk, askeri, m e d e n i , siyasi rolleri b a t a n n d a n b t n rklardan s t n ve eski bir rktr. 2- T r k dili, d n y a n m en z e n gin v e m k e m m e l dilidir. 3 - T r k l e r d n y a M l t r z e r i n d e b y k roller o y n a d k t a n baka, s l a m kl t r n e dahi e n b y k h i z m e t i onlar yapmtr. B u iddialar tarih v e ilim a d a m l a r n n tartma larna brakyoruz. Fakat uras var ki T r k l k guru r u n u b u k a d a r d e r i n d e n d u y a n , frenk tenkitileri kar sna dar slamlk-Hristiyanlk erevesini krarak, rknn s l a m d a n n c e v e s o m a k i m e d e n i y e t v e k l tr davas ile k a n ilk inklapmz phesiz Ali Su avi 'dr.

74

DRDNC BLM

U l u s a l l a m a m n esaslar Bu, bir Trkeci ve ilk Trkecidir. Yaz dilini ko n u m a diline y a k l a t r m a k v e imlay sadeletirmek iin M u h b i r gazetesinde nasl altn yazmtk. Fakat Ali S u a v i ' n i n dilcilii gazeteyi h a l k a d a h a k o lay o k u t m a k ve o n u n l a d a h a iyi a n l a m a k gibi dar bir ereve iinde k a l m a z . G e n k a l e m l e r v e Z i y a G k a l p ' t e n beri geliip g i d e n m i l l i l e m e n i n ( U l u s a l l a m a ) k a b a taslak d a olsa, h e m e n h e m e n b t n esasla rn o koyar. H a t t a terimler ve ilim dili b a h s i n d e Z i ya G k a l p ' hayli geride brakt olmutur. p h e s i z b y l e bir davann, T r k dilinin kuvve tine, zenginliine ve yeterliine i n a n m a k gibi s a l a m bir t e m e l i olmaldr. Ali Suavi T r k diline ait ark ve G a r p kaynaklarnda n e yazlmsa h e m e n h e m e n oku mutur. O n a gre T r k e n i n , b i r o k b a k m d a n , b a k a dillerden s t n o l d u u i d d i a s m a almamaldr. B u s t n l yalnz Farsa v e T r k e dillerini birbi ri ile kyaslayarak T r k e y i tercih e d e n " a l i a r n e ve 75

edib ve airimiz v e z i r " M i r ' Ali irnevayi deildir. T r k g r a m e r i n e dair ngilizce bir eser y a z a n A r t h u r L u m i e y D a v i d " s e v i t i r m e m e k " gibi T r k e sekiz harfli (eski i m l a d a yle idi) bir k e l i m e n i n ngilizced e a n c a k o n k e l i m e ile karlanabileceini yazar. H e le " s e v i t i r m e m e k " kelimesinin karl elli bir harf l i o n iki kelimedir. A m e r i k a l i s a n c l a r m d a n biri 1866'da T r k e n i n " P e k tatl, p e k m a n a l ahenkli v e sylenii k o l a y " bir dil o l d u u n u sylemitir. 4 R a h m e t l i e m s e d d i n S a m i gibi o n a g r e d e " O s m a n l c a " adl bir dil yoktur. " O s m a n l " bir siyasi " u n v a n " d a n ibarettir. Geri T r k e y e A r a p a ve Fars a d a n b i r o k k e l i m e l e r girmitir. R u m c a v e talyanc a d a n d a yle " F r a n s z c a d a n karanlar d a y z ge t i . " Fakat b u n d a n ne kar? Ali Suavi zletirmeci de ildir. H a t t a y a b a n c dillerden g i r m e k e l i m e l e r i n bir dili zenginletirdiini syler. n k y a b a n c k e l i m e ile b e r a b e r " L g a t m a n a s n n a l t m d a g i z l e n e n fikir ler dahi g i r e r e k " dilin a n l a t m a kuvveti geniler. Ali Suavi A r a p a y m i s a l gsterir: ine b u n c a y a b a n c lgat k a r m a k l a b e r a b e r y i n e Arapadr. Syt Ku ran'daki H a b e , A c e m , Hint, Trk, Z e n c i , N a b t , b rani v e R u m dillerinden g e e n kelimeleri sayp d ker. K u r a n ' d a h e m m u a r r e b h e m dahil, y a n i h e m A r a p l a a n h e m d e A r a p l a m a y a n cinsten y a b a n c ke limeler vardr. " A r a b i - y i - m b i n " d e m e k , A r a b m an76

layaca dil demektir. K u r a n dili budur. H e r lisan da byledir. F r a n s z c a ve ngilizce, Yunan, Latin, Cer m e n , A r a p , A c e m , T r k dillerinden aldklar k e l i m e lerle g e n i l e m i deil midir: " A r a p a y m i s a l ald m z n sebebi o n u n saf saylmasndandr. spanyol v e P o r t e k i z dilleri A r a p a d a n k e l i m e l e r aldlar, fakat onlar A r a p l a r da b a k a dillerden aldlar. T r k e y e de bey, tu, su, y a ve y a z gibi k e l i m e l e r i n e d e n gir mitir." Ali Suavi, asl m e s e l e n i n y a b a n c kelimeleri b e n i m s e m e k t e ve milliletirmekte o l d u u n u ileri sre r e k T r k e n i n k e n d i ekleri ile tasrifleri ( e k i m l e r i ) ile b u n u salayabilecek zenginlikte ve kuvvette ol d u u n u izah eder. T r k e d e " d a h i l " y a n i girdii gi b i k a l a n k e l i m e o l a m a z . B i z A r a p l a r d a n kitap v e al im kelimelerini alrz. Fakat onlar c e m e t t i i m i z d e ( o u l l a t r d m z d a ) " k t p v e u l e m a " deil, " k i taplar v e a l i m l e r " deriz. 1908 M e r u t i y e t i ' n d e n son ra Selanik'te kan " G e n K a l e m l e r " dergisinin T r k e l e t i r m e p r e n s i b i d e b u deil m i idi: " B i r dil b a k a dilden k e l i m e alabilir, k a i d e a l a m a z ! " Terim davasm b u g n d a h i kat bir formle b a lam deiliz. Ali S u a v i ' n i n de o vakit bir r p d a bu davay h a l l e t m i o l d u u s y l e n e m e z . Z i y a G k a l p A r a p a y ilim dili k a y n a o l a r a k t u t m a k , yalnz tas r i f l e r d e m m k n o l d u u k a d a r T r k e l e t i r m e fik-

77

r i n d e idi. M e s e l a realite karl " e ' n i y e t " d e m i , fakat bir y a n d a n " e ' n i " , bir y a n d a n d a " e ' n i y e t i l i k " ekillerini almtr. " M e f k u r e " kelimesini u y d u r a n d a odur. n k b u bir u y d u r m a kelimedir. Ab dullah C e v d e t terimleri G r e k - L a t i n k a y n a m d a n al m a k tarafls o l m a k l a beraber, o da, Z i y a G k a l p ' m tersine, tasriflerde A j a p a y m t t u : " P s i k o l o j i " y i " P s i k o l o y a " ekline s o k m a s n n sebebi " P s i k o l a y a i " d i y e b i l m e k iindir. Ali Suavi terimleri ikiye ayrr: H e r milletin k e n d i dilindeki kelimelerle ifade etmi o l d u u n u b i z d e altmz kelimelerle ifade e t m e liyiz. M e s e l a Franszlarn " C h e m i n d e F e r " , ngiliz lerin " R a i l w a y " d e d i i n e b i z d e " d e m i r y o l u " deriz. Fakat bir terim, ki Avrupa ilim dilleri, n e r e d e n geldi ine b a k m a k s z n , kullanmaktadr, b i z d e o n u dei tirmeyiz. N e " o k s i j e n " i n , n e d e " f o t o r a f " m T r k esini a r a m a y a l z u m vardrr. Bu trl terimler Yunan ca, Fransrzca v e y a ngilizce o l m a k t a n kmtr, ilim diline m a l olmutur. B i z b u y o l u brakp d a "asl-lh a m r z " v e y a " m m - l - h a m z " y a h u t "havay--hayat i " gibi terimler aratrarak abesle u r a m a m a l y z . B u r a d a Ali S u a v i ' n i n klarndan biri d a h a akar: " K e k e b t n milletler ayn lisan k o n u s a y d , diye dnlrken, velev b i n kelimecikle anlayr birlii te m i n e t m e k yerine hibir dilin y a p m a d m " n e d e n y a p m a l y z ? smail H a m i D a n i m e n d diyor ki: " Z a -

78

ten T r k dili ile Hind-Avrupa dilleri arasnda ilk eti m o l o j i k m u k a y e s e y i y a p m o l m a k erefi Ali u ay'ye aittir. G a r b m i l m i stlahlarm ( t e r i m l e r i n i ) a y n e n k a b u l e t m e k teklifinde belki d e b u o k m a h dut, fakat o k m h i m m u k a y e s e n i n tesiri olmutur." Ali Suavi, T r k e y e din dili erefini de v e r m e k - , t e A t a t r k ' t e n h e m e n h e m e n y e t m i yl n c e gelir. Bizde n a m a z srelerinin Trkeleri dururken ve T r k e tefsirler varken " Medreseler hl n e d e n Arap a tefsir o k u t m a l ? " diye sorar. Tefsir T r k e l e r i n i n yanl veya gzel o l m a d m iddia e t m e n i n cehalet t e n ileri geldiini syler: " T r k e tefsirler, A r a p a olanlar k a d a r g z e l d i r " der. Yukarda sylediimiz gi bi, T r k l e r A r a p a y a d i n dili diye sarlm deildir ler. Z a t i K u r a n ' m A r a p a o l m a s slamlara cebredil mi (zorlanm) midir? mam--Azam Arap olma y a n l a r n - K u r a n ' t e r c m e e t m e l e r i n e cevaz v e r m i tir. H a l b u k i aym i m a m n m e z h e b i n i g d e n alimler, bu fetvay t u t m a m a k l a kalmamlar, n i c e mftler A r a p a d a n b a k a dilin k o n u u l m a s n bile y a s a k ettiler, h a t t a i m a m - - a z a m ' n s o m a d a n b u fikirden cayd na dair bir fetva bile uydurdular. A l i Suavi, h e l e h u t b e l e r i n h e m e n T r k e okutul m a s n ister. " Z a m a n e h u t b e s i " yazs, b u g n k A r a p a ezanclar gibi, devrin geri kafasna kar ac bir hicviyedir. S a h a b e d e n biri gelse de, Ayasofya Ca79

m i i ' n d e k i h u t b e y i dinlese a c a b a ne der? diye sorar. O sabahki hutbeyi, dinleyenlerin anlayacaklar dilde nasihat, tebli, e m i r ve n e h i y vastas sayar, gerekti i n d e h u t b e n i n h a r p tedbirlerini a n l a t m a k v e h a r p i lan e t m e k gibi ilere y a r a d m bilir. " B i z i m h u r u ( k a h r a m a n l a r ) , biniti, b u r sark l, srmal cicili bicili hatip efendinin o ssl m i n b e r e kp, Trklerin anlamadklar dilde araban veya ace mairan m a k a m n d a tutturup elhamdbillah (yk sek sen elif miktar), e l h a m d lillahillezi (yetmi elif mik tar) metleri b o a z b o u m l a r n a taksim ederek n a m e ler evirdiini grse, bu m i n b e r e ktn, bardn, a rdn, m u r a d n ne idi, diye sorsa..." Hatibin cevab u: " N e cahil a'rabisin, b e n i bard, ard sanyorsun. B e n arabandan girdim, a c e m e atladm, a c e m d e n sfa h a n ' a getim." Sahabe der ki: " B e n d e B e d i r gazasn d a b u l u n d u m . a m fethinde hazrdm. B u v n m e l e r i imdi brakalm. Sen m i n b e r d e n e d e d i n ? " " - H u t b e m e r h u m b y k i m a m efendinindir. B e n o n u h u t b e m e c m u a s n d a n ezberledim. O n d a n cahiller n e a n l a r ? " " - B e n sana m a n a sordum. S e n teganni ederken kalbe n e m a n a d e r ? " " - B e n sana araban'dan, sfahan'a ge zindim, d e d i m . S e n b u n u seyahat sandn. imdi de manasndan sual edersin. B e n h u t b e okurken p a r m a k larmla d m t e k v u r m a y brakp d a n e d n e c e i m ? S o m a m a k a m kaybedip rezil m i o l a c a m ? " 80

T r k sanatkr I t r i ' n i n besteledii ezann, k i n a m a z v a k t i g e l d i i n i h a l k a b i l d i r m e k t e n ibarettir, T r k e o k u n m a s m a kar b u g n isyan edenler kadar, bir te'vil y o l u b u l m a k iin, A r a p a y a d i n dili diyen ler Ali Suavi'den bir asrn drtte k a d a r ileri de m i , y o k s a o n d a n d a h i o l m a z s a bir asr geride m i dirler? A m m a o , u r u n d a b a m d a verecei fikirlerinin a d a m idi. h M a p l a r m z arasnda "Tevhid-i-tedrisat" kanu nu ile vnrz. Bu k a n u n l a b t n genlik tek bir ei t i m sistemi altna alnmtr. E s k i kafay yetitiren ve irticai b e s l e m e k t e n b a k a bir ie y a r a m a y a n m e d r e seler kapatlmtr. Yarm asrdan fazla g e c i k m i ol d u u m u z u Ali S u a v i ' n i n o z a m a n k i tenkitdlerinden anlyoruz. Ali Suavi'ye gre, k u r t u l m a n m ve ilerlemenin te meli, maarifi n i z a m l a m a k t a ve b t n h a l k a yeni ter biyeyi vermektedir. B i r defa m a t b a a y o k ge alm zdr: " 9 8 0 ' d e (1564) stanbul'da Yahudilerin matba as vard, M i l l e t - i - h k i m e ' n i n m a t b a a s yoktu. 1 1 3 9 ' a ( 1 7 2 3 ) k a d a r k a b u l edilmemitir. 1139'da k u r u l a n Matbaa-i-Amire, ki hurufats da, m t e r c i m i de, m ellifi de, mrettibi de, m u s a h h i h i de, tabii de t e k bir a d a m , m r a h i m Efendi idi, b u m a t b a a 2 5 cilt z e r i n e 18 kitap karmtr: ki el bir b a b u n d a n fazla i g81

r e m e z " . Sultan M a h m u t 1158'de (1742) matbaay tek rar at. K u r a n v e h a d i s m s t e s n a , Arabi, Farsi v e T r k e kitaplar b a s l m a y emretti: " S a n i , akr v e Suphi tarihlerinden bakasn bilmiyorum. B u n l a r ise 1198 'de baslmtr. D e m e k ki m a t b a a 29 sene tatil ha linde k a l m t r ? " 1198 (1782) ile 1226 (1790) aras n d a 42 kitap d a h a baslarak m a t b a a 4 sene d a h a dur mutur: " Y a z m a devrinde bile daha ok kitap vard. imdi m a t b a a var, o k a d a r kmaz. Sebebi nedir? n k bata b u l u n a n l a r ilmi severler ve art sayarlard. B u g n ise M a a r i f N a z r ' n d a bile ilim arand yok." T a n z i m a t m a a r i f i n i n r k l n tenkit e t m e z d e n n c e u m u m i d u r u m u yle izah eder: E s k i d e n b e ri iki r e t i m k a y n a n d a n biri medreseler, ikincisi sbyan mektepleridir. 1197'de (1781) stanbul K a d s ' n m verdii r a k a m a gre, yalnz b u ehirde 1255 sbyan m e k t e b i vardr. C a m i veya m e d r e s e y a p a n her kes, bir d e m e k t e p yapar. B u m e k t e p l e r i n ders prog r a m udur: Mushaf, ilmihal, hat, imla. B a z s n d a A r a p a sarf, T r k e ile h e s a p t a n , galiba b u g n d r t ilem dediimiz, amal-i-erbaa. M e k t e p l e r d e o k u y a n larn nispeti a n c a k y z d e betir. 1177'de (1761) m e d r e s e l e r i n says, c a m i odala r v e zaviyeler ( k k t e k k e l e r ) m s t e s n a , 2 7 5 ' t i . Badat, Msr, B u r s a gibi yerlerde krk, elli, nihayet y e t m i e yakn, A n a d o l u k a s a b a l a r n d a e r drder, 82

hatta b y y e c e k k y l e r d e bile birer m e d r e s e vardr. M e d r e s e p r o g r a m l a n udur: Sarf v e nahiv, m a n t k , m a a n i v e b e y a n v e b e d i , usul-i-hadis v e h a d i s , usuli-fkh ve fkh, tefsir, riyaziye, heyet, m e v ' z a , ilmi-kelam, h i k m e t . Tatil z a m a n m d a d a " i y y a t " de n e n fenler o k u t u l m d u . Tarih ve corafya gibi ilimler m e d r e s e d e gsterilmez, h e r k e s i n hevesine braklr d. S o m a l a n r i y a z i y e v e h e n d e s e d e terk edilmitir. M e d r e s e talebesi iki ksmdr: Bir k s m sarf ve nahiv, m a n t k , akaid okurlar, o k a d a r ! B u n l a r yek n u n y z d e altmdr. Talebeyi askere a l m a m a k v e " m e d r e s e n i i n l i k " , y a n i m e d r e s e d e yatp k a l k m a k v e fodla d e n e n e k m e k tayini a l m a k b u t r l talebe n i n saym d u r m a d a n arttrmtr. kinci k s m tale be icazet alncaya kadar okuyanlardr ki yeknun yzde beini gemez. H k m e t n e h o c a l a r a , n e d e olotruklan k i t a b a m d a h a l e e d e m e z . Hristiyanlar d a o c u k l a r m dile dikleri gibi terbiye e t m e k t e serbesttirler. Ali S u a v i ' y e g r e m e d r e s e l e r i n k u s u r l a n unlar dr: 1- B a l a n g t a n b e r i h e s a p , corafya, ina gibi dersler o l m a m a k , 2 - H o c a l a n n ehliyetine, nasl v e n e rettiklerine b a k l m a m a k , 3 - R i y a z i y e v e h i k m e t dersleri o k n o k s a n o l m a k , 4- B i r t a k m ilim ve fen ubeleri " i y y a t " a kaylarak b s b t n i h m a l olun m a k , 5- K i t a p b a s l m a m a k .

83

N i h a y e t n c S e l i m devrinde bilhassa devlet ihtiyacn g z n n d e tutan bir hareket balamtr. Fa k a t sadece " m h e n d i s h a n e - i - b e r r i y e " almtr. Sul t a n M a h m u d m e m u r yetitirmek iin iki " m e k t e b - i maarife, bir d e " m e k t e b - i - h a r b i y y e " v e " m e k t e b - i t b b i y y e " at. A b d l m e c i t devrinde Babli'de, m a a r i f ihtiya larn t e t k i k e t m e k z e r e , b i r m e c l i s k u r u l m u t u r . z a n m h e p s i m e m u r l a r d a n ibaretti. lerinde s o m a d a n S a d r a z a m l k e d e n Ali Efendi ile F u a d Efendi d e vard. 1263 ( 1 8 4 7 ) A u s t o s u ' n d a b u n l a r bir proje verdiler. Esaslar unlardr: 1 - D a i m bir M a a r i f M e c lisi tekil e t m e k , 2- M e k t e p l e r i sbyan ( o c u k ) , r tiye ( o r t a ) ve l ( y k s e k ) m e k t e p l e r i diye e ayr mak, 3- Medreselere dokunmamak. M a a r i f M e c l i s i tekil edilmi v e a k a d e m i yerine g e m e k z e r e " E n c m e n - i D n i " iin bir b y k bi n a n n t e m e l i atlmtr. 1197'de ( 1 7 8 1 ) stanbul'da 1255 m e k t e p varken, 1268'de ( 1 8 5 2 ) says 3 9 6 ' y a , 1'280'de 2 8 0 ' e indi: " Y a n a n y a p l m a d , h a r a p olan b a k l m a d . " Rtiye lerin p r o g r a m l a r da eksik ve k t idi. li m e k t e p l e r i slah e t m e k z e r e bir z a m a n l a r M a a r i f N a z n K e m a l Efendi Fransa, ngiltere ve A l m a n y a ' y a gitti. D n n d e b u n u n o k vakit v e m a s r a f istediim ileri srd, " b r a k l d . " 84

N i h a y e t yeni meclisler, y e n i projeler, yeni teeb bsler ve h e p s i n i n neticesi ayn! Ali Savi, b a z m e d r e s e l e r i n , zaten belli m a k s a t lar iin lorulmu o l d u u n u syler. M e s e l a Sleymaniye tp, e h z a d e h e n d e s e medresesidir. " E s k i za m a n l a r d a sultanlara davul alanlar da sarkl i d i l e r " diyen Ali Suavi, M e i h a t D a i r e s i ' n e ( e y h l i s l m la) b a l olarak din dersleri gsterecek olanlarn dan baka btn medreselerden sang kaldrmak ve h e p s i m sivil m e k t e b e e v i r m e k fikrini ortaya atar. D i n a d a m l a n yetitircek m e d r e s e l e r e d e T r k e , h e n dese ( g e o m e t r i ) , corafya, tarih, yeni ve eski heyet derslerinin k o n m a s n ister. "Tevhid-i-tedrisat"tan m a k s a t d a b u deil m i d i r ? Ali S u a v i ' n i n tenkit ettii medreseler, z a m a n n a ka dar b z u l a soysuzlaa gelmi olanlardr. O da, Cev det P a a gibi, e s k i d e n b y k i l i m a d a n l a n yetitiren ada G a r p m a a r i f i n d e n o k ileri m e d r e s e l e r i n par lak devrini u n u t m a z . M e s e l e m e d r e s e d e d e deil, o k u n a n d a ve okutandadr. Asl d e r d e are b u l m a d k t a n s o m a m e d r e s e n i n a d m m e k t e b e , m e k t e b i n adn okula e v i r m e k t e n n e kar? Ali Suavi G a r p eserlerini t e r c m e e d e c e k bir h e yet k u r u l m a m a s m d a n ve bilhassa terimler iinin hall e d i l m e m e s i n d e n ikyet eder. G e r i bu terimler ii d a h a s o m a halledilecektir, fakat m e d r e s e n i n tahak85

k m altnda! O k a d a r ki y i r m i n c i asrn ilk d e k a d m da ileri milliyetilik dvas g d e n Z i y a G k a l p bile, A r a p a m n T r k l e r iin bir ilim dili o l d u u n u syle m e k z o r u n d a kalacaktr. B u g n o n a s a d e Trklerin din dili diyoruz. Bir g n hi phesiz b u n d a n da kur tulacaz. Fakat n e z a m a n ? H e n z T r k i y e ' d e iktida r a l m a k v e y a iktidar v e r m e k gibi b y k m e s e l e l e r arasndadr. Ali Suavi, b a z grlerinde, h l b i z d e n ileridedir. U l m g a z e t e s i n d e y a z d k l a n n d a n bazla rn b i z d e m d a f a a e d e c e k a d a m ksa bile, s r m d e n o l m a k kaygs ile, bu fikirleri n e r e d e b i l e c e k ga zete ya kar, ya k m a z .

86

BENC BLM

Rejim araylar O vakit ki O s m a n l m p a r a t o r l u u Adriyatik, Yu n a n D e n i z i , A d a l a r D e n i z i , K a r a d e n i z , ap D e n i z i v e krfezi ile evrilmitir. Avrupa k t a s n d a 3 5 3 . 3 4 1 , A s y a ktasnda 1.228.000 ve Afrika ktasnda 892.000 k i l o m e t r e k a r e topra vardr. N f u s u Avrupa Trki ye'sinde 10.510.000, A s y a Trkiye'sinde 16.463.000, Afrika ktasnda 750.000'dir. H e n z p e k a z d e m i r y o lu yaplmtr ve p a r a paradr. B u n l a r n da o u Ru meli'dedir. A n a d o l u ' d a sade z m i r - K a s a b a ve zmirA y d m hatlar ve stanbul-zmir yolu yaplmaktadr.. S a l n a m e l e r ( Y l l k l a r ) 1871-1872 b t e s i n i d e o n yedi b u u k m i l y o n v e 1872-73 btesini d e o n d o k u z b u u k m i l y o n olarak gsterir. mparatorluk, bir rk lar, milliyetler, dinler, m e z h e p l e r ve diller kaynadr. Hristiyanlar ve ecnebiler imtiyazldrlar. Ticaret v e serbest m e s l e k k a z a n c m elde t u t a n Hristiyanlar H a z i n e ' y e p e k az vergi der. E c n e b i l e r ise kapitls yonlarn M m a y e s i a l t o d a d r l a r . Ali Suavi: " K a p i t -

87

layonlar verildii vakit ara sra gelip g i d e n l e r d e n b a k a Fransz yoktu, 1073 'te ( 1 6 5 7 ) stanbul'da yal nz 6 evlik Fransz vard ve ticarette d n e n b t n ser mayeleri de s a d e c e 6 0 0 . 0 0 0 k u r u t a n i b a r e t t i " der. H a l b u k i artk O s m a n l m p a r a t o r l u u Avrupa devlet lerinin b i r y a n s m r g e s i h a l i n e gelmitir: " B u dev leti, m a l i y e kertecektir. Sefahetin, israfn ve tedbir sizliin d o u r d u u z r t l k ykacaktr." B y l e bir m e m l e k e t i nasl bir rejim kurtarabilir? Tanzimat v e o n d a n sonras tarihlerimizde o k defa b u suale cevap arammdr. P e k o k h a y a l ve p e z az d o y u r u c u fikir g r m m d r . adalar arasmda, ben c e hakikati e n y a l a n d a n s e z m i olan v e b u g n d e n ge r i y e bakld vakit inanlabilecek a m e l i ( u y g u l a m a l) yollar g s t e r e n Ali Suavidir. A l i Suaviye g r e anayurt dndaki topraklar elde t u t m a k b i r b y k k u v v e t iidir ki artk o n u b a a r a m a y z . E m a r e t l e r i ( E m i r l i k l e r i ) serbest b a r k m a l y z . T r a b l u s g a r v e B i n g a z i ile M s r ' n b i r l e m e s i n e y a r d m e d e r e k Afr i k a d a kuvvetli b i r s l a m Devleti k u r u l m a s m t e m i n etmeliyiz. Bu devletle O s m a n l m p a r a t o r l u u birbir lerini destekliyeceklerdir. Afrika t o p r a k l a r m z a b i r tecavz olsa, Cezayir v a k a s m d a o l d u u gibi, p r o t e s t o d a b u l u n m a k t a n b a k a n e yapabiliriz? G e r i y e ana v a t a n Suriye, Filistin ve I r a k ' da iine alan A n a d o lu ile R u m e l i kalacaktr. B u r a s h k i m milletin yur-

88

dudur. Ali Suavi, " h k i m m i l l e t " sz ile T r k e k o nuan M s l m a n l a r kasdeder. T r k e k o n u a n M s l m a n , Trktr. Suriyeli, rakl, Bonak, Arnavut, erkez, L z , hepsi T r k e k o n u u p T r k e o k u d u u ve yazd va kit T r k l n iine girer. H k i m millet o z a m a n n n fusu 27 k s u r m i l y o n u n 15 milyonudur. K t saray idaresi hi phesiz yklmaldr. Fa k a t yerine nasl bir rejim k o y m a k l a z m ? o k defa bir Millet Meclisi i d a r e s i n d e n b a h s e t m e k l e b e r a b e r Ali Suavi, M i t h a t P a a ve arkadalar gibi, M e r u t i y e t usulnn Osmanl mparatorluu'nu kurtaracana i n a n m a z . D e m o k r a s i sistemini, o z a m a n k i mparator luk T r k i y e s i ' n i n a r t l a n b a k m n d a n yle tenkit eder: G e r i s l m m b a l a n g c n d a h k m e t ekli, d e m o k r a s i idi. Yani n e m e l i k n e p a d i a h , fakat m s a v a t vard. m e r devrini h i k y e eder. Fransz hrriyeti liini sevmez. Hrriyet, aklna geleni s y l e m e k ve di lediini y a p m a k d e m e k deildir. D e m o k r a s i iin ah lki art sayar: " B i z i m b y k ehirlerimizde a h l k Avrupa'da o l d u u n d a n d a h a ktdr. E b s s u u t Efen d i bir kzla b i r g e c e bir o d a d a b u l u n m u d a nefsini zaptetmi, k z a d o k u n m a m . B u , Avrupa'da p e k ta bii b i r eydir, m e t h o l u n m a z . " B i z b u n u ahlk terbi yesi ile t e m i n edebiliyor m u y u z , m e s e l e b u n d a d r : " H e r h a l i m i z ehvet h a l i m i z e b e n z e r . " Terbiyeye ih89

tiya vardr. H k m e t halkn yalnz refahn salama a deil, ahlkn da d z e l t m e e bakacaktr. m e r bi le hrriyet ve m s a v a t k a s m a k z o r u n d a kalmtr. Yoksa d e m o k r a s i n i n en iyi h k m e t ekli o l d u u n u k i m b i l m e z : " N e a r e k i stanbul halk k o s k o c a C e zayir gibi b i r u z v u k o p t u d a h i s s e t m e d i . S e m e r k a n t , Takent ve B u h a r a grltlerini sivrisinek vzlts k a d a r d u y m a d . D r t m e k t e p o c u u bir araya gelse biri p a d i a h olup tekilere m a n s p l a r tevcih e d e r e k oynarlar. D r t sal sakall bir araya gelse h e r biri re isliini i l a n e d e r e k k u m a n d a n l k taslar. B y l e b i r h a l k t a u h u v v e t v e m s a v a t kaziyyelerini ( k a r d e l i k v e e i t l i k k o n u l a r n ) k i m satar, k i m alr? B i r m e c lis zal, z e n g i n v e h i b i r eye m u h t a o l m a y a n M u s t a f a Fzl P a a ' n m a z m a o t tkt. D e m o k r a s i y i vaktiyle H a c c a c ' a teklif ettiler: " - Siz E b u z e r (5) o l u n u z , b e n d e size m e r ola y m dedi. Fakat O s m a n l devletinde d e m o k r a s i yalnz ah lk deil, b a k a bir sebepten de o l m a z : M e m l e k e t tr l ktalarda p a r a paradr. Genitir. Diller, detler, dinler ayr ayrdr. B i r Msrl ile Srp, bir T u n u s l u ile B u l g a r nasl birleip d e O s m a n l m p a r a t o r l u u n a d z e n v e r m e y i dnecektir? (5) Sahabeden. Doruluu ve faziletleri ile mehur. 90

Fakat idare b y l e de k a l a m a z . P a d i a h ve h k m e t , m u r a k a b e altna alnmaldr. Bir M e c l i s kurul maldr. O s m a n l m p a r a t o r l u u ' n u n R u m e l i ve Ana dolu'da, yani d o r u d a n d o r u y a vergi a l m a k t a oldu u sayl ve belli t o p r a k l a r d a tutunabileceini syle y e n Ali Suavi, anlaldna gre g d m l bir M e rutiyet u s u l ister. Asl fikri, h k i m milletin devleti n i k e n d i k o n t r o l a l t m a almasdr.

91

inden klmaz mesele R e j i m davas, T a n z i m a t ' t a n b e r i T r k dnr leri iin i i n d e n kolay klmaz bir m e s e l e olmutur. H e r iki M e r u t i y e t d e n e m e s i d e m o k r a s i n i n O s m a n l saltanat artlarna u y m a y a c a m iddia edenlere ne k a d a r h a k verdirmise, birinci d e n e m e d e n n c e k i v e iki d e n e m e arasndaki istibdat devirlerin de, m u t l a k saray idaresinin m e m l e k e t ve millet iin d a h a az za rarl o l m a d n gstermitir. Birinci ve ikinci merutiyetlerin zaaf, Hristiyan azlklarn, k o r u y u c u b y k devletlere d a y a n a r a k , devleti p a r a l a m a a almalar idi. H i b i r ey, hat t a h e m e n h e m e n hariciyeyi ( D i l e r i n i ) Hristiyanlardan tekil e t m e k , Hristiyanlara devlet idaresinde h e r trl h a k l a n verdikten baka, iktisat ve ticareti onl a n n elinde brakn artlar dahi b u n u n n n e gee memitir. T r k milleti ise, s a d e c e m e m u r ve asker, ziraatte de ufak r e n p e r d i . Asri i, ilk i bu milleti yeni bir terbiye ile yetitirmek olmal idi. Ali Suavi bu fik r i s a v u n m a k t a e n ileri g i d e n l e r d e n o l m a k l a beraber,mesela kyleri o k u t m a k davasr C u m h u r i y e t i n son yrllarrna k a d a r geri kalmtr ve k y terbiye e t m e k iin giriilen b y k sava da, 1946'dan beri y e n i d e n gevemitir. Ali Suavi, bir anayurt iinde kuvvetli ve t o p l u bir 92

devlet fikrini ortaya attktan h e m e n h e m e n k r k yl sonra, i k i n c i M e r u t i y e t e m p e r y a l i z m n m a y i l e r i iinde alkand, durdu. E n v e r ve o n u n gibi d n e n ler, Ittihad--lslm ( s l a m Birlii) ve rklar, Turan clk ryalar iine daldlar. Kuvvetlerimizin tutabi lecei, bir anayurt snrlar iinde s a l a m ve d e v a m l bir devlet k u r m a k s a d e c e h k i m milleti yetitir m e k l e u r a m a k fikri, Ali Suavi'den M u s t a f a K e m a l ' e k a d a r h a v a d a kalmtr. N a m k K e m a l , Z i y a P a a v e Ali Suavi, M u s t a f a Fazl P a a ' n m daveti ile A v r u p a ' y a gittikleri vakit, birbirleri ile y a k n d a n fikir arkadal ettiler. N a m k K e m a l bir m e k t u b u n d a Ali S u a v i ' n i n b y k zeks n ve bilgisini v m , hreti dnyay t u t a n bir fazi let sahibi o l d u u n u ve eer isteseydi kolaylkla H n k r h o c a s olabileceini yazmtr. Yalnz tarihimiz deil, z a m a n m z n g n d e l i k vakalar da gsterir ki b i z d e fikir ve politika a d a m l a r arasndaki ahsi an lamazlk birdenbire son d m a n l k h a d d i n e kadar gi der. D n e k a d a r size k e n d i a r k a d a m fazilet timsali diye tantan bir d o s t u n u z u n , bir m d d e t s o m a , sizin a z n z d a n o n u n lehine b i r t e k k e l i m e d u y m a y a bile k a t l a n m a d n g r r s n z . N i t e k i m Ali Suavi v e N a m k K e m a l de, bir gn, birbirleri iin eski d n d H e r i n i n t a m aksini sylemiler v e yazmlardr. A c a b a bu Msrl Mustafa Fzl Paa nasl bir 93

adamd? G e n Osmanllar tarihine gre, stanbul'da kendisine diledii mevkii v e r m e y e n Saraya ve Ba bli'ye kzarak, hrriyeti hreti k a z a n a n gen leri y a n n d a t o p l a m t r . Z e n g i n d i r . H e p s i n e aylk verebilir. k a r a c a k l a r g a z e t e n i n m a s r a f n d e y e bilir. F a k a t G e n O s m a n l l a r h a r e k e t i n i , ayn za m a n d a , S a r a y v e B a b l i ' y i k e n d i s i ile u y u t u r m a k i i n b i r t e h d i t , d a h a d o r u s u b i r antaj v a s t a s ola r a k k u l l a n m a k t a d r . P e k d e e r i m e s i n e i h t i m a l ol m a y a n ihtiraslarndan biri Msr hdivi olmaktr. Ama b u n u n iin Sadrazam li P a a ' n m , Hdiv sma il P a a ' n m azlolunduunu iln ettikten baka, hdivliin b a b a d a n o u l a g e m e u s u l n d e k a l d r m a s lazmdr. U l m g a z e t e s i n d e y a z l d n a g r e Mustafa Fzl Paa bu ltfuna kar li P a a ' y " G e n O s m a n l l a r ' d a n k u r t a r m a y " v a a t etmitir. M u s t a f a F z l P a a ile B a b l i a r a s n d a b u g r m e l e r o l d u u srada, y a n i 1869 s u l a r n d a H r r i y e t ilere b a l a n a n m a a l a r n g e c i k t i i b i l e o l m u t u r . in s o n u n u n nereye varacandan zaten phele n e n Ali S u a v i L o n d r a ' d a b u l u n a n N a m k K e m a l ' i n d i k k a t i n i u y a n d r m a k ister. F a k a t N a m k K e m a l , Msrl paann kendi elinde taahht m e k t u b u oldu u n d a n v e t a a h h t l e r i n i y e r i n e g e t i r m e m e s i iin b i r s e b e p b u l u n m a d n d a n b a h s e d e r e k b e k l e m e y i tav-

94

siye eder. C e m i y e t i n t a r i h i n e d a i r y a z l a r d a n anla l d n a g r e d a h a 1 2 8 3 ' t e ( 1 8 6 7 ) M u s t a f a Fazl P a a ' y G e n O s m a n l l a r ' m r e i s l i i n e seenler, o n u n s a m i m i l i i n e i n a n m deildirler. P a a n n b u ie fkesi y z n d e n giritii v e s t a n b u l ' d a n y z g r r s e d n e c e i f i k r i n d e idiler.

95

H o g r l deil g u r u r l u d u r Ali Savi'nin ho grrllk zaaf yoktur. Gurur ludur. G e n Osmanllar Cemiyetinin b y k iler gr dne marmaktadr. rlanda Islahat Partisi'nin ya ye di yl doldurduu halde ancak " i n e t o p u z u " kadar ne tice aldndan bahseder. stanbul Ermenileri Milli Meclislerini k u r a b i l m e k iin otuz yl almlardr. " K a m a v n a E r m e n i tanm, k a yz E r m e n i hapis hanelerde rmtr." Fakat Millet Meclisi taraftar lar daha drt yl n c e stanbul'da yalnz iki Trkle bir E r m e n i fikir arkada bulabilmilerdi. Ali Suavi: " B u gn ise milyonuz," der. Kendini "Tfeini kuran, ta en yksek m a k a m d a k i cehalete ve z u l m e nian alan, o n u devirmedike iki tarafa b a k m a k ihtimah o l m a y a n " bir sava saymaktadr. Bu kahramanca, fedakrca bir hayat ister. Herkes bir mizata mdr? stanbul'da Z a p tiye Nazr H a s a n P a a ' n n gazetelerde kendi aleyhine svp saydrmasna aldrmaz. Bunu, hretini kska nanlarn hasedine ( e k e m e m e z l i i n e ) verir. Bu kadar temiz ve feragatli bir savay fena tantsalar da ne kar: " Sekiz y z yl s o m a Gazali arand gibi, elbet bir g n Suavi'yi de arayanlar" kacaktr. " B i z himmeti mizi satamayz, rk edemeyiz (eilemeyiz)" der. Nihayet Mustafa Fzl Paa Babli'den sz alp s tanbul'a dnmtr. Hatt kabineye girmitir. Kendi an96

latna gre Mustafa Fzl Paa giritii taahhtlere bal kald, cemiyetin yolundan amad kadar, Ali Suavi onunla beraberdi. Yoksa o n u n ne esiri, ne de hiz metisi deildi. Devletin b u g n k idaresini deitirecek slaha gereMetirebilmekten baka gayesi de yoktu. Kimleri nerede toplamtr, bilinmez. Fakat Ali Su avi, Mustafa Fzl P a a ' m n G e n Osmanllar Cemiyeti'nden kovulduunu gazetesine ilan eder. stelik ondan ayrlmayanlar da bir trl ho gremez. "Fzl Paa ta k m " balkl bir fkrada yle der: "Mustafa Fzl Pa a Yeni Osmanllar Cemiyeti'ne dahil olduu eyyamda ( g n l e r d e ) kendisinin stanbul'da ve Msr'da m a a h muvazzaflar, paalarna hulus iin tarafmza havadis yazar ve hizmet ederlerdi. imdi kz ld, ortaklk ay rld. Yani Fzl Paa cemiyetten ihra olundu. O n u n maallar dahi Paa'dan m a d d i menfaatlerim muhafa za urunda Yeni Osmanllar'a hizmetten istinkf ede cekleri derkr ve zahir idi (ekinecekleri d n l e n ve g r l e n b i r d u r u m d u ) . Binaenaleyh ihtiraz olunmak babnda ihvana ihtar ederiz. imdi Paris'te bulunan F zl Paa maallar unlardr: Kni Paazade A h m e t R fat B e y 1500 Frank, eski postac A g h Efendi 1500 Frank, N a m k K e m a l Bey 1000 Frank, N e c i p Paa to r u n u M e h m e t B e y 1000 Frank, Reat B e y 750 Frank, N u r i B e y 7 5 0 Frank, Msrl Abdullah Efendi 300 Frank. Bunlar her ay maalarm Fzl P a a ' m n Paris'te ktibi M s y Salcalini'den alyorlar. Fakat ismini kaydettii-

97

m i z N e c i p Paa torunu M e h m e t Bey, Paa efkrndan dnd iin 1000 Frank maam bu defa terk etti." N a m k K e m a l ' i n s t a n b u l ' a d n m e s i zerine d e M u v a k k a t ' i n 141'inci sayfasnda yle bir fkra ne reder: " K e m a l B e y elinde b u l u n a n H a s a n Paa m e k t u b u n u n m u k t e z a s zerine s t a n b u l ' a v u s u l n d e (va r n d a ) d o r u c a Zaptiye M i r i n e r m a l olup (yzs r p ) pazarl u y d u r m u o l d u u n d a n kendisinden ihtiraz olunmas ( e k i n i l m e s i ) ihvn-i-vatana ( v a t a n d o s t l a r n a ) ihtar olunur." Mustafa Fzl Paa ile N a m k K e m a l ' i ayn ere ve iinde gremeyiz. N a m k K e m a l , bir t a k m zaafla r olsa bile, inklp terminin balca ahsiyetlerinden biridir. Fakat Ali Suavi, o devirde o n u ne k a d a r affetm e m i s e ve lsz davranmsa, N a m k K e m a l de Ali Suavi'ye kara bir sicil y a m a m a k iin ncesinin ve kib rinin b t n zorlamalarna b o y u n emitir. Ali Suavi edebiyatlar tarafndan t a n n m a d iin, o n u n yazdklarndan k i m s e n i n haberi olmaya caksa da, N a m k K e m a l ' i n o n u n ahs zerine yazdk lar adeta m a h k e m e h k m yerine geecektir. Bize b u misal de tarihin, hele vakanvis eidi tarihlerin ne ka dar dikkatle o k u n m a s lazm geldiini gsterir. B u g n bile esassz birtakm gazete dedikodularnn ahslara ait baz hakikatleri nasl t e m e l i n d e n deitirip bozdu unu grmyor muyuz?

98

Abdlhamit mit vermiti Ali Suavi v e N a m k K e m a l ikisi d e birbirlerine kar hakszdrlar. Fakat n e y a p a l m k i bizdendirler. G n o l u r k i tahtlar y k m a k , talar u u r m a k , bir dev lete v e millete yeni b i r k a d e r b i m e k kendilerine o cuk oyunca gelecek kadar cesur ve pekgzldrler. G n olur k i e n k k hisleri n n d e yenilip diz k e c e k k a d a r zayftrlar. B i r a z etrafmza b a k s a k , b u n u n binbir r n e i m g r m e z m i y i z ? nsanlar y a b yk, y a k k g r m e k a d e t i n d e n vazgemeliyiz. n san b y k l k v e k k l k l e r d e n yurulmadr. M e sele, bir y e k n meselesidir. E k s i i m i z ve artmz elenip tartldktan s o m a , b i z d e n geriye, n e kalacak tr? nsafl t e n k i d i n l s budur. kinci A b d l h a m i t t a h t a kt vakit, aydn tak m a v e h a l k a b y k m i t vermiti. M a b e y i n M i r i E i n l i Said P a a ' m n h e n z n e r o l u n m a y a n hatrala r g e e n l e r d e b e n i m d e e l i m e geti. B u hatralarn bi rinci k s m n d a k i A b d l h a m i d , h a y a l l e r i m i z d e k i ve h i m l i , korkak, n e g r m e k , n e d e g r n m e k i s t e m e y e n m s t e b i d e h i b e n z e m e z . H e r c u m a g n ata bi n e r e k b a k a b i r c a m i d e s e l a m l a kar. Halkn iine g i r m e k t e n e k i n m e z . Klalara g i d e r e k askerini g rr. Z a m a n n n fikir a d a m l a r ile b u l u u p konuur. K a n u n - u E s a s i ' y i m n a k a a eder. leri fikir a d a m 99

o n u n l a bir ey yaplabileceini zanneder. Hrriyet ilerden o u kendisine tantlmtr. P a d i a h deii m i z e r i n e artk s t a n b u l ' a d n e n Ali Suavi d e b u n lar arasndadr. Gariptir: Tanzimat v e y a G e n O s m a n l , inklap t a r i h l e r i n d e isimlerini o k u d u u m u z ahsiyetlerin h e p s i ya vezir veya paa, vali veya mutasarrf, rtbe v e m a k a m sahibi iken Ali S u a v i ' n i n Sultani M e k t e b i ' n e m d r oluu, k e n d i aleyhine yorulmutur. A b d l h a m i d ' i m e m n u n ettii iin, b u m d r l n ken disine s k t ( s u s m a ) h a k k olarak verildii sylen mitir. H a l b u k i S u l t a n A b d l h a m i d ' l e d a h a ilk te m a s l a r n d a yeni p a d i a h t a n e n a b u k m i t kesenler d e n biri Ali Suavi idi. Bu heyecanl ve ihtirasl ink lap, l m e d e n n c e susmayacakt. Y z d e y z saray a d a m M a h m u d C e l a l e d d i n Paa, hatralarnda, Ali S u a v i ' n i n asl m a k s a d e n y k s e k devlet m a k a m n a k m a k ve devlet idaresini ele a l m a k o l d u u n u yazar. K e n d i d n d v e inand slahat y a p l m a d k a m e m l e k e t i n kurtulmasna i m k n o l m a d m syleyen v e y a y a n bir inklap iin b u n d a n d a h a tabii n e ola bilir? M u k a y e s e y a p m a k deil, fakat bir m i s a l gibi ele alrsak, M u s t a f a K e m a l ' i n ttihat ve Terakki Par t i s i ' n d e k i sicilli d e d o y m a k v e k a n m a k b i l m e y e n bir " m u h t e r i s " deil m i idi? B u g n k T r k i y e ' n i n kur t u l u u n u M u s t a f a K e m a l ' i n b u ateli ihtirasna b o r 100

lu deil m i y d i ? Ali Suavi, y e n i fikirlere b a l a n m olanlarn liderlikten ekinmelerini ve balarna geir m e k iin d a i m a eski bir hret aramalarn tenkit et m i deil m i d i r ? Ali Suavi, s t a n b u l ' a geldii vakit Ali P a a ' n n s a d r a z a m o l d u u y a t a n d a h a gekin, belki d e o n d a n d a h a d o l g u n bir a d a m d . Muvaffak olur m u idi, o l m a z m idi bir iktidar d e n e m e s i o l m a dka h i k i m s e b y l e b i r suale cevap v e r e m e z . S u l t a m M e k t e b i M d r l ' n s k t h a k k ola r a k alp a l m a d m ise y i n e M a h m u t C e l a l e d d i n Paa'dan reniyoruz: " H e r i f i n d i m a d a i m a fesatta v e beyn-en n a s tayin-i m u r a d n d a o l m a k l a m e s e l a r a m a zan--erifte Ayasofya ve B e y a z t c a m i l e r i n d e krs ye kp suret-i h a k t a n n i c e m u k a d d i m a t - - e b l e h a n e serdi ile efkr--avam u y a n d r a c a k szler irad e d e r v e evrak- havadiste m a k s a d m a m u v a f k m a k a l e l e r derceyler i d i . "

101

Galatasaray'daki tutumu A k a anlalyor ki Ali Suavi, stanbul'da eski vazifesine d n m t r . B u vazife y a z m a k v e k o n u m a k , d u r m a k s z n inklap davasn yrtmektir. E e r k e n d i s i n e Sultan M e k t e b i gibi bir de genlik oca teslim edilmise, b u frsat p p d e b a s m a k o y m a k tan baka ne yapar? Ali Svmvi'nin idaresizlii y z n d e n Sultani M e k t e b i ' n i n n i z a m m altst ettii Beyolu semtlerinde ya y l m a a balanmtr. B u n u n d o r u y a h u t yanl ol d u u n u b i l e m e y i z . Fakat Suavi, Sultan M e k t e b i ' n d e bir eyler y a p m a k istemitir: G r n e gre b u m e k tep h k i m milletin paras ile laralmutur. Fakat ii R s , Srp, B u l g a r R u m v e E r m e n i talebe ile doludur. Hatta bu mektepte okuyanlar o gnlerde Osmanl topraklarna g i r e n R u s o r d u s u iinde b i z e kar h a r p etmektedirler. S u a v i ' n i n t e m i n e t m e e urat i lerden biri M e k t e b i S u l t a n i ' y i M s l m a n ocuklar n n terbiye yuvas haline getirmektir. Ya aylk v e r m e diklerini, y a b a k a bir s e b e p b u l a r a k T r k olmayan lar yava yava tasfiye e t m e k y o l u n a gider. Bir de h k i m millet alaturka saat kullanrken, n a m a z vakitle rini b u n a g r e ayarlarken, M e k t e b i S u l t a n i ' n i n kap sndaki saat alafranga iler. Ali Suavi, devleti, O r t o dokslarn k a h i n iin asl d o r u tarihi, yani frenk ta102

rihini k a b u l etmeyerek, r u m i tarihi tattuu iin ten kit etmitir. D e v l e t frenk saatini de k a b u l edebilir. A m m a b t n milletin kulland saat b a k a , bir T r k m e k t e b i n i n kulland saat b a k a o l a m a z . Ali Suavi bir M s l m a n T k milliyetisidir, bir inklapdr, tatlsu O s m a n l s deildir. S a d e c e frenge b e n z e m e k ten ve T r k e ait ne varsa h e p s i n i aa ve k t gr m e k t e n b a k a h n e r l e r i o l m a y a n tatl s u Osmanllar d a n devlete de, millete de hayr g e l m e y e c e i m bilir. O, m e k t e b i n saatini, milletin saatine gre ayarlam tr. B i r m e k t e b i n n i z a m m altst e t m e k d e m e k o n u n ders p r o g r a m n b o z m a k demektir. Ali Suavi sorar: " B e n tedris u s u l n e d o k u n m u m u y u m ? " Hayr, o frenkperestlerin k e y f i n e v e y a sinirine, b a z unsurla rn d a m e n f a a t l e r i n e d o k u n m u t u r . B i z b u g n a p k a giymekteyiz. A v r u p a ' y a gitti imizde de d a i m a apka giyerdik. Fakat M t a r e k e yl larnda, d m a n ordusu s t a n b u l ' u tutmuken, Beyol u ' n d a a p k a giyen bir T r k e nasl h a k a r e t l e bakar dk. B u bir t a a s s u p m e s e l e s i deildi. Zavall a d a m bir y a n d a n frenkperest tatlsu O s m a n l l a n m n , bir y a n d a n d a y o b a z l a r a y a h u t y o b a z silah k u l l a n a n l a r a h c u m u altndadr. Rifat B e y ' i n risalesinde " F r e n g i s t a n ' d a a p k a g i y m e k , arap i m e k , s l a m a y a k m a z n i c e gnahlar irtikap e t m e k " l e sulanmtr. Z a p t i y e N a z n H a s a n P a a ' n m e m r i al-

103

tndaki stanbul gazetelerinde lakab " P r o t e s t a n Sua v i " idi. Bir ngiliz k a d n ile evlenii z e r i n d e sof taca ilenip durulmutur. H i t m m a z : " e r ' a n caiz dir. Z i n a e d e m e m , n i k h e d e r i m " der, geer. Faizin caiz o l d u u n u y a z m o l m a s da ayn eit h c u m l a ra frsat verir. H a n i o n u n da kellesi kzd vakit softal tutar, ileden kar. Sver sayar, ahsiyat yapar. K e n d i n d e n b e k l e n m e y e c e k n i c e eyler syler. K a d n k t l e m e k isteyenler, ciltler t u t a n yazlarn k a n t r d k a , p e k sermayesiz kalmazlar. Fakat s o u k k a n l Suavi d a i m a k e n d i y o l u stndedir. Saplar p e k az srer. B u g e n , d i n , d e v iradeli a d a m , nihayet l m ne yaklamaktadr. Ya bir ey, b y k bir ey y a p a c a k t. Ya bana bir ey, b y k bir ey gelecekti. Bu m i z a ayr b i r y u r u l u t a idi. a r ordular s t a n b u l ' a yaklamaktadrlar. Birin c i M e r u t i y e t M e c l i s i s t a n b u l b y k devletler k o n feransnn kararlarm k a b u l e t m e d i i iin, t e k b a s m a h a r e k e t e g e e n R u s y a , O s m a n l ordularn yenerek, k a l e l e r i m i z i d r e r e k A y a s t a f a n o s ' a k a d a r geldi. kinci A l e k s a n d r ' m Ayastafanos'ta (Yeilky'de) dikte ettii artlara b o y u n e m e k , Birinci D n y a H a r b i ' n d e n s o m a Sevres A n t l a m a s ' n a raz o l m a k gibi bir eydir. H a r p k m a z d a n n c e ngiltere, O s m a n l devle104

t i n e y a r d m e d e m i y e c e i iin R u s y a ile u z l a m a m z d a n b a k a a r e o l m a d m sylemiti. Fakat b u uz l a m a da p a d i a h n , devlet a d a m l a r n n v e y a millet vekillerinin yanaabilecekleri bir ey deildi. stanbul ve b t n m e m l e k e t esiz bir facia karsmdadrlar. T r k l e r iin d n y a n n s o n u gelmitir. B y l e z a m a n l a r d a , h e r k e s b i r m e s u l arar. H a l k a g r e b u m e s u l , k e n d i Bablisi ile b e r a b e r Sultan A b dlhamid'dir.

105

"Anadolu'ya gemek lazmdr" Ali S u a v i ' y e g r e R u s diktesini r e d d e t m e k v e A n a d o l u ' y a d a g e e r e k h a r b e d e v a m e t m e k lazmdr. ngiltere, b t n O s m a n l saltanatm d a a r R u s y a s ' n m eline g e m e k tehlikesi belirdii vakit, ister istemez m d a h a l e edecektir. Ve yaayabilir bir dev let olarak k a l m a a elverecek bir bar a n c a k b y l e el de edilebilir. A b d u r r a h m a n A d i l ' i n y a z d n a gre Ali Suavi, A b d l h a m i d ' i bu fikre yanatramamtr. O h a l d e ne y a p m a l idi? M a d e m k i h a l k p a d i a h m e s u l tutuyor. M a d e m k i r a a n S a r a y ' n d a h a p i s hayat geiren Sultan M u r a d ' a deli deil, " m a z l u m " g z ile bak yor. r a a n S a r a y ' n a g i d e r e k bir defa o n u s o k a a karmak, - P a d i a h m o k yaa, sesleri ile h a l k a g s t e r m e k kfi idi. H a l k o n a b i r kurtarc gibi sanlacakt. B i r avu kalabalk k s a bir z a m a n iinde y z binleri bu lurdu. S u l t a n H a m i d t a h t m k a y b e d e c e k v e Ruslar diktalarna b o y u n e e c e k a d a m b u l a m a y a c a k l a r d . Ali Suavi b y k bir soukkanllkla harekete ge ti. s t a n b u l ' u n hanlar, camileri, m e d r e s e l e r i R u m e l i m u h a c i r l e r i ile d o l u idi. Ali Suavi, Rtiye h o c a s iken Filibe'de b y k bir nfuz k a z a n m t . M u h a c i r leri sevk ve idare^edebilecek olanlar arasnda arka s n d a n g e l e c e k b i r o k yrei y a n k l a r bulabilirdi. 106

Ali S u a v i ' n i n evi s k d a r ' d a e m s i p a a m a h a l lesindedir. 1876 m a y s n n 1 9 ' m c u p a z a r g n ala t u r k a saat o n b i r sularnda b u evde bir toplant o l m u tur. Ali Suavi sorar: - r a a n S a r a y ' n a g i d e r e k Sultan M u r a d Efen d i m i z e biat edeceiz. K a kiiyiz? - Y z eli k a d a r ! - P e k l ! H e p i m i z silahlanmalyz. Yarn saat te birer ikier r a a n S a r a y ' n d a b u l u n m a l y z . lk vazifemiz saraya girmektir. B i z e kar g e l e n olursa silaha davranmalyz. Neferlere silah a t m a y a c a z . Fakat zabitlere d e m s a a d e e t m e y e c e i z . E e r katlolunursam, bana kim k a y m a k a m olacak? Hafz N u r i - B e n ! Suavi- Ya sen de l d r l r s e n ? M o l l a Mustafa- B e n ! Suavi- T a m a m . F i k i r c e m u t a b k z . H e r biriniz a d a m l a r n z a m a l u m a t veriniz. Yarn h e r k e s y e r i n d e bulunmaldr. M e c l i s t e n biri- S a p k p a d i a h t a n b a h s e d i y o r u z . Fakat i s i m l i m i z e g r e k e n d i s i delidir. Suavi- D e l i m i ? H a y r velidir, veli! Asl m e s e l e , h a l k ynlar s t n d e b i r s a n c a n dalgalanmasdr. Ali Suavi h e y e c a n s z ve telaszdr. Ayn g n a m l c a ' d a S a m i P a a ile S u p h i P a a ' n m oturdukla-

107

r k k n b a h e s i n d e grnmtr. G e n l i i n d e R tiye hocalr i m t i h a n m r birincilikle kazandr z a m a n k e n d i n i M a a r i f N a z r S a m i P a a ' y a sevdirmiti. O n u n iin ara srra o n u n k k n e gider. Fakat o g n armrlardrr. n k k i m s e y i aramamtrr. B a h e d e n bir d e m e t i e k toplayp gitmitir. H a l i n d e hibir fev kaladelik de yoktu. Ali S u a v i ' n i n oraya gidii, k k n baz ksrmlarma sman Rumeli muhacirlerini, ertesi g n e h a z r l a m a k iin o l d u u s o m a d a n anlal mtr. Yine o p a z a r g n k Basiret g a z e t e s i n d e Ali Suavi imzasr ile yle b i r frkra kyor: " H e r k e s ve b t n gazeteler hal-i-hazrra t e h l i k e s i n d e n b a h s e t m e k tedirler. H a k k - a c i z a n e m d e m e v c u t emniyet-i-mm e y e m e b n i s y l i y e c e i m eyi h e r k e s i n dinleyece ine p h e m yoktur. Mkilat--hazra p e k byktr. F a k a t aresi kolaydrr. Yarnki n s h a m z d a bu areyi krsaca erh v e b e y a n e d e c e i m . "

108

Suavi'nin sonu Pazartesi (20 M a y s 1876) sabah alaturka saat

e d o r u m u h a c i r l e r raan Saray'nn n n d e top lanmaktadr. Ali Suavi de k e n d i a d a m l a r ile birlikte K u z g u n c u k ' t a n bir m a v n a ile saray n h t m n a y a n a t. N b e t i l e r kalabal n l e m e k istediler. D o r u s u a n l a l m a y a n rivayete gre Ali Suavi ya t a b a n c a ve ya h a n e r i ile bir ikisini yaralamtr v e y a l d r m tr. Kalabalk, deniz tarafmdaki p e n c e r e l e r i n c a m l a rn krarak sarayn iine girdi. Telandan uraya bu raya k a a n Sultan M u r a d ' nihayet buldular. Ali Su avi k e n d i s i n i n k o l u n a girerek: - A m a n efendim, gel bizi M o s k o f t a n kurtar di yordu. G a r i p tesadf, r a a n vakas olurken, R u s Se fareti t e r c m a n S u l t a n H a m i d ' i n y a n n d a idi. Bir aralk h a z n e d a r Hafz B e h r a m A a Sultan H a m i d ' i n y a n m a koarak: - E f e n d i m , S u l t a n M u r a d ' c l u s ettirecekler. A h a l i Saray basmlar. A m a n e f e n d i m b a m z n a resine bakalm, diyordu. Sultan M u r a d ' g l k l e ele geiren Ali Suavi ve arkadalar o n u h e n z dar k a r m a a vakit b u l m a d a n Beikta K a r a k o l u K u m a n d a n H a s a n Paa v e as kerleri saraya yetitiler. K s a b i r v u r u m a d a n s o m a 109

Ali Suavi ve baz arkadalar da ldrldler. M o l l a M u s t a f a v e H a c A h m e t A a lenler arasnda idi. ki rivayet vardr: Biri b a h e d e k o r u y a srman Ali Suavi ' n i n teslim olmadrr iin k u r u n ve s n g ile l d r l m olduudur. Fakat asl d o r u s u , H a s a n Pa a kendisini elindeki sopa ile l d r m t r ve son gn lerine k a d a r d a b u sopayr k a r a k o l u n duvarna asarak gelene g i d e n e gstermitir. Saray gazetelerinin edebiyatmr k o l a y c a t a h m i n edersiniz: A l i Suavi b i r serseridir. Sultani M e k t e b i ' n i n m d r l n d e n azledilmesini h a z m e t m e m i tir. B a s m a b i r t a k r m gafilleri t o p l a m t a Hatta, stan b u l 'da bir karrklrk r k m a s m d a n fayda g r e c e k olan lara, yani M o s k o f l a r a alet o l m u o l m a s m t i m a l i de vardrr. N e y a z r k k i saraym v a k a d a n s o m a k i gazete lerde rkan b u u y d u r m a yazrlarrm b u g n bile v e s i k a diye k u l l a n a n l a r grlmektedir. 1908 Merutiyeti hadiselerim y a l a n d a n bilen rah m e t l i G e n e r a l Seyfi U z g r e n ' e b u hikyeyi anlatt r m vakit: - Ali S u a v i ' n i n muvaffak o l m a k ihtimali, ttihat larn a n s m d a n d a h a fazla idi, dedi. Bu bir dakikalar m e s e l e s i idi. E e r Ali Suavi Sul t a n M u r a d ' tahta rkarabilse v e h a r p d e v a m etse n e olacakt? E e r A t a t r k 1919 M a y r s r ' n d a G a l a t a rh t m n d a n b i n d i i v a p u r d a ngilizler tarafndan tutul110

sayd v e A n a d o l u ' y a g e e m e s e y d i , Sevres A n t l a m a s T r k i y e s i ' n i n b u g n k m u h a r r i r l e r i o n u n te e b b s h a k k n d a a c a b a n e diyeceklerdi? Ali Suavi, bir davay s o n u n a k a d a r g d e n ve on u n u r u n a k o r k u s u z , telasz, g u r u r v e i m a n l a ba n v e r m i bir inklapdr. Ali Suavi, T r k inklab ta r i h i n d e esiz bir fikir k a h r a m a n l m i s a l i b r a k m tr. M e z a r yoktur: G n l l e r i m i z d e b i r yeri olmaldr.

111