T.C.

MLL ETM BAKANLII

MEGEP
(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

KMYA TEKNOLOJS DRAM-KOLON-EANJR

ANKARA, 2009

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 05.09.2008 tarih ve 186 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulalabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLER
AIKLAMALAR ...................................................................................................................iii GR ....................................................................................................................................... 1 RENME FAALYET1 .................................................................................................... 3 1. KOLONLAR VE DRAMLAR............................................................................................. 3 1.1. Kolon............................................................................................................................. 3 1.1.1. Kolonlarn eitleri ............................................................................................... 5 1.2. Dramlar ....................................................................................................................... 13 1.3. Kolon ve Dramlarda Teknik Kontrol ve Bakm Onarm............................................. 16 1.3.1. D Kontroller ...................................................................................................... 18 1.3.2. Kontroller ........................................................................................................ 18 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 19 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 24 RENME FAALYET2 .................................................................................................. 25 2. EANJRLER (ISI DETRCLER............................................................................ 25 2.1. Is Deitiricilerinin Snflandrlmas......................................................................... 26 2.2. Is Transferi ................................................................................................................. 29 2.2.1. Kondksiyon ile Is Transferi .............................................................................. 29 2.2.2. Konveksiyon ile Is Transferi .............................................................................. 30 2.2.3. Borular inde Is Transferi ................................................................................. 31 2.2.4. Paralel Ak.......................................................................................................... 32 2.2.5. Kar Ak ............................................................................................................ 33 2.3. Eanjr Donatmlar .................................................................................................... 33 2.3.1. Tp Demeti .......................................................................................................... 34 2.3.2. Ayna..................................................................................................................... 35 2.3.3. Tp Balant Tipleri ............................................................................................ 36 2.3.4. Ayna Deliklerinin Sralama ekilleri................................................................... 36 2.3.5. Perdeler ve Perde Tipleri ..................................................................................... 38 2.3.6. Is Gei Yzeyi................................................................................................... 41 2.4. Gvde ve Tp Ak Dzenleri .................................................................................... 41 2.4.1. Gvde Taraf Ak Dzenleri............................................................................... 41 2.4.2.Tp Taraf Ak Dzenleri.................................................................................... 42 2.5. Eanjr Gvde ve Tp Tipleri..................................................................................... 42 2.5.1. Sabit Aynal Eanjrler........................................................................................ 42 2.5.2. U Tp Demetli Eanjrler.................................................................................... 43 2.5.3. Yzen Kafal Eanjrler ...................................................................................... 44 i

2.5.4. Destek Halkal Eanjrler .................................................................................... 45 2.6. Eanjrlerde letme ve Bakm ................................................................................... 47 2.7. letme Basnc ve Scakl........................................................................................ 47 2.8. Eanjrlerde Kirlenme ................................................................................................ 48 2.9. Eanjrlerde Bakm..................................................................................................... 49 2.9.1. Kaak Testi .......................................................................................................... 50 UYGULAMA FAALYET .............................................................................................. 53 LME VE DEERLENDRME .................................................................................... 54 MODL DEERLENDRME .............................................................................................. 58 CEVAP ANAHTARLARI ..................................................................................................... 61 KAYNAKA ......................................................................................................................... 63

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALAR
KOD ALAN DAL MODL 524KI0096 Kimya Teknolojisi Petrol-Rafineri, Petrol-Petrokimya Dram Kolon - Eanjr Petrol rafinasyonu ile ilgili uygulamalarda kullanlan kolonlar, rnlerin eitli safhalarda konulduu dramlar tanma, rafinasyonun hemen her aamasnda kullanlan eanjrleri tanma, kullanabilme ve bu ekipmanlara mdahale edebilme ile ilgili bilgilerin verildii renme materyalidir. 40 /32 Dram, kolon ve eanjrlerde kontrol yapmak Genel Ama Kurallara uygun olarak kolon, dram ve eanjrlerin proseste kullanmn gerekletirebileceksiniz. Amalar 1. Kolon ve dram retime hazrlayabileceksiniz. 2. Eanjrleri retime hazrlayp oluan arzalara mdahale edebileceksiniz. Donanm: Destilasyon dzenei, pilot lde destilasyon kolonu, uygulama kolonu, dram ve eanjrnn yer ald ekipman dzenei, dolgulu destilasyon dzenei, beher, mezr, termometre, bek, ayak, amyant tel, mantar, VCD, DVD, projeksiyon, bilgisayar ve donanmlar vb. Ortam: Snf, atlye, laboratuvar, iletme, ktphane, ev, bilgi teknolojileri ortam (internet) vb. kendi kendinize veya grupla alabileceiniz tm ortamlar Modln iinde yer alan her faaliyetten sonra verilen lme aralar ile kazandnz bilgileri lerek kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modl sonunda, lme arac (test, oktan semeli, doru-yanl, vb.) kullanarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgi ve becerileri lerek sizi deerlendirecektir. iii

MODLN TANIMI

SRE N KOUL YETERLLK

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

iv

GR GR

Sevgili renci, Bu modlle akaryaktlar, btan gaz (LPG), yollarmzn yapmnda kullanlan asfalt ve plastik malzemeler gibi rnlerin elde edilmesi iin kullanlan cihaz ve ekipmanlar tanyacak, kullanl sebeplerini renecek ve rnlerin nasl elde edildiini daha iyi kavrayabileceksiniz. Gnlk hayatmzda karlatmz, ok geni bir kullanm alan olan petrol trevi rnler elde edilirken hangi safhada hangi ekipmanlarn gerekli olduunu reneceksiniz. Bu modl baaryla bitirdiinizde karmlarn ayrtrlmasnn, rnlerin depolanmasnn ve s alveriinin hangi artlarda ve hangi ekipmanlarla yaplabileceini ok daha iyi anlayabileceksiniz.

RENME FAALYET1 RENME FAALYET1

AMA
Kurallara uygun olarak sv karmlar ayrma ile ilgili bilgi, beceri ve deneyime sahip olabileceksiniz.

ARATIRMA
evrenizdeki iletmelerin ayrtrma ile ilgili proseslerini gezerek temel ayrma ilemlerinin uyguland ekipmanlar hakknda aratrma yapnz. Temel ayrma (unit operasyonlar) ilemleriyle ilgili gerekli artlar hakknda aratrma yapnz. Rafinerilerde uygulanan ayrma ilemlerinde yksek kulelerin (kolonlar) kullanl sebeplerini aratrnz. Petrol, bileenlerine ayrldnda hangi rnler elde edilir? Aratrnz. Edindiiniz bilgileri arkadalarnzla ve retmeninizle paylanz.

1. KOLONLAR VE DRAMLAR
1.1. Kolon
Kimyasal tesislerde deiik fonksiyonlara sahip kolon, dram, filtre, kurutucu ve reaktrler gibi kaplara genel olarak basnl kaplar denir. letme, basn ve scaklklar amaca uygun olacak ekilde kontroll olarak yrtlr. inde iki akkann kademe kademe birbirine temasn salayan ii tepsilerle donatlm veya dolgu maddeleri ile doldurulmu dik silindirik kulelere kolon denir. Proseslerdeki fonksiyonlarnn genilii ve nemi nedeniyle proses mhendisleri ve cihaz tasarmclar baz temel bilgileri kullanarak kap tasarmn ve iletmesini gerekletirirler. Esas alnacak temel bilgilerin iletmelerde grev alacak operatrler tarafndan bilinmesi, prosesin kararll ve srekliliinin salanmas asndan nemlidir. 3

Resim 1.1: Petrol rafinerisinde kullanlan kolonlar

Resim 1.2: Destilasyon kolonlar

Esas kabul ettiimiz bu bilgiler, maddeler hlinde u ekilde sralanabilir: Kabn grevi Operasyon ve tasarm basn ve scaklklar Kabn yap malzemesi Kabn boyutlar Istma ve soutma sistemlerinin tipi Kartrc tipi (varsa) Kapasitesi Korozyon tolerans Genel olarak bilinen bu bilgiler kabn fonksiyonuna gre kodlanarak detaylandrlabilir. Petrol rafinerilerinde en ok karlalan kap tipleri kolonlar, dramlar (tanklar) ve eanjrlerdir. Bu sebeple bu modlde bu tip ekipmanlarn tantmna yer verilmitir (Resim 1.1, Resim 1.2). 4

1.1.1. Kolonlarn eitleri

Petrol rafinerilerinin temel fonksiyonu ncelikle ham petrol paralayarak fraksiyonlarna ayrmak ve daha ekonomik kullanm salamaktr. Bu ilem yaplrken kullanlan ana kaplar kolonlardr. Kolonlar, genellikle iinde iki akkann kademe kademe birbirine temasn salayan ii tepsilerle donatlm veya dolgu maddeleri ile doldurulmu dik silindirik kulelerdir. eitleri vardr.

1.1.1.1. Tepsili Kolonlar

Kullanm, imalat kolayl, maliyeti ve ileme uygunluu gz nne alnarak tepsili kolonlar veya dolgulu kolonlar proses mhendisleri ve tasarmclar tarafndan seilir. ekil 1.1de basitletirilmi proses ak diyagramndaki kolonun nemi ekil 1.2de ise kolonun grevi rahata anlalmaktadr. Byle bir kolonun alma prensibi u ekildedir. Besleme akm (feed) kolona girmeden nce stlr. Bylece kolona beslemesi yaplan karm (ham petrol) besleme tepsisinde sv ve gaz fazna ayrlr. Gaz faz kolonun st blmne, sv faz alt blmne dalr. ekil 1.3 ve ekil 1.4ten tepsilerde sv ve gaz faz aklarn grmek mmkndr.

ekil 1.1: Basitletirilmi kolon ak emas

Kolonlarn tepesinde ve dibindeki dramlarn saladklar ters akntlarla yukar kan gaz, svyla; aa inen sv ise gazla tepsiler zerinde temas ederek ktle transferi salanr. Ham petroln iindeki deiik kaynama noktal bileenler kolonun belirli blmelerinden ekilir. Bir ayrma kolonu (destilasyon) beslemenin arj giri yerine gre ksma ayrlarak incelenebilir: Alt Blge: Beslemenin yapld tepsinin altnda kalan blgedir. Fla Blgesi: Beslemenin yapld tepsi blgesidir. st Blge: Beslemenin yapld tepsi blgesinin zerindeki fraksiyonlama (bileenlerine ayrma) blgesidir.

Ham petrol destilasyon kolonlarnda yaplan ayrma tamamen fizikseldir. Ayrtrma, ham petrol oluturan deiik kaynama noktal bileenlerin belirli kaynama aralklarnda olanlarn dierlerinden ayrma ve petroln bir bileeni (fraksiyonu) olarak ekmektir. Bunun iin uygulanacak yntem, ayrmak istenilen fraksiyonu oluturan bileenleri nce buharlatrmak daha sonra kolondaki uygun tepside younlatrarak bu tepsiden kolon dna ekmektir.

ekil 1.2: Kolonun i grnts

Belli scaklk ve basnta fla buharlama ile kolonun fla blgesinde buharlaan ham petroln geni aralkl fraksiyonu (rn ana fraksiyonu) fla blgesinden yukarya doru tepsilerden geerek ykselmeye balar. Bu buhar fazna kolon dibine verilen istimle kaynama noktalar drlerek sv ksmdan ayrlan buharlar da karr. te kolon operasyonun esas, bu rn ana fraksiyonunu kendisini oluturan bileenlere kolon tepsilerinde youturarak ayrmak ve eki tepsilerinden ekmektir. Bunu salamak iin sistemden s ekilmesi gerekir. Kolondan s ekilmesi ise reflksler (dolanm) yardmyla yaplr. Bir kolonda tip reflks vardr:

ekil 1.3: Epsili kolon i grnm

ekil 1.4: Kolonda arjn ayrtrlmas

ekil 1.5: Ham petrol destilasyon kolonun i grnm

ekil 1.6: Ham petrol destilasyonunun kolonda ematik yry

Souk reflks Tepe reflks diye de adlandrlr. Tepe reflksnde ama kolon tepe scakln belirli bir deerde tutarak tepe rnnn son noktasn belirlemektir. Ortamdan ald s, kendisinin buharlamas iin gerekli s ile yine kendisinin tepe scaklna ulamas iin gerekli snn toplam kadardr. Tepe reflks, soutulup younlatrlan tepe rnnden alnarak kolonun en st tepsisinin stne verilir. Miktar kolon tepe rnyle orantldr. Sirklasyon reflks Yan reflks diye de adlandrlan bu reflks, kolonun yapsna gre bir veya daha fazla olabilir. Yan reflksn dierlerinden fark buharlamamasdr. Ortamdan sy kendi scaklndaki deiiklik nedeniyle alr. Bu reflksn amac kolonun buhar ykn azaltmaktr. Bunun iin kolonun uygun tepsisinden yksek scaklkta ekilen reflks, kolon dnda soutularak ekildii tepsinin birka tepsi stne geri gnderilir. Scak reflks Scak reflks, kolonun alt ksm hangi scaklkta tutulmak isteniyorsa kolona o scaklkta verilir. Bylece eer kolonun alt ksmnda scaklk profiline uymayan bir souma varsa onun nne geilmi olur. Her ne kadar kolona verilen dier reflksler ve tepsilerden tamalar da bir scak reflks ise bu tr reflks internal reflks diye adlandrlr. Yan rnler ite bu internal reflksten alnarak ekilir. Syrma buharnn grevi, destilasyon scaklnn drlmesi, rnler iinde dorudan bir syrma ile rnlerin birbirinden ayrmnn daha iyi olmas eklinde tanmlanabilir.

1.1.1.2. Dolgulu Kolonlar

Dolgulu kolonlar silindir biiminde ii dolgu malzemesi ile dolu kolonlardr. Kolon ii dolgu malzemelerinin zellii gaz ve sv akntnn paralanarak temas yzeylerinin oalmasn salamaktr. Ktle transfer prensibi tepsili kolonlarda olduu gibidir. Kolon iinde genellikle yukardan aaya ve aadan yukarya fazlar arasnda ters bir aknt vardr.

10

ekil 1.7: Dolgulu kolon grnts

Svnn yukardan aaya, gazn aadan yukarya hareketi srasnda kolon iinde dolgu malzemesinin boluklarnda temas ederken birbirleri ile madde alverii yaparak istenilen ayrmay salar. Dolgulu kolonlarn tasarmnda basn dmesi, tesis yk ve ak kapasitesi gibi mekanik faktrler gz nnde tutulur. Bunlar dnda aklar arasnda etkili bir temas alan faktr de bulunur. Uygun bir dolgulu kolon u zelliklere sahip olmaldr: Dk basn fark oluumu Yksek kapasite (dk basn fark ile aknt salanmas) Dk arlk ve dk sv tutunmas, kolonun toplam arlnn ve sv fazn dolgu malzemesi zerinde az tutunmas Birim hacme den geni aktif temas alan 11

Toplam hacimdeki geni boluk alan Yksek korozyon direnci Kararllk (uzun sre ayn lde almas) Dk maliyet

ekil 1.8: Dolgulu kolon i yaps emas

12

Resim 1.3: Kolon dolgu malzemeleri

Resim 1.4: Absorbsiyon (dolgulu) kolonlar

1.2. Dramlar
Proses ekipmanlar arasnda en basit olan dramlardr. Genel anlamda stok tank, gazsv, sv-sv ayrtrma kaplar, dinlenme tank vb. dram olarak bilinmektedir. Petrol rafinerilerinde tad anlam ve grd i bakmndan reflks dram, knockout dram gibi deiik isimler almaktadr.

ekil 1.9: Zenginletirme refluks dram

13

Uygun ekilde tasarm yaplm bir zenginletirme reflks dram u ksmlardan olumutur: Buhar-sv madde girii, buhar k, hidrokarbon k, (riser) rayzer, alak seviye sv alarm, yksek seviye sv alarm, scaklbasn kontrolleri, emniyet ventili vs. Dramn iinde ayrmann iyi salanabilmesi iin karmn olmamasna, hidrokarbonlarn alnd rayzerin yksekliinin uygun lde olmasna, seviyelerin kontrolne dikkat edilir.

ekil 1.10: Bir dik dramda gaz-sv ayrmas

Dram iinde karm nlemek iin beslemenin (arj) dik olarak verilmesi yerine 900 lik bir dirsekle yan taraftan verilmesi uygundur. Rayzerin boyu sadece hidrokarbonu alacak ekilde su seviyesinin zerindedir. Giri nozulu ile su, hidrokarbon ve buhar klar arasndaki mesafe dram boyutlar iinde maksimum olmaldr. 14

Dik knock-out (nakavt) dram her gaz aknts ile kaan sv damlalarn tutmaya yarar. Ama, gazn hzn yeterince azaltarak sv damlalarnn dramn dibine dmesini salamaktr. Bu durumda da tutulamayan sv damlacklar st blmedeki buhar, sis gidericide (demister) tutulur.

ekil 1.11: Bir dik dramn ematik grnts

Ayrca dram korozif bir ortamda alyorsa olabilecek korozyonu nlemek iin kaplama yaplarak nlem alnr.

15

Resim 1. 5: Bir dik dram grnts

1.3. Kolon ve Dramlarda Teknik Kontrol ve Bakm Onarm

Teknik kontroller esas itibaryla kabn fiziksel durumunu belirlemek ve ypranmasnn tipini, hzn ve sebeplerini tayin etmek iin yaplr. Yukarda sz edilen ekipmanlar kontrol ve bakm ncesi emniyetli bir ekilde hazrlanr. (Boaltma, stim-out, rejenerasyon vb.) Programl periyodik kontroller ilerde oluabilecek tehlikeli kaaklarn (leaks) veya kap bozulmalarnn (failures) ve programsz durulara neden olacak gelimelerin fark edilmesini salar. Gereksiz duru ve kalklar, srekli almaya oranla donatmlar daha abuk ypratr. 16

Ventler, adam giri (menhol), adam gei (menway), gerekli krler ve havalandrmalar salandktan sonra ekipmanlar muayene ve kontrole hazrdr. yi planlanm bir bakm programnn yrtlmesi periyodik kontroller sayesinde mmkn olabilir. Kontroln ortaya koyduu korozyon hzlar ve kalan korozyon paylar gibi bilgiler tamir ve yenileme kararlarnn doal dayanaklardr. Ypranma nedenlerinden bazlar unlardr: Korozyon (kkrt, klorr bileikleri korozyonu, dier asitlerin korozyonu, kostik/grafit korozyonu, gerilme korozyonu atlamas, atmosfer korozyonu) Erozyon, metalrjik ve fiziksel deiiklikler (grafitleme, hidrojenin yksek scaklkta verdii zarar, karbr kelmesi ve taneler aras korozyon, krlganlk) Mekanik kuvvetler (sl darbe, periyodik scaklk deiimleri, titreim, basnta byk dalgalanma, ar scaklk, d yk) Malzeme ve imalat hatas Kolon ve dramlardaki adam giri (menholler) kapaklar bu ekipmanlardaki gerekli temizliin kolayca yaplaca, arzalarn giderilmesi iin rahat allabilecek byklklerde yaplr. letmede grev alacak operatrlerin grevlerinden biri de altrd birimlerin bakm onarm ilerini takip etmektir. Bunun iin iletmede d ve i kontrollerin yaplmas gerekir.

Resim 1. 6: Bir refluks dram grnts

17

1.3.1. D Kontroller
Merdivenler, platformlar ve yry yollar, temeller ve mesnetler, zemine tespit civatalar, beton mesnetler, elik mesnetler, gergi halatlar, nozullar, topraklama balantlar, koruyucu kaplama ve yaltm tabakas, d metal yzeyler, korozyonun d belirtileri kontrol edilir.

1.3.2. Kontroller
Duru sresini ksaltmak bakmndan kontrol iin gerekli tm tehizat, takmlar, merdivenler, klar nceden hazrlanp bir araya getirilmelidir. Kontrol edici kiinin (inspectr) elinde daima bir not defteri vardr. Ayn zamanda el lambas, tel fra, kaynak sivri ekici, derinlik len mikrometre, tahta kurun kalemi ve tebeir bulunur. Muayenenin hemen ardndan grd arzalar iin i listesi tanzim eder ve genel tamir bakm servisine gnderir. Giri azlar, kapaklar, nozullar, korozyon ve conta yzeylerinin durumu bakmndan kontrol edilir. Dhili borularda eki testi yaplr. Nozullarn doru kaynak edilip edilmediine baklr. Kovan ve balk yzeyler korozyon ve erozyon bakmndan muayene edilir. Fitinglerin derinlii llr. Korozyon olan yerler, cinsi, sahas bakmndan lleriyle kaydedilir.

18

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Kolon ve dram retime hazrlaynz. Kullanlan ara gereler: Damtma balonu, etil alkol, iki delikli mantar, termometre, soutucu, destilasyon balonu lem Basamaklar Destilasyon balonu iine 100 ml etil alkol koyunuz. neriler Laboratuvar nlnz giyerek alma masanz dzenleyiniz. Destilasyon balonunu ykaynz, saf suyla alkalaynz. alma ortamnz hazrlaynz. Laboratuvar gvenlik kurallarna uygun alnz.

Balon jojeye 100 ml saf su koyunuz. 100 ml suyu mezrde hazrlaynz.

Dolgulu kolonu hazrlaynz. Soutma kolonundan faydalanarak bir dolgulu kolon hazrlaynz. Kolonun altn kapatarak cam paralaryla dolgu yapnz. Kolonu tamamlaynca balona birletiriniz.

19

ki delikli hazrlaynz.

mantar,

sistem

iin

Kolonun tamamlanmasndan sonra st balant eleman iin mantar hazrlaynz.

Dolgulu kolonun stne termometre ve birletirme elemann yerletiriniz. Balant elemann hazrlaynz. Balant elemann mantara taknz. Termometreyi mantara taknz.

Soutucuyu hazrlaynz.

uygun

ekilde

Soutma kolonunu birletirme elemanna uygun ada sabitleyiniz.

Soutucuyu kolona birletiriniz.

Soutma kolonunu dolgulu birletirme elemanna taknz.

kolon

20

Soutucunun su giri balantlarn yapnz.

ve

Soutucuya su giri ve k hortumlarn kurallara uygun balaynz.

Su giriini anz.

Musluu aarak su giriini salaynz.

Destilasyon balonunun altndaki beki yaknz.

Destilasyon balonu altndaki kurallara uygun yaknz. Kaynama ilemini takip ediniz.

beki

Termometreden takip ediniz.

kaynama

noktasn

Termometreyi takip ediniz. Alkoln kaynama scakln karmamak iin kaynamay kontroll yapnz.

21

Tm alkoln ayrmasn kontrol ederek destilasyonu tamamlaynz. Younlatrcdan geen alkol buharlarnn sv hlde toplama kabna damlalar hlinde toplanmasn salaynz.

Malzemelerinizi ediniz.

temizleyip

teslim

Kullandnz malzemeleri dikkatlice temizleyiniz. Malzemelerin krlabilir malzemeler olduunu unutmaynz.

Rapor hazrlaynz. Deney srasnda aldnz notlardan faydalannz. Raporu ilem srasna gre yaznz. Raporlarnz kuralna uygun ve okunakl yazmaya zen gsteriniz.

22

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet ve Hayr kutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz

DEERLENDRME LTLER 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. nlnz giyerek alma ortamnz dzenlediniz mi? Malzemelerinizi hazrladnz m? Destilasyon balonunu temizleyip saf suyla alkaladnz m? Dzenek iin mantar hazrladnz m? Dolgulu kolonu kolon dolgu malzemeleriyle doldurdunuz mu? Birletirme elemanlarn ve mantar termometre ve gei eleman iin hazrladnz m? Soutucuyu uygun eimle kolona birletirdiniz mi? Soutma suyunu uygun ekilde soutucuya baladnz m? Toplama kabn uygun ekilde soutucu kna baladnz m? Malzemelerinizi temizlediniz mi? Deney raporunuzu yazdnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

23

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aada verilen cmlelerdeki boluklar uygun ekilde doldurunuz. 1. 2. 3. 4. Kolonlar , ... ve .. olmak zere iki tiptir. Kolondan s ekmek iin kullanlr. Bir kolonda . reflks vardr. Kolonlar genellikle iinde iki .. kademe kademe birbirine temasn salayan ii veya .. ile doldurulmu dik silindirik kulelerdir. yi planlanm bir bakm programnn yrtlmesi . sayesinde mmkn olabilir. Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 6. Aadakilerden hangisi operatrn grevlerinden biridir? A) Bakm, onarm B) Malzeme temini C) Finansman temini D) Hibiri Aadakilerden hangisi ham petrol destilasyon kolonlarnda yaplan bir ilemdir? A) Fiziksel ayrma B) Kimyasal ayrma C) Biyolojik ayrma D) Hibiri Kolon iinde genellikle hangi fazlar arasnda ters bir aknt vardr? A) Gaz ve sv B) Sv ve sv C) Gaz ve gaz D).Kat ve kat Kolon ve dramlardaki hangi kapaklar bu ekipmanlardaki gerekli temizliin kolayca yaplabilecei, arzalarn giderilmesi iin rahat allabilecek byklklerde yaplr? A) Kapaklar B) Kaplar C) Menholler D) Hibiri Kaplarda teknik kontrol esas itibaryla aadakilerden hangisi iin yaplmaz? A) Kabn fiziksel durumu tespit B) Kaptaki ypranmann tipini belirlemek C) Kaptaki ypranmann sebebi D).Kabn boyunu lmek.

5.

7.

8.

9.

10.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine/ Modl Deerlendirmeye geiniz. 24

RENME FAALYET2 RENME FAALYET2

AMA
Gerekli ortam salandnda kurallara uygun olarak akkanlar stma ve soutma ilemlerinde kullanlan cihazlar ile ilgili bilgi, beceri ve deneyime sahip olabileceksiniz.

ARATIRMA
Kalorifer kazanlarnn hangi prensiple buhar retip s temini saladn ve bunun stma amacyla nasl kullanldn aratrnz. Otomobil motorlarnda bulunan radyatrlerin hangi amala kullanldn aratrnz. Termik santrallerde yakt kullanlarak elektrik enerjisi temini konusunu aratrnz. Sanayide akkanlar soutma iin kullanlan soutma kulelerinin prensibini aratrnz. Sanayide kimyasal madde retim veya ayrtrma tesislerinde aa kan s enerjisinin nasl deerlendirildiini aratrnz. Edindiiniz bilgileri arkadalarnzla ve retmeninizle paylanz.

2. EANJRLER (ISI DETRCLER)

Is deitiricileri veya eanjrler olarak adlandrlan bu s cihazlar iki veya daha fazla akkan arasnda s transferini gerekletirir. Genel olarak bir akkandan dier akkana sy transfer etmek iin kullanlan cihazlardr. Scak ve souk akkan olarak adlandrlan akkanlar arasnda s transferi dorudan veya dolayl olarak salanabilir. Is eanjrleri, termik santraller, nkleer santraller, kimyasal ilemler, soutma, klima, atk snn geri kazanm soutma kuleleri ve stma gibi birok yerde yaygn bir ekilde kullanlr. Is eanjrlerinde s transferi, genel olarak kondksiyon (iletim) ve konveksiyonla (tanm) olur. Baz yerlerde nm (radyasyon) da etkili olmaktadr. Kanatk uygulamalar da s eanjrlerinde nemlidir.

25

2.1. Is Deitiricilerinin Snflandrlmas

Eanjrlerinin snflandrlmas eitli ekillerde yaplabilir. Farkl kaynaklarda da farkl snflandrmalar bulmak mmkndr. Burada eanjrler ana grupta toplanmtr: Rekparatrler Rejeneratrler Direkt temasl eanjrler Bunlardan en nemli grup rekperatrlerdir. Dier grup eanjrlerle daha az karlalmaktadr. Rekparatrler: Farkl scaklkta akan souk ve scak akkan arasnda bir ara yzey bulunur. Bu yzey boru cidar veya levha olabilir. Is, scak akkandan tanmla ara yzeye, ara yzeyden iletimle transfer olur. Souk akkan tarafnda ise tekrar tanmla transfer olmaktadr. Hava stclar, su stclar, buharlatrclar, youturucular, buhar kazanlar ve otomobil radyatrleri rekperatrlere rnek verilebilir. Rejeneratrler: Is transferi olduka farkl bir ekilde olmaktadr. Kat yzeylerden nce scak akkan geirilerek stlr, daha sonra ayn yzeyden souk akkan geirilerek souk akkan stlr. Periyodik akl ve dner tipli olanlar vardr. Gaz trbini tesislerinde buhar kazanlarnda ve klima sistemlerinde hava stc olarak kullanlr. Direkt temasl eanjrler: Her akkan, arada bir yzey olmakszn, direkt temas etmektedir. Soutma kuleleri bu tip eanjrlerin en ok kullanlan rneidir. Eanjrler, birim hacimdeki yzey alan (kompaktlk) bakmndan da snflandrlabilir. Kompakt eanjrleri birim hacimdeki yzey alan 700 m2/m3ten daha byk olan eanjrlerdir. Kompaktlk deeri en byk olan eanjr insan akcieridir. nsan akcierinin kompaktlk deeri 20.000 m2/m3 olarak bilinmektedir. Otomobil radyatrnde bu deer 1.100 m2/m3 civarndadr. Rekperatrler, konstrksiyon tipine gre borulu, levhal, kanatl levhal ve kanatl borulu olarak kendi aralarnda snflandrlabilir. Bu eanjrler iinde en yaygn kullanlanlar borulu eanjrlerdir. Borulu eanjrler de ift borulu (i ie borulu) ve gvde-boru tip olmak zere ikiye ayrlr. Gvde-boru tip eanjrler, uygulamada en yaygn kullanlan s eanjrleridir. Bu eanjrlerin de birok farkl tipi vardr. Resim 2.1de gvde boru tip bir s deitirici, Resim 2.2de de bir gvde iki boru geili eanjrler grlmektedir. 26

Resim 2. 1: Gvde boru tip s deitirici

Resim 2. 2: Bir gvde iki boru geili eanjr

Gvde-boru tip eanjrler boru ve gvde tarafndan akkan gei saysna gre de snflandrlr. Tek gvde-tek boru geili, tek gvde iki boru geili ve iki gvde drt boru gei gibi tipleri vardr. ekil 2.1de tek gvde tek boru geiine ait eanjrn ematik resmi grlmektedir.

27

ekil 2. 1: Tek gvde tek boru geili eanjr

Rekperatifler (Rekparatrler): Scak ve souk aklarn ak ynne gre de snflandrlabilir. Bunlar, paralel ayn ynl akl, paralel ters ynl akl, dik akl (apraz ak) ve ok ynl akl eanjrlerdir. ekil 2.2de ak ekline gre s eanjrlerinin aklar grlmektedir.

ekil 2. 2: Ak ekillerine gre eanjrler

28

2.2. Is Transferi
Is bir enerji eklidir. Dier enerji ekilleri gibi s da bir yerden dierine tanabilir. Isnn bir madde iinden geebilmesi olayna o maddenin s geirgenlii ad verilir. Baz maddelerin s geirgenlii ok iyi (bakr gibi), bazlarnn ise ok azdr (asbest gibi). Istma ve soutma ilemleri kimya sanayinde ok kullanlmaktadr. Dolaysyla bu sektrde alan kiilerin s transferini ve ekipmanlarn iyi bilmesi gerekmektedir. Is transferi ekilde olur. Kondksiyon (geirgenlikle s transferi), konveksiyon ve radyasyon. Buharlama ve younlama, ktle transferini ieren nemli bir s transferi olaydr. Is transferinin oluabilmesi iin iki farkl scaklkta cismin bulunmas gerekir. Is ak yksek scaklktaki cisimden dk scaklktaki cisme doru olur. Is ak cisimlerin scaklklar eitlendiinde durur.

2.2.1. Kondksiyon ile Is Transferi

Kalnlklar birbirinden farkl iki elik plakaya ayn miktarda scaklk verilirse ince olan daha abuk snr.

ekil 2. 3: elik plakada s geii

Ayn ekilde uzunluklar birbirinden farkl iki elik ubuu birer ucundan eit miktarda stlrsa ksa olan ucu uzun olana nazaran daha abuk snr. Yani ksa olan ubukta s transferi daha abuk olur.

ekil 2. 4: Boyutlar farkl ubukta s geii farkl olur

29

Aada scaklk farklar birbirinden farkl ikier kap yan yana konmutur. ekil 2.5.ada scaklk fark 100 0C, ekil 2.5.bde ise 150 0Cdir.

a) 40 0C

140 0C

b) 35 0C 185 0C

ekil 2. 5: Scaklk fark kk ve byk kaplar aras s geii

ekil 2.5.bde s geirgenlii daha hzldr. O hlde s geirgenlii hzn etkileyen faktrleri yle sralayabiliriz: Isnn getii maddenin cinsi Isnn getii maddenin kalnl Scaklk fark

2.2.2. Konveksiyon ile Is Transferi

ekil 2. 6: Konveksiyonla s iletiminin ematik gsterimi

Bir odann kalorifer radyatrnde scak radyatre temas eden havaya geirgenlik ile s transfer olur. Isnan hava genileyip hafifledii iin yukar doru hareket eder. Onun yerine souk hava gelir. Bylece oda iinde bir hava hareketi balar. Odann iinde baz yerlerde scak hava ile souk hava karlar ve bir trblans meydana gelir.

30

ekil 2. 7: Oda iinde snan havann hareketi

Bu srada yine scak havadan souk havaya s transferi olur. Netice olarak konveksiyon yolu ile s transferi bir gaz veya sv ile snn tanmas olaydr.

2.2.3. Borular inde Is Transferi

Eer bir boru iinden geen akkann scakl d hava scaklndan farkl ise boru eperinde bir s transferi olur. Geen snn hz scaklk fark ile orantldr. Boru iinde akkan hareketi iki ekilde olur. Bunlar laminer ak ve trblansl aktr. Laminer ak, dzgn bir aktr. Trblansl akta ise molekller eitli ynlere hareket eder. Bu hareket srasnda molekllerin birbirine srtnmesi aka kar bir diren dourur. Bu diren ak hzn azaltan bir etki yapar. Borunun eperine ok yakn olan ak trblansl deildir. Boru duvar ile akkan arasndaki srtnme nedeniyle burada ak yavatr. Bu yava akl ok ince plaka, adeta duran bir film gibidir. Buna statik film ad verilir. Statik filmden s geii bir geirgenlik olay ile meydana gelir. Ana akta ise molekller birbirleri ile kararak temas eder. Bu molekller statik film ile temas edince bir s alverii olur. Statik filmden etkilenerek scaklklar deien molekller ana akma kararak buradaki molekllerle s alverii yapar. Bu ekilde statik film ile temas srasnda geirgenlik yolu ile scaklklar deien molekller sy konveksiyon yoluyla yayar. Boru duvarndan en uzak olan blgede yani borunun ortasnda ak hz en fazladr. Boru iinden laminer ekilde akan bir akkann durumu i ie gemi birok ince et kalnlnda boru tabakasnn akna benzetilebilir. 31

Isnn bir tabakadan dierine transferi geirgenlikle gerekleir. Bu yzden trblansl akta s geii daha hzldr. Svlarn s geirgenlii metallerden azdr. Statik filmin kaln olmas s transfer sresini uzatr. Bu filmin kalnl trblans miktarna baldr. Trblans fazla ise statik film ok ince olur. Tp eperine yakn olan akkan srtnme nedeniyle bir film tabakas hlini almtr. Dtaki filmin iteki filmden daha scak olduu dnldnde s transferi dtan ie doru olur. Dtaki ana aktan statik filme geen s buradan boru duvarna, oradan iteki filme ve iteki ana aka geer. Scaklk; film tabakasn, birikinti tabakasn ve boru duvarn geerken dmektedir. Boru duvarnda scaklk dm sfra yakndr. Buna karlk statik filmlerde ve birikinti tabakasnda nemli scaklk dmeleri olur.

2.2.4. Paralel Ak
ki akkan arasnda scaklk fark varsa s birinden dierine geer. Bir borunun iinden ve dndan geen akkanlarn ynlerinin ayn ve dtaki akkan scaklnn daha fazla olduu dnldnde dtaki s ie geecek ve d akkann scakl azalrken i akkann scakl artacaktr (ekil 2.7).

ekil 2. 7: Akkann paralel ak durumu

Scak akkann getii boruda scaklk; girite en fazla, boru ortasnda orta derecede ve kta en dktr. Buna karlk souk akkann getii i blmde scaklk; girite en dk, boru ortasnda orta scaklkta, boru knda ise en fazladr. Paralel akta akkanlar ayn ynde akmakta ve scak akkan souk akkann en yksek scaklna kadar soutulabilmektedir. Grld gibi souk akkan en yksek scakla kta ulamakta, burada scak akkan en dk scakla ulamaktadr. 32

2.2.5. Kar Ak
Kar ak hlinde ekil 2.8de durumu incelendiinde;

ekil 2. 8: Kar akta akkann durumu

scak akkann getii boruda paralel aka benzer olarak scaklk; girite en fazla, boru ortasnda orta, uta en dktr. Souk akkann getii i blmde ise scaklk; kta yine en fazla, boru ortasnda orta, girite en dktr. Boru boyunca i ve d akkanlarn scaklklarn ekildeki bir diyagramda incelenirse kar ak hlinde iki akkan arasndaki scaklk fark boru boyunca hemen hemen sabit kalmaktadr. Kar akta scak akkan souk akkann en yksek scaklndan daha dk bir dereceye kadar soutulabilmektedir.

2.3. Eanjr Donatmlar

Basit bir s deitiricisi ekil 2.9daki gibi bir gvde iindeki boru demetinden ibarettir.

ekil 2. 9: Basit bir eanjr

Burada tank eanjrn gvdesini (shell) temsil etmektedir. Tank su ile doludur. Is scak yadan souk suya transfer edilmektedir. Bir eanjrn gvde taraf (shell-side) gvdenin i ve tplerin d blgesidir. Tp taraf (tbe-side) ise tpn i blgesidir. 33

rneimizde tp tarafndan scak ya, gvde tarafndan ise souk su akmaktadr. Resim 2.3te tipik bir eanjr grlmektedir.

ekil 2. 3: Borulu eanjr

Tpler iki ayna arasnda sabit durmaktadr. Tplere ve aynalara birlikte tp demeti ad verilir. ekil 2.10da eanjrde tpler ve gvdedeki ak ynleri verilmitir.

ekil 2. 10: Borulu eanjrde tpler ve gvdede ak ynleri

Ya, tp taraf giri blmnden k blmne doru, soutma suyu gvde taraf giri blmnden ak blmne doru akmaktadr. Is tp taraf akkanndan gvde taraf akkanna transfer olmaktadr.

2.3.1. Tp Demeti
Is geirgenlik yzeyi ne kadar byrse s transferi de o derece artar. Tek ve byk bir tp yerine ayn hacmi igal edecek kk apl birok tp kullanmak s transferini artrr. Bu sebepten eanjrlerde byk apl tek bir tp yerine tp demetleri kullanlr (Resim 2.4). Tplerin s transfer alann artrmak iin iine veya dna kanatlar imal edilebilir. 34

Resim 2. 4: Tp demetleri

Ek yzey salayan kanatlar s transferini artrr. Eanjrn her iki tarafndan akan akkann pas yapc etkisi varsa buna kar gerekli nlemler alnr. Bazen tpler kolay paslanmayan malzemelerden imal edilir. Tplerin d ap in ile 2. in arasnda deiir. Pratikte en fazla kullanlan tp d aplar 1/2, 3/4,1 intir. Eanjr tplerinin boylar ise 8-10-12-16 ve 20 feettir. 20 feet (6096 mm) en fazla kullanlan tp boyudur. zel uygulamalar genellikle tp boyunu belirler. Eanjrn boyu uzadka maliyeti artar. Tasarm yaplrken gz nne alnan en nemli husus eanjrn iletme artlarn karlamas ve maliyetinin ucuz olmasdr.

2.3.2. Ayna
Ayna, tplerin gvdeye ald blgede tp ularn bir arada tutan elik plakalardr. Tpler aynadaki deliklere geirilerek ular iirilir veya kaynak yaplr. Bilindii gibi snan metal geniler ve uzar. Tpler snnca uzar, bu uzama ayna ile tpler arasnda bir zorlanmaya sebep olur. Bu zorlanma etkisi ile baz tplerin ayna ile olan balants geveyebilir. Bunun sonucu bir sznt veya kaak meydana gelebilir. Bu durumda iki akkan birbiri ile karr. Karmann kesinlikle istenmedii iletmelerde ift ayna kullanlr. Resim 2.5te aynaya montaj yaplm tpler grlmektedir.

35

Resim 2. 5: Tplerin aynalara montaj yaplm hli

ki ayna arasnda bir miktar aralk vardr. ki ayna arasndaki bu arala szan sv boalma deliklerinden eanjr dna alnabilir.

2.3.3. Tp Balant Tipleri

Ayna ile tp arasndaki balant kaynak veya makineto ile salanr.

KAYNAKLI BALANTI

MAKNETOLU BALANTI

ekil 2. 10: Eanjrlerde boru balant tipleri

Baz malzemelerde kaynak yaplamaz. Makinetolu balantda ayna iindeki tp blm zel aletlerle iirilerek szdrmazlk salanr. 2000 psi.(140 kg/cm2)ye kadar basnlarda makinetolu balant emniyetle kullanlabilir. Daha pahal bir zm makineto ile kayna beraber kullanmaktr.

2.3.4. Ayna Deliklerinin Sralama ekilleri

Eanjr tpleri aynaya eitli sralama ekilleri ile balanabilir. Resim 2.6da deiik sralama ekillerinden biri gsterilmitir.

36

Resim 2. 6: Eanjrlerde tplerin sralanma ekilleri

Tpler dey ve yatayda paralel sralar hlinde dizilmi ise buna dz sra denir. Dz sral olarak dizilmi deliklerin aka kar gsterdii diren daha az olduundan bu tip eanjrlerde basn dm daha az olur. Buna karlk artmal dizilmi tpler belli bir alana daha ok sayda dizilebilir. Aadaki listede eitli aplarda aynalara yerletirilebilecek tp saylar dz ve artmacal dizililer iin gsterilmitir. Grld gibi 42 in apndaki dz bir aynada 2 geili eanjr iin kullanlabilecek tp says 1176 iken, artmacal dizilmi aynada yine geili eanjr iin tp says 1350dir. Deliklerin gen dizilmi olmas basn kaybn artrmakta buna karlk s transfer miktar ayn ayna apnda daha fazla olmaktadr. Tasarm yaplrken bu iki konu gz nne alnr. Ayna ap (in) 20 22 24 26 28 30 32 34 36 38 40 42 Gei says (dz ayna) 1 241 300 360 424 402 580 665 756 853 973 1085 1201 2 236 280 350 412 488 566 648 758 848 950 1064 1176 4 224 280 336 402 480 566 644 730 832 938 1052 1162 Gei says ( artmal ayna) 1 269 337 421 499 579 668 766 870 986 1108 1236 1367 2 260 330 404 476 562 648 744 850 978 1100 1228 1350 4 250 314 380 460 542 636 732 834 942 1060 1200 1322

Tablo 2. 1: Eanjrlerde ayna apna gre boru dizili saylar

37

2.3.5. Perdeler ve Perde Tipleri

Bir eanjrde uzun tplerin arlk etkisi ile bel verme ihtimali fazladr. Perdeler tplere destek grevi yaparak arlk etkisini azaltr. Resim 2.7de durum grlmektedir.

Resim 2. 7: Eanjrlerde perdelerin kullanm

Laminer ve trblansl akkan her ikisinde de tp yzeyinde bir sv filmi oluur. Film tabakas s transferini azaltr. Laminer akta bu tabaka daha kalndr. Perdeler tplere destek olmak yannda laminer ak bozarak s transferini artrmak ve filmin izolasyon etkisini azaltmak grevini yapar.

2.3.5.1. Kesik Perdeler

Perdenin bir blm dikey veya yatay olarak kesilmitir. Bu durum ekil 2.11de gsterilmitir.

ekil 2.11: Eanjrlerde kesik perde kullanm

Grld gibi perdeler alan eitli istikametlerde kesmektedir. Bu ekilde ak birok defa tplere dik olarak yn deitirmektedir. Perdelerin byle dizilmesi ayn zamanda tpler iin daha iyi bir destek salamaktadr. 38

Perdeler st ve yandan kesildii gibi genellikle alt ksmndan birer para karlarak eanjr dip blmnde de devaml ak salanr. Bu durum ekil 2.12de gsterilmitir.

ekil 2.12: Eanjrlerde dey ve yatay kesik perde kullanm

Perdedeki yatay kesitlerin kat maddeleri yakalama ihtimali daha yksektir (ekil 35). Fakat yatay perdelerin bir kondenserde kullanldn dnrsek ekil 2.13te grld gibi kondens svs perdeler arasnda toplanarak aka kar bir diren oluturur ve eanjrn verimini azaltr.

ekil 2. 13: Eanjrde perdelere tortu birikmesi

2.3.5.2. Disk ve Ortas Oyuk Perdeler

ekil 2.14te grld gibi disk ve ortas oyuk perdelerden oluan sistem dzgn bir ak salar.

39

ekil 2. 14: Eanjrlerde disk ve ortas oyuk perde kullanm

Sv temiz deilse ortas oyuk perdelerin arkasna tortu birikimi olur. Bu yzden dier perdelere gre daha az kullanlr.

2.3.5.3. arpma Perdeleri

Yksek giri hz ile tplere arpan sv nemli bir erozyon sebebidir. zellikle iinde kat maddeler bulunan svnn tpler zerindeki erozyon etkisi olduka fazladr. Bu sebeple bazen giri nozullarnn karlarna birer arpma perdesi konulur. arpma perdeleri kan svy eanjr yanlarna doru sevk ederek tpler zerindeki erozyon etkisini azaltr. Buna ilave olarak svnn btn tplerle temas etmesini salayarak s transfer hzn artrr.

2.3.5.4. Boyuna Perdeler

Eanjr gvdesine boyuna olarak yerletirilmi perdeler iki veya daha ok gei salar. Grld gibi boyuna perdelerin uzunluu eanjr gvdesinin uzunluundan daha azdr. Bylece akn eanjr boydan boya iki veya daha ok sayda dolamas temin edilmi olur. Aada ekil 2.15te grld gibi 3 adet boyuna perde svya 4 gei, yani eanjr boyunca iki gidi iki dn hareketi verir.

ekil 2. 15: Eanjrlerde boyuna perdelerle gei saysnn artrlmas

40

ekil 2.16da da iki girili bir eanjrde perdelerin durumunu gstermektedir. Bu durumda akkan ayn anda tplerin iki tarafndan da akmaktadr.

ekil 2. 16: Eanjrlerde iki girili hlde perdelerin durumu

2.3.6. Is Gei Yzeyi

Is gei yzeyi tp saysna tplerin uzunluk ve d apna baldr. Bunlardan herhangi birinin art s gei yzeyini artrr. Is gei yzeyi hesaplanrken tp boyunun tamam hesaba alnmaz. nk tpn bir blm aynalar iine girmektedir. Bu mesafe tp boyundan karldktan sonra kalan miktar, s gei yzeyinin hesabnda gz nne alnr.

2.4. Gvde ve Tp Ak Dzenleri

Gvde ve tp ak dzenleri aadaki ekildedir:

2.4.1. Gvde Taraf Ak Dzenleri

Gvde tarafnn ak dzeni genellikle aadaki eitlerden biridir. Bunlar, bir geili eanjrlerde akkan bir utan girer, gvde boyunca yol alr ve br utan dar kar. ift geili eanjrde giri ve k ayn utan olur. Dallanm ak tipinde (split flow) giri iin orta blm tercih edilir. brik tipi kaynatc da (ketle type reboiler) blnm ak (divided flow) ve k buhar iin kubbe (dom) vardr. Gvde taraf tipi tespit edilirken soutma ve stma miktar, istenilen basn dm ve hizmetin ekli gz nne alnr. Mesela toplanan buhar iin bir hacim gerekli ise ibrik tipi kaynatc kullanlr. Gvde tarafndan akan akkann tplerle temasn artrmak iin gei says artrlr.

41

2.4.2.Tp Taraf Ak Dzenleri

Aada Resim 2.8de tek geili bir ak dzeni grlmektedir.

Resim 2. 8: Eanjrde tek geili bir ak dzeni

Tp tarafna giren akkan bir taraftaki ayna yzeyinden tplere dalr ve dier utan dar kar. Bu eanjrde akkan btn tplerde ayn istikamette akar. Eanjrn tp taraf tek geilidir. Giri tarafndaki kafaya konulacak perdelerle gei saysn artrmak mmkndr. Resim 2.9da iki geili eanjr gsterilmektedir.

Resim 2. 9: Eanjrlerde iki gei durumu

Gei saysn perdelerin says tayin etmektedir.

2.5. Eanjr Gvde ve Tp Tipleri

Eanjr gvde ve tp tipleri aadaki ekildedir.

2.5.1. Sabit Aynal Eanjrler

Sabit aynal eanjrlerde tplerin bal olduu ayna gvdeye kaynakldr. Bu kaynak yaplmadan nce hazr durumdaki ayna, Resim 2.10da gsterilmitir.

42

Resim 2. 10: Sabit aynal eanjrlerde aynann durumu

Bu bakmdan tp demetinin gvdeden sklerek karlmas mmkn deildir. Bu eanjrlerde scaklk deimelerinden dolay meydana gelen uzama ve ksalmalar tp demetlerinde zorlanmalara ve gerilmelere sebep olur. Bu yzden daha ok scaklk deiimlerinin snrl olduu durumlarda kullanlr. Gvdeye genleme balantlar konularak meydana gelen gerilmeleri azaltmak mmkndr. ekil 2.17de genleme balantlar gsterilmitir.

ekil 2. 17: Eanjrde genleme balantlar

Sabit aynal eanjrlerde tp demeti sklemediinden temizlik ve teknik kontrol olduka gtr. zellikle gvde tarafnda tortu ve kirlenme (fouling) meydana gelii snrl miktarda ise tercih edilir. Gvde tarafnda mekanik temizlik yaplamaz, en ok kimyasal temizlik yaplr.

2.5.2. U Tp Demetli Eanjrler

Resim 2.11de tp demeti U eklinde olan bir eanjr grlmektedir. Ayna bir adettir. Ayna ile kapak arasnda cvatalarla bal ve perdeli bir kafa bulunmaktadr. Bu kafaya kanal ad verilir. Kanal kafann gvdeden sklp karlmas ile ayna ve tp demeti serbest kalr ve bunlar gvdeden dar almak mmkndr. U tp demetlerinde tplerin i temizlii ve teknik kontrol gtr. Tek bir aynaya bal olduklarndan scaklk etkisi ile demetin 43

uzamas bir saknca oluturmaz. Bu yzden tp taraf ile gvde taraf arasnda byk scaklk farklarna msaade edilebilir. ekilde grld gibi kanal ikiye blen perde tp tarafnda iki gei salanr. Gvde taraf ak tek geilidir.

Resim 2. 11: Tp demeti U eklindeki eanjr

2.5.3. Yzen Kafal Eanjrler

Bu eanjrde sadaki ayna, kanal ile gvde arasnda sabit bir ekilde cvatalanmtr. Buna karlk sol taraftaki ayna, kapa ile birlikte gvde iinde serbest hareket edebilmektedir. ekil 2.18de byle bir eanjr grlmektedir.

ekil 2. 18: Yzer kafal eanjr

Kanal, kafa ve sabit ayna cvatalarnn sklmesi ile tp demeti yzer kafa ile birlikte gvdeden karlabilir. Bu ekilde tplerin d teknik kontroln ve temizliklerini yapmak mmkndr. Bu ekilde ayna ve tplerin temizliini yapmak kolaylar. Tm eanjr paralarnn teknik kontroln yapmak mmkndr. Ancak tpler ile gvde arasnda bir akln olmas bu eanjrlerin dezavantajl yndr. Aklk yzer kafann dar alnmas iin gereklidir. Ancak aklk blmnde tp bulunmad iin s transferi bakmndan bir faydas yoktur. stelik gvde iindeki akkan serbest blgeden daha kolay akaca iin akn nemli bir ksm s alveriinin olmad blgede gereklemektedir. 44

Bu durum yzer kafal eanjrler iin nemli bir problemdir (ekil 2.19).

ekil 2. 19: Yzer kafal eanjrlerde tpler ve gvde arasndaki aklk

2.5.4. Destek Halkal Eanjrler

Bu eanjrler de yzer kafaldr. ekil 2.20de bu tip bir eanjr grlmektedir.

ekil 2. 20: Destek halkal eanjrler

Kullanlan paral destek halkas sayesinde tp demeti ile gvde arasndaki aklk azaltlmtr. Dikkat edilirse gvde kapann ap gvdenin tpleri tutan dier blmnn apndan byktr. Tpler, ayna ve yzer kafa kapa ile birlikte kanal kafa tarafndan dar alnamaz. ncelikle yzer kafa tarafndaki gvde kapa, yzer kafa kapa ve paral destek halkas sklerek karlr. Bundan sonra tp demetini kanal kafa tarafndan dar almak mmkndr. Bu eanjrlerde tp demeti ile gvde arasnda kalan aklk normal yzer kafal eanjrlerden daha azdr. Bu yzden daha verimli eanjrlerdir. Buna karlk para says oktur. Sklp taklmas daha zordur. Bu bakmdan daha pahal eanjrlerdir. 45

rnek 2. 1: Etil alkol soutmak iin kullanlmak zere bir s eanjr dizayn yaplacaktr. Etilalkol eanjre 8,7 kg/sn debide ve 75 0C scaklkta girip 45 0C scaklkta kacaktr. Etil alkol (etil alkol CP=3840 KJ/kgK ) soutmak iin kullanlacak suyun giri scakl 10 0C ve debisi 8 kg/sn olarak belirlenmitir. Toplam s transfer kat says 500W/m2 0C olduuna gre; Gvde-boru tip, paralel ayn ynl ak, Gvde-boru tip, paralel ters ynl ak iin eanjrn yzey alann bulunuz. zm: Bir eanjrde scak akkann verdii sy souk akkan alr. Alnan s verilen sya eittir. Alnan veya verilen s ayn zamanda eanjr yzey alan, ortalama logaritmik scaklk fark ve toplam s transfer katsaysyla orantldr. Buna gre; Q=Verilen s = Alnan s = Eanjrde s iletimi = = M h. .C p .( T h 1 T h 2 ) = M c. .C p .( T c 1 T c 2 ) = U . T m . A denklemleriyle hesaplanr. Formldeki semboller aadaki deerleri ifade eder. Q: Is (Kw) U: Toplam s transfer katsays (W/m2.0C ) Th1,Tc1: Scak ve souk akkan giri scaklklar(K) Th2,TC2: Scak ve souk akkan k scaklklar(K) Tm: Logaritmik ortalama scaklk fark( K) A: Is transfer alan(m2) Mh,Mc:Scak ve souk akkan debileri (kg/sn) CP: Is kapasitesi (KJ/kgK) a) M h . .C p .( T h 1 T h 2 ) = M c . .C p .( Tc 1 Tc 2 ) = U . Tm . A denklemini kullanarak 8,7x3840x(75-45)=8x480x(TC2-10) olarak bulunur. TC2= 40 0C ve ayrca Q= 1002,24 Kw

T1 = Th1 Tc1 , T2 = Th2 Tc 2

alnarak ortalama logaritmik scaklk fark Tm = T1 T2 /( LnT1 / T2 ) = 65-5/ln65/5=23,4
0

Cdir. Buradan yzey alan hesabna geebiliriz. A = Q / U .Tm = 1002240/500.23,4= 85,7 T 2 =45-10=35 0C olduundan b) Ters ynl ak iin T 1=75-40 =35 0C , T m = T 1= T 2 =35 0Colarak alnr. Buradan yzey alan A = Q / U .Tm = 1002240/500.35 = 57,3 m2 bulunur. 46

m2

2.6. Eanjrlerde letme ve Bakm

Hava ile hidrokarbonlarn karmas yanc ve patlayc bileimlerin meydana gelmesine sebep olabilir. Bu bakmdan olduka tehlikelidir. Bir eanjre sv veya gaz hidrokarbon vermeden nce ierdeki havann veya svnn inert bir gaz veya buharla atlmas gerekir. Eanjrn gvde ve tp demeti farkl malzemelerden imal edilmi olabilir. Bu yzden scakla kar farkl tepki verebilir. Bir snma hlinde iki malzemenin genileme ve uzama hzlar farkl farkl olabilir. Bu yzden ani bir scaklk deiimi etkisi ile balantlarda byk zorlanmalar ve kopmalar ile karlalabilir. Scak bir eanjre souk akkan asla aniden verilmemelidir. Ayn ekilde souk bir eanjre scak akkan yava yava sevk edilmelidir. Devreden karma ve devreye alma srasnda scaklk deiikliklerinin ok yava olmas gerekir. Devreye alma srasnda nce soutma suyu alr. Daha sonra scak akkan devresi yava yava alarak alma scaklna ulalr. Devreden karma srasnda ise nce scak akkan kesilir. Bu ekilde eanjr zamanla sour. Daha sonra soutma suyu devresi kapatlr. Eanjr sv ile dolu iken vanalar kesinlikle kapatlmamaldr. Isnan svda meydana gelecek genileme eanjrn patlayp hasarlanmasna sebep olabilir. Vanalar kapatlmadan nce eanjr boaltlmaldr. D scaklk ok dkse eanjrn tplerinde kalan su donabilir. Donan su geniler ve tpleri patlatabilir. Bu sebeple hava scakl sfrn altnda ise almayan eanjrdeki suyun boaltlmas gerekir. Tplerdeki su gvde tarafndaki hidrokarbonun hzl buharlamas neticesinde de donabilir. Gvde tarafndaki hafif hidrokarbonlarn basnc aniden drlmez. Aksi takdirde sratle buharlaan hidrokarbon dardan byk miktarda s alarak nemli scaklk dmelerine ve neticede don olaylarna sebep olabilir. Baz eanjrlerde devreden karmadan sonra kalan hidrokarbonlarn buhar veya bir inert gaz pskrtlerek temizlenmesi gerekir. nk eanjr iindeki patlayc, yanc karm bir tehlike kayna olabilir.

2.7. letme Basnc ve Scakl

Her eanjr etiket plakasnda yazl olan basn ve scaklkta almak zere dizayn edilmitir. letme basnc bu deerin zerine karsa gvde ve tplerde hasar meydana gelebilir. Mesela basn etkisi ile bir tpn atladn ve aynadan ayrldn dnelim. Bu durumda svnn biri dierine karr. 47

Tipik bir soutma suyu evriminde suya korozyon inhibitr ve ta tutmay nleyecek asit ilave edilir. Yksek scaklk ta tutmay artrr. Tp eperlerinde meydana gelen kirlenmeler (fouling) aka kar bir diren oluturur. Baz akkanlarda scakln dk olmas da kirlenme ve tortu miktarn artrr. Bu bakmdan scaklk iin daha nceden tespit edilmi alt ve st limitlere uymaya dikkat edilmelidir. Isnn, suyu hidrokarbonlardan ayrmak iin kullanld proseslerde dk scaklk verimi azaltr. Eanjrdeki scakl kontrol etmenin bir yolu soutma suyu debisini kontrol etmektir. Soutma suyu ak hzn ok drerek eanjr iindeki scakl ar ykseltmek sakncaldr. nk yksek scaklkta tortularn artmas ve kirlenmelerin eanjrde tkanmalar meydana getirmesi ihtimali fazladr. Baz eanjrlerde rnlerin bir ksm eanjre girmeden baypas edilir. Bu ekilde eanjr k baypas devresinin birletii yerde daha yksek scaklk meydana gelir. Eanjr bir sistemin parasdr. Bu sistem iindeki dier donatmlarda meydana gelen fiziksel deiiklikler eanjr de etkiler. Ayn ekilde eanjrde yaplacak bir deiikliin sistemin dier donatmlarna yapaca etkinin dikkate alnmas gerekir. Bir deiiklik yapmadan nce ve sonra basn ve scaklklar tespit etmek iyi bir uygulamadr. Bu ekilde hangi artlarn hakikaten deitii daha doru olarak bilinecek ve iletmedeki glklerin yeri kesin olarak tespit edilebilecektir. Nerede ve hangi deiikliklerin yapldnn bir kaydnn tutulmasnda nemli yararlar vardr. Deiiklikten bir fayda salanmazsa eski alma artlarna dnmek gerekir.

2.8. Eanjrlerde Kirlenme

Kirlenme bir eanjrn paralar zerinde deiik tr birikintilerin olumas anlamna gelen bir terimdir. Kirlilie neden olan paracklar boru cidarlarna yaptka kirlenme boru duvarlarnn kalnln etkin bir ekilde artrr. Boru duvarlar kirlendike boru duvar iinden geen s daha fazla yol alr. Bir baka deyile s transfer zaman artar. Ayrca eanjr iinden akan sv ak hzn azaltr. Bir eanjrdeki kirlenme verim kaybna neden olur. Bu durum eanjrde scaklk ve basn kaybyla kendini gsterir. Eer kirlenme sv geiini kstlyorsa s deitirici basnc artacaktr. Is transferinin kayb scaklk ile belli olmaktadr. Eanjre scak giren svnn k scakl olmas gerekenden daha yksek ise bu da eanjrde bir kirlilik olduunun gstergesidir. 48

Kirlenmenin dier bir ekli de kelmedir. kelme artk ve kirliliklerin birikmesi anlamna gelir. Eanjr malzemesinin sv ile etkilemesinden meydana gelen korozyon rnleri de bir baka kirlenme kaynadr (Resim 2.12).

Resim 2. 12: Eanjrde korozyon

Dier kirlenme tipleri ise soutma suyunda byyen yosun, koklama ve tuz birikintileridir. Bunlarn hepsi s transfer hzn azaltr. Eanjrlerde kirlenmeyi nlemek iin tortu olumasn nleyici (Antifoulants) ve tortuya sebep olan kimyasal reaksiyonlar nleyici inhibitrler kullanlr.

2.9. Eanjrlerde Bakm

Akkan iinde asl vaziyette bulunan erimeyen maddelerin phtlamasn nlemek iin dispersentler kullanlr. Tortular gidermek iin kullanlan metotlar bunlarn cinslerine baldr. Tortunun iddeti de temizleme ve giderme metotlarn belirler. Bir sre iin kirlenme problemi ihmal edilmi ise mekanik olarak kesme ve kazma gerekli olabilir ve temizlik iin eanjrn baz paralar sklr. Bununla birlikte tortularn ou eanjr devreden karmadan temizlenebilir. Eanjr iletmede iken yaplan temizlie devrede iken bakm denir. Bunun iin tp taraf veya gvde tarafndan akan svya baz kimyasal maddeler katlr. ekil 2.13te eanjr iletmede iken sodyum klorr tortularnn nasl temizlendiini gstermektedir. Hidrokarbon iine su enjekte edilir. Tplerden akan karmdaki su, tuzu eritir. Toplaycda rn ve tuzlu su ayrlr. Genellikle kimyasal ve mekanik temizlik iin eanjrn devreden karlmas gerekir. Kimyasal temizlik iin eanjrn demontaj gerekli deildir. Tp veya gvde tarafnda temizleyici bir karm devridaim ettirilir. Mekanik temizlik iin eanjrn baz paralarn skmek gerekir. Resim 2.13te grlen su jeti ile temizlik en ok kullanlan metotlardan biridir. 49

Resim 2. 13: Eanjrlerde su jeti ile temizlik

Yksek basnl su tplerin iine ve dna pskrtlr. Suyun kuvveti ile tortular ykanarak uzaklatrlr. Ar hidrokarbon tortularnn temizlenmesi iin geni apta buhar jeti de kullanlmaktadr. Buharn scaklk etkisi ile yumuayan tortular buhar jetinin kuvveti ile ykanarak uzaklatrlr. Hidrolik ykamann her eidinde de eanjrn bir miktar demontaj gerekir. U plakalar ve kapaklar tpleri aa karmak iin yerlerinden sklr. Kimyasal ve hidrolik temizlie fazla diren gsteren tortular iin mekanik yntemler kullanlr. Bunun iin eanjr tamamen sklr ve paralar zerindeki ta ve kirlenmeler matkap gibi mekanik cihazlarla temizlenir.

2.9.1. Kaak Testi

Bir szntdan phelenildii zaman evvela bir n test yaplr. n test iin eanjrn demonte edilmesine gerek yoktur. nce daha dk basnl olan akkandan numune alnr. Dk basn gvde tarafnda veya tp tarafnda olabilir. Eanjrden geen akkanlar ya ve soutma suyu ise gzle kontrol neticesinde kaan olup olmad anlalr. Akkanlar birbirinden ok farkl maddeler deilse kimyasal analiz gerekebilir. Kaan olduu kanaatine varlrsa genellikle basnl su kullanlarak hidrostatik test yaplr. Tp tarafnn testi iin gvde taraf boaltlr. Tp tarafna su doldurulup basn uygulanr. Tplerde ve tp ularnda bir sznt varsa basnl su gvdeye akacaktr. Gvde dibine toplanan su dipte alan bir vanadan veya nozuldan akar ve grlebilir. Gvde tarafna da ayn test uygulanabilir. Bu n testler neticesinde bir kaak olduu kesinleirse eanjrn baz paralar sklerek kaan yeri tespit edilmeye allr. Sabit aynal eanjrlerde u plakalar ve kapaklar sklerek karlr. Bu ekilde aynalarn ve tp ularnn gzle kontrol mmkn olur. Gvdeye basnl su uygulanrsa delik ve atlak tplere giren su tpn ucundan akarken grlebilir. Arzal tp ya iki ucundan tpalanr ve krlenir, ya da aynaya olan balants kesilerek karlr ve yenilenir. ekil 2.21de bir tpn aynaya baland yerde olan sznts grlmektedir. 50

ekil 2. 21: Eanjrde kaak kontrol

Bu durum ayna yzeyine bakarak tespit edilir. Tp aynaya kaynakla bal ise kaynak tamiri yaplr. Makineto ile balanm ise tp ucu yeniden iirilerek sznt nlenir. ekil 2.22de yzen kafal bir eanjrn test iin ksmen sklm durumu grlmektedir.

ekil 2. 22: Eanjrn test iin ksmen sklm hli

Gvde kapa sklm ve tp demeti basnl su ile doldurulmutur. Bu durumda yzer kafann contasnda ve tp ularndaki szntlar grlebilir. Tplerin gvde iinde kalan blmlerinde sznt varsa veya sabit kafada herhangi bir kaak varsa gvde iindeki su gzlenerek bu durum almaya allr. Fakat kaan yerini tespit etmek mmkn olmaz. nk tp demeti ve sabit kafa grlemez. Ancak bu blgelerden bir kaak olduuna dair kesin kanaat uyanrsa baka testler gerekir. 51

ekil 2. 23: Eanjrde test iin kanal kafa kapann sklm hli

Kanal kafa kapa sklr, tp tarafndaki sv boaltlr. Gvdeye basnl su uygulanr. atlak ve deliklerden tplere giren su tp ucundan dar akar veya damlar. Ayna gzle muayene edilerek sznt noktalar tespit edilebilir. Normal olarak btn bu testler srasnda test basnc olarak iletme basncnn 1,5 kat alnr. Bu basn snr asla geilmemelidir. Test yapanlar test suyunun veya svsnn scaklkla genileyip basncnn ykselebileceini daima gz nne almaldrlar. Dikkat edilmezse eanjrde bir hasar meydana gelebilir.

52

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

Esanjr retime hazrlaynz. Kullanlacak malzemeler: Borulu bir eanjr, contalar, cvata anahtarlar, pas skc kimyasallar, temizleme fralar, zmpara, talama aleti, boya tabancas lem basamaklar Is deitiricinin birinci kapan amak iin vidalar sknz. nlnz giyerek alma ortamn hazrlaynz. Kapa amak iin uygun anahtar seiniz. Gerekirse pas skc kullannz. Sklen kapak cvatalarn iaretleyiniz. neriler

Sklen kapa dikkatli bir ekilde karnz. Cvata ediniz. dilerini syrmamaya dikkat

Is deitirici borular ile ayna arasn kontrol ediniz.

Kapa inceleyiniz.

53

Is deitirici ile kapak arasna sv conta srnz. Kapakta boya temizleyiniz. kabarc varsa

Kapak contasn karnz.

Contay kontrol ediniz.

Kapak contasn kontrol ediniz.

Deitirmek deitiriniz.

gerekiyorsa

contay

Is deitiricinin ikinci kapan anz.

Cvata somununa uygun anahtar seiniz.

kinci kapak ve contay kontrol ediniz.

Sklen ikinci iaretleyiniz.

kapak

cvatalarn

54

Is deitirici borular iin temizleme aparatn hazrlaynz.

Uygun apta bir temizlik seildiine dikkat ediniz.

aparat

kinci kapak ve contay inceleyiniz.

Conta ve kapak bakmn yapnz.

Aparat kullanarak temizleyiniz.

boru

iini

Borunun sonuna kadar aparat uzatnz.

Is deitiricinin tm aparatla temizleyiniz.

borularn

Aparat temizleyiniz.

55

Is deitiricinin yerletiriniz.

contalarn

Szdrmazl salamaya dikkat ediniz.

Kapaklar kapatnz.

Uygun cvatalar kullandnza dikkat ediniz.

Gvde ve kapaklar boyaynz.

Uygun ekilde s deitiriciyi tutturunuz.

altnz malzemeleri temizleyiniz.

Yaptnz uygulama ile ilgili rapor yaznz.

Kullandnz malzemeleri dikkatlice temizleyiniz. Malzemelerin krlabilir malzemeler olduunu unutmaynz. Deney srasnda aldnz notlardan faydalannz. Raporu ilem srasna gre yaznz. Raporlarnz kuralna uygun ve okunakl yazmaya zen gsteriniz.

56

KONTROL LSTES
Bu faaliyet kapsamnda aada listelenen davranlardan kazandnz becerileri Evet ve Hayrkutucuklarna ( X ) iareti koyarak kontrol ediniz

DEERLENDRME LTLER 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. Is deitiricinin birinci kapan amak iin vidalar sktnz m?. Sklen kapa dikkatli bir ekilde kardnz m? Is deitirici borular ile ayna arasn kontrol ettiniz mi? Is deitirici ile kapak arasna sv conta srdnz m? Kapak contasn kardnz m? Kapak contasn kontrol ettiniz mi? Is deitiricinin ikinci kapan atnz m? kinci kapak ve contay kontrol ettiniz mi? Is deitirici borular iin temizleme aparatn hazrladnz m? kinci kapak ve contay incelediniz mi? Aparat kullanarak boru iini temizlediniz mi?. Is deitiricinin tm borularn aparatla temizlediniz mi?. Is deitiricinin contalarn yerletiriniz. Kapaklar kapattnz m? Gvde ve kapaklar boyadnz m? altnz malzemeleri temizledinizmi? Yaptnz uygulama ile ilgili rapor yazdnz m?

Evet

Hayr

DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

53

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRME

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz. 1. Eanjrler, genel olarak aadakilerden hangi ilem iin kullanlr? A) Ktle transferi iin B) Is transferi iin C) Destilasyon iin C) Evaporasyon iin Eanjrlerde s transferi genel olarak hangi yollarla olur? A) Kondksiyon, konveksiyon B) Ekstraksiyon, destilasyon C) Fraksiyon, kristalizasyon D) Hibiri Aadakilerden hangisi konstrksiyon tipine gre rekparatrlerden deildir? A) Borulu B) Levhal C) Borulu kanatl C) Haval Is aknn yn ne ekilde olur? A) Souktan scaa doru C) Scaktan soua doru

2.

3.

4.

B) Souktan soua doru D) Scaktan scaa doru

5.

Aadakilerden hangisi boru iinde akkan hareketinin eklidir? A) Paralel ak B) apraz ak C) Zt ak D) Trblansl ak Aada verilen cmlelerdeki boluklar uygun ekilde doldurunuz.

6.

Tek ve .. yerine ayn hacmi igal edecek .. tp kullanmak s transferini artrr. Bu sebepten eanjrlerde demetleri kullanlr. Perdeler, tplere destek olmakla birlikte . ak bozarak s transferini artrmak ve . .. etkisini azaltmak grevini yapar. Is gei yzeyi . , tplerin . ve baldr. Bir eanjre sv veya gaz hidrokarbon vermeden nce ierdeki havann veya svnn .. veya . atlmas gerekir. Scak bir eanjre souk akkan . verilmemelidir. Ayn ekilde souk bir eanjre scak akkan , . sevk edilmelidir. 54

7.

8. 9.

10.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine/ Modl Deerlendirmeye geiniz.

55

PERFORMANS TEST
Uygulama sorusu: Dolgulu destilasyon kolonunu hazrlaynz. Bu dolgulu kolonu kullanarak H2O - CCl4 karmn ayrnz. Bu ayrma ileminden elde edilen buharlar soutma kolonu kullanarak younlatrnz. Younlatrlan CCl4 toplama kabnda toplaynz. Toplanan maddenin karmdaki oranda elde edilip edilmediini kontrol ediniz. Basit destilasyon ilemiyle bu ayrtrma gerekletirilebilir mi? Aratrnz. Kullanlacak malzemeler: Destilasyon balonu 2. Dolu malzemesi 3. Dolgulu kolon 4. Mantar 5. Mezr 6. Birletirme eleman (cam) 7. ayak 8. Amyant tel Kibrit 10. Geri soutucu 11. Bunzen beki 12. Dereceli toplama kab 13. Pipet 14. Spor 15. Kska 16. Su hortumu

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17.

Evet DEERLENDRME LTLER 100 ml CCl4 alarak destilasyon balonuna kattnz m? zerine 100ml saf su katarak karm hazrladnz m? Dolgulu kolonu dolgu malzemeleri ile doldurarak hazrladnz m? Mantar hazrladnz m? Termometreyi uygun ekilde mantara yerletirdiniz mi? Cam malzemelerinizi grevliden aldnz m? Kullanacanz cam malzemelerin temizliini yaptnz m? Soutma kolonunu hazrladnz m? Damtma dzeneini kurdunuz mu? Birletirme elemann uygun ekilde yerletirdiniz mi? Istcy aarak kaynamay balatnz m? Damtmay iyi kontrol edebilmek iin termometreyi dikkatli bir ekilde takip ettiniz mi? Kontroll bir ekilde CCl4n karmdan buharlamas ve soutucudan geirilerek younlamasn gzlediniz mi? Toplama kabna biriken CCl4 izleyip ayrlmas istenilen dzeyde gerekletirdiniz mi? Ayrmann verimini hesapladnz m? Deneyiniz bittiinde malzemelerinizi temizlediniz mi? Malzemelerinizi laboratuvar sorumlusuna eksiksiz teslim ettiniz mi? Rapor hazrladnz m?

Hayr

56

DEERLENDRME Deerlendirme sonunda Hayr eklindeki cevaplarnz bir daha gzden geiriniz. Kendinizi yeterli grmyorsanz renme faaliyetini tekrar ediniz. Btn cevaplarnz Evet ise lme ve Deerlendirmeye geiniz.

57

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRME

Aada verilen cmlelerdeki boluklar uygun ekilde doldurunuz. 1. 2. 3. 4. Sabit aynal eanjrlerde . sklemediinden temizlik ve teknik kontrol olduka gtr. Bir geili akkan bir utan girer, gvde boyunca yol alr ve br utan dar kar. Eanjrlerde , tplere destek olmak yannda laminer ak bozarak s transferini artrmak ve filmin izolasyon etkisini azaltmak grevini yapar. Bir borunun iinden ve dndan geen akkanlarn ynlerinin ayn ve iteki akkan scaklnn daha fazla olduunu dnldnde da geecek ve i akkann scakl azalrken d akkann scakl artacaktr. Is geirgenlii hzn etkileyen faktrleri yle sralayabiliriz. Isnn getii maddenin .., snn getii maddenin kalnl ve . Konveksiyon yolu ile s transferi bir veya tanmas olaydr. Direkt temasl s eanjrlerinde her akkan, arada bir yzey olmakszn ,. temas etmektedir. Is deitiriciler genel olarak bir akkandan dier sy . iin kullanlan cihazlardr. Kolon ve dramlardaki .bu ekipmanlardaki gerekli temizliin kolayca yaplaca, arzalarn giderilmesi iin rahat alabilecek byklklerde yaplr. Dramn iinde ayrmann iyi salanabilmesi iin . , hidrokarbonlarn alnd rayzerin yksekliinin uygun lde olmasna, seviyelerin kontrolne dikkat edilir. Dolgulu kolonda svnn yukardan aaya; gazn aadan yukarya hareketi srasnda kolon iinde dolgu malzemesinin boluklarnda temas ederken birbirleri ile yaparak istenilen ayrmay salar. Teknik kontrol esas itibaryla kabn fiziksel durumunu belirlemek ve ypranmasnn , ve sebeplerini tayin etmek iin yaplr. Kolondan s ekilmesi ..yaplr. 58

5. 6. 7. 8. 9.

10.

11.

12. 13.

Aadaki sorular dikkatlice okuyunuz ve doru seenei iaretleyiniz 14. Bir eanjrn paralar zerinde oluan kirlenmenin sebebi nedir? A) Is art B) Is azalmas C) Birikintiler C) Hibiri Eanjrde bir szntdan phelenildii zaman evvela ne yaplr? A) Bir n test B) Gzle kontrol C) Sistem devre d braklr. D) Hibiri Eanjrlerde kimyasal ve mekanik temizlik yapmak iin ilk nce aadakilerden hangisi uygulanr? A) Kimyasal verilir. B) Istma yaplr. C) Soutma yaplr. D) Eanjr devre d braklr. Eanjrlerde kirlenmeyi nlemek iin tortu olumasn nleyici (Antifoulants) ve tortuya sebep olan kimyasal reaksiyonlar nleyici hangi maddeler kullanlr? A) Katalizrler B) Asitler C) Tozlar D) nhibitrler Souk bir eanjre scak akkan ne ekilde sevk edilmelidir? A) ok hzl B) Yava yava C) Aniden D) Basnl olarak Aadakilerden hangileri s transfer ekillerinden deildir? A) Radyasyon B) Kondksiyon C) Konveksiyon D) Difzyon Aadakilerden hangileri kolon tiplerindendir? A) Tepsili kolon B) Dner kolon C) Yatay kolon D) Paralel kolon Ham petrol destilasyon kolonlarnda yaplan ayrma ne tr bir ilemdir? A) Kimyasal B) Fiziksel C) Biyolojik D) Hibiri Aadakilerden hangisi kolon operasyonunun esasn oluturur? A) Bileenleri youturarak ayrmak ve tepsilerden ekmek C) Younlama 59 B) Buharlama D) Katlama

15.

16.

17.

18.

19.

20.

21.

22.

23.

Hangisi petrol rafinerilerinde en ok karlalan kap tiplerinden deildir? A) Kolon B) Dram C) Kurutucu ve reaktrler D) Kristalizatr Aadakilerden hangisi kimyasal tesislerde deiik fonksiyonlara sahip basnl kaplardan deildir? A) Kolon B) Dram C) Eanjrler D) Soutma kuleleri

24.

DEERLENDRME Cevaplarnz cevap anahtaryla karlatrnz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt ettiiniz sorularla ilgili konular faaliyete geri dnerek tekrarlaynz. Cevaplarnzn tm doru ise bir sonraki renme faaliyetine/ Modl Deerlendirmeye geiniz.

60

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARI

RENME FAALYET-1N CEVAP ANAHTARI 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. Dolgulu, rafl Reflks(dolanm) tip Akkann, tepsilerle, dolgu maddeleri Bakm A A A C D

RENME FAALYET-2NN CEVAP ANAHTARI 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. B A C C Bakm D Byk bir tp, kk apl birok tp, tp demetleri Laminer, film izolasyon Tp saysna, uzunluk ve apna Aniden, yava,yava

61

MODL DEERLENDRMENN CEVAP ANAHTARI 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. Tp demeti eanjrlerde Perdeler teki s Cinsi, scaklk fark. Gaz veya svnn Direkt olarak Akkana, transfer etmek Adam giri (menholler) kapaklar Karmn olmamasna Madde alverii Tipini, hzn ve sebeplerini Reflksler(dolanm) yardmyla C A D D B D A B A D D

62

KAYNAKA KAYNAKA
ATALTA hsan, Kimya Mhendisliine Giri, nklp ve Aka Kitapevleri, stanbul,1975. FT Ali Ekber, Tpra zmir Rafinerisi Operatrleri in Temel Eitim Notlar, Basnl Kaplar ve alma Prensipleri, zmir,1990. KILI Muhsin, Abdulvahap YT, Is Transferi, Alfa Yaynclk, stanbul, 2004. Rafineri Donatmlar Teknik Kontrol Klavuzu, Cilt 2, Aliaa Petrokimya San. ve Tic.A, ,1988. TPRA (Trkiye Petrol Rafinerileri A.), Proses niteleri letme Mdrl Eitim Program 1, Tpra zmir.

63