Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/1 Winter

2011, p. 390-398, TURKEY

YENSEY YAZITLARINDA GEEN TRK BOYLARI ZERNE NOTLAR*

Erhan AYDIN ZET Bugn saysnn 200 at bilinen Yenisey yaztlar, satr saylarnn azl ve dzensiz yazlm olmalar nedeniyle Trk dili alan dnda alan aratrmaclarn ilgisini ekmemitir. Bunun en nemli nedenlerinden birisi bu yaztlarn tamamnn tarihsiz olmas ve gnmz mezar talarndaki veciz ifadelere benzeyen kimi kalplam ibare ve cmleler iermesidir. Ancak yine de Elegest I (E 10), Aura (E 26), AltnKl I (E 28), AltnKl II (E 29), KjeeligHovu (E 45), Abakan (E 48) gibi ok satrl yaztlardan eitli bilgiler elde edilebilmektedir. Bu makalede elimizde metni bulunan 160 civarndaki yazttan Trk boylar veya boy birlikleriyle ilgili bilgiler derlenmi ve bu boylarla ilgili bilinenlere yeni bilgiler ekleme kaygs gdlmtr. Tespit edilen boy veya boy birliklerinin getii yerin metni verildikten sonra gnmz Trkesine evirisi yaplacak, ardndan her boy veya boy birlii, Yenisey yaztlar ve Yenisey havzas erevesinde deerlendirilecektir. Anahtar szckler: Eski Trk Yaztlar, Yenisey Yaztlar, Trk Boylar, Trk, Uygur, Trge, Tlis.

NOTES ON THE TURKISH TRIBES MENTIONED IN THE YENISEI INSCRIPTIONS

ABSTRACT The Yenisei Inscriptions, the number of which is over 200, have not received enough attention from researchers except for those studying on the Turkish language due to the fact that they have limited amount of lines and were written irregularly. One of the most important reasons of this is that all of the inscriptions are dateless and that they contain some clich phrases and sentences which are similar to aphorisms of todays epitaphs. However, still it is possible to elicit some information from multilined inscriptions such as de Elegest I (E 10), Aura (E 26), AltnKl I (E 28), AltnKl II (E 29), Kjeelig Hovu (E 45), Abakan (E 48). In this article, data on Turkic tribes have been compiled from some 160 inscriptions, whose texts are on hand, and we have aimed to supply new
*

Bu makale XVI. Trk Tarih Kongresine sunulmu bildirinin yeniden gzden geirilmi hlidir.

Do. Dr., Erciyes niversitesi, Eitim Fakltesi, elmek: erhana@erciyes.edu.tr

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 6/1 Winter 2011

Yenisey Yaztlarnda Geen Trk Boylar zerine Notlar

391

information on what is already known about these tribes. After presenting texts where identified tribes are mentioned, they will be translated into the modern Turkish, and then each tribe will be evaluated in regard to the Yenisei inscriptions and to the Yenisei catchment basin. Keywords: Old Turkic Inscriptions, Yenisei Inscriptions, Turkish tribes, Trk, Uighur, Trge, Tlis.

Giri: Bugn saysnn 200 at bilinen ancak tam olarak ka tane olduu konusunda elikili bilgiler bulunan Yenisey yaztlar, Moolistan yaztlar kadar ansl deillerdir. Kimi yaztlarn nerede olduklar konusunun karkl, bir blmnn dikildii yerde bulunmas veya koruma altna alnanlarn da durumlarnn ok iyi olmamas ve en nemlisi en azndan Trkiyede yaplan yaynlarn yok denecek kadar az olmas dnldnde neden Yenisey yaztlarnn Moolistan yaztlarna gre daha anssz olduklar sorusunun yant kendiliinden verilmi olur. 18. yzyln ilk eyreinden itibaren kefedilen Yenisey yaztlar satr saylarnn azl ve dzensiz yazlm olmalar, zellikle Trk dili alan dnda alan bilginlerin ilgisini ekmemitir. Elbette bunun en nemli nedenlerinden birisi bu yaztlarn tamamnn tarihsiz oluu ve gnmz mezar talarndaki veciz ifadelere benzeyen kimi kalplam ibare ve cmleler iermesidir. Ancak yine de Elegest I (E 10), Begre (E 11), Aura (E 26), AltnKl I (E 28), AltnKl II (E 29), Hemikrgak (E 41), KjeeligHovu (E 45), Abakan (E 48) gibi ok satrl yaztlardan eitli bilgiler elde etmek mmkndr. Bu makalede elimizde metni bulunan 160 civarndaki yazttan Trk boylaryla ilgili bilgiler derlenmi ve bu boylarla ilgili bilinenlere yeni bilgiler eklenmeye allmtr. Aada Yenisey yaztlarnda geen boy adlar alfabe sras ile verilmitir. E ksaltmas yaztn uluslararas kimliini gstermede kullanlan bir iaret olup bu iaretin hemen ardndaki rakam, yaztn numarasn gstermektedir. Metnin ardndan gnmz Trkesine eviri, olabildiince szck szck verilmeye allm, olay rgsn karmamak iin serbest eviriden uzak durulmutur. 1. Yenisey Yaztlarndaki Trk Boy Adlar Veya Boy Birlikleri: 1. 1. Akbay: * Hemikrgak (E 41), 10: zzl2 urugn akbay? urugn art2mga altm ? boyunu, Akbay boyunu arkama aldm. ok satrl yaztlardan biri olan Hemikrgak yaztnn 10. satrnn ilk szc de bir boy ad olmasna ramen okunamamaktadr. Boy ad olduunu dndmz bu ilk szcn ardnda kabay veya akbay eklinde okunabilecek bir boy ad daha bulunmaktadr. Yazt yaymlayanlardan Orkun, kabay (1940: 80) okumu ve Abdlkadir nann kendisine verdii, KazakKrgzlar arasnda Omsktan 50 km. gneyde Argnlardan Atabay kabilesinin Kabay adnda bir boyu olduu, bilgisini aktarmtr (1940: 84). Malov da kabay olarak okumutur (1952: 75). Tekin ise Kabay okuyup Kabay boyu anlamn vermitir (1999: 67). Kormuin de kabay okumutur (2008: 56). Baka yaztlarda gemedii iin boyun Akbay m Kabay m okunmas gerektii net deildir. Ancak boy adlarnn banda ok kere renk bildiren bir sfatn bulunmas, bu boy adnn akbay okunmas iin kant saylabilir. Ayrca kr. (Hamilton 1997: 208, not 47).

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 6/1 Winter 2011

392

Erhan AYDIN

1. 2. Az: * ElBaj (E 68), 13: az totog andanga? k1<...> Az(larn) valisi <...>. Yalnzca bir kez geen Az ad hakknda Yenisey yaztlarnn dndaki dier yaztlarda daha fazla bilgi bulunmaktadr. Moolistan yaztlarnda daha ok Krgzlarla ilgili blmlerde adlar anlan Azlarn, Krgzlarn gney blmlerinde oturduklar dnlmektedir. Burada ilgin olan Yenisey yaztlarnda Azlarn adnn yalnzca bir kez gemesidir. Bu durum Krgz ad iin de geerlidir. Tonyukukun verdii bilgiye gre Azlar An rma civarnda oturmaktadr: Tonyukuk 24. satr: i<d>tim Az yr y[ol] An b[irle <...> er]mi Az (halknn) yerinin An (rma)da olduunu iittim. Geri bu cmledeki boluklar nairlerce eitli ekillerde doldurulmu olsa da gerekten de Tonyukukun anlatt bu kuzey seferinde, Krgzlara gitmek iin asl yolun herhangi bir nedenden dolay kapal olmas nedeniyle, Kk Trk birlikleri gneybat ynne dnm ve An rma boyunca ilerlemilerdir (Aydn 2007b: 4243). Az boyu ile ilgili ayrnt iin bk. (Gme 1994) ve (Taal 2004: 5051). 1. 3. Alt Bag Bodun: Alt Bag Bodun szck bei aadaki yaztlarda gemitir: * UyukTarlak (E 1), 2: atm l tugan totok ben teri limke lisi ertim alt bag bodunta beg ertim Adm El Tugan Totok(tur). Ben kutlu yurdumun elisi idim. Alt birleik boyun (halkn) beyi idim. * Bark I (E 5), 2: z ygen alp turan alt ugu bodunda ygirmi alt lim kanm a adrldm (Adm) z Yegen Alp Turandr. Alt boylu halktan, on yurdumdan (?), hanmdan ayrldm. Malovda bag olarak okunmu szcn bulunduu Bark I (E 5) yaztnn 2. satrnda bag szc, yaztn sonraki nairlerinden Vasilyev tarafndan alt ug<...>bodunda (1983: 17), Kormuin tarafndan ise alt ogu bodunda eklinde okunmutur (2008: 96). Gerekten de fazladan bir 1 harfi bag okumay engellemektedir. Ancak bag yerine ugu okunsa da ayn boy birliinden sz edilmi olmaldr. * HayaBaji (E 24), 5: nanu klg igi beg er erdemim n kara seird1<e> lken1i alt bag kedimde ben yg erdkm ol erin kara seirig y2rildim udur(?) igi sekiz k[rk ya]da (Ben) Inanu Klg igi Beyim. Erkeklik kahramanlm iin Kara Sengirdeki yurdunu, alt birleik (halk)tan idim. yi (kii) olduum iin elbette, Kara Sengirden ayrldm. Udur igi otuz sekiz yanda idi. HayaBaji (E 24) yaztnn 5. satrnda geen alt bag szck bei ile de Alt Bag Bodunun kastedildii anlalmaktadr. HayaBaji (E 24) yaztnn metni hem Vasilyev hem de Kormuinde bulunmamaktadr. . L. Kzlasovda ise 7. satr olarak verilmitir (1994: 194). * Oya (E 27), 7: bagm bodunumka adrlt[m] Birleik boylarmdan, halkmdan ayrldm. Elbette sz konusu yaztn 7. satrnda okunamayan herhangi bir harf olmad, baka bir deyile satr, bag ile balad iin ancak unutulmu szckten sz etmek mmkn olabilir. Yani yazt taa ileyen kiinin alt szcn yazmay unutmu olmas veya buradaki bag szcnn alt bagdan baka bir oluumu ya da konfederasyonu anlatyor olmas da mmkndr. Ancak byk bir olaslkla ayn boy konfederasyonundan bahsediliyor olmaldr. * AkYs I (E 38), 5: bagm kelip esen inip alanp? Birleik (boyum) gelip esen inip ?. AkYs I (E 38) yaztnn 5. satrndaki durum da Oya (E 27) yaztnn 7. satrndan farkl deildir. * BayBulun II (E 49), 1: esizim e yz kadam a alt <bag> bodunum a esizim e adrltm Ne yazk! Yz akrabamdan ve alt (birleik) boyumdan, ne yazk! Ayrldm!. Bu yaztta alt bodunum eklinde yazlm bir szck bei vardr ki burada da yazcnn bag szcn yazmay unuttuu sylenebilir. Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 6/1 Winter 2011

Yenisey Yaztlarnda Geen Trk Boylar zerine Notlar

393

* BayBulun II (E 49), 4: alt bag bodunum klgin <>n arkk eldem tan bunta tikti Alt birleik boyum gl olduu iin vg ve erdem tan buraya dikti(ler). Bag szc ba balamak fiilinden yaplm bir ad olup anlam birleik; konfederasyon eklinde verilebilir. Clauson yukarda verilen rneklerin tamamn alt bag olarak grm ve the six confederation olarak anlamlandrmtr (EDPT 310b). Alt Bag Bodun ile ilgili olmak zere, batda On Oklarn banda bulunan Tardunun 603 ylnda lmnden sonra yerine geen Chulo Kaan batdaki birok kabileyi kendine balam ancak kendine yaplabilecek bir isyan korkusuyla baz kabile beylerini ldrtmt. Bunun zerine Tlis boylarnn ayaklanmas sonucunda isyan eden alt Tlis boyunun bir araya gelerek Alt Bag Bodunu oluturduklar ve bu alt Tlis boyunun Uygur, Bayrku, Ediz, Tongra, Bugu ve Apasi olduklar sylenmektedir (Gme 1997a: 32 not 116). Ayrca bk. (Taal 2004: 45, 46). Dou Kk Trklerinin zayflamaya balad 625ten sonra bu boylarn bir araya gelerek ine ballk bildirdiklerini biliyoruz (Taal 2004: 51). Ancak Alt Bag Bodunun Moolistan yaztlarnda gememesi ilgintir. Bu durumda sz edilen Tlis boylarnn Yenisey havzasnda da yaadklar veya yazt sahibinin kendi tasarrufu olduu eklinde bir sonu karmak mmkndr. zellikle UyukTarlak (E 1) yaztndaki alt bag bodunta beg ertim eklindeki bir ifade zerinde durulmas gerekmektedir. Yenisey blgesindeki boylardan olan Krgzlarn bnyesinde ok eitli boylarn olduu dnlebilir. rnein Kl Teginin cenaze trenine gelen elinin ad Tardu Inanu or (KT K 13) olduuna gre, ad ve unvan grubunun banda bulunan ad ile Tardu boyundan baka ne ifade edilmi olabilir ki? Tardularn 682den sonraki dnemde batda olduklar ve rti rma civarnda yaadklar dnldnde Krgzlarn gnderdii elinin Tardulardan olmas, hkim boy Krgzlar ierisinde baka Trk boylarnn da yaad sonucunun karlmasna imkn vermektedir. 1. 4. Krkz: * HayaBaji (E 24), 7: [kr]kz kan bitimiin (Yazt) Krgz kaannn yazdrd(dr). Batmanov ve dierleri, yaztn S. V. Kiselv tarafndan incelendiini ve bu satrda Krgz szcnn gemediini belirtmi ve Kiselvin Drevnyaya istoriya Yujnoy Sibiri adl eserine gndermede bulunmu, ilerleyen blmlerde ise kukulu da olsa Krgz szcnn gemi olabileceini vurgulamlardr (2006: 105). Satrn anlam dikkate alndnda burada yazt yazdran hann Krgz han olduu aktr. Ancak Krgz adnn Yenisey yaztlarnda bir kez gemesi ilgintir. 1. 5. Kml: * Kzlraa II (E 44), 4: kadam <a> kinim e yta adrltm esizim e yz kml bodunum yta adrltm Akraba(lar)m, yaknlar(lar)mdan, eyvah! Ayrldm. Ne yazk! Yz Kml halkm eyvah! (Onlardan) ayrldm. * KjeeligHovu (E 45), 1: oglan atm uvu nal [r]te atm kml ge ocukluk adm ubu Inal, erkeklik adm Kml ge(dir). * KjeeligHovu (E 45), 9: lim esiz erin yz kml bodunum esiz er<...>n l1n? kmlg er k bolt Yurdum, yazk! Elbette. Yz Kml halkm yazk! <...> (az) Kml askeri oald. * KjeeligHovu (E 45), 10: yavzg kmlmin bedk kltm esizim bkm[edim] Sefil ve perian Kml halkm byttm. Yazk ki (onlara) doymadm. Malov, KjeeligHovu (E 45) yaztnn 9. satrndaki szc km olarak brakm ancak 10. satrdaki szc km okumu, (Kml?) eklinde not dmtr (1952: 82). Ayrca kr. (EDPT 723b

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 6/1 Winter 2011

394

Erhan AYDIN

724a). Vasilyev (1983: 31) ve Kormuin (2008: 136) KjeeligHovu (E 45) yaztnn hem 9. hem de 10. satrnda bulunan szcklerin ikisini de kml okumutur. Kmllerin, Kzlra II (E 44) ve KjeeligHovu (E 45) yaztlarnn dikildii Yenisey havzasnda en azndan 7. yzyl ncesinde yaam olabilecekleri ve 7. asrn balarnda ise daha batya gittikleri sylenmektedir (Gme 1993: 51). Gmee gre Kml ad in yllklarnda Shatolarn kabilelerinden biri olarak geen ml/umul (Tchoumi) adndan gelmektedir (1993: 50). Shatolarn kabilelerinden biri olarak verilen ml/umul ad Kumul adn artrmaktadr. Shatolarn Barkln dousunda bulunan geni kumluk sahada oturmalarndan dolay, onlara kum yn anlamna gelen Shato ad verildii bilinmektedir (Taal 2004: 99). Shatonun Kum yn anlamnda olmas ilgin bir veridir. Kum yn anlamndaki szck ile Kumul (Hami) kentinin ad arasnda bir iliki var mdr? Kumul (Hami) adnn, kentin etrafndaki kumlarn okluundan hareketle verilmi olabilecei, kentin ad iin nerilen etimoloji denemelerinden yalnzca biridir (Emet 1997: 163). Barkln gney blmlerine den Kumulun eski Trk yaztlarnda bir kez getii bilinmektedir. ngi (Ongin) yaztnn 9. satrnda Kam[l] olarak geen bu kent adnn yazmnda yalnzca Kam eklinde okunabilecek harfler seilebilmektedir. Bu nedenle baz aratrmaclarn kamuk veya Komul eklinde okuduu grlmektedir: ngi 9. satr: kam[l] balk[k]a tegdim konuldum altm ssi kelti karasn ygdm begi kad Kaml (Hami) kentine ulatm (ve) yerletim, (kenti) aldm, askerleri geldi, avam halkn (bir araya) topladm, beyi (ise) kat (Aydn 2008: 26). Kumul ad ile Kml ad arasnda iliki var gibi grnse de VIII. veya IX. yzyllarda kentin ad Kaml veya Komul (Dobrovits 2001: 148) ise o zaman Kml ad ile birletirmek zor olacaktr.

1. 6. Okuz: * Uybat IV (E 33), 2: ok2uz alpn Ouz? kahramanyla. Yenisey yaztlarnda, gerek oguz gerekse tokuz oguz eklinde, Ouzlarn adna rastlanmamtr. Uybat IV (E 33) yaztnn 2. satrnda n nll k ile yazlm olmasna ramen oguz adna benzer bir yazm bulunmaktadr. Kr. Tokuz At Bodun.

1. 7. Tokuz At Bodun: * Bark I (E 5), 1: er erdemi tokuz at bodun2 erdemig un? okum Erkeklik kahramanl, dokuz adl halk (Dokuz Ouz?) kahramanln, mmkn? boyum?. Bark I (E 5) yaztnn 1. satrnda geen ve tokuz at bodun olarak okumak istediimiz szck beinin Dokuz Ouzlar anlatyor olmas mmkndr. Bu satr, yaztn nairlerince u ekilde okunmutur: Radloff: r rdmi atm tabdm rdmi(m) n (1895: 308), Orkun: er erdemi atm tabdm erdemi... (n?) (1940: 61), Malov: r rdmi atm tabdm rdmi(m) (n) (1952: 21), Vasilyev: r2r2d2m:t1m:uzt1<...>zr2d2migun/j(?)a (1983: 17). Kormuin: r rdmi tokuz tabduz rdmig kn kom (2008: 96). Grld gibi Radloff, Orkun ve Malov tarafndan ayn ekilde okunan szck bir tek Kormuin tarafndan farkl ekilde okunmutur. Ancak bu okuyulardan uygun bir anlam karmak zordur. Biz satrn sorunlu blmn tokuz at bodun olarak okuyup dokuz adl boy: Dokuz Ouzlar eklinde anlamlandrmaya altk. Eer bizim bu okuyu ve anlamlandrmamz doru ise Ouzlarn veya Dokuz Ouzlarn adlar Yenisey yaztlarnda gemi olacaktr.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 6/1 Winter 2011

Yenisey Yaztlarnda Geen Trk Boylar zerine Notlar

395

1. 8. Tokuz Tatar: * HerbisBaar (E 59), 4: yti otuz yamda lim n tokuz tat[ar] 5: l eri? n asg a tdg? <...> Yirmi yedi yamda yurdum iin Dokuz Tatar(lar ile mcadele ettim?) 5. Yurdumun askeri iin yararl (ey)? engel <...>. 1960 ylnda S. . Vaynteyn tarafndan HerbisBaar blgesindeki bir kurganda bulunan ve 1961 ylnda Tuva Mzesine tanan HerbisBaar yazt toplam 9 satrlk runik metin iermektedir. Metnin 4. satrnn son szc tat eklinde balamaktadr. Szcn nndeki tokuz says, ardndaki szcn Tatar olmas gerektii konusunda ipucu vermektedir. Yazt zerinde alanlarca da ayn ekilde okunmutur. Tatar ad ve boyu belki de hem Trk hem de Asya tarihinin ve dil aratrmalarnn en nemli sorunu olarak durmaktadr. Uzun zaman Asyann btn bozkr halklarn ifade eden, bir ara Moollar iin bile kullanlan Tatarlarn Yenisey yaztlarnda yalnzca HerbisBaar (E 59) yaztnn 4. satrnda, ancak zellikle Moolistan yaztlarnda birka kez gemi olduunu sylemek gerekir. KT G 1 (burada Tatar szc deil otuz szc bulunmakta, Tatar szc ise tamamlanmak suretiyle elde edilmektedir), KT D 4 ve BK D 5te stemi Kaann (?) cenaze trenine gelen kavim ve boylar arasnda Otuz Tatarlar da anlmaktadr. Ayrca KT D 14 ve BK D 34te de gemitir. tken Uygur Kaanlnn en nemli yazt ine Usuda da Tatar adn grmekteyiz. U D 1, 3, 6, 8 ve U B 8de Sekiz Ouz, Dokuz Tatarlarla mcadele srasnda ad geen Tatarlarn buradaki adlarnn Otuz Tatar deil Tokuz Tatar olduu grlmektedir. Trk boylarnn adlarndaki bu saylarn ifrelerini zebilmenin tek yolu Trk dili ile yazlm belgelerin saysnn artmasdr. in kaynaklar bu konu ile ilgili ok nemli bilgiler vermektedir ama ne yazk ki tartmalarn sona ermesine yetmemektedir. 1. 9. Tlis: * Abakan (E 48), 7: tlis bilge atam ben alt y1girmi yam a alm kunuyumuz bkmedi begiim (Ben) Tlis Bilge Atam(m). On alt yamda aldmz eimiz doymad beyciim. * Tuva G (E 55), 3: kongar (koar?) tlis tirig (Ben) Kongar (Kongar) Tlis Tirig(im). * Eerbek I (E 147), 3: oglan atm yrlig or teri limde tegzinmiim tlis alp t2arkan atmka bkmedim ocukluk adm Yerlig or(dur). Kutsal yurdumda dolap durmuum. Tlis Alp Tarkan adma doymadm. Tles, Tlis, Tli, Tls gibi deiik ekillerde okunan bu boy birliinin ad eski Trk yaztlarnn birounda gemektedir. Yenisey yaztlarnda ise yerde geen ve nde de kii ad olarak grlen Tlis szcnn tls eklinde yazld anlalmaktadr. Abakan (E 48) yaztnn 7. satr ile Eerbek I (E 147) yaztnn 3. satrnda geen kii adlarnn ayn kiiyi gsterdiini, hatta Eerbek I (E 147) yaztndaki cmleden anlaldna gre, nemli bir bey olduunu sylemek gerekir. Sonuta bu iki kii adnn Tlis boy birliiyle ilgili olduu dnlebilir. Ancak Tlislerle ilgili gerek in kaynaklarndaki bilgilere gerekse dier yaztlardaki kullanma yeni bir ey eklemeyecei aktr. Burada nemli olan in kaynaklarnn ok fazla bilgi vermedii ve byk lde eski Trk yaztlarndan edinilen bilgiler nda aklanabilen Yenisey havzas Trk boylarnn yalnzca Az, ik ve Krgzlardan olumadna rnek verilebilmi olmasdr. 1. 10. Trge: * Tuba III (E 37), 3: ben ltm trg ben a(e?) beg ben biig1 Ben ldm. (Ben) Trgeim. (Ben) ang Beyim. (Bu) yazt(m).

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 6/1 Winter 2011

396

Erhan AYDIN

1721 ve 1722 yllarnda D. G. Messerschmidt ve P. J. Von Strahlenberg tarafndan Erba ve Tes rmaklar arasnda bulunan ve 1896 ylnda Adrianov tarafndan Minusinsk Mzesine tanan Tuba III (E 37) yaztnn 3. satrnda geen Trge ad . L. Kzlasov tarafndan kararsz bir ekilde tirg(i~e)s (?trg(i~e)?) eklinde okunmutur (1994: 196). Adn, eski Trk yaztlarnn ilk yaymclarndan bu yana Trge, Trgis, Trgi gibi deiik ekillerde okunduu bilinmektedir. Boy adnn okunmasnda birlik salanamamasnn temel nedeni Kk Trk harflerinin nl sisteminin birka nly okutacak kadar esnek olmasdr. Eski Trk yaztlarnda daha ok Bat Kk Trkleri ile ilikiler veya Bat seferleri esnasnda anlan Trgelerin adnn yalnzca Tuba III (E 37) yaztnn 3. satrda getii grlmektedir. Adna dikilen ang Beg, kendisinin Trge olduunu bildirmektedir. Yazt sahibinin hangi boydan olduunu bildirmesi ayrca zerinde durmaya deer bir konudur. Ayrca kr. (Useev 2010: 1517). 1. 11. Trk: * Uybat III (E 32), 10: erdemin n trk kan balbal l ara tokuz erig odu? er ogln grp? dr? alt erdem begim e Kahraman olduun iin Trk kaannn balbaln yurdun her tarafnda, dokuz askeri? erkek ocuklaryla sevinip <...> (Ey) alt kahraman beylerim!. * Podkuninskaya (E 71), 2: <...> trki edg begim e <...> Trki? iyi beyime. Podkuninskaya (E 71) yaztnn 2. satrnda geen Trki szc ile ne anlatlmak istendii ak olmamakla birlikte Yenisey yaztlarnda geen ikinci Trk ad olmaktadr. Uybat III (E 32) yaztnn 10. satrnda geen Trk ad ile II. Kk Trk Kaanlndan bahsediliyor olmaldr. nk Yenisey yaztlarnda Uygurlar iin Uygur ad kullanlmtr. Kr. yme I (E 73), 7. satr. Uygur Kaanlnn yaztlarnda da Kk Trk Kaanl iin Trk szc kullanlmaktadr. Kr. U K 4: tr[k kagan] ak elig yl olurm trk lie alt otuz yama <...> (Kk) Trk kaannn (ynetimi) zamannda elli yl hkm srm. (Kk) Trk yurdunda yirmi alt yamda (Aydn 2007a: 34 ve 57) ve U K 10: tutdum katunn anta altm trk bodun anta aru yok bolt (Ozm Kaan) tuttum. Hatununu o anda aldm. Trk halk ondan sonra (bunun zerine) yok oldu. (Aydn 2007a: 36 ve 58). Uybat III (E 32) yaztnda kullanlan Trk szcnn Uygur yaztlarnda da benzer ekilde kullanm Yenisey yaztlarnn en azndan bazlarnn II. Kk Trk Kaanlndan kalan yaztlarla ayn yllarda dikildiini kantlamaktadr.

1. 12. Uygur: * yme I (E 73), 7: ter<i> limke er erdemim n uygur kanda ber kel[tim] Kutsal yurduma, erkeklik kahramanlm iin Uygur kaanndan geri geldim. Uygur ad Yenisey yaztlarnda tespit edilebildii kadaryla yalnzca yme I (E 73) yaztnn 7. satrnda gemitir. Uygur adndan dolay kimi aratrmaclarca yazt Uygur Kaanlnn yaztlarndan saylmtr. rnein (Gme 1997b: 11). Yazt, byk bir olaslkla Uygur Kaanl dneminde Uygurlara gnderilen bir eliye aittir. Uygur Kaanlnn 745840 yllar arasnda bugnk Moolistan corafyasna egemen olduu dnldnde bu yaztn 840tan nce dikilmi olabilecei ne srlebilir. 2. Genel Deerlendirme ve Sonu: Yenisey yaztlar, Moolistan corafyasnda bulunan ve birou II. Kk Trk Kaanlndan kalan yaztlardan ok daha nce bulunduklar hlde hep onlarn glgesinde kalmtr. zellikle lkemizde Yenisey yaztlarnn metinleri ile ilgili ok az alma bulunmas yaztlarn deerlendirilmesinde olumsuz Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 6/1 Winter 2011

Yenisey Yaztlarnda Geen Trk Boylar zerine Notlar

397

etkilere neden olmutur. Sovyetler Birlii ve sonrasnda Rusyada zellikle Yenisey havzasnda yaplan kaz almalar sonucunda bulunan yeni yaztlarn lkemizdeki bilimsel almalara yansmad da grlmektedir. Bu makalede Yenisey yaztlarnda hangi boy veya boy birliklerinin getii tespit edilmi ve antropoloji, etnoloji ve zellikle tarih bilimi uzmanlarnn dikkatlerine sunulmaya allmtr. Yenisey yaztlarndaki ok kk bilgilerin deerlendirildii bu almann, eski Trk sosyal hayatnn ok daha net anlalmasna katk salamas umulmaktadr. Asyann kt iklim artlar nedeniyle anm, tahrip olmu bu paha biilmez deere sahip yaztlardaki en kk bilginin bile komu lke kaynaklarnn verdii ayrntl bilgiler kadar deerli olduu dnlmektedir. Yenisey yaztlar iin gzden uzak tutulmamas gereken eyler vardr. rnein onlarda, Moolistan yaztlarnda olduu gibi kahramanlk ifade eden cmleler azdr. Yenisey yaztlarnda daha ok ayrln verdii znt anlatlmtr. Bazen bu znt, bir beyin veya kaann lm dolaysyla taa aktarldnda, devleti veya boyu ynetenler hakknda bilgi edinmemize imkn vermektedir. Baz yaztlarn Yenisey havzasndaki kaanlar veya devletin ileri gelenleri tarafndan yazdrlm olmas mmkndr. nk bu tip yaztlarda ayrln verdii zntden ok beyin veya kaann kahramanlklar, bazen kendi azndan bazen de nc kiinin azndan anlatlmtr. Bu yaztlarn byk bir blmnn halk tarafndan mezar yazt eklinde yazld dnldnde blgedeki boylar veya devlet(ler) hakknda neden az bilgi olduu sorusunun yant kendiliinden verilmi olur. 3. Ksaltmalar ve Kaynaklar: AYDIN, Erhan (2007a): ine Usu Yazt. orum: KaraM. AYDIN, Erhan (2007b): Eski Trk Yaztlarndaki Krgz Seferleri zerine Notlar. Sibirische Studien / Sibirya Aratrmalar 2/1, 4164. AYDIN, Erhan (2008): Ongi Yazt zerine ncelemeler. lm Aratrmalar 25, Bahar, 2138. BATMANOV, . A. / Z. B. ARAGA / G. F. BABUKN (2006): Eski ve Bugnk Yenisey Dili. Trkeye ev.: Kerim SARIGL / sa AYDEMR. Bikek: Avrasya. BK D E EDPT : Bilge Kaan Yazt Dou Yz. : Yenisey Yaztlar. : CLAUSON, S. G. (1972): An Etymological Dictionary of PreThirteenthCentury Turkish. Oxford: Oxford University.

DOBROVITS, Mihly (2001): Ongin Yaztn Tahlile Bir Deneme. Trk Dili Aratrmalar Yll Belleten 2000, 147150. EMET, Erkin (1997): Trklerin Ana Yurtlarndan Biri Kumul (Hami) ve Kumul Kelimesinin Etimolojisi Hakknda. Trk Dnyas 4, Gz, 162165. GME, Sadettin (1993): Kk Trke Yaztlarda Geen Kmllerin Kimlii zerine. Trk Dnyas Tarih Dergisi 79, Temmuz, 5051. GME, Sadettin (1994): Kk Trke Kaynaklarda Geen Boy ve Kavim Adlar: Azlar. Belleten 58/221, 5154. GME, Sadettin (1997a): Kk Trk Tarihi. Ankara: Trksoy. GME, Sadettin (1997b): Uygur Trkleri Tarihi ve Kltr. Ankara: Atatrk Kltr Merkezi. HAMILTON, James (1997): TokuzOguz OnUygur. Trkeye ev.: Yunus KO / smet BRKAN. Trk Dilleri Aratrmalar 7, 187232. Turkish Studies

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Volume 6/1 Winter 2011

398

Erhan AYDIN

KIZLASOV, . L. (1994): Runieskiye pismennosti Yevraziyskih stepey. Moskova: Rossiyskaya Akademiya Nauk, Institut Arheologii. KORMUN, . V. (2008): Tyurkskiye Yeniseyskiye Yepitafii, grammatika tekstologiya. Moskova: Nauka. KT D KT G KT K : Kl Tegin Yazt Dou Yz. : Kl Tegin Yazt Gney Yz. : Kl Tegin Yazt Kuzey Yz.

MALOV, S. E. (1952): Yeniseyskaya pismennost Tyurkov, tekst i perevod. MoskovaLeningrad. ORKUN, Hseyin Namk (1940): Eski Trk Yaztlar III. stanbul: Trk Dil Kurumu. RADLOFF, W. (1895): Die alttrkischen Inschriften der Mongolei. St.Petersburg. U B U D U K : ine Usu Yazt Bat Yz. : ine Usu Yazt Dou Yz. : ine Usu Yazt Kuzey Yz.

TAAIL, Ahmet (2004): in Kaynaklarna Gre Eski Trk Boylar. Ankara: Trk Tarih Kurumu. TEKN, Talat (1999): Hemikrgak Yazt. Trk Dilleri Aratrmalar 9, 515. USEEV, Nurdin (2010): Sahiplerinin Boyu Belirtilen Kktrk Harfli Yaztlar. Turkish Studies, International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 5/4, 15161521. VASLYEV, D. D. (1983): Korpus Tyurkskih runieskih pamyatnikov basseyna Yeniseya. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR.

International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic

Turkish Studies

Volume 6/1 Winter 2011