dosya SOSYAL POLTKALAR

Do. Dr. Bedri GENCER

Kocaeli niversitesi

Kerim Devletten Sosyal Devlete

Bylece bugn bu konuda yaplan tartmalar bir perspektife oturtularak gnein altnda nelerin eski, nelerin yeni olduu daha iyi grlecektir. Adil ve Kerim Devlet Modern dnyada adalet, refah, hrriyet, saadet, eitlik gibi kavramlar, merkez nemlerinden dolay daha ok partilerin isim olarak setii soyut mefhumlara dnmtr. Oysa geleneksel dnyada bunlarn hepsinin birbirlerine bal somut bir anlam vardr. Hikmet kavramyla anlatlan geleneksel dnyagrne gre zgrlk ve eitlik, adalette, herkese hakkn verme anlamna gelen adalet de sosyal adalet anlamna gelen refahta tecessm eder. Doutan, hemcinslerinden zgr ve eit bir varlk olarak dnyaya gelen insann niha gayesi, bu doal zgrlkte eitlii sosyal dnyada da korumaktr. nsanlarn ihtiyalarn karlamak iin birlikte yaamalar zarureti, en somut zenginlik/fakirlik eklinde beliren bir eitsizlik, sosyal tabakalama olgusuna yol aar.

Bu ise insanlar arasnda bir tahakkm ilikisine yol aarak doutan gelen eitlik ve zgrle glge drebilir. Bu yzden zgrlkte eitlik olarak tanmlanan adalet, ancak insanlar, ihtiyalarndan dolay bakalarnn tahakkm altna girmekten koruyacak bir ekonomik eitlikle salanabilir. Bu bakmdan adalet, refahta tecessm eder. Modern dnyada adalet ile birlikte refah gibi kavramlarn anlamlar da bulanmtr. Din, tin, can ve ten denen madde ve manadan mrekkep kompleks bir varlk olarak yaratlan insann madd ve manev tm ihtiyalarn karlamak iin gnderilen ilah bir ekonomi olarak tanmlanabilir. Mutlak gan olan Rabbine muhta (fakir) yaratlm insann balca kaygs, alk gibi acil ihtiyalarnn karlanmas anlamna gelen geimini salamaktr. nsan, karnn doyurma tasasndan kurtularak afiyete erdikten sonra ancak sra, manev ihtiyalar karlamaya gelir; Trkedeki Alk, sofuluu bozar sznn de anlatt gibi.

Belli bir zaman ve meknda ekillenen kavramlarn anlamlar zamanla olduka deiir. Bu yzden bunlarn bazlar yepyeni, bazlar da eski grnr. rnein modern dnyann rn insan haklar kavramnn geleneksel dnyada karln aramak anakronizm olarak belirir. Tam aksine modern sanlan refah devleti ve sosyal devlet gibi terimlerin dibine inildiinde ise kavram olarak eski olduklar grlr. Bu makalede amacmz, Trk ve dnya rneinde sosyal devletin eceresine bakmaktr.

46

Ocak 2009

dosya Sosyal Politikalar /

Kerim Devletten Sosyal Devlete

Gene Trke Azck am, kaygsz bam deyimi, refah/afiyet, Karn tok, srt pek deyimi de refah/adalet, iktisad/siyas adalet ilikisini en iyi zetler. u halde eski szlklerde geim darlnn zddna geim genilii olarak tanmlanan refah, halkn deyimiyle nmerde muhta olmadan madd ihtiyalarn karlama, insanca geinme durumu olarak tanmlanabilir. Buna gre ancak nmerde muhta olmadan yaayan, karn tok, mreffeh bir insan, bakalarna kar srt pek, ba dik, zgr, eit ve kaygsz olarak kendini hisseder. Tene indirgenmi ekonomik insann her eyin ls haline getirildii modern dnyada refahn objektif ls de kaybolmu, sbjektif alglamaya tbi klnan refahn nasl llecei ciddi bir problem haline gelmitir (Sumner 1995) Hlbuki geleneksel dnyada ortak refah (common wealth) deyiminin de belirttii gibi refahn somut bir ls vardr. Geleneksel dnyagrne gre refahn geim genilii olarak tanm, bir hayat standardn belirtir (Hirschfeld 2006). Bu hayat veya geim standard ile kastedilen, bugn eitli sendikalar tarafndan tespit edilen asgari geim endeksidir. Osmanl dhil geleneksel dnyada adil devletten beklenen bu refahn teminidir. Burada devlet ile kastedilen, lke veya Trke devlet baba deyiminin anlatt gibi lkenin sahibidir. Baba kelimesi, bir ailenin yaad hanenin reisini ifade eder. Devlet baba deyiminin anlatt gibi bunun ayn zamanda bir lkenin reisi iin de kullanlmas, geleneksel dnyagrne gre bir hane ile lke arasnda mahiyet deil, sadece ap fark olduunu belirtir.

Bu bakmdan adalet, refahta tecessm eder. Modern dnyada adalet ile birlikte refah gibi kavramlarn anlamlar da bulanmtr. Din, tin, can ve ten denen madde ve manadan mrekkep kompleks bir varlk olarak yaratlan insann madd ve manev tm ihtiyalarn karlamak iin gnderilen ilah bir ekonomi olarak tanmlanabilir. Mutlak gan olan Rabbine muhta (fakir) yaratlm insann balca kaygs, alk gibi acil ihtiyalarnn karlanmas anlamna gelen geimini salamaktr. nsan, karnn doyurma tasasndan kurtularak afiyete erdikten sonra ancak sra, manev ihtiyalar karlamaya gelir; Trkedeki Alk, sofuluu bozar sznn de anlatt gibi.

devirmeler ise padiahn kullar/kleleri olarak byk hane lkenin hizmetini gren brokratlar saylr. Burada Ktib elebi (1280: 124)nin zlce ifade ettii gibi, padiah ile tebaa arasndaki ilikinin hem manev, hem madd bir boyutu vardr: Evvela rey ve bery seltin ve merya vedat-i ilhiye olduundan gayri, La mlke ill bir-ricl, ve l ricle ill bis-seyf vel seyfe ill bil-mal, vel mle ill bir-raiyye, ve l raiyye ill bil-adl. Buna gre birincisi, bir aile, babaya olduu gibi, bir tebaa da padiaha Allahn tevdi ettii bir emanettir. Dahas velayet-i emr veya ksaca velilik denen devlet babaya ait vazifenin bu manev gerekesinin yannda bir de madd gerekesi vardr. Ktib elebinin zikrettii, Aristoya atfedilen nl adalet dairesi formlne gre, modern terimlerle, brokrasisiz lke, teknolojisiz brokrasi, servetsiz teknoloji, tebaasz servet ve adaletsiz tebaa olmaz. Grld gibi bu evrimin sonundan bana dnldnde el-Adl esslmlk (Adil davranma, lkenin temelidir) forml ortaya kar. Burada adl ile kastedilen ise terfih, yani tebaa veya Allahn kullarnn refahn salamaktr (terfh-i raiyyet veya ibdillh)dr. Terfihten kast, herkese gereken i ve a salamak suretiyle a, akta, nmerde muhta brakmamaktr. Adalet dairesi formlne gre tebaann bu ekilde refaha kavuturulmas, hkmen devlet babaya ait lkenin mran, bayndrln salar. Zira bu formle gre tebaa, velinimet kavramnn da belirttii gibi nimet sahibi, kaynadr. XVIII. yzylda kaleme ald nl slahat layihasnda Defterdar Sar Mehmet Paa, reynn kt durumunu anlatrken Knnden bir anekdot rivayet eder.

Max Weberin patrimonyalizm kavramyla anlatt gibi, geleneksel dnyagrne gre bir lke, bir bedenin ban temsil eden padiaha ait byke bir haneden ibarettir. Buna gre bir padiah haneyi temsil eden, Osmanlda mlk, memleket veya devlet denen lkeyi igal eden bery ve rey denen mslim ve gayrimslim tebaa, padiahn ocuklar,

Ocak 2009

47

dosya Sosyal Politikalar /

Kerim Devletten Sosyal Devlete

Bir gn meclisinde lemin velinimeti kimdir? diye soran padiah, beklenen Sultan hazretleridir cevabn alnca itiraz eder: Velinimet filhakika reayadr ki: Onlar ziraat ve iftilik iinde huzur ve istirahat kendilerine haram ederek, edindikleri nimetler ile bizi doyururlar (Aktaran, Gencer 2000). Ktib elebi (1280: 131) de yle der: ... Devletin ileri gelenlerinin bu gnde hakiki padiahn kinatn maliki olan Allah olduunu bilp hakikatte hazine ve asker ve reaya anndr, mecaz padiah ann halifesidir. Bu bakmdan refah siyasas, Batdaki mutlakyeti monari devrinde kameralizm veya aydn despotizmi denen siyas felsefenin gerei olarak belirir. Tebaann refah, verimliliini, bu da hkmen padiahn mlk saylan lkenin mrann salar. Tebaa, rvet, iltimas gibi idar suiistimaller, haksz vergi teklifleriyle refahn kaybettii, rey cizye ve hara, bery ise r denen vergilerini veremez hale geldii zaman, mr hazine ve dolaysyla lke ynetimi zaafa urar. Osmanl siyasetinin grgl belgeleri slahatname ve adaletnamelerin sebebi, bu padiah terfih misyonunun ihmalidir. Osmanl sultanlar, zaman zaman, kad ve dier grevliler tarafndan reayaya mesai ya da yasad erzak tedariki dayatld ya da vergi ve para cezalar oranlarnn keyf olarak arttrld durumlarda yaynladklar adaletname denen fermanlarla zulme mdahale ederdi. Bu anlaya gre tebaa veliyyn-nimet (nimet sahibi), bunun karlnda padiah ise veliyyl-emr (emir sahibi)dir. Adil devlet babann vazifesi, tebaadan gelen nimeti toplayarak fertlere hakkaniyet esasnca paylatrmaktr.

Aristonun bildirdii gibi terfih denen sosyal adl, toplumda retilen ortak serveti datmak suretiyle ortak refah salamaktr. Yalnz bir babann vazifesi sadece aile fertlerinin geimini, refahn salamaktan ibaret deildir. nk aile fertleri, deien bnye ve kabiliyetlerine, salk durumlarna gre geimin tesinde ekstra bakma da ihtiya duyabilirler. Dolaysyla devlet baba, gerektiinde tebaasnn geimi kadar bakmn da stlenmek zorundadr. te bu noktada karmza adil devlet figrne ilaveten kerim devlet figr kar. Adil devlet baba Aristoya ait nl adalet dairesi formlnce bir lkede geerli dzeni korumak iin aile/tebaasnn refahn/geimini salamakla ykml iken, kerim devlet baba, Allahn uhdesine emaneti olarak aile/tebaasnn bakmn salamakla ykmldr. Bu fark, en somut a tedariki tarznda grlr. Adil devlet baba, herkese i bularak a salar. Ancak kerim devlet baba, eitli sebeplerle i bulamayan insanlara a salamak iin imarethaneleri devreye sokar. Kerim devlet, modern hkmet/cemaat ikilemini hie sayan vakf messeselerine dayanr. Fatih Sultan Mehmet, kendi adna kurduu vakfn senedinde bu anlay sembolletirir: Ben ki stanbul Fatihi abd-i aciz Fatih Sultan Mehmet, bizatihi aln terimle kazanm olduum akelerimle satn aldm stanbulun Talk mevkiinde kin ve mallul-hudut olan 136 bap dkknm aadaki artlar muvacehesinde vakf- sahih eylerim. yle ki: Bu gayr-i menkultmdan elde olunacak nemalarla stanbulun her sokana ikier kii tayin eyledim. Bunlar ki, ellerindeki bir kap

ierisinde kire tozu ve kmr kl olduu halde gnn belirli saatlerinde bu sokaklar gezeler. Bu sokaklara tkrenlerin, tkrkleri zerine bu tozu dkeler ki, yevmiye 20er ake alsnlar; ayrca 10 cerrah, 10 tabip ve 3 de yara sarc tayin ve nasp eyledim. Bunlar ki, ayn belli gnlerinde stanbula kalar bilistisna her kapy vuralar ve o evde hasta olup olmadn soralar; var ise ifas, ya da mmkn ise ifayb olalar. Deilse kendilerinden hi bir karlk beklemeksizin Darlacezeye kaldrlarak orada salh buldurulalar. Maazallah herhangi bir gda maddesi buhran da vk olabilir. Byle bir hal karsnda brakm olduum 100 silh, ehli erbaba verile. Bunlar ki hayvanat- vahiyenin yumurtada veya yavruda olmad sralarda balkanlara kp avlanalar ki, zinhar hastalarmz gdasz brakmayalar. Ayrca klliyemde bina ve ina eylediim imarethanede ehit ve hedann harimleri ve Medine-i stanbul fukaras yemek yiyeler. Ancak yemek yemeye veya almaya bizatihi kendileri gelmeyip yemekleri gnein lo bir karanlnda ve kimse grmeden kapal kaplar ierisinde evlerine gtrle (en 1938). Kerim Devletten Refah Devletine Belirtilen madd ve manev gerekelerle tebaann refahnn salanmas esasna dayal geleneksel dnyaya zg bu ekonomi anlay, moral ekonomi olarak adlandrlmtr. Moral ekonomi, modern, kapitalistik anlamda pazar ekonomisi yerine Eflatuna dayandrlan bir ideal dzen anlayna uygun bir refah veya geim ekonomisi tipini belirtir. Bu anlaya gre ekonomik ve dolaysyla politik g kazanmna yol aacak, sermaye, kar ve pazar

48

Ocak 2009

dosya Sosyal Politikalar /

Kerim Devletten Sosyal Devlete

unsurlarna dayal bir kapitalizm ekonomisine izin verilmez, tarmsal ura sayesinde vergi veren halk tabakalar ile vergi alan ynetici tabakalarn hepsinin statsnn belirlendii ideal bir toplum dzeninin korunmasna zen gsterilir. Narh denen hakl fiyat tespiti, geleneksel dnyaya zg bu geim ekonomisi ve stat toplumunun gstergesi saylabilir. Ortaalar Avrupasnda da Aquinas gibi skolastikler tarafndan savunulan bu anlay egemen olmutur. Ancak modern politikann babas Hobbes ile bu anlay deimeye balar. Hobbes, beer dnyada yaanan errin, illa insanlarn asl gnahndan deil, Tanrnn mutlak gcnden de kaynaklanabilecei sonucuna vard. Bu sonu, onun ahsnda Batl insan ktlk iindeki dnyay deitirmek zere Tanrsal g kazanma zlemine sevk etti. Bylece Fransz Devrimi ile dnyay deitirme zlemine kaplan burjuvaziyi ortaya karan kapitalizm dodu. Ticaret burjuvazisinin rn Fransz Devrimi ile birinci kuak denen insan haklar anlay evrensel geerlik kazand. Sivil olarak nitelendirilen, negatif zgrlk esprisine dayanan birinci kuak insan haklarnn amac, totaliter devletin mdahalesine kar meden bir varlk olarak insan fertlerinin haklarn korumak, ksaca politik adalet salamakt. Bu kategoride hayat hakk, din, inan ve dnce ve ibadet zgrl, konut dokunulmazl, mlkiyet hakk, eitlik hakk, tarafsz yarglanma hakk, seme-seilme hakk gibi haklar yer alr. Ancak XIX. asr ngilteresinde gerekleen Sanayi Devrimi ile geliiminin zirvesine kan kapitalizm, beer dnyadaki

zulm ortadan kaldrmak bir tarafa daha da arttrmtr. Bu yzylda gerekli yasal dzenlemelerle eitlik ve zgrlk herkese tannmtr. Ancak sosyal tabakalar arasnda uurumun zuhuruna yol aan sanayi kapitalizmi, herkesin bu zgrlklerden yararlanmasnn zeminini yok etmi, liberalizmin zgrlk vaadi, kt zerinde kalmtr. rnein birok lkede klelik resmen kaldrlm, ancak fabrikalarn ucuz igcne duyduu ihtiyatan dolay bata kadnlar ve ocuklar olmak zere iiler, klelerin yerini alm, hatta onlarn sahip olduklar geleneksel haklardan bile mahrum kalarak daha da kt duruma dmlerdi. Bu durum, XIX. asrda kapitalizme tepki olarak sosyalizmin douuna yol amtr. Bir Alman Yahudisi olan Karl Marx, ngiltere gibi sanayi kapitalizminin gelimi olduu bir lkenin gzlem ve analizi yoluyla kle konumuna den iilerin kurtulu ideolojisi olarak sosyalizmi formle etti. Buna karlk sanayileme trenine yetimeye alan Almanya gibi evresel lkelerde kapitalizm/sosyalizm ikilemine kar refah devleti kavram gndeme geldi. Bugn sosyal bilimsel literatrde kullanlan hukuk ve refah devleti (Rechtsstaat and Wohlfahrsstaat) kavramlarnn XIX. asr Almanyasnda douu anlamldr. Bu lkede 1830-1840l yllarda balayan sanayileme sonucu iilerin kitlesel fakirlii nemli bir sosyal problem haline gelmiti. 1880 ylnda Bismarck Almanyasnda sosyal sigorta sistemi kurulmu, 1920ler Almanyasnda da refah devleti kavram gndeme gelmitir (Mommsen 1981). Avrupa, nl 30 Yl Din Savalarna son veren 1648 Westphalia Antlamas sonrasnda ulus-devletleri dnemine girmiti.

Ulus-devletine ynelik politik modernleme srecinin aktrleri ise lkelerin geleneklerine gre deiecekti. Fransa ve ngiltere gibi lkelerde mutlakyeti monarklar, aristokrasi ve burjuvazi ile belli bir uzlamaya vararak politik modernlemeyi gerekletirdi. Daha sonra Fransa gibi lkelerde burjuvazi tek bana devrim gcne ulat. Geleneksel olarak bu tr sosyal glerden yoksun Almanya, Rusya ve Osmanl gibi lkelerde ise politik modernleme, patrimonyal brokrasiye dayanan aydn despot hkmdarlarn eseri oldu. Ancak bilahare politik modernleme srecinde modern-rasyonel brokratlara dnen hkmdarn kullar, hkmdarn ahsndan bamsz bir tzel kiilik kazanan devletin dizginlerini ele geirdi ve bylece aydn despotizmi brokratik despotizme dnt. Almanya, Rusya ve Osmanl gibi lkeler, politik modernleme srecini sekteye uratabilecek bu meruiyet krizini eitli yollarla amaya altlar. Almanyada ekl bir anayasalcl ifade eden hukuk devleti kavram, rakip sekinler nezdinde brokratlarn modernletirici roln merulatrmaya, siyasal meruiyete, refah devleti ise ekonomik modernlemenin halka maliyetinin politik telafi yolu olarak sosyal meruiyete yaryordu. Osmanlda ise II. Abdlhamid, Abdlmecid ve Abdlaziz devirlerindeki brokratik despotizmden sonra II. Mahmud devrindeki gibi aydn despotizmine dnd. Rusya ile kritik 93 Harbinden dolay Avrupada olduu gibi liberal anayasalcln zemini kalmamt. Aydn despotizmi, ksaca lkenin uzun vadeli maslahat iin kerhen de olsa politik modernletirme siyasas olarak tanmlanabilirdi.

Ocak 2009

49

dosya Sosyal Politikalar /

Kerim Devletten Sosyal Devlete

Bu arada ynetim, eitli yollarla halk, lkenin uzun vadeli maslahat iin yaplan politik modernlemenin ar maliyetine katlanmaya ikna ederek meruiyeti yeniden salamaya alt. Halkn gznde yeniden meruiyet kazanmak zere Hamid ynetim tarafndan bir taraftan kltrel olarak slam semboller dntrlyor, dier taraftan da yeni-patrimonyalizm denen bir siyasa ile modernlemeden madur olan halka kerim devlet babann kollar yeniden alyordu. rnein Sabuncuzde Lui Albert kitabnda, padiahn fakirlere, felaketzedelere, yaral askerlere ve sava yetimlerine gsterdii efkati, cami inas, cami bakm ve onarmna verilen nemi, Darafaka'nn tamir ve bakm iin yaplan harcamalar ve Darlaceze'nin kurulmasn takdirle anlatr. Devlet babann, sayesinde halka keremini gsterdii yeni kurumlar, modernlemeyi merulatrmaya yarar. rnein fakir ocuklarn snnetleri artk herhangi bir yerde deil, modern tbbn imknlaryla donatlm salk kurumlarnda gerekletirilir (zbek 2002: 23). II. Merutiyet devrinde ise II. Abdlhamidin ahsnda tecessm eden kerim devlet babadan modern anlamda sosyal refah devletine gei gerekleir. Daha ok fukaraperver cemiyetleri ve yar-resm cemiyetlere dayanan II. Merutiyet dnemi refah sistemi, artk padiahn bamsz bir tzel kii olarak devlete ve vatana ballk ve itaat fikrini glendirmeyi hedefler. Refah Devletinden Sosyal Devlete Bu noktada refah devleti, sosyal devlet gibi terimlerin anlamlarn netletirmekte fayda vardr. kisinin birletii sosyal refah devleti kavramnn gsterdii gibi

bu ikisi, ou zaman ayn anlamda da kullanlmaktadr. Oysa bizim yukarda Osmanl siyaset felsefesine ilikin olarak adil devlet ile kerim devlet arasnda yaptmz ayrmn da gsterdii gibi refah devleti ile sosyal devletin anlamlar ayrtrlabilir. Birincisi hakknda Asa Briggsin muteber tanmn aktarmak yerinde olur: Refah devleti, rgtl iktidarn (politika ve idare yoluyla) en azndan ynde pazar glerinin ileyiinin tadili iin bilinli olarak kullanld bir devlettir: kiilere ve ailelere, i veya mallarnn pazar deerine bakmakszn asgar bir gelir salamak; aksi takdirde ferd ve ailevi bunalmlara yol aabilecek (hastalk, yallk, isizlik gibi) belirli sosyal riskleri karlayamaya muktedir klmak suretiyle kiiler ve aileler iin gvensizlik alann daraltmak ve stat ya da snf ayrm yaplmakszn tm vatandalara en iyi standartlarda bir dizi sosyal hizmetin sunulmasn salamak (Aktaran, Woodroofe 1968: 4). Sosyal devletin tanmn ksmen ierse de kanaatimce burada vurgu, refah zerinedir. Bundan kast, ekonomik sistemi dzenleyici ve mill geliri hakkaniyet esasnca datc bir devlet tarafndan herkese belli bir hayat standardnn salanmasdr. Kanaatimizce sosyal devlet, bundan daha kapsaml bir ileve sahiptir. Belli bir tanm vermeksizin sosyal devleti, genel olarak ikinci kuak insan haklarnn salanmasn hedef edinen devlet olarak tanmlayabiliriz. Sosyo-ekonomik ve kltrel haklar olarak tanmlanan ikinci kuak insan haklar yle sralanabilir:
Salk, beslenme ve barnma hakk Dinlenme hakk Eitim hakk

Kltrel hayata katlma hakk Sosyal gvenlik hakk alma, adil gelir ve sendika kurma hakk Grev ve toplu szleme hakk

Grld gibi, sivil arlkl birinci kuak insan haklar, devlet tarafndan vatandalara negatif mdahalenin nlenmesini hedeflerken ikinci kuak insan haklar tam aksine devletin pozitif mdahalesini ngrr. Bu, evrensel hakikatin yeniden kefini gsterir. Ekonomik ve sosyal adalet olmakszn politik adaletin, eitlikle tamamlanmakszn zgrln anlam olamazd. Buna gre devletin mdahalesinden korumadan sz edebilmek iin nce fertlerin, saygn birer insan ve vatanda konumuna karlmas gerekir. Modern dnya, fertlerin Diyojen gibi glge etme baka ihsan istemem senden diyecekleri, tek balarna baa kamayacaklar kadar derin eitsizliklerle dolu hale gelmitir. Sosyal devlet, genel olarak sanayileme ve kentlemenin getirdii toplumsal riskleri ve problemleri zme, vatandalarnn temel, hayat ihtiyalarn karlama sorumluluunu stlenerek mdahalede bulunan, aktif tavr alan devlet tipini belirtir. Bu, aslnda atl svari trnden fazlalkl bir deyim olarak grlebilir. Zira devlet baba deyiminin de delalet ettii gibi, devlet haddizatnda sosyaldir. ILO tarafndan kabul edilen asgar refah devleti hizmetleri, kiilere salanan tm nakd faydalar (sosyal sigorta ve sosyal yardm) ve kamu salk hizmetlerini kapsar. H. Wilensky, bu listenin genellikle eitim, kiisel sosyal hizmetler ve konutu da kapsayacak ekilde geniletildiini savunur (Gough 1987: 895).

50

Ocak 2009

dosya Sosyal Politikalar /

Kerim Devletten Sosyal Devlete

Refah devleti ile sosyal devlet anlaylarnn douunda byk dnya savalarnn etkisi olmutur. XIX. asrda olduu gibi Almanya ve Trkiye gibi sanayilemi Batl lkelere gre gelimekte olan lkelerde refah devletinin zsel anlama sahip olduundan sz edebiliriz. Bundan kast, refah temininin geleneksel sosyal felsefe uyarnca modernlemeden madur olan halkn rzasn kazanmann temel yolu olarak grlmesidir. Ancak Amerika gibi ileri kapitalist lkelerde refah devletinin arasal anlamda benimsendii sylenebilir. Bundan kast, kapitalizm ile sosyalizm veya zgrlk ile eitlik talepleri arasnda skan bu lkelerde refah devletinin kapitalist sistemi yaatacak bir k yolu olarak grlmesidir. 1929 byk buhran, klasik ekonominin ncllerine dayal kapitalizmin de sonunu getirdi. Adam Smithten itibaren klasik ekonomistler adeta insansz, kendi kendine ileyen bir piyasa ekonomisi ngryordu. ngiliz iktisat Keynes kendi kendine ileyen bir piyasa ekonomisi dzeninde iktisad dengenin tam istihdam dzeyinde oluaca yolundaki klasik varsaym eletirmitir. Ona gre, devlet mal siyasalarla piyasaya mdahale ederek gerekli talep dzeyini yaratmak ve ekonomiyi tam istihdam dengesinde tutacak tedbirleri almak zorundadr. O, bylece tam istihdam ak bir hedef olarak gzetecek devlete gerektiinde hem yatrmclk, hem de retimcilik misyonu yklyordu. Kapitalizm, Keynes tarafndan bu yeni yorumu, devlet-inisiyatifli versiyonu ile yeni bir ivme kazanarak kinci Dnya Sava sonras konjonktrnde, bilhassa 1945-60 arasnda altn an yaad.

Sosyal devlet, genel olarak sanayileme ve kentlemenin getirdii toplumsal riskleri ve problemleri zme, vatandalarnn temel, hayat ihtiyalarn karlama sorumluluunu stlenerek mdahalede bulunan, aktif tavr alan devlet tipini belirtir. Bu, aslnda atl svari trnden fazlalkl bir deyim olarak grlebilir. Zira devlet baba deyiminin de delalet ettii gibi, devlet haddizatnda sosyaldir. ILO tarafndan kabul edilen asgar refah devleti hizmetleri, kiilere salanan tm nakd faydalar (sosyal sigorta ve sosyal yardm) ve kamu salk hizmetlerini kapsar.

hayattaki roln arttran dier bir etken de deien devlet anlaydr. ABD Bakan Franklin D. Roosevelt, 6 Ocak 1941de Kongreye hitaben yapt konumada sz ve ifade zgrl, vicdan zgrl, yoksulluktan kurtulma zgrl ve korkudan kurtulma zgrl olarak drt zgrl dile getirmiti. 10 Aralk 1948de Birlemi Milletler Genel Kurulunca kabul edilen nsan Haklar Evrensel Bildirisi ise klasik birinci kuak insan haklarn tamamlayan ikinci kuak insan haklarn beyan etti. Bu ilkelerin giderek lkelerin anayasalarnda yer almasyla sosyal devlet anlay yaygnlat. 1960 ve 1970li yllarda sosyal devlet uygulamasnda kayda deer baar saland. Ancak snrsz byme dorultusunda kurgulanm kapitalizmin isel elikilerinin, geici bir k yolu olarak bulunan sosyal devlet uygulamasn zorlamas kanlmazd. Souk Sava dnemine zg yksek asker maliyetlerle katlanan, sosyal siyasalarn devlete ve sonuta giderek artan maliyeti, refah devleti uygulamasnn srdrlebilirliinden kukulara yol at. Sosyal siyasalar srdrmek iin giderek artan kamu harcamalarnn gerektirdii vergi yk topluma ar gelirken bir taraftan ekonomik duraklama iine girilmi, dier taraftan isizlik gibi toplumsal sorunlar bymtr. zellikle isiz, yoksul, yabanc, ok ocuklu, yal, engelli ya da salksz toplumsal kesimler iin daha fazla fedakrla katlanmaya gnll olmayan orta snf, siyasal eilimini sosyal demokrat partilerin aleyhine sanda yanstmtr. 1970'li yllarda teknolojik gelimeye bal olarak kr oranlarnn azalmas, sosyal devlet anlayna uyan Keynesgil talep

Bu srete snrsz byme kavramnn yerini geici de olsa refah, gelimekte olan lkelerde ise kalknma kavram ald. Refah ve sosyal devlet anlaynn douunda her byk olay sonrasnda olduu gibi kinci Dnya Sava sonrasnda da grlen ahlak-zihn yenilenme araynn da etkisi olmutur. kinci Dnya Sava sonras dnemde devletin ekonomik

Ocak 2009

51

dosya Sosyal Politikalar /

Kerim Devletten Sosyal Devlete

arttrc iktisad siyasalarn takibini skntya soktu. Gelimi kapitalist lkelerin 70"li yllar boyunca iine dt krizi amak iin kapitalizmin yeniden yorumlanmasna ihtiya dodu. Friedrich Hayek ve Milton Friedman gibi dnrlerin ban ektii anlayta, tekrar devlet mdahalesinden uzak serbest piyasann erdemine vurgu yapld. Friedman'n parasalc iktisat retisine gre enflasyon her zaman ve her yerde parasal bir meseledir. Kapitalist bir ekonomide isizlik, piyasann isel dinamikleriyle zlecektir. Bu dengeye dardan mdahalede bulunulmas, ekonominin reel dengesini deitirmeksizin sadece daha yksek enflasyonla sonulanacaktr (Yeldan 2006). Kapitalizmin bu revizyonu, balca ABDde Ronald Reagan ile ngilterede Margaret Thatcher tarafndan benimsenen, ksaca devleti iktisad hayattan ekerek yeniden serbest pazar sistemini hkim klma anlayn ifade eden yeni sa politikasna vcut verdi. Hedef, youn zelletirme yoluyla devleti kltp kamu harcamalarn, devletin ekonomik ykmllklerini azaltmakt. Amerika ve Avrupada 1960l ve 1970li yllarda aslnda kapitalist sistemi yaatmak iin benimsendii iindir ki sosyal devlet yerine daha ok refah devleti kavram kullanlmtr. Zira ngilizce servet (wealth) gibi refah (welfare) kavram da zamanla pekl kapitalistik bir deer olarak yorumlanabilirdi. Nitekim 1980li yllarda yeni sac anlayn egemenliiyle refah, yava yava devlet yerine topluma izafe edilir hale geldi; refah devleti yerine refah toplumu kavram ne kt.

Bunalmdan k iin mevcut refah devleti anlayndan vazgeilmesi, refah hizmetlerinin nemli bir blmnn devlet yerine aileler veya zel sektr tarafndan stlenilmesini ngren oulcu bir refah anlaynn benimsenmesi gerektii tezleri ileri srlmeye balad.

Kaynaklar
Gencer, Bedri (2000) Osmanl Siyasi Felsefe ve Rejimi: Kuruluun 700. Yldnm Mnasebetiyle Bir cmal, Akademik Aratrmalar Dergisi 2/4-5 (ubat-Temmuz): 103-154. Gough, Ian (1987) Welfare State, The New Palgrave: A Dictionary of Economics, J Eatwell, et al (eds), IV/895-97, New York: Palgrave.

Sosyal devletin tanmn ksmen ierse de kanaatimce burada vurgu, refah zerinedir. Bundan kast, ekonomik sistemi dzenleyici ve mill geliri hakkaniyet esasnca datc bir devlet tarafndan herkese belli bir hayat standardnn salanmasdr.

Hirschfeld, Mary L. (2006) Standard of Living and Economic Virtue: Building a Bridge between St. Thomas Aquinas and the 21st Century, Journal of the Society of Christian Ethics 26/1 (Spring-Summer): 61-77. Ktib elebi (1280) Dstrul-Amel li Islahil-Halel. stanbul. Kaufmann, F.-X. (1985) The Blurring of the Distinction 'State versus Society' in the Idea and Practice of the Welfare State, Guidance, Control and Evaluation in the Public Sector, ed. by F.-X. Kaufmann, G. Majone, V. Ostrom, 127-138, Berlin/New York: W. de Gruyter. Mommsen, W. J. (ed.) (1981) The Emergence of the Welfare State in Britain and Germany. London: Croom Helm. en, evket (1938) Fatih Mehmet II Vakfiyeleri. Ankara: Vakflar Umum Mdrl. zbek, Nadir (2002) Osmanl mparatorluunda Sosyal Devlet Siyaset, ktidar ve Meruiyet (18761914). stanbul: letiim. Sumner, L. W. (1995) The Subjectivity of Welfare, Ethics 105/4 (July): 764-790. Woodroofe, Kathleen (1968) The Making of the Welfare State in England: A Summary of Its Origin and Development, Journal of Social History, Vol. 1, No. 4 (Summer), pp. 303-324. Yeldan, Erin (2006) Yetmi Yl Sonra Keynes, Yeniden, Cumhuriyet, 06 Aralk 2006.

Kapitalizmin yeni bir atlm aamas olarak 1990larda balayan kreselleme ise refah devleti ile refah toplumu anlaylar arasndaki elikileri belirginletirdi. Bir taraftan kapitalizmin siyas formu olarak ulus-devletinin zlme, dier taraftan ekonomik-temelli ulusal-st birleme eklindeki zt eilimler arasnda denge bulunmas zorunluluu, refahn ajan devlet mi, toplum mu- meselesini, dnya apnda en hayat gndem maddelerinden biri haline getirdi.

52

Ocak 2009