#11 Warszawa

WYBRANE ZAGADNIENIA JAKOŚCI ZASILANIA I UŻYTKOWANIA ENERGII ELEKTRYCZNEJ
seminarium z cyklu “Polskie Partnerstwo Jakości Zasilania”, Warszawa 30.11.2004r

__________________________________________________________________0_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Roman TARGOSZ
Polskie Centrum Promocji Miedzi, Wrocław
Zbigniew HANZELKA
Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków
Jakość Energii Elektrycznej – Edukacja przez Internet – Europejski Program

LPQI (Leonardo Power Quality Initiative)
1. Streszczenie
W referacie przedstawiono Europejski Program Leonardo Power Quality Initiative. Program ten
poświęcony jest edukacji o praktycznych aspektach jakości energii. Główne jego narzędzia to
poradnik i strona internetowa.
Drugim tematem referatu są wyniki z porównania tradycyjnych metod nauczania o jakości
energii z nauką przez internet oferowaną przez Leonardo.
We wrześniu 2004 roku w Krakowie podczas 7. międzynarodowej konferencji Electrical Power
Quality and Utilization (EPQU’03), zorganizowano odrębną sesję poświęconą zagadnieniom
nauczania jakości energii elektrycznej. Uzupełnieniem praktycznym tej sesji był eksperyment
dydaktyczny porównujący efektywność nauczania tradycyjnego z nauczaniem przez internet.
Wykorzystano do tego celu moduł edukacyjny strony internetowej Leonardo Power Quality
Inititive.
2. Dlaczego jakość zasilania

Ilość problemów technicznych mających związek z jakością zasilania w ciągu ostatnich
dwudziestu lat dramatycznie wzrosła. Problemy te dotyczą niezawodności pracy urządzeń i jakości
napięcia w sieci zasilającej. Można je podzielić następująco:
· ciągłość zasilania; krótkie i długie przerwy w zasilaniu powodują przerwanie procesu
produkcyjnego i często długą i kosztowną operację jego wznowienia
· zapady napięcia; skutkują zakłóceniami w pracy urządzeń zwłaszcza sprzętu informatycznego
w tym elementów sterowania oraz napędów z płynną regulacją prędkości obrotowej
· szybkie (tzw. fliker) lub wolne zmiany napięcia zasilającego, niesymetria napięć, przepięcia,
problemy z uziemieniem; powodujące zmiany natężenia strumienia świetlnego i związany z
tym dyskomfort dla personelu, przegrzanie, uszkodzenie lub niestabilną pracę urządzeń
elektrycznych, zakłócenia elektromagnetyczne wysokoczęstotliwościowe np. w transmisji
danych
· harmoniczne napięć i prądów i całą gamę związanych z tym problemów min. awarie silników
i transformatorów, dodatkowe straty energii, przegrzanie i upalenie przewodów zwłaszcza
________________________________________________________________________________
1
Seminarium WYBRANE ZAGADNIENIA JAKOŚCI ZASILANIA I UŻYTKOWANIA ENERGII ELEKTRYCZNEJ
neutralnego, zakłócenia w pracy urządzeń i systemów, zwłaszcza sterowanych elektronicznie
Głównym powodem takiego stanu rzeczy jest dynamiczny rozwój energoelektroniki. Obecnie
trudno sobie właściwie wyobrazić branże, w których można się całkowicie obejść bez różnych
elementów energoelektronicznych, takich jak zasilacze impulsowe, prostowniki i falowniki. W
ostatnich latach coraz częściej energoelektronika wkracza również w obszar wytwarzania energii.
W nowoczesnych elektrowniach wiatrowych, gdzie napięcie generatora posiada częstotliwość inną
od sieciowej, czy ogniwach fotowoltaicznych wytwarzających prąd stały układy
energoelektroniczne służą do przekształcenia takiego prądu przemiennego lub stałego na prąd
przemienny o częstotliwości 50 Hz. Można się spodziewać coraz powszechniejszego stosowania
takich układów z konsekwencjami dla jakości energii w sieci.
3. Leonardo
W 2001 roku rozpoczęto realizację projektu Leonardo. Zanim to nastąpiło czekaliśmy na
kontrakt z Komisją Europejską na sponsorowanie projektu w ramach projektu edukacyjnego
Leonardo. Komisja zgodziła się sponsorować projekt na wartość ponad 600 tysięcy €uro. Kontrakt
jak i cały projekt składał się z dwóch zasadniczych części. Jedna to odpowiednio dobrana wiedza o
praktycznych i optymalnie do problemu dobranych rozwiązaniach problemów jakości energii.
Druga część projektu to stworzenie systemu upowszechniania wiedzy – rezultatu części pierwszej.
Do projektu przystąpiło 12 partnerów. Ponad połowa z nich to uniwersytety techniczne, których
zadaniem w projekcie jest rozwijanie części pierwszej a więc wiedzy. Pomagają w tym inne
uczelnie ale też instytucjonalni i afiliowani partnerzy przemysłowi, którzy dołączają do projektu
przez cały czas jego trwania. Międzynarodowe Partnerstwo LPQI dzisiaj liczy łącznie ponad 70
partnerów i już od blisko roku wykracza poza Europę.
Główne narzędzia LPQI to:
· Poradnik Jakości Zasilania, unikalne źródło informacji publikowane w częściach. Wydano już
23 części - zeszyty a w różnych fazach procesu redakcyjnego jest kolejne ponad 30 zeszytów.
Części poradnika w polskiej wersji językowej dołączane są w miarę ich publikowania do
magazynu „Elektroinfo”.
· Strona internetową, www.lpqi.org, z sekcją dotyczącą nauki przez internet stanowiącą wersją
„html” poradnika z odwołaniami do słownika oraz innych części poradnika oraz testami,
weryfikującymi postęp nauczania. Inne ważne sekcje strony internetowej to biblioteka z
dokumentami poszerzającymi i pogłębiającymi zakres prezentowanej wiedzy oraz zdjęciami,
forum dyskusyjne w tym sekcja najczęściej zadawanych pytań.
· Programy seminaryjne omawiające podstawowe zagadnienia jakości energii, z założenia
stanowiące zaproszenie i punkt wyjściowy do korzystania z innych narzędzi Leonardo.
3.1.Poradnik Jakości Zasilania

Poradnik składa się z sześciu rozdziałów (pierwsza cyfra numeru) oznaczających kolejno:
1) Materiał wprowadzający
2) Koszty niskiej jakości zasilania
3) Harmoniczne
4) Odporność i niezawodność
5) Zapady napięcia (i inne odkształcenia napięcia)
6) Uziemienia i kompatybilność elektromagnetyczna
Druga cyfra oznacza kategorię tematyczną każdego z rozdziałów. I tak kolejno:

§ Przyczyny i skutki
________________________________________________________________________________
2 Seminarium WYBRANE ZAGADNIENIA JAKOŚCI ZASILANIA I UŻYTKOWANIA ENERGII ELEKTRYCZNEJ
§ Pomiar. Wielkości
§ Metody likwidacji i łagodzenia zaburzeń
§ Normy
§ Poradnictwo
Można przyjąć, że dwa pierwsze rozdziały mają charakter mniej techniczny i przeznaczone
są dla osób mających kluczowy wpływ na podejmowanie decyzji o sposobach reagowania na
problemy jakości energii. Z kolei kategorie tematyczne od 3 do 5 przeznaczone są przede
wszystkim dla projektantów i osób, zajmujących się w praktyce wdrażaniem różnych rozwiązań.
Rysunek 1 Poradnik Jakości Zasilania
Poniżej przedstawiono wszystkie dotychczas wydane części poradnika:

1.1 Wstęp
1.2 Poradnik samodzielnej oceny jakości zasilania
2.1 Koszty niskiej jakości zasilania
________________________________________________________________________________
3
2.5 Analiza inwestycyjna rozwiązań w dziedzinie jakości zasilania
3.1 Przyczyny powstawania i skutki działania
3.1.1. Interharmoniczne (w przygotowaniu do wydania polskiego)
3.1.2 Kondensatory w środowisku o dużej zawartości harmonicznych
3.2.2 Rzeczywista wartość skuteczna - jedyny prawdziwy wyznacznik
3.3.1 Filtry pasywne
3.3.3 Filtry aktywne
3.5.1 Wymiarowanie przewodu neutralnego
4.1 Odporność, Pewność, Redundancja Zasilania
4.3.1 Układy rezerwowego zasilania odbiorców
4.5.1 Niezawodnie zasilanie dużego budynku biurowego
5.1 Zapady napięcia - Wprowadzenie
5.1.3 Wprowadzenie do asymetrii
5.2.1 Obsługa zapobiegawcza - Klucz do jakości zasilania
5.3.2 Zapobieganie zapadom napięcia
5.4.2 Norma EN50160 – Charakterystyka napięcia w sieciach rozdzielczych sN (w przygotowaniu
do wydania polskiego)
5.5.1 Studium przypadku – ciągłe procesy produkcyjne
5. 1B Analiza techniczno ekonomiczna metod redukcji skutków zapadów napięcia
6.1 Systemowe Podejście do Uziemienia
6.3.1 Systemy uziemień – Podstawy obliczeń i projektowania
6.5.1 Uziemienia – podstawy konstrukcyjne
3.2.Strona Internetowa
http://www.lpqi.org
Rysunek 2 Strona internetowa Leonardo
1
tzw. background note- ang. Zeszyt do pogłębiania wiedzy, publikacja wyłącznie elektroniczna w jęz. angielskim
________________________________________________________________________________
Strona jest administrowana w 11 wersjach językowych. Główne sekcje to
- Informacja o projekcie; co nowego, informacje prasowe
- Wydarzenia; szczegóły programów seminaryjnych, konferencji, targów w dziedzinie jakości
energii lub związanej z jakością energii
- Nauka przez internet; nauczanie przez internet za pomocą poradnika jakości zasilania z
elementami interaktywnymi
- Klub jakości zasilania – sekcja redagowana przez krajowe Partnerstwa jakości zasilania,
rodzaje aktywności, nowości
- Biblioteka; w tym poradnik w wersji elektronicznej, biblioteka obrazów i innych
dokumentów elektronicznych
- Forum dyskusyjne; platforma dyskusyjna typu „pear to pear” w tematach zgodnych z
rozdziałami poradnika i innymi związanymi
4. Nauczanie o jakości energii przez internet – inicjatywa Leonardo
W coraz większym stopniu wiedza jest przekazywana w nowoczesnej formie,
umożliwiającej interaktywny kontakt pomiędzy nauczycielem a słuchaczem, wybór własnego tempa
nauczania, szybkie pogłębianie wiedzy z innych źródeł. Uczący się, zwłaszcza studenci studiów
dziennych, posiadają umiejętność sprawnego korzystania z internetu. Stąd między innymi wynika
potrzeba stosowania takich narzędzi nauczania jak tematyczna strona internetowa. Ważnymi
elementami takiego procesu nauczania są zadania projektowe rozbudowane o elementy nauczania
programowego rozbudzające ciekawość uczącego się i skłaniające go do samodzielnego szukania
rozwiązań również w internecie.
Eksperyment dydaktyczny towarzyszący konferencji EPQU’04 stanowił próbę oceny
skuteczności nauczania metodą tradycyjną – poprzez wykład – oraz wykorzystując do tego celu
internet, a ściślej internetowe środowisko przygotowane w ramach europejskiego programu o
jakości energii, Leonardo.
Eksperyment został zorganizowany pod patronatem europejskiego programu
dydaktycznego Leonardo Power Quality Initative (LPQI) którego uczestnikami jest liczne grono
partnerów przemysłowych i uczelni technicznych z 10 krajów Europy. Inicjatorami i bezpośrednimi
wykonawcami eksperymentu byli pracownicy Akademii Górniczo-Hutniczej z Krakowa oraz
Centrum Promocji Miedzi z Wrocławia a także Politechniki Wrocławskiej i Łódzkiej. Data
eksperymentu – dzień 17 września 2003 - był pierwszym dniem organizowanej już po raz 7 w
Krakowie międzynarodowej konferencji Electrical Power Quality and Utilization (EPQU’03). Jedna
z sesji tej konferencji była poświęcona zagadnieniom nauczania jakości energii elektrycznej.
Do udziału w eksperymencie zaproszono wydziały „elektryczne” polskich uczelni technicznych.
Ostatecznie w dniu eksperymentu w AGH spotkało się 46 studentów reprezentujących 8 uczelni (w
nawiasach podano liczbę studentów): Politechnikę Białostocką (1), Lwowską (1), Radomską (8),
Warszawską (3), Wrocławską (13), Akademię Morską z Gdyni (5), Państwową Wyższą Szkołę
Zawodową z Tarnowa (3) oraz AGH (12). Od uczestników wymagano znajomości podstaw
elektrotechniki zgodnie z programem studiów.
Studenci zostali podzieleni, w drodze losowania, na dwie grupy A i B, o czym powiadomiono ich
wcześniej. Uczestnicy grupy A wysłuchali tradycyjnego wykładu. Uczestnicy grupy B, pracujący w
laboratorium komputerowym, wykorzystywali podczas uczenia się materiały ze strony internetowej
programu Leonardo w zakresie zgodnym z tematyką wykładów.
________________________________________________________________________________
5
Grupa A wysłucha czterech wykładów – 4 x 45 min (z jedną 15 minutową przerwą) - dotyczących
jakości energii i kompatybilności elektromagnetycznej:
Wykład 1: Pewność zasilania. Układy rezerwowego zasilania odbiorców

(wykładowca: dr inż. Antoni Klajn, Politechnika Wrocławska)
Wykład 2: Uziemienia. Podstawy obliczeń i projektowania
(wykładowca: prof. dr hab. inż. Henryk Markiewicz, Politechnika Wrocławska)
Wykład 3: Wyższe harmoniczne
(wykładowca: dr hab. inż. Zbigniew Hanzelka, prof. AGH)
Wykład 4: Zapady napięcia
(wykładowca: dr inż. Ryszard Pawełek, Politechnika Łódzka).
W tym samym czasie grupa B pracowała w laboratorium komputerowym ucząc się tej samej
tematyki w oparciu o materiały umieszczone na stronie internetowej programu LPQI. Ponieważ
studenci grupy B mogli wcześniej zapoznać się ze stroną internetową programu LPQI, część z
materiałów została udostępniona na stronie kilka minut przed rozpoczęciem eksperymentu. Z
przeprowadzonych rozmów wynikało, że nieomal wszyscy uczestnicy grupy „internetowej”
korzystali ze strony LPQI przed rozpoczęciem eksperymentu. Zasadą było, że zakres wykładów
oraz końcowego testu nie może wykraczać poza ramy określone treściami strony internetowej
LPQI.
Studenci mogli wyjaśnić ewentualne wątpliwości w bezpośredniej rozmowie z wykładowcami,
którzy po zakończeniu wykładów byli przez godzinę do dyspozycji uczestników eksperymentu.
Nikt nie skorzystał z tej formy konsultacji.
Efekty nauczania zostały sprawdzane za pomocą pisemnego testu. Każdy z uczestników
otrzymał arkusz z 39 pytaniami, odnoszącymi się do poszczególnych tematów, na które
odpowiadał, w czasie 60 min. wybierając jedną poprawną odpowiedz z pośród czterech podanych
możliwości.
Rysunek 3 Zdjęcie uczestników eksperymentu w sali wykładowej
Na rysunku 4, z lewej przedstawiono średnie (w % maksymalnej możliwej liczby punktów i w

przeliczeniu na jednego uczestnika) wyniki uzyskane w grupie wykładowej, „komputerowej” oraz
dla wszystkich uczestników eksperymentu. Widoczna jest niewielka przewaga tradycyjnego
wykładu. Rysunek 4, z prawej, przedstawia te same informacje w odniesieniu do poszczególnych
________________________________________________________________________________
wykładów.
Rysunek 4 Wyniki testu
70 70
Wykład
Internet
60 60 Srednio
% 50 50
%
zdobytyc zdobytyc
h h
punktów 40 punktów 40
30 30
20 20
10 10
0 0
Wykład Internet Średnie 1 2 3 4
Części testu
Średnie wyniki uzyskane w grupie wykładowej, Średnie wyniki dla poszczególnych wykładów uzyskane
„komputerowej” oraz dla wszystkich uczestników w grupie wykładowej, „komputerowej” oraz dla
eksperymentu (w % maksymalnej możliwej do uzyskania wszystkich uczestników eksperymentu (w %
liczby punktów i w przeliczeniu na jednego uczestnika) maksymalnej możliwej do uzyskania liczby punktów i w
przeliczeniu na jednego uczestnika)
Eksperyment, któremu z pewnością można zarzucić wiele niedociągnięć metodologicznych

osiągnął, zdaniem organizatorów, dwa cele.
Udowodnił, że nawet w dobie intensywnego rozwoju informatycznych metod nauczania,
rewolucji komputerowej i internetu nie należy zapominać o ogromnej wartości bezpośredniego
kontaktu nauczyciela i studenta, bezpośredniej wymiany informacji i myśli. Truizmem będzie
stwierdzenie, że komputer i wykładowca to nie wzajemnie konkurujące strony, lecz partnerzy
których współdziałanie gwarantuje ostateczny sukces w postaci dobrze przygotowanych do
zawodowego życia absolwentów wyższych uczelni.
Organizatorzy osiągnęli jeszcze jeden, bardzo ważny efekt. Zainteresowali młodszych
kolegów/studentów bardzo atrakcyjną dziedziną nauki i techniki jaką z pewnością jest jakość
dostawy energii elektrycznej. Narzędziem popularyzacji tej wiedzy jest strona internetowa
www.lpqi.org. Strona ta, mimo pewnych niedoskonałości, które były omawiane podczas
konferencji, posiada wiele zalet; olbrzymi zasięg poprzez tłumaczenie na 11 języków, mnogość
sekcji i narzędzi do nauki, wymiany poglądów, szukania informacji.
5. Europejski Przegląd Jakości Energii

Zespół d/s Przeglądu Jakości Energii Leonardo realizuje obecnie projekt polegający na zebraniu
danych i opinii od użytkowników energii elektrycznej, najbardziej narażonych na problemy z
jakością energii. Jednym z głównych celów projektu, jest oszacowanie kosztów niedostatecznej
jakości energii w Europie. Leonardo jest w fazie realizacji pilotażowego etapu projektu.
Narzędziem do zbierania danych jest plik programu MICROSOFT WORD, stanowiący
kwestionariusz, który po wypełnieniu w formie elektronicznej należy odesłać autorom projektu.
________________________________________________________________________________
7
Rysunek 5 Ankieta Leonardo
6. Podsumowanie
Coraz szerszego i większego znaczenia nabiera zastosowanie energii elektrycznej w rozwoju
nowoczesnego społeczeństwa. Wzrasta zatem waga jej jakości. Potwierdzają to różne wyniki
projektu w tym wspomnianej ankiety. Jakość energii jest ciągle rzadkim przedmiotem regularnych
studiów technicznych. Wiedza o dostępnych technikach eliminacji i łagodzenia skutków złej
jakości energii nie dociera do jej adresatów bez przeszkód. Projekt Leonardo jest źródłem edukacji
o jakości energii o międzynarodowym zasięgu w wielu aspektach nowoczesnym i innowacyjnym.
Polskie Partnerstwo Jakości Zasilania bardzo aktywnie realizuje „Inicjatywę”. W 2003 roku
zrealizowało cykl seminaryjny, przeprowadziło dyskusję o nauczaniu jakości energii na Konferencji
EPQU’03, porównało nauczanie tradycyjne z uczeniem się przez internet, przeprowadziło ankietę
jakości energii.
Na tym nie koniec. Projekt będzie kontynuowany wykorzystując istniejące narzędzia projektu ale
wprowadzane są też zmiany służące zdynamizowaniu Inicjatywy. Rozszerza się też zakres
międzynarodowego partnerstwa Leonardo, które liczy już ponad 70 partnerów a przykładem
wyjścia Leonardo poza Europę jest współpraca z EPRI PEAC.
Dodatkowo, szerzej jeszcze niż dotychczas Leonardo, sięga projekt Leonardo Energy. Leonardo
Energy polega na rozwijaniu kompetencji w dziedzinie energii elektrycznej i komunikowaniu o tym
w obiektywny i pożądany przez zainteresowane środowiska sposób.
________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________0_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Zbigniew Hanzelka
Akademia Górniczo-Hutnicza, 30-059 Kraków, Al. Mickiewicza 30
tel: (12) 617 28 78; tel/fax: (12) 633 22 84; e-mail: hanzel@uci.agh.edu.pl
Jakość energii w zapisach kontraktu na dostawę energii elektrycznej
Istnieją racjonalne przyczyny uzasadniające występowanie właśnie obecnie tak ogromnego

zainteresowania jakością dostawy energii. Należą do nich:
1. rosnąca świadomość, że energia elektryczna jest towarem i to, co nazywamy jakością

energii jest w swej istocie określeniem cech oferowanego towaru, sprecyzowaniem jego
wartości użytkowej. Jednoznaczne zdefiniowanie liczbowych wskaźników jakości energii jest
szczególnie istotne w przypadku „łamania” monopolu dostawcy, a więc w okresie tworzenia
rynku energii elektrycznej.
2. wzrost liczby i mocy jednostkowej niespokojnych, nieliniowych, niekiedy również
niesymetrycznych odbiorników. Istnieje coraz większa liczba technologii będących
potencjalnym źródłem zaburzeń elektromagnetycznych (napędy o regulowanej prędkości,
kompensatory statyczne – SVC, systemy przesyłu energii prądem stałym – HVDC, piece
łukowe prądu stałego i przemiennego itp.). Sieć 50Hz jest w coraz większym stopniu
traktowana jako źródło energii pierwotnej. Pomiędzy nią i odbiorami finalnymi instalowane są
układy przetwarzania tej energii w inne bardzie użyteczne formy. W następstwie rozwoju
technologii elementów półprzewodnikowych dużej mocy oraz rewolucji mikroprocesorowej
umożliwiającej realizację coraz bardziej wyrafinowanych algorytmów sterowania,
wszechobecna staje się energoelektronika. Korzyści wynikające z jej rozwoju są jednakże
często okupione wzrostem zaburzeń wprowadzanych do sieci zasilającej. Równocześnie
energoelektronika, która była i jest nadal jednym z najbardziej dominujących źródeł zaburzeń
niskiej częstotliwości, staje się coraz doskonalszym środkiem technicznym stosowanym do ich
eliminacji.
Generalnie można postawić tezę, że wzrost produkcji oraz rozwój coraz bardziej
wyrafinowanych jej form nierozerwalnie wiąże się ze wzrostem znaczenia zagadnień jakości
energii.
3. zmniejszenie odporności odbiorników na zaburzenia elektromagnetyczne. Współczesne
odbiorniki są bardzo czułe na zaburzenia. Coraz większa liczba odbiorców energii skarży się na
złą jej jakość utrudniającą lub często wręcz uniemożliwiającą pracę tych urządzeń. Jako
szczególnie czuły należy wymienić sprzęt informatyczny. Jego rozwój i redukcja gabarytów
została w dużym stopniu okupiona obniżeniem odporności na zaburzenia. Jak łatwo obecnie
zakłócić pracę urządzeń elektronicznych obrazuje wielkość energii niezbędnej do trwałego
________________________________________________________________________________
Seminarium WYBRANE ZAGADNIENIA JAKOŚCI ZASILANIA I UŻYTKOWANIA ENERGII ELEKTRYCZNEJ 9
uszkodzenia elementów układu. Dla przekaźników i lamp elektronowych było to 10-3Ws, dla
tranzystorów jest to rząd 10-6Ws, a dla układów scalonych już 10-8-10-7 Ws. Występujące
obecnie dążenie do redukcji mocy zainstalowanej w urządzeniach, tym samym redukcji
kosztów ich produkcji sprawia, że tranzystory mocy w wielu układach napędowych ulegają
uszkodzeniu już przy napięciu chwilowym wynoszącym 110-130% znamionowej wartości
szczytowej.
4. rosnący koszt awarii. Dla wielu końcowych odbiorców energii jej jakość wiąże się nie tyle z
jakością produkcji, lecz przede wszystkim z wielkością produkcji w określonym czasie, a w
konsekwencji w przypadku przerwy w produkcji z ogromnymi stratami. Ekonomiczne skutki
zaburzeń elektromagnetycznych są wymierne i niekiedy bardzo wysokie.
5. wzrost efektywności przetwarzania energii. Coraz popularniejsze stają się energooszczędne
produkty oferowane w ramach programów DSM np. energooszczędne w eksploatacji i
materiałooszczędne na etapie produkcji silniki elektryczne, energooszczędne źródła światła itp.
Mimo ich niewątpliwych zalet są one bardzo często źródłem zwiększonej emisji zaburzeń i
produktami o zmniejszonym poziomie odporności, co można uznać za cenę poprawy
efektywności przetwarzania energii. W coraz większej liczbie przypadków racjonalizacja i
oszczędność zużycia energii elektrycznej wywołuje jako skutek wzrost problemów z jej
jakością.
Rosnące wymagania dotyczące efektywności pracy systemu zasilającego jako całości powodują
wzrost liczby technologii, które poprawiając jeden aspekt pracy systemu negatywnie wpływają
na inne. Przykładem mogą być baterie kondensatorów do kompensacji mocy biernej, których
obecność zmienia charakterystykę częstotliwościową w punkcie ich przyłączenia i wywołuje
zjawiska rezonansowe dla coraz niższych częstotliwości (w miarę wzrostu mocy baterii).
W energetyce zawodowej w uprzemysłowionych krajach świata maleje poziom nowych
inwestycji. Istniejące systemy zasilające i urządzenia wytwórcze podlegają modernizacji
polepszającej ich sprawności przetwarzania (transmisji i rozdziału) oraz cechy funkcjonalne.
Pociąga to za sobą zwiększoną liczbę urządzeń energo- i elektronicznych. Urządzenia te w
wielu przypadkach wprowadzają znaczące zaburzenia elektromagnetyczne np. SVC.
6. ekologia elektromagnetyczna. Jakość energii to element większej całości – jakości życia.
Promowane są obecnie wszelkie przedsięwzięcia służące zachowaniu „czystości” środowiska,
także elektromagnetycznego. Równocześnie rośnie świadomość rangi technicznych i
ekonomicznych problemów, które niesie ze sobą energia elektryczna złej jakości. Istnieje coraz
powszechniejsze przekonanie, że te zagadnienia, a szerzej kompatybilność elektromagnetyczna
to problem, którego nie można nie zauważać. Nie można czekać z jego rozwiązaniem, aż
pojawią się negatywne skutki. Trzeba go analizować i rozwiązywać na każdym etapie
technicznych działań. Wymiernym dowodem takiego rozumienia problemu jest w Polsce
prawo energetyczne i związane z nim rozporządzenia wykonawcze w których to dokumentach
zagadnienia jakości energii zostały zauważone (szkoda, że w tak niedoskonałej formie).
7. restrukturyzacja sektora energetycznego wytwarza nowe rynkowe postawy u uczestników.
Jakość zasilania staje się w coraz większym stopniu kategorią marketingową. Równocześnie w
nowo tworzonych warunkach nie do końca jest jeszcze oczywiste, kto i w jakim zakresie ma
odpowiadać za poszczególne aspekty jakości zasilania.
8. rozwój metod i środków technicznych służących do pomiaru różnych, niekiedy bardzo
złożonych w swej definicji wskaźników jakości energii. To, co jeszcze niedawno było
niemierzalne obecnie może podlegać rejestracji i być podstawą kontraktu. Sprzęt pomiarowy
jest powszechnie dostępny, jego cena w coraz większym stopniu ulega redukcji, co sprawia, że
praktycznie wszyscy uczestnicy rynkowej gry mają możliwość kontrolowania warunków
________________________________________________________________________________
zasilania.
9. jakość energii to również ogromne pieniądze. Przykładowo w USA szacuje się, że około
45% całkowitych kosztów inwestycyjnych dotyczących centralnych instalacji komputerowych
związanych jest z jakością energii.
Regulacje prawne jakości zasilania

W procesie regulacji jakości energii elektrycznej można wyróżnić trzy etapy.
A. Etap I
Zmiana wzajemnych relacji pomiędzy różnymi stronami rynkowego obrotu energią elektryczną
wymaga stanu przejściowego w celu adaptacji do nowych warunków. Nie są zalecane nagłe zmiany,
proces regulacji zagadnień związanych z jakością zasilania wymaga czasu. W tym okresie
najczęściej nie są stosowane żadne kary ani bonifikaty, ustalane są natomiast poziomy referencyjne
oraz uruchamiany jest mechanizm kontroli i pomiaru. W szczególności należy uwzględnić
następujące aspekty:
a) historyczne indeksy ciągłości zasilania. Korzystne jest kontynuowanie ich stosowania, aby
mieć wystarczającą ilość danych z przeszłości w celu określenia wartości docelowych. Jeżeli
będą proponowane nowe indeksy jakości, stan przejściowy powinien umożliwić
przystosowanie systemu pomiarowego do nowych wskaźników i umożliwić zgromadzenia
wystarczającej bazy danych z przeszłości.
b) istniejące poziomy jakości. Docelowe poziomy jakości muszą być realne w istniejącym stanie
systemu elektroenergetycznego. Wymagany jest wystarczający okres czasu dla
przystosowania poziomów jakości do nowych wymagań.
c) nowa infrastruktura pomiarowa. Nie są zazwyczaj monitorowane indywidualne – dla
poszczególnych odbiorców - indeksy pewności zasilania oraz poziomy jakości napięcia.
Podczas okresu przejściowego dostawcy energii tworzą techniczną infrastrukturę pomiarową
umożliwiającą ciągłe monitorowanie zaproponowanych wskaźników jakości. Dla
przeciętnego odbiorcy jakość kojarzy się głównie z przerwami i zapadami napięcia, niekiedy
także z harmonicznymi. Zrozumienie pozostałych wskaźników jakości staje się najczęściej
pytaniem do ekspertów. Stąd naturalna tendencja do ograniczania liczby wskaźników
(najczęściej asymetria, wahania, harmoniczne). Należy temu stanowczo przeciwdziałać.
d) techniki pomiarowe: Jakość energii musi być kontrolowana i mierzona. To wymaga dobrze
zdefiniowanych wskaźników. Musi być opublikowany jednoznaczny sposób pomiaru każdego
z nich. W chwili obecnej tylko harmoniczne i wahania napięcia spełniają ten warunek tzn.
istnieją normy definiujące procedury pomiarowe i wymagania dotyczące mierników.
Powszechną tendencją jest instalowanie w sieciach przesyłowych sprzętu pomiarowego w każdym
istotnym „ekonomicznie” punkcie systemu przesyłowego tj. głównie w punktach połączenia z
odbiornikami WN i z zakładami energetycznymi.
Operator systemu WN potrzebuje najczęściej indeksy zgodne z normą IEC 1000-3-6/7, które są
percentylami 99 % (nie 95 %) (np. Pst i Plt). Przyrząd pomiarowy powinien umożliwiać uzyskanie
takich danych. Ten rodzaj mierników nie jest powszechnie dostępny na rynku.
Powinna być realizowana zasada „potrzebna jest informacja a nie dane”. Wymaga to przetwarzania
wyników pomiarów w przyrządzie lub w jego oprogramowaniu wspomagającym. Oznacza to
reakcję na przekroczenie poziomów granicznych lub wyznaczanie głównych indeksów
jakościowych.
Uregulowania techniczne i prawne na poziomie WN są w nieomal wszystkich krajach na tym

samym bardzo wczesnym, początkowym etapie. Jak na razie nie ma na tym poziomie napięcia
________________________________________________________________________________
11
odpowiedzi na kilka zasadniczych pytań. Przykładowo:
1. czy należy formułować jednakowe uregulowania jakościowe w skali międzynarodowej2;
2. czy poziomy graniczne będą:
· ustalane na podstawie istniejących narodowych norm, przepisów i rekomendacji,

jeżeli tak to których3
· będą określone w przyszłości jako efekt międzynarodowej dyskusji,
· zgodne ze stanem jakości występującym obecnie w przeważającej części systemów
elektroenergetycznych.
3. jak będzie finansowy proces kontroli jakości:
· czy kara w przypadku niespełnienia zapisów umowy/standardu jakości będzie
płacona na rzecz odbiorcy, urzędu regulacyjnego lub operatora systemu
przesyłowego?
· czy kompensacja płacona odbiorcy będzie oparta na rzeczywistych kosztach
uszkodzeń/skutków czy będzie to wielkość umowna?
· czy kompensacja będzie płacona jedynie w następstwie skargi czy z urzędu, a więc
zawsze w przypadku niespełnienia wymagań jakościowych?
· czy nastąpi płacenie „zwrotne” przez operatora systemu przesyłowego w przypadku,
gdy jakość zasilania będzie lepsza niż określona w standardzie?
· czy całkowita roczna suma opłat kompensacyjnych będzie ograniczona? Jeżeli tak, to
co będzie podstawą naliczania wartości granicznej4
· czy przewidywane jest wprowadzenie formy ubezpieczenia przed ryzykiem
wystąpienia zaburzenia. Fundusz ubezpieczeniowy może być np. finansowany przez
odbiorców którym zależy na dobrej jakości energii, ze względu na koszty
potencjalnych skutków jej złej jakości5.
Pytań jest wiele, większość z nich nadal pozostaje bez odpowiedzi. Powyżej przytoczono jedynie
wybrane, najczęściej pojawiające się w dyskusjach dotyczących regulacji jakości energii.
B. Etap II - stan ustalony

Zaczyna się, gdy zostaną rozwiązane wszystkie problemy stanu przejściowego. Należy zwrócić
szczególna uwagę na następujące aspekty:
- obieg informacji: Poprawa jakości realizowana jest głównie przez przedsiębiorstwa

dystrybucyjne. One powinny więc w największym stopniu dostarczać informacje
operatorowi systemu oraz odbiorcom.
2
Odpowiedz jest raczej pozytywna. Duch dyrektyw europejskich wskazuje, że problem ten w dłuższej skali czasu
powinien być rozwiązywany w Europie w podobny sposób. Jednakże w chwili obecnej nie jest to opinia powszechna
w Europie, daleko jeszcze do ogólnoeuropejskiego porozumienia. Prawdopodobnie w najbliższym czasie każdy kraj
będzie opracowywał przepisy dotyczące jakości energii zgodnie z jego „własną czułością” na zaburzenia.
3
Przykładowo Francuzi nie przyjęli normy EN 50160 jako standard jakości, ponieważ rozważa ona poziomy 95%,
które zostały jednoznacznie odrzucone przez przedstawicieli odbiorców.
4
Przykładowo w 1997 roku dla odbiorców zasilanych z sieci przesyłowej wprowadzono w Norwegii opłatę
kompensacyjną w kwocie 16 NOK/kWh ($2,1 US) za energię nie dostarczoną dla przerw trwających dłużej niż 3 min.
i 8 NOK/kW dla przerw mniejszych niż 3 min. Energia nie dostarczona jest szacowana z grafika obciążenia.
Całkowita suma opłat kompensacyjnych w roku jest ograniczona do 2 % zysku i nie może przekraczać 25 %
całkowitej opłaty przesyłowej.
5
Dzięki temu identyfikowana będzie grupa odbiorców, którym naprawdę zależy na dobrej jakości zasilania. Operator
systemu może wówczas skoncentrować na nich swoje działania inwestycyjne.
________________________________________________________________________________
- audyt: Cały proces monitorowania jakości energii i transmisji informacji musi być
„przeźroczysty” i czytelny dla zewnętrznych audytorów.
- procedura rozstrzygania konfliktów: Powinna być jednoznacznie zdefiniowana w celu
rozstrzygania nieuniknionych sporów pomiędzy odbiorcami i dostawcami energii.
Uregulowania systemowe oraz wprowadzenie zapisów dotyczących jakości zasilania w
umowach na dostawę energii uruchamia (tak było w większości krajów – vide Francja)
okres procesów sądowych. Odbiorcy w oparciu o kontrakt domagają się bardzo dobrej
jakości zasilania, której dostawca często nie może zagwarantować.
- ocena skutków regulacji jakości: Powinna istnieć procedura oceny skutków działań
podjętych w celu poprawy jakości oraz, w oparcie o rachunek ekonomiczny, powinien
funkcjonować mechanizm zmiany w czasie dopuszczalnych wartości wskaźników jakości.
C. Indywidualne kontrakty
Regulacja jakości jest odniesiona do całego systemu elektroenergetycznego. Istnieje więc pewien
podstawowy standard. To nie wyklucza indywidualnych kontraktów zawieranych na bazie
ekonomicznego i technicznego porozumienia. Ten rodzaj kontraktów nie powinien przenosić
dodatkowych kosztów na innych odbiorców, którzy nie zabiegają o wyższą jakość zasilania.
Przykładowo w warunkach francuskich podstawowym celem dostawcy było umieszczenie w
kontrakcie postanowienia zobowiązującego odbiorcę do podjęcia wszelkich działań w celu poprawy
jego instalacji. Była to również okazja do współdziałania z odbiorcą w celu ustalenia pożądanych
cech emisji zaburzeń w jego instalacji.
Kontrakt nie powinien być konfliktowy. Francuzi wyraźnie stwierdzili, że poprzez wprowadzenie
kontraktu „jakościowego” chcieli poprawić relację pomiędzy energetyką zawodową i odbiorcami,
która w chwili tworzenia kontraktu nie była najlepsza. Istotnym był także fakt, że jakość zasilania
definiowano w porozumieniu z odbiorcami, nie narzucano im standardów.
Gdzie jesteśmy dziś?

Problem jakości dostawy energii elektrycznej staje się w Polsce, podobnie jak w wielu innych
krajach, w których dokonano lub dokonuje się prywatyzacji sektora energetycznego, kategorią nie
tylko techniczną, lecz również, a może głównie, ekonomiczną. Zrezygnowanie z systemu
wspólnych elektrowni, wspólnych sieci przesyłowych i rozdzielczych na rzecz różnych
konkurujących ze sobą producentów energii, wspólnej sieci wyłącznie do przesyłu energii i
regulowanego prawami rynku sposobu rozliczania się sprzedawcy z pośrednikiem i klientem (tzn.
przyjęcie komercyjnego rozdziału energii elektrycznej jako produktu od jej transmisji traktowanej
jako usługa), stworzyło problem rekonstrukcji taryf za energię i gwarancji jakości energii oraz
związanych z tym kosztów jej pogorszenia.
Nie powstał dotychczas w Polsce dokument przedstawiający w sposób kompleksowy stan jakości
energii w kraju, można więc zgodzić się z często wyrażanym poglądem, że obecnie nie jest
wiadomo, czy energetyka polska jest przygotowana do przyjęcia nowych przepisów
międzynarodowych. W przypadku ich szybkiego wdrożenia odbiorca (szczególnie duży,
przemysłowy) nie wyeliminuje szybko szkodliwej emisji swoich instalacji, ani też od razu nie
zainstaluje urządzeń do jej redukcji. Są co najmniej trzy przyczyny tego stanu: duże koszty, brak
jednoznacznych uregulowań prawnych i brak wystarczającej liczby specjalistów w tej dziedzinie.
Ze względu na kilkudziesięcioletnie zaniedbania inwestycyjne w kraju oraz brak należytej uwagi
dotyczącej przyłączania do sieci odbiorców pogarszających jakość energii można przypuszczać, iż
występują obszary, na których lokalnie jakość energii jest zła. Poprawa w takich przypadkach
będzie następowała prawdopodobnie w wyniku wielokrotnych skarg i monitów, co może trwać
nawet kilka lat.
W przyjętych założeniach rozwoju branży energetycznej w Polsce mówi się o trzech zasadniczych
________________________________________________________________________________
kierunkach rozwoju tego sektora: (a) nastawieniu się na potrzeby klienta; (b) zapewnieniu
bezpieczeństwa energetycznego krajowi; (c) szczególnej trosce o środowisko naturalne. Każdy z
tych celów wiąże się, w mniejszym lub większym stopniu, z problemem jakości dostawy energii
elektrycznej.
Obecna sytuacja w polskiej energetyce jest szczególna, nie tylko z punktu widzenia jakości energii.
Zaczęło funkcjonować prawo energetyczne, które jest nowym narzędziem regulującym na poziomie
państwowym funkcje różnych podmiotów gospodarczych i ich wzajemne powiązania oraz zasady
finansowych rozliczeń. Ustawa funkcjonuje w dynamicznej sytuacji zmieniających się struktur
zarządzania, uruchamianiu mechanizmów konkurencyjności i prywatyzacji oraz niezbędnych, a
zaspokajanych w niewystarczającym stopniu, potrzeb inwestycyjnych w energetyce.
W ustawie „Prawo energetyczne” pojawiły się sformułowania o obowiązku przedsiębiorstwa
sieciowego przestrzegania wymagań jakościowych określanych w kontrakcie, oraz obowiązku
Urzędu Regulacji Energii kontrolowania parametrów jakościowych.
Prawo energetyczne funkcjonuje wraz z całym szeregiem dokumentów wykonawczych –
przedmiotowych rozporządzeń. Ich celem jest między innymi stworzenie podstaw prawnych
gwarantujących: zapewnienie właściwych parametrów jakości energii elektrycznej odbiorcom
finalnym zasilanym z sieci dostawcy, ochronę sieci dostawcy przed nadmiernym negatywnym
oddziaływaniem na nią odbiorników zainstalowanych u odbiorców oraz określenie wymagań w
zakresie ciągłości dostawy energii elektrycznej.
Dokąd zmierzamy?
Natychmiastowa poprawa jakości energii i ciągłości jej dostawy nie jest możliwa - wymaga
przedsięwzięć organizacyjnych i technicznych oraz znaczących nakładów finansowych. W
najbliższym czasie, zdaniem autora artykułu należy: (1) określić parametry jakości energii
elektrycznej, które powinny być w pierwszej kolejności objęte standaryzacją (nie ograniczą się one
tylko do tych, które są w rozporządzeniu do prawa energetycznego6 np. wartość napięcia,
harmoniczne, niesymetria, wahania, załamania i wzrosty napięcia, niezawodność dostawy; (2)
określić dopuszczalne wartości odchyleń tych parametrów, które można uznać za dopuszczalne
(podstawa kontraktów); (3) zdefiniować protokół pomiaru parametrów jakości energii; (4) określić
precyzyjnie odpowiedzialność dostawcy za niedotrzymanie ww. parametrów jakościowych energii
elektrycznej, a odbiorcy - za wprowadzanie zaburzeń do sieci zasilającej; (5) uzupełnić cennik opłat
za energię elektryczną w zakresie upustów i dopłat, związanych z wymaganiami jakościowymi
energii elektrycznej; (6) wyposażyć zakłady energetyczne i wyspecjalizowane firmy, a także
placówki naukowo-badawcze w specjalistyczną aparaturę pomiarową (7) powołać instytucję
upoważnioną do bieżącej kontroli poszczególnych parametrów, określić tryb odszkodowań oraz
zasady rozstrzygania sporów. Ponadto warto:
· kontynuować prace związane z terminologią w dziedzinie jakości energii, istnieje bowiem nadal
duża dowolność określeń i niewystarczająca precyzja w definicjach. Ukazanie się polskiej
normy terminologicznej z dziedziny kompatybilności elektromagnetycznej [PN-T-01030] –
rzecz o ogromnym znaczeniu - nie rozwiązało ostatecznie problemu. Zbiór zawartych w niej
pojęć trudno uznać za kompletny i nadal budzi on wiele kontrowersji i wznieca dyskusje
(podobnie jak i w innych krajach).
· uruchomić w Polsce wieloletni program oceny jakości energii, wzorem nieomal wszystkich
państw europejskich. Za niewystarczające można uznać wykonane dotychczas pomiary
6
W ten sposób należy zdefiniować standard jakości gwarantowany przez dostawcę. Wszystko to, co jest ponad te
gwarancje stanowić będzie przedmiot negocjacji odbiorcy z dostawcą, które znajdą swój finał w kontrakcie na
dostawę energii.
________________________________________________________________________________
parametrów jakości energii realizowane bez całościowej koncepcji, za pomocą różnej aparatury
pomiarowej, bardzo ograniczone w czasie i dotyczące niewielu punktów pomiarowych. Tylko
kompleksowy program konsekwentnie realizowany pozwoli zinwentaryzować istniejący stan
jakości energii w sieciach rozdzielczych i przesyłowych.
Duże zróżnicowanie struktury odbiorców poszczególnych spółek dystrybucyjnych pozwala
przypuszczać, że istnieją znaczące różnice w jakości energii elektrycznej na terenie kraju. Ten
stan faktyczny powinna uwzględniać standaryzacja wprowadzająca jednakowe wymagania
wobec wszystkich spółek dystrybucyjnych. Raport o stanie energii elektrycznej, który mógłby
powstać jako skutek realizacji programu, byłby podstawą oceny przydatności zagranicznych
rozwiązań w zakresie normalizacji jakości energii elektrycznej w warunkach polskich. Będzie to
również podstawa oceny krajowych rozwiązań dotyczących normalizacji jakości energii
powstałych jako dokumenty związane z nowym prawem energetycznym.
Program, gdyby został rozpoczęty, wprowadziłby pewną unifikację w dziedzinie przyrządów
pomiarowych służących ocenie jakości zasilania. Obecnie wiele zakładów energetycznych i
przemysłowych dokonuje zakupu tego specjalistycznego i niekiedy bardzo drogiego sprzętu,
kierując się różnymi, nie zawsze technicznymi kryteriami. Skutkiem będzie znacząca liczba
przyrządów o ograniczonym stopniu przydatności. Różnice w algorytmach pomiarowych, a
ogólnie różnice cech metrologicznych tych przyrządów powodują bowiem brak
komplementarności ich wskazań.
· promować urządzenia i instalacje przyjazne dla sieci zasilającej;
· wprowadzić problematykę jakości energii do programów nauczania na różnych szczeblach
edukacji, w szczególności w wyższych uczelniach technicznych, studiach podyplomowych itp.
W wielu krajach jest to oddzielna specjalność na wydziałach elektrycznych.
· stworzyć zespoły monitorujące w sposób ciągły stan jakości energii elektrycznej w Polsce.
Ogromne, rosnące zainteresowanie problematyką jakości energii nie jest polską specyfiką.
Występuje w większości krajów, co najwyżej w niektórych z nich nastąpiło to znacznie wcześniej i
stąd wypracowano tam szereg wzorcowych rozwiązań, z których należy korzystać. Na całym
świecie istnieje duża liczba organizacji, instytucji, stowarzyszeń itp. zajmujących się tymi
zagadnieniami. Może nastał czas, aby w Polsce połączyć rozproszone siły i środki i stworzyć
podstawy organizacyjne krajowego forum jakości energii?
Literatura
1. Gomez T., Rivier J.: Distribution and power quality regulation under electricity competition. A
comparative study. 0-7803-6/00/ 2000IEEE.
2. Hanzelka Z.: Rozważania o jakości energii elektrycznej (I) – Jeden z najważniejszych
problemów elektrotechniki. Elektroinstalator 9, 2001 (www.twelvee.com.pl).
3. Javerzac J. L.: Contracting the quality of electricity: the French experience. 0-7803-64499-6/00/
2000IEEE.
4. Rivier J., Gomez T.: A conceptual framework for power quality regulation. 0-7803-6/00/
2000IEEE.
5. Robert A.: Power quality monitoring at the interface between transmission system and users. 0-
7803-6499-6/00/ 2000IEEE.
________________________________________________________________________________
15
________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________0_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Antoni Lisowski
Rzeczoznawca SEP
Autor koncepcji tematycznych i organizator kilku seminariów lpqi
Centralny Ośrodek Szkolenia i Wydawnictw SEP
Jakość elektroenergetycznego zasilania w sieciach rozdzielczych

Na podstawie materiałów 17-tej Międzynarodowej Konferencji w sprawie rozdziału energii
elektrycznej (17 th International Conference on electricity distribution – CIRED: Comité
International des Reseaux l’Électricité de Distribution) 12 – 15 mai 2003 r., Barcelona.
1. Wprowadzenie
Zagadnienie jakości energii (JE) stosunkowo niedawno wydzieliło się w samodzielny kierunek
bardziej obszernego tematu kompatybilności elektromagnetycznej (EMC). Tematyka JE jest
prezentowana na wszystkich dużych forach naukowych tak za granicą (CIRED, CIGRE, IEEE,
PSCC, w Rosjii) tak i w Polsce. W praktyce światowej pojęcie „power quality”, jak będzie to
pokazane niżej, zawiera nie tylko zagadnienia JE w układach zasilania elektroenergetycznego
ogólnego przeznaczenia (np. ГОСТ 13109-97), ale i też, np. jako niezawodność zasilania
elektroenergetycznego (np. bezprzerwowość).
Na odbytej konferencji CIRED temat ten był omawiany na sesji 2, której krótka prezentacja
jest przedstawiona w niniejszym opracowaniu.
Przedstawione na konferencji referaty były omawiane na 6 sesjach:

Sesja 1: Wyposażenie sieci elektrycznych (Network Components);
Sesja 2: Jakość energii elektrycznej i kompatybilność elektromagnetyczna (Power quality and
EMC);
Sesja 3: Sterowanie, regulacja i zabezpieczenia (Operation, control and protection);
Sesja 4: Źródła energii w sieciach rozdzielczych (Distributed generation);
Sesja 5: Rozwój układów rozdzielczych (System development);
Sesja 6: Kierowanie, organizacja, doświadczenie (Management, organization skills).
Na sesji 2 zostało przedstawionych ponad 90 referatów na cztery tematy:

1. Pola elektromagnetyczne. Wpływ i bezpieczeństwo (25 referatów);
2. Wpływ zniekształcającego obciążenia na JE. Graniczne poziomy emisji wyższych
harmonicznych, migotania i niesymetrii. Środki kompensowania (28 referatów);
3. Wpływ zapadów napięcia i innych zaburzeń na wyposażenie elektryczne odbiorców. Odporność
na zakłócenia i środki zapobiegawcze (20 referatów);
________________________________________________________________________________
17
4. Jakość energii elektrycznej z pozycji rynku konkurencyjnego. Operator, obrót energią, odbiorca
(21 referatów).
Zagadnienia dotyczące JE były rozważane w odpowiednich aspektach i na innych sesjach

CIRED, obejmując problemy EMC tak w obszarze zaburzeń wywoływanych polem
elektromagnetycznym jak i w obszarze zaburzeń konduktatywnych. Ten ostatni aspekt odnosi się
bezpośrednio do zagadnień JE.
W referatach znalazły odbicie rezultaty badań otrzymane drogą obliczeniową, na modelach
matematycznych i drogą eksperymentalną. Poświęcono uwagę stworzeniu baz danych, algorytmów
i programów.
Prologiem do omawianego tematu można nazwać referat, w którym znalazły odbicie rezultaty
europejskiej ankiety (Polska, Bułgaria, Węgry, Czechy Rumunia, Ukraina) w sprawie JE. Ankieta
obejmowała zagadnienia stanu prac, szkolenia personelu, wpływu JE na funkcjonowanie
odbiorników elektrycznych, obciążenie sieci urządzeniami będącymi źródłami zaburzeń itp.
Ankieta penetrowała cele marketingowe i była skierowana do administracji i projektantów układów
zasilania budynków niemieszkalnych, a także odbiorców.
Ankietowanie pokazało, ze nie zwracając uwagi na wzrost mocy zainstalowanej wyposażenia,
nasycenia energoelektroniką i innymi nieliniowymi odbiornikamiw energii elektrycznej, personel
administracyjny w większości przypadków nie jest zorientowany w zagadnieniach JE i
wymaganiach w stosunku do wyposażenia elektrycznego w zakresie JE.
Równocześnie od 30 % do 50 % respondentów (w zależności od kraju) mogło dać
wyczerpującą informację nie tylko o rodzajach konduktatywnych zaburzeń, ale i o środkach
zapewnienia JE.
2. Wpływ obciążeń zaburzających na JE.

W referatach na ten temat rozpatrzono pięć kierunków badań:
- źródła odkształceń napięcia i sposoby redukcji ich wpływu na JE (4 referaty);
- urządzenia do kompensowania, filtry i instalacje kompensujące (3 referaty);
- urządzenia pomiarowe i bazy danych (3 referaty);
- monitorowanie JE (2 referaty);
- metody oceny wpływu odbiorców na JE (6 referatów).
Omówiono trzy typy szeroko rozpowszechnionych źródeł zniekształceń przebiegów czasowych

wielkości elektrycznych, wywierających największy wpływ na pracę odbiorników energii
elektrycznej w sieciach odbiorców. Są to piece łukowe prądu zmiennego i stałego, będące źródłami
wahań napięcia i wyższych harmonicznych, szeroko rozpowszechnione 6-ciopulsowe
przekształtniki jako źródła wyższych harmonicznych, a także rozmaite typy środków technicznych
z układami elektronicznego sterowania, wprowadzające harmoniczne zniekształcenia w
niskonapięciowe sieci odbiorcze.
Jako specyficzne źródło wahań napięcia i wyższych harmonicznych rozpatrzono synchrotron
wielkiej mocy, zasilany z 12-topulsowego przekształtnika. Długość jego cyklu ładowania stanowi
50 ms podczas uderzeń obciążenia 230 MW i 200 MVAr w ciągu 2 s.
Jako środki kompensowania i obniżenia wpływu źródeł zniekształceń napięcia autorzy
przedstawiają kompensatory statyczne i ich odmiany. Dla pieców łukowych są to układy typu
STATCOM na całkowicie wysterowywanych zaworach półprzewodnikowych (GTO, IGBT) z
udoskonalonym układem sterowania, które pozwalają zwiększyć ilość stopni regulacji do 11 z
równoczesnym zwiększeniem szybkości regulacji mocy biernej do 10 ms. W 18 kV-owym
________________________________________________________________________________
układzie zasilania synchrotronu zainstalowano kompensator statyczny o mocy 150 MVAr
wyposażony w filtry wyższych harmonicznych. Pozwala to ustabilizować napięcie na szynach 18
kV w przedziale ± 0,75 % i obniżyć współczynnik zniekształcenia krzywej napięcia do 0,74 %.
W obliczeniach szeroko są stosowane modele matematyczne i rezultaty pomiarów wskaźników
JE. Rozpatrzono stosunkowo nowe środki kompensacji wyższych harmonicznych – filtry aktywne.
Autorzy rozwiązują zagadnienie optymalizacyjne doboru mocy i wyboru miejsca przyłączenia
takich filtrów. Optymalizacja dotyczy zmniejszenia wzajemnego wpływu filtrów przeznaczonych
do zapewnienia minimalnego poziomu wyższych harmonicznych w sieci. Optymalne
rozmieszczenie filtrów jest rozpatrywane jako zadanie, którego rozwiązanie analityczne może być
otrzymane w konkretnym obszarze przy zadanym poziomie zniekształceń i określonych
parametrach sieci.
Jeden z referatów został poświęcony dobrze znanemu zagadnieniu regulacji współczynnika
mocy z zastosowaniem baterii kondensatorowych. Rozpatrzono wpływ parametryczny baterii
kondensatorów na charakterystyki częstotliwościowe układu zasilania i w następstwie możliwe
zwiększenie wyższych harmonicznych prądu lub napięcia w wyniku zachodzących zjawisk
rezonansowych.
Wielofunkcyjne właściwości statycznych „elastycznych” układów prądu zmiennego (FACTS)
odbijają się i na poziomie JE tak w sieciach rozdzielczych jak i w sieciach przesyłowych. W
referacie są rozpatrywane i porównywane charakterystyki rozmaitych typów FACTS, sposoby
starowania nimi i ich zastosowanie jako urządzeń zapewnienia JE.
Środkom pomiarowym poświęcono kilka referatów. W szczególności otrzymano interesujące
rezultaty jednoczesnych pomiarów porównawczych porcji migotania z wykorzystaniem dziesięciu
migotaniometrów różnych firm, wyprodukowanych zgodnie ze znaną normą IEC 6100-4-15.
Pomiary wykonano w czasie 7 dób w zakładzie metalurgicznym w Gdańsku. Charakterystyczną
cechą kontrolowanego napięcia było skażenie jego sinusoidalnego kształtu. Wszystkie mierniki
dały istotnie różniące się wyniki pomiaru krótkotrwałej porcji migotania Pst. W referacie
przeanalizowano przyczyny takich rozbieżności. W celu zmierzenia zapadów napięcia, jego
krótkotrwałych zaników i przepięć opracowano metodę, pozwalającą w czasie rzeczywistym
rejestrować te zjawiska z krokiem od 1 ms do 8 ms. Zatem charakter zjawisk może być oceniany
nie tylko w aspekcie głębokości i długości, ale i w odniesieniu do chwilowych wartości napięcia
zgodnej i przeciwnej składowej sieci 380 V.
Monitorowanie parametrów stanu oraz rejestracja działania EAZ i sterowania są traktowane
jako aktualne zadania w obszarze zapewnienia JE. W jednym z referatów jest mowa o konieczności
monitorowania wskaźników JE jako o składowej tych zadań, które wpływają na normalne
funkcjonowanie środków automatyki i zabezpieczeń. Proponuje się stosowanie w niewielkich
rozdzielniach inteligentnych systemów ekspertowych w roli środków służących do zapewnienia
takiego monitorowania.
O rezultatach długotrwałego monitorowania (lata 2001 – 2002) w sieciach nn donosi się w
referacie Electricité de France. Pomiary wykonano głównie z zamiarem dokonania oceny poziomu
zniekształceń harmonicznych w miejskich, przemysłowych i komercyjnych układach zasilania.
Celem pomiarów była ocena stanu sieci pod kątem wskaźników JE i opracowanie w tym zakresie
prognozy na najbliższe lata. Jako miernik wykorzystano analizator harmonicznych, wyposażony w
modem GSM, umożliwiający przekazywanie wyników pomiarów do mikroprocesorowego
stanowiska ich gromadzenia i przetwarzania.
Badacze australijscy proponują włączenie informacji o JE do systemu informatycznego,
funkcjonującego jako baza danych w obszarze techniki i biznesu. W warunkach stosunków
rynkowych badacze uważają za konieczne wprowadzenie bloku informacyjnego o JE oraz jako
czynnika, który będzie sprzyjać przyjęciu bardziej obiektywnych rozwiązań w obszarze zasilania
________________________________________________________________________________
19
elektroenergetycznego. Oczekując dużego strumienia informacji (system znajduje się w stadium
tworzenia), autorzy proponują sposoby kompresji danych, stosując w tym celu zintegrowane miary
różniące się od wskaźników JE. Proponuje się instalowanie takich miar na promieniowych
zasilaczach, w rozdzielniach, u odbiorców i w regionach.
W kilku referatach omówiono metody oceny wpływu źródeł zniekształceń i przede wszystkim
źródeł wyższych harmonicznych. W dwóch z nich uważa się za perspektywiczne metody oparte na
wynikach długotrwałych obserwacji. Proponuje się metody iteracyjne i probabilistyczne
przetwarzania dużego strumienia danych pomiarowych impedancji wejściowych zaburzającego
odbiorcy i zasilającego operatora oraz obliczonego w oparciu o nie wkładu każdej ze stron. Metody
zostały zilustrowane praktycznymi obliczeniami.
Wpływ niesymetrycznego i nieliniowego obciążenia w sieciach nn na warunki pracy przewodu
neutralnego są analizowane na modelu matematycznym sieci trójfazowej opartego na wartościach
chwilowych prądów. Wyniki modelowania są weryfikowane w oparciu o obliczenia oparte o realne
dane wyjściowe.
Wpływ struktury sieci rozdzielczych SN i nn na rozprzestrzenianie się harmonicznych też jest
badany na modelu matematycznym. Jednym z celów takiego badania jest porównanie europejskich
i południowoamerykańskich sieci pod kątem wpływu ich struktur na JE na podstawie
współczynnika zniekształcenia sinusoidy (THD). Wykazano, ze transformatory wywierają znaczący
wpływ na obniżenie tego współczynnika, a linie napowietrzne wpływają na jego wartość w
większym stopniu niż linie kablowe w zależności od lokalizacji węzła obciążenia.
Wpływ zapadów i zniekształceń napięcia

na pracę odbiorników elektrycznych odbiorcy
(odporność na zakłócenia, środki zabezpieczające)
3. Przyczyny zapadów napięcia i ich wpływ na pracę odbiorników energii elektrycznej.

Zapady napięcia stanowią wyjątkowo rozpowszechnione zjawisko w sieciach rozdzielczych i
przesyłowych. W wielu przypadkach doprowadzają one do znaczącego naruszenia procesów
technologicznych w zakładach przemysłowych. Hiszpańskie przedsiębiorstwa energetyczne
przeprowadziły badania identyfikacji i wpływu zapadów napięcia na wyposażenie technologiczne
zakładów przemysłowych. W referacie przedstawiono metodę oceny tych zjawisk na pracę
napędów elektrycznych o stałej i o zmiennej prędkości obrotowej. Jako środek zapewnienia
stabilności napędu przy samorozruchu rozpatrzono alternatywne reżymy jego wyłączania podczas
zapadów napięcia lub zastosowania dodatkowych środków umożliwiających samorozruch.
W innym referacie rozpatrzono proces wzajemnego wpływu napędu elektrycznego z
przetwornikiem częstotliwości na sieć i odwrotnie: wpływ sieci na stabilną pracę przetwornika
częstotliwości. Wpływ ten rozpatrzono tak z pozycji kompatybilności elektromagnetycznej (EMC)
jak i z punktu widzenia negatywnych oddziaływań na otaczające środowisko (szumy, wibracje).
Autorzy badali warunki normalnego funkcjonowania całego zestawu napędowego (prostownik –
inwertor – silnik elektryczny) podczas zapadów i krótkotrwałych zaników napięcia.
Przyczynami zapadów napięcia mogą być nie tylko awaryjne i poawaryjne przełączania,
wywołane pracą urządzeń EAZ, ale i uruchamianie silników dużej mocy lub wrzucanie obciążenia.
Przy tym zapady napięcia mogą być niesymetryczne, tzn. o różnej głębokości w różnych fazach.
Temu zagadnieniu był poświęcony referat szwedzkich specjalistów.
4. Źródła bezprzerwowego zasilania (UPS-y).

Analizując przyczyny i następstwa zapadów napięcia i oceniając ich skutki autorzy referatów
________________________________________________________________________________
zwracają uwagę na konieczność techniczno-ekonomicznej oceny środków stosowanych w celu
ograniczenia zapadów napięcia. W szczególności takie podejście jest zalecane w odniesieniu do
urządzeń bezprzerwowego zasilania (UPS). Proponuje się oceniać je według ceny „ochronionego”
kilowata (kW), przy czym jako źródła bezprzerwowego zasilania można rozpatrywać nie tylko
UPS-y, ale też zasobniki energii i kompensatory statyczne. Efektywność UPS zależy nie tylko od
jego mocy, ale i od jego struktury, w szczególności od typu zasobnika energii. Jako kryterium
oceny wskazuje się „współczynnik wykorzystania”, według którego waży się każdy element UPS
(współczynnik ten stanowi stosunek mocy kompletu elementów UPS do mocy przejmowanego
obciążenia).
Monitorowanie zapadów napięcia stanowi jedyny wiarygodny środek do oceny prognozy zdarzeń
JE. W Kanadzie zorganizowano specjalną służbę obserwacyjną „Canadian Power Quality Survey
2000”, jednym z zadań której jest rejestracja zapadów napięcia, przepięć i krótkotrwałych zaników
napięcia. Służba obejmuje dziesięć systemów energetycznych, dysponuje 413 kontolno-
pomiarowymi punktami. Opracowano specjalne algorytmy, programy i środki, pozwalające ustalać
czas, długość i głębokość (amplitudę) kontrolowanych procesów dla każdej fazy z osobna.
Rozwiązania zalecano do stosowania w normach międzynarodowych IEC.
Systemy monitorowania zapadów napięcia rozpowszechniły się i w Europie. Badacze zwrócili
uwagę na to, że rejestracja zapadów napięcia w sieciach z izolowanym punktem neutralnym w
sensie informacyjnym nie odpowiada danym otrzymanym w sieciach odbiorczych, ze względu na
rozdzielenie ich transformatorami o grypach połączeń Δ/Y. Trójkąt transformatora jest filtrem
prądów kolejności zerowej. W Belgii opracowano system rejestracji i gromadzenia danych
statystycznych o zapadach powodowanych tak międzyfazowymi jak i jednofazowymi zwarciami
doziemnymi w sieciach o różnych poziomach napięcia znamionowego.
Według ocen badaczy szwedzkich, coroczne straty w ich przemyśle celulozowo-papierniczym
z powodu zakłóceń w pracy silników, powodowanych zapadami napięcia, stanowią 9 do 25
milionów euro. Zapady występowały wskutek pracy EAZ w wyniku zwarć wywołanych
wyładowaniami piorunowymi w linię napowietrzną. Dzięki monitorowaniu JE została utworzona
baza danych o zwarciach w sieci ze zniekształceniami napięcia. Analiza pozwoliła wypracować
działania nastawione na zmianę topologii sieci, ograniczenie prądów zwarciowych, rozmieszczenie
ograniczników przepięć i rozmieszczenie uziemień roboczych. Jako osobne działanie rozpatrywano
koordynację pomiarów.
Koordynacji pomiarów zapadów, impulsów i przepięć poświęcono kilka referatów. Zdarzenia
te są obserwowane w długim okresie (np. przez rok) miernikami wskaźników JE zainstalowanymi
w określonych punktach sieci. Przy tym do celów finalnej analizy koniecznie trzeba znać także
miejsce lokalizacji źródła zdarzeń, na przykład miejsce zwarcia. Pozwala to obliczyć
rozprzestrzenienie tych zdarzeń po całej sieci przy ograniczonej liczności mierników wskaźników
JE. W celu rozwiązania tego zadania proponuje się wirtualny miernik wskaźników JE. W istocie
jest to wyspecjalizowana programowalna logistyka wykorzystująca dane telemetryczne sieci i
informacje z mierników rozmieszczonych w sieci.
Nieco inne podejście stosują autorzy innego referatu, proponując, ich zdaniem, prosty sposób
preferowania (rankingu) punktów kontrolnych sieci według tzw. „lokalnej tranzytowej cechy”.
Według tej cechy są oceniane wszystkie rozpatrywane zdarzenia w danym punkcie i są
porównywane według stopnia znaczności z parametrami analogicznych zdarzeń w innych punktach.
5. Jakość zasilania elektroenergetycznego pod kątem uczestników rynku konkurencyjnego

energii elektrycznej
Kształtowanie stosunków rynkowych w elektroenergetyce spowodowało rozdzielenie
interesów w biznesie między strukturami zasilania elektroenergetycznego i operatorami sieci.
________________________________________________________________________________
21
Powstał nowy typ przedsiębiorstw pod nazwą „spółek dystrybucyjnych”, który odpowiednio
lokalizuje odpowiedzialność za pewność zasilania w warunkach konkurencji.
Dzisiaj, jak wskazywano w jednym z referatów, jakość zasilania jest oceniana, po pierwsze, z
punktu widzenia bezprzerwowości (ciągłości, niezawodności) zasilania i, po wtóre, jako jakość
„komercyjna”, tzn. jako jakość stosunków z odbiorcą i zaspokajanie jego wymagań (potrzeb).
Oczywiście ciągłość zasilania jest zadaniem podstawowym, którego rozwiązanie powinno znaleźć
odbicie w systemie regulacji rynku w oparciu o stosunki umowne.
Równocześnie w różnych krajach do pojęcia „dopuszczalna jakość zasilania
elektroenergetycznego” stara się włączyć rozmaite sugestie i nie osiągnięto konsensu nawet w
ramach zakładów dystrybucyjnych. W szczególności odnosi się to do celowości włączenia kosztów
zapewnienia jakości do taryf na energię elektryczną. Przede wszystkim rozważa się cel takiego
podejścia i konieczność stosowania zachęt i sankcji.
Rozumiejąc odpowiedzialność zakładu dystrybucyjnego przed odbiorcą końcowym za
zapewnienie jakości nie można zapominać o tym, że pomyślne rozwiązanie tego zagadnienia zależy
także od przedsiębiorstw przesyłowych. W jednym z referatów poruszono zzagadnienie
rozdzielenia odpowiedzialności między zakład dystrybucyjny i przedsiębiorstwo przesyłowe.
Bezprzerwowość zasilania elektroenergetycznego, tzn. jego niezawodność, jak wiadomo, jest
rozpatrywana w dwóch aspektach: funkcjonalnym i strukturalnym. Niezawodność funkcjonalna jest
uwarunkowana działaniami długoterminowymi, podobnie jak zdolność systemu
elektroenergetycznego do produkcji i przesyłu energii elektrycznej. Natomiast niezawodność
strukturalna jest zadaniem krótkoterminowym, tak samo jak zdolność systemu
elektroenergetycznego do reagowania na zaburzenia systemowe. Zdaniem autorów referatu rozwój
sieci, tzn. jej niezawodność funkcjonalna, odpowiada interesom rynku, natomiast niezawodność
strukturalna na ogól nie może być podwyższona drogą rozwoju systemu elektroenergetycznego.
Oznacza to, konkludują referenci, że tam gdzie środki na rozwój sieci nie są angażowane lub proces
rozwoju zostaje rozciągnięty na długie lata, nie przystoi mówić o spełnieniu wymagań
niezawodnościowych.
6. Kryteria oceny niezawodności zasilania.

Układy zasilania są to, jak wiadomo, monopole naturalne i dlatego z pozycji niezawodności
zasilania niezbędne są jednoznaczne kryteria oceny tej cechy. Dotychczas nie zostało to osiągnięte
i wymaga metodologicznego włączenia się grup roboczych CIGRE/CIRED. Uczestnicy rynku
nalegają na zwiększenie roli pomiarów w celu oceny nie tylko wskaźników JE, ale i
bezprzerwowości zasilania.
W jednym z referatów dokonano analizy związku między charakterystykami bezprzerwowości
zasilania i parametrami sieci oraz metodami wykorzystywanymi przez regulatorów w celu
osiągnięcia postawionych celów. Zauważa się, że zastosowanie do oceny kryteriów w postaci
wskaźników niezawodności jest utrudnione. Natomiast bierze się pod uwagę rekomendowaną przez
IEEE:średnią roczną liczbę przerw zasilania na jednego odbiorcę, średnią długość przerwy
(minut/przerwę) i średnią roczną długość przerw na odbiorcę (minut/odbiorcę/rok). Trudność
polega na tym, że wskaźnik jakości zależy:
§ od sposobu rejestrowania przerw;
§ od sposobu, według którego te wskaźniki jakości energii są oceniane i nawet od jednostek,
w których dokonuje się pomiaru;
§ od nieokreśloności terminu (pojęcia) „przerwa długotrwała” (w dokumentach
normatywnych rozmaitych krajów za taką długość przyjmuje się czas od 1 min do 5 min).
________________________________________________________________________________
Przerwy związane z warunkami atmosferycznymi, przewidziane warunkami umownymi,
zerwaniem się linii zasilającej, nie są ujmowane w statystyce.
Jako alternatywę proponuje się uwzględnianie takich czynników jak gęstość obciążenia
(MWh/km2) czy gęstość obciążenia na jednostkę długości sieci (kWh/km). Z komercyjnego punktu
widzenia uważa się za godne uwagi uwzględnienie jako kryterium ilości niedostarczonej energii
zamiast liczby przerw w zasilaniu.
W jednym z referatów proponuje się uwzględnianie „specyficznych” cech reżymu zasilania
elektroenergetycznego (geografia, gęstość zaludnienia itp.), cech „projektowych” (konstrukcyjne
cechy sieci) i cech „eksploatacyjnych”. Na tej podstawie rozpatrywano kryteria, według których
może być oceniany „komercyjny” wpływ uczestników rynku na jakość energii.
Brano też pod uwagę układy i środki stosowane przy kształtowaniu bazy danych, jej struktury i
informacyjne wypełnienie, jako ważny czynnik określający komercyjną i techniczną efektywność
środków stosowanych w celu zapewnienia jakości zasilania elektroenergetycznego.
________________________________________________________________________________
23
________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________0_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dr inż. Tomasz Kowalak

Departament Taryf URE
Ciągłość zasilania – zadaniem dostawcy energii

Ciągłość zasilania jest podstawowym (choć nie jedynym) parametrem charakteryzującym
jakość obsługi odbiorców energii elektrycznej. Wynika to bezpośrednio ze skali kosztów będących
konsekwencją niedostarczenia energii, ponoszonych przez odbiorców w rezultacie przerw w
zasilaniu – zwłaszcza przerw niezapowiedzianych, których skutków nie można ograniczyć
działaniami dostosowawczymi. Waga tego problemu rośnie z rozwojem automatyki,
komputeryzacji, ogólnie z postępem technologii zaawansowanych, wrażliwych na zakłócenia w
ciągłości dostaw energii. Dodatkowo zaostrzają go ewentualne, niepożądane skutki uboczne
regulacji. Naturalne monopole sieciowe, jakimi są spółki dystrybucyjne, są bowiem poddane
regulacji bodźcowej, której fundamentalnym narzędziem jest ograniczanie przychodów
przedsiębiorstwa do poziomu uzasadnionego w ocenie Regulatora. Jakość obsługi odbiorców musi
więc być monitorowana ze względu na zagrożenie, że przedsiębiorstwo, ograniczając wydatki,
doprowadzi do obniżenia jej poziomu. Z drugiej strony przedsiębiorstwa sieciowe stają do
bezpośredniej konkurencji, bowiem odbiorcy – na etapie analizy warunków lokalizacji swoich
nowych przedsięwzięć – zaczynają coraz uważniej śledzić nie tylko koszty zaopatrzenia w energię
ale także ryzyka jej niedostarczenia.
Analizę problemu, z konieczności bardzo skrótową, przeprowadzono poniżej według
następującego schematu: klasyfikacja przerw według przyczyn i długości trwania – oczekiwania
odbiorców i możliwości techniczno-ekonomiczne ich spełnienia – aktualne regulacje prawne w tym
zakresie – kierunki racjonalnych rozwiązań prawnych i technicznych. Analizę, ze względów
oczywistych, przeprowadzono z pozycji organu ustawowo zobligowanego do równoważenia
interesów odbiorców i dostawców.
1. Klasyfikacja zjawiska
Należy odnotować, że definicje poszczególnych pojęć przedstawione poniżej zostały
zaproponowane przez autora na użytek niniejszego tekstu. Jest to próba „sfotografowania”
rzeczywistości taką jaka jest, dokonana po to, by dopiero w dalszej części tekstu skonfrontować ją z
odzwierciedleniem tej rzeczywistości zawartym w przepisach prawa.
Definicja przerwy w zasilaniu:

alternatywnie:
§ spadek napięcia zasilania w miejscu dostarczania do zera (w praktyce do wartości
bliskiej zera), (zanik napięcia) lub
§ obniżenie wartości napięcia w miejscu dostarczania poniżej poziomu użytecznego dla
________________________________________________________________________________
25
odbiorcy (zapad napięcia).
Klasyfikacja przerw w zasilaniu ze względu na długość trwania:

mikroprzerwy – o czasie trwania do 3 sekund, spowodowane działaniem automatyki ruchowej,
realizowanym w celu usunięcia zakłóceń przemijających (np. zadziałanie SPZ w wyniku
przepięć piorunowych, SZR)
przerwy krótkie – o czasie trwania do 3 minut – spowodowane usuwaniem zakłóceń
przemijających oraz zmianami układu pracy sieci podejmowanymi w celu ograniczenia zasięgu
skutków trwałych uszkodzeń
przerwy długie – o czasie trwania dłuższym niż 3 minuty, spowodowane koniecznością
usuwania skutków uszkodzeń trwałych, ew. realizacją prac planowych,
przerwy katastrofalne - o czasie trwania dłuższym niż 24 godziny, spowodowane
koniecznością odbudowy sieci po wystąpieniu siły wyższej (np. klęski żywiołowej)
Klasyfikacja przerw w zasilaniu ze względu na tryb powiadomienia odbiorcy:

przerwy planowe – kiedy dostawca wypełnił postanowienia umowy regulujące tryb
uprzedzenia odbiorcy o przewidywanym terminie i długości przerwy
przerwy awaryjne – wszystkie przerwy, o których wystąpieniu odbiorca nie został uprzedzony
w trybie uregulowanym w umowie, zarówno będące wynikiem zakłóceń, jak i prac
zaplanowanych przez dostawcę – ale w warunkach zaniedbania trybu uprzedzenia odbiorcy.
Należy odnotować, że w praktyce wszystkie mikroprzerwy i przerwy krótkie są przerwami
awaryjnymi. Pozostałe mogą, (ale nie muszą) być przerwami planowymi.
2. Oczekiwania odbiorców
W zależności od skali zagrożenia widzianego przez odbiorcę jako rezultat przerwy w zasilaniu
można wyróżnić następujące zakresy wrażliwości odbiorcy na zanik napięcia:
1. Możliwość zakłócenia procesu technologicznego z powodu
a) mikroprzerwy
b) krótkiej przerwy
2. Możliwość zakłócenia sterowania procesem technologicznym z powodu mikroprzerwy
3. Możliwość zakłócenia pracy systemów podtrzymania napięcia w systemach monitoringu i
sterowania z powodu
a) krótkiej przerwy
b) długiej przerwy
4. Konieczność zatrzymania procesu technologicznego skutkiem przerwy długiej lub
katastrofalnej
Każdy z ww. rodzajów zagrożeń wymaga ze strony odbiorcy zastosowania odmiennej strategii
przeciwdziałania im, ew. niwelowania ich skutków. Wybór tej strategii silnie zależy od
realnych, ekonomicznie uzasadnionych możliwości technicznych, zarówno po stronie odbiorcy
jak i dostawcy.
3. Możliwości dostawców
Analiza zdolności przeciwdziałania przerwom w zasilaniu w zależności od długości ich trwania
prowadzi do wniosku, że najtrudniejszym - z punktu widzenia przedsiębiorstwa energetycznego
jest zakres przerw najkrótszych (mikroprzerw i przerw krótkich) i najdłuższych (przerw
katastrofalnych). Przy czym liczba tych pierwszych jest wysoka i w praktyce wymyka się
________________________________________________________________________________
statystykom, drugie zaś noszą znamiona skutków działania siły wyższej. Technologia prac pod
napięciem i odpowiednia konfiguracja układów sieciowych pozwalają natomiast w znacznym
stopniu ograniczyć ryzyko wystąpienia przerw długich.
4. Aktualne ramy prawne i określone prawem konsekwencje dla dostawcy

Zagadnienie ciągłości dostaw energii elektrycznej jest przedmiotem następujących aktów prawnych
i normalizacyjnych :
· Ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (Dz. U. Nr 54, poz. 348 ze zm.),
zwanej dalej „ustawą – prawo energetyczne”.
· Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 25 września 2000 r. w sprawie szczegółowych
warunków przyłączenia podmiotów do sieci elektroenergetycznych, obrotu energią
elektryczną, świadczenia usług przesyłowych, ruchu sieciowego i eksploatacji sieci oraz
standardów jakościowych obsługi odbiorców (Dz. U. Nr 85, poz. 957), zwanego dalej
„rozporządzeniem przyłączeniowym”.
· Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 14 grudnia 2000 r. w sprawie szczegółowych
zasad kształtowania i kalkulacji taryf oraz zasad rozliczeń w obrocie energią elektryczną (Dz.
U. z 2001 r. Nr 1, poz. 7), zwanego dalej „rozporządzeniem taryfowym”.
· Normy PN-EN 50160 Parametry napięcia zasilającego w publicznych sieciach rozdzielczych,
zwana dalej „normą PN-EN 50160”.
· Normy PN-EN ISO 9001:2001.
Zgodnie z aktualnym stanem prawnym obowiązki dostawcy w zakresie ciągłości zasilania odbiorcy
określa umowa sprzedaży energii elektrycznej lub umowa o świadczenie usług przesyłowych. W
przypadku braku takich ustaleń dostawca energii elektrycznej zobowiązany jest do przestrzegania w
tym zakresie standardów zapisanych w § 33 rozporządzenia przyłączeniowego, który nakłada na
dostawcę obowiązki w zakresie:
1. przyjmowania przez całą dobę zgłoszeń i reklamacji od odbiorców,
2. bezzwłocznego usuwania zakłóceń w dostarczaniu energii elektrycznej, spowodowanych
nieprawidłową pracą sieci,
3. udzielania odbiorcom, na ich żądanie, informacji o przewidywanym terminie wznowienia
dostarczania energii elektrycznej przerwanego z powodu awarii w sieci,
4. powiadamiania odbiorców, z co najmniej pięciodniowym wyprzedzeniem, o terminach i
czasie planowanych przerw w dostarczaniu energii elektrycznej, w formie:
a) ogłoszeń prasowych, komunikatów radiowych lub telewizyjnych lub w inny
sposób zwyczajowo przyjęty na danym terenie - odbiorców zasilanych z sieci
o napięciu znamionowym nie wyższym niż 1 kV,
b) indywidualnych zawiadomień pisemnych, telefonicznych lub za pomocą
innego środka telekomunikacji - odbiorców zasilanych z sieci o napięciu
znamionowym wyższym niż 1 kV,
5. odpłatnego podjęcia stosownych czynności w sieci, w celu umożliwienia bezpiecznego
wykonania przez odbiorcę lub inny podmiot prac w obszarze oddziaływania tej sieci,
6. udzielania upustów, w wysokości określonej w taryfach, za niedotrzymanie ciągłości dostaw
energii elektrycznej, o których mowa w § 32 rozporządzenia przyłączeniowego.
Za niedotrzymanie standardów ciągłości dostaw energii elektrycznej dostawca ponosi

konsekwencje finansowe w postaci opłat na rzecz odbiorcy. Wysokość tych opłat również może być
ustalona w umowie sprzedaży energii elektrycznej lub w umowie o świadczenie usług
________________________________________________________________________________
27
przesyłowych lub w przypadku braku takich ustaleń na podstawie aktualnie obowiązującej taryfy
dla energii elektrycznej. Opłaty zawarte w taryfie wylicza się w oparciu o przeciętne miesięczne
wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw w roku kalendarzowym poprzedzającym rok
wprowadzenia nowej taryfy przyjmowane na podstawie obwieszczenia Prezesa Głównego Urzędu
Statystycznego ogłaszane w Monitorze Polskim ( za 2002 r. wyniosło ono 2277,43 zł). Przykładowe
opłaty dla roku taryfowego 2003/2004 zaprezentowano w poniższej tabeli :
a) za nie przyjęcie zgłoszeń lub reklamacji od odbiorcy 15,18 zł,

b) za nieuzasadnioną zwłokę w usuwaniu zakłóceń w dostarczaniu energii
elektrycznej, spowodowanych nieprawidłową pracą sieci 75,91 zł,
c) za odmowę udzielenia odbiorcom, na ich żądanie, informacji o przewidywanym
terminie wznowienia dostarczania energii elektrycznej, przerwanego z powodu
awarii sieci 7,59 zł,
d) za nie powiadomienie, z co najmniej pięciodniowym wyprzedzeniem o terminach i
czasie planowanych przerw w dostawie energii elektrycznej, w formie ogłoszeń
prasowych, komunikatów radiowych lub telewizyjnych, względnie w inny sposób
przyjęty na danym terenie odbiorców zasilanych z sieci o napięciu znamionowym
nie wyższym niż 1kV
15,18 zł,
e) za nie powiadomienie w formie indywidualnych zawiadomień pisemnych,
telefonicznych lub za pomocą innego środka telekomunikacji, z co najmniej
pięciodniowym wyprzedzeniem, o terminach i czasie planowanych przerw w
dostawie energii elektrycznej odbiorców zasilanych z sieci o napięciu
znamionowym wyższym niż 1kV
151,83 zł,
W przypadku braku określenia w umowie sprzedaży standardów ciągłości dostaw energii
elektrycznej dostawcę obowiązuje zapis § 32 rozporządzenia przyłączeniowego. Zgodnie z tym
zapisem łączny czas trwania w ciągu roku wyłączeń awaryjnych, liczony dla poszczególnych
wyłączeń od zgłoszenia przez odbiorcę braku zasilania do jego przywrócenia, dla grup
przyłączeniowych IV i V nie może przekroczyć:
a) 72 godzin - w okresie do dnia 31 grudnia 2002 r.,
b) 60 godzin - w okresie od dnia 1 stycznia 2003 r. do dnia 31 grudnia 2004 r.,
c) 48 godzin - w okresie od dnia 1 stycznia 2005 r.
Czas trwania jednorazowej przerwy w dostarczaniu energii elektrycznej dla grup
przyłączeniowych IV i V nie może przekroczyć:
a) 48 godzin - w okresie do dnia 31 grudnia 2002 r.,
b) 36 godzin - w okresie od dnia 1 stycznia 2003 r. do dnia 31 grudnia 2004 r.,
c) 24 godzin - w okresie od dnia 1 stycznia 2005 r.
Dla grup przyłączeniowych I-III i VI dopuszczalny łączny czas trwania w ciągu roku wyłączeń
awaryjnych oraz czas trwania jednorazowych przerw, określa umowa sprzedaży lub umowa
przesyłowa.
W przypadku niedotrzymania standardów związanych z niezawodnością dostawy i jakością
dostarczanej energii elektrycznej dostawca ponosi konsekwencje finansowe w postaci bonifikaty i
upustu dla odbiorcy. Za każdą nie dostarczoną jednostkę energii elektrycznej odbiorcy przysługuje
bonifikata w wysokości pięciokrotności ceny energii elektrycznej za okres, w którym wystąpiła
przerwa; ilość nie dostarczonej energii elektrycznej w dniu, w którym miała miejsce przerwa, ustala
się na podstawie poboru energii w odpowiednim dniu poprzedniego tygodnia, z uwzględnieniem
________________________________________________________________________________
czasu dopuszczalnych przerw określonych w umowie.
Zwraca uwagę, że przepisy obowiązującego prawa w niezwykle ułomny sposób regulują
zagadnienie przerw w zasilaniu.
Po pierwsze: poza jakąkolwiek regulacją pozostawiono zagadnienie długości trwania przerw
planowych. Pod warunkiem stosownego uprzedzenia odbiorcy lokalny monopolista mógłby w
praktyce bezkarnie zaprzestać obsługi określonych grup odbiorców przyłączonych do jego sieci.
Teoretycznie mógłby to być realny scenariusz „samoobrony” przedsiębiorstwa przed koniecznością
obsługi odbiorców deficytowych.
Po drugie: domyślać się można, ze poza regulacją pozostawiono także mikroprzerwy i przerwy
krótkie. Bowiem czas pomiędzy zgłoszeniem braku zasilania i jego przywróceniem w odniesieniu
do przerw o czasie trwania do trzech minut w większości przypadków przybierałby wartość ujemną.
Podobnie abstrakcyjne byłoby oczekiwanie pięciodniowego wyprzedzenia w przypadku
powiadamiania o mikroprzerwach.
Tym samym uzasadnione staje się przypuszczenie, że uwaga ustawodawcy skupiona była
wyłącznie na przerwach długich. Stopniowe ograniczenie dopuszczalnego czasu trwania
jednorazowej przerwy awaryjnej wskazuje wyraźnie, że, zgodnie z intencja ustawodawcy, dopiero
wystąpienie przerwy katastrofalnej musi być odbiorcy odpowiednio skompensowane – tak jakby
przerwy krótsze były mniej dotkliwe w skutkach.
Przywołane powyżej przepisy rozporządzenia przyłączeniowego oraz rozporządzenia
taryfowego nie zamykają stronom kontraktu na dostawę energii elektrycznej drogi do
indywidualnego kształtowania standardów jakościowych energii elektrycznej zgodnych ze
specyficznymi wymaganiami w tym zakresie. W umowie sprzedaży energii elektrycznej w zakresie
niezawodności dostawy energii elektrycznej strony mogą wykorzystać definicje i ustalenia normy
PN-EN 50160 - Parametry napięcia zasilającego w publicznych sieciach rozdzielczych. Norma ta
jest oficjalnym tłumaczeniem angielskiej wersji normy europejskiej EN 50160:1994 i od roku 1998
ma status Polskiej Normy. Jej przedmiotem są między innymi definicje z zakresu ciągłości dostaw
energii elektrycznej. W normie PN-EN 50160 przerwy w zasilaniu, zdefiniowane jako stany, w
którym napięcie w złączu sieci elektroenergetycznej jest mniejsze niż 1 % deklarowanego napięcia
zasilającego, są sklasyfikowane w sposób następujący :
1. planowe, gdy odbiorcy są wcześniej poinformowani, a ich celem jest wykonanie
zaplanowanych prac w sieciach rozdzielczych,
2. przypadkowe, spowodowane m np. trwałymi lub przemijającymi zwarciami, związanymi
głównie ze zdarzeniami zewnętrznymi, uszkodzeniami urządzeń lub zakłóceniami ich pracy.
Przypadkowe przerwy norma PN-EN 50160 klasyfikuje jako :
· długie przerwy (dłuższe niż trzy minuty), spowodowane trwałym uszkodzeniem,
· krótkie przerwy (do trzech minut), spowodowane uszkodzeniem przemijającym.
Ponadto norma PN-EN 50160 podaje wartości odniesienia ( brak takich wartości odniesienia
w rozporządzeniu przyłączeniowym ):
· Roczna liczba krótkich przerw w zasilaniu mieści się w przedziale od kilkudziesięciu
do kilkuset. Czas trwania około 70 % krótkich przerw w zasilaniu może być mniejszy niż
jedna sekunda.
· Roczna częstość występowania przypadkowych długich przerw w zasilaniu, trwających
dłużej niż trzy minuty, może być mniejsza niż 10 lub może zbliżać się do 50 w
zależności od konfiguracji i struktury sieci, skutków działania osób trzecich oraz
warunków atmosferycznych na danym obszarze.
Jak widać przedmiotowa norma w znacznie lepszym stopniu odzwierciedla specyfikę
zagadnienia, stanowiąc tym samym lepszą podstawę do kształtowania stosunków umownych
pomiędzy dostawca i odbiorcą.
________________________________________________________________________________
Należy przy tym podkreślić, że zgodnie z rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 14
września 1999 r. w sprawie obowiązku stosowania niektórych Polskich Norm (Dz. U. Nr 80, poz.
911 ze zm.) norma PN-EN 50160 nie jest normą przewidzianą do obowiązkowego stosowania. W
związku z tym aby wspomniana norma stała się skuteczną podstawą ukształtowania tych stosunków
musi być przytoczona w całości lub w części w kontrakcie zawartym pomiędzy indywidualnym
odbiorcą a dostawcą energii elektrycznej.
Dodatkowym sposobem skutecznie wspomagający realizację zadań w zakresie ciągłości
zasilania jest wdrożenie u dostawcy energii elektrycznej, zgodnego z polską normą PN-EN ISO
9001:2001, Systemu Zarządzania Jakością w zakresie zakupu, przetwarzania, przesyłania i
sprzedaży energii elektrycznej. Ciągłe doskonalenie procedur takiego Systemu sprzyja
optymalnemu spełnieniu potrzeb i oczekiwań odbiorcy energii elektrycznej oraz nadaje ramy
czasowe wyznaczonym celom w zakresie ciągłości dostaw energii elektrycznej.
Norma PN-EN ISO 9001:2001 określa techniczne i inne kryteria, które mogą być podstawą
ustaleń zawartych w umowach stron. Raporty uzyskane w ramach procedur dotyczących
odpowiednich procesów np. procesu Technicznej Obsługi Klienta lub procesu Obsługi Reklamacji
pozwalają ocenić, czy wyznaczone cele z zakresu ciągłości zasilania są realizowane właściwie.
Ponadto zmniejszają ilość skarg związanych z tym zagadnieniem kierowanych do Powiatowych
Rzeczników Konsumentów lub do Rzecznika Odbiorców Paliw i Energii Urzędu Regulacji
Energetyki.
5. Kierunki racjonalnych rozwiązań

Oczywistym oczekiwaniem wszystkich odbiorców jest dostawa bezprzerwowa. Jednak trzeba
rozróżnić skutki, jakie u różnych odbiorców generują przerwy różnej długości. Generalnie nawet
wielodniowa przerwa w dostawie do domku letniskowego – w okresie kiedy nie jest użytkowany –
przechodzi niezauważona, natomiast nawet kilkusekundowy zanik napięcia zasilającego ciąg
technologiczny do wyciągania tafli szklanych powoduje dyskwalifikację znacznej części produktu.
Na odrębną analizę zasługują skutki zaników napięcia zasilającego skomputeryzowane układy
sterowania ciągami technologicznymi. Ocenia się, że straty z powodu niedostarczenia energii
elektrycznej w państwach UE sięgają rocznie kwoty 10 mld euro.
Działania dostawców podejmowane celem zabezpieczenia odbiorców przed ryzykiem
poniesienia skutków niedostarczenia energii też stanowią źródło kosztów, w sposób naturalny
przenoszonych na odbiorców. Z uwagi na zróżnicowanie wrażliwości odbiorców na różne formy
potencjalnych zakłóceń szczególnego znaczenia nabiera więc problem ograniczania ich
wzajemnego subsydiowania, tj. nie przenoszenia na wszystkich odbiorców skutków działań
niezbędnych z punktu widzenia jedynie niektórych. Tym samym tytułowa teza nie powinna mieć
charakteru normy absolutnie obowiązującej - przeciwnie, zasadne jest pytanie o racjonalne granice
tego obowiązku.
Rozwiązanie tej „kwadratury koła” wymaga przede wszystkim uporządkowania zasad
obowiązującego prawa.
W pierwszej kolejności należy uszczegółowić podstawy prawne kształtowania „ceny jakości”
dostarczanej energii, będąca przedmiotem rozporządzeń „przyłączeniowego” i „taryfowego”.
Bowiem wybiórcze bonifikowanie wybranych jedynie przejawów przerw w zasilaniu utrudnia
kształtowanie racjonalnych zachowań zarówno dostawców jak i odbiorców.
Bezwzględnego uregulowania wymaga również status przerw planowych, których dopuszczalna
liczba i czas trwania powinny podlegać regulacji analogicznej jak przerw awaryjnych.
Ponadto, niezbędnym wydaje się dostęp do informacji, których przygotowanie i publikacja
powinna być obowiązkiem dostawców, wynikającym z przepisów prawa.
________________________________________________________________________________
Podstawą do oceny poziomu zagrożenia mikroprzerwami – niezbędnej dla odbiorców
podejmujących działania celem zabezpieczenia się przed ich skutkami – powinna być obowiązkowa
publikacja przez dostawców aktualnych statystyk takich zdarzeń.
Podobnie, na podstawie publicznie dostępnych statystyk, odbiorca powinien mieć możliwość
oceny poziomu zagrożenia przerwami długimi i katastrofalnymi, których skutki mogą być
kompensowane poprzez system ubezpieczeń lub stosowną rozbudową układów sieciowych bądź
własnych źródeł rezerwowych.
________________________________________________________________________________
31
________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________0_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
33
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
35
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
37
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
39
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
41
________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________0_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
A.Baranecki, M.Niewiadomski, T.Płatek

Politechnika Warszawska, MEDCOM Warszawa
Filtry aktywne do kompensacji harmonicznych prądu – aspekty techniczne i

ekonomiczne
1. Wstęp
Odkształcenia prądów i napięć – powodowane przez odbiorniki nieliniowe – stanowią coraz
większe zagrożenie dla urządzeń w sieciach zasilających, będąc przyczyną wielu awarii oraz stałego
pogarszania się jakości energii elektrycznej. Poziom odkształceń dla napięć i prądów jest określany
przy pomocy tzw. współczynnika THD (Total Harmonic Distortion)
N
THDu   (U
k 2
k / U 1 ) 2  100%
Dopuszczalne limity wartości współczynnika THDu zależą od poziomu napięcia i dla

warunków krajowych wynoszą odpowiednio:
U < 1kV 1kV ÷ 30kV 30kV ÷ 110kV > 110kV

THDu wg. Dz.U.85 8% 5% 2,5% 1,5%
Podobny wzór obowiązuje (w Europie) dla poziomu odkształcenia prądu – zamiast

pierwszej harmonicznej (U1) i wyższych harmonicznych (Uk) napięcia są wstawiane odpowiednie
harmoniczne prądu.
W USA dla prądów przyjęto (std. IEEE 519-1992) współczynnik TDD (Total Demand
Distortion), w którym kolejne harmoniczne są odnoszone nie do wartości pierwszej harmonicznej
lecz do skutecznej wartości analizowanego prądu. Jest to rozwiązanie znacznie korzystniejsze,
pozwalające m.in. na unikanie dużych niedoskonałości pomiarowych przy określaniu THD dla
prądu w przewodzie neutralnym (brak pierwszej harmonicznej).
2. Zagrożenia z powodu harmonicznych prądu.

Odbiorniki pobierające z sieci zasilającej prąd sinusoidalny (odbiorniki liniowe) stanowią
aktualnie grupę zanikającą. Coraz mniej grzałek, żarówek i silników włączanych bezpośrednio do
sieci – coraz więcej urządzeń przekształtnikowych, lamp wyładowczych itp. Przykładowe przebiegi
prądów pobieranych z sieci zasilającej przez odbiorniki nieliniowe są przedstawione na rys.1.
Obecność odbiorników nieliniowych stwarza coraz większe zagrożenia dla urządzeń
energetycznych (transformatory, kondensatory itp.), stanowiąc również przyczynę błędnego
działania zabezpieczeń oraz zwiększania się strat w urządzeniach i sieciach zasilających. Czy
________________________________________________________________________________
43
należy zatem powstrzymać się od instalowania przekształtników i innych odbiorników
nieliniowych? Na pewno nie – należy jednak zdawać sobie sprawę ze skali powstających zagrożeń i
stosować odpowiednie środki zaradcze.
a) b)
c) d)
40
30
20
10
0 Seria1
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50
-10
-20
-30
-40
Rys.1 Przebiegi prądu pobieranego przez: a) żarówkę energooszczędną,

b) komputer, c) napęd kaskadowy (6kV), d) podstację trakcyjną (15kV)
Prąd o przebiegu impulsowym charakteryzuje się znacznie większą wartością skuteczną niż
prąd sinusoidalny o takiej samej wartości średniej. Na rys.2 są przedstawione dwa przebiegi o tej
samej wartości średniej, równej 1A. Wartość skuteczna prądu sinusoidalnego wynosi 1,11A a
impulsowego 3,33A, natomiast straty w rezystorze 1Ω przy przepływie tych prądów wyniosą
odpowiednio 1.23W oraz 10W. Widać wyraźnie, że przy impulsowym przebiegu prądu znacznie
rosną straty w elementach rezystancyjnych (np. bezpieczniki, przewody)
________________________________________________________________________________
10. 0A
8. 0A
6. 0A
4. 0A
2. 0A
0A
0s 1ms 2ms 3ms 4ms
I ( R1) I ( R2) Rys.2 Sinusoidalny i5mimpulsowy
s 6ms 7ms
przebieg 8ms
prądu 9ms 10ms
Ti me
Odbiorniki pobierające prąd o przebiegu impulsowym wymagają dla prawidłowej pracy znacznie
wydajniejszych (prądowo) źródeł zasilających. Na rys.3 są przedstawione dwa przebiegi prądowe
(linia ciągła) oraz wymagane możliwości prądowe (linia przerywana) źródeł zasilających. Z
przebiegów wynika, że np. prąd znamionowy agregatu zasilającego odbiorniki nieliniowe musi być
znacznie większy, niż w przypadku zasilania odbiorników liniowych o podobnej mocy.
10. 0A
8. 0A
6. 0A
4. 0A
2. 0A
0A
0s 1ms 2ms 3ms 4ms 5ms 6ms 7ms 8ms 9ms 10ms
I ( R1) I ( R2) I ( R3) I ( R4)
Ti me
Rys.3 Wymagana wydajność prądowa źródła zasilania (linia przerywana) przy odbiorniku liniowym i nieliniowym.
Przy obciążeniu trzech faz odbiornikami nieliniowymi (komputery, oświetlenie lampami

wyładowczymi itp.) prąd w przewodzie neutralnym (rys.4) ma znacznie większą wartość niż prądy
fazowe. Przy zasilaniu odbiorników nieliniowych przekrój przewodu neutralnego powinien być
dwukrotnie większy niż przekrój przewodu fazowego.
________________________________________________________________________________
45
Rys.4 Przebiegi prądów fazowych i prądu w przewodzie neutralnym
Impulsowy prąd pobierany przez odbiorniki może prowadzić do „spłaszczenia”
sinusoidalnego przebiegu napięcia (rys.5a). Rezultatem odkształcenia napięcia jest obecność
wyższych harmonicznych (rys.5b), które wpływają np bardzo negatywnie na pracę silników,
transformatorów i kondensatorów zasilanych takim napięciem.
a) 400V b)
0V
-400V
0s 10ms 20ms 30ms 40ms 50ms
V( a) V( b) V( c) V( d) V( e)
Ti me
Rys.5 Odkształcenie napięcia z powodu obciążenia impulsowego a) przebieg napięcia i prądu, b) podstawowa oraz
wyższe harmoniczne w przebiegu napięcia
W przypadku silników elektrycznych, wyższe harmoniczne powodują – oprócz

dodatkowych strat – również wibracje łożysk, co wpływa na skrócenie okresu ich eksploatacji i ew.
awarie napędów.
Wyższe harmoniczne napięcia – powstające nie tylko z powodu poboru prądów
impulsowych – mają bardzo negatywny wpływ na pracę kondensatorów dołączonych do sieci
zasilającej. Wymuszając w kondensatorach przepływ dużych prądów powodują ich nadmierne
nagrzewanie się i awarie.
Na duże zagrożenia – przy pracy w środowisku z wyższymi harmonicznymi napięcia i prądu
– są narażone transformatory. Wg amerykańskiego std UL 1561(5) straty w transformatorze przy
________________________________________________________________________________
obecności harmonicznych (Peh) są – w stosunku do strat przy napięciu sinusoidalnym (Pef) –
powiększone K-krotnie h  h max
K  I h2 h 2
Peh  Pef  K gdzie
h 1
W zależności od poziomu zakłóceń, współczynnik K (K-factor) może przyjmować wartość

liczbową od kilku do kilkudziesięciu. W USA, dla ułatwienia prac projektowo-instalacyjnych
przyjęto znormalizowany szereg wartości współczynnika K-factor (4-9-13-20-30-40-50), wg.
którego transformatory są wykonywane odpowiednio w grupach K-4, K-9 itd. Pozwala to na łatwy
dobór transformatora (o odpowiednich parametrach konstrukcyjno-technicznych) do warunków, w
których będzie pracował. Przy tradycyjnie wykonanym transformatorze obecność harmonicznych
powinna decydować o obniżeniu dopuszczalnej mocy obciążenia. W brytyjskiej normie BS 7821
(Part.4) jest określony współczynnik „Factor K”, jednak jego wyliczanie jest związane z
koniecznością dysponowania specjalnymi parametrami konstrukcyjnymi transformatora.
Przedstawione wyżej zagrożenia, powodowane harmonicznymi w sieci zasilającej, wskazują
na zdecydowaną konieczność podejmowania czynności zapobiegawczych. Trudno ocenić
jednoznacznie ekonomiczne następstwa możliwych awarii. Czasem może to być tylko lokalne
uszkodzenie, ale może również – przy koincydencji kilku czynników – dochodzić do awarii o
znaczących skutkach ekonomicznych. Ważne, żeby świadomość zagrożeń nie pojawiła się dopiero
po ewentualnej awarii.
3. Kompensacja harmonicznych prądu
Skutecznym urządzeniem, kompensującym odkształcenia prądów pobieranych przez
odbiorniki nieliniowe, są energetyczne filtry aktywne. Sposób instalacji filtru, współpracującego z
odbiornikiem nieliniowym, jest przedstawiony na rys.6.
Is Io
If
Rys.6 Współpraca filtru aktywnego z odbiornikiem nieliniowym
Przykładowe przebiegi prądów w układzie są przedstawione na rys.7. W czasie, gdy

odbiornik nie pobiera prądu – filtr aktywny pobiera prąd z sieci i magazynuje energię w baterii
kondensatorów. Układ sterowania falownika zapewnia pobór prądu o przebiegu sinusoidalnym.
Podczas impulsowego poboru prądu przez odbiornik, nadwyżkę prądu zapewnia filtr tak, że z sieci
zasilającej w dalszym ciągu jest pobierany prąd sinusoidalny.
a)
________________________________________________________________________________
47
50
50
500
0
-500
I(r1) 0
50
-50
b) -50 I (r1) 0
50
I(r1) 0
500
0
-500
-50 (V(1,3)/35)-(I(r1)) 0
c) 50A (V(1,3)/35)-(I (r1)) 0
50A
-50
(V(1,3)/35)-(I(r1)) 0
50A0A
0A
SEL>>
SEL>>
0A
-50A
-50A
260ms
260ms 270ms 280ms 290ms
Przebiegi prądów:270ms 280ms 290mszasilającej (Is)
SEL>> Rys.7
V(1,3)/35 00
V(1,3)/35
a) odbiornika (Io), b) filtru aktywnego (If), c) sieci
-50A TiTime
me
System260mssterowania filtru zapewnia 270ms odpowiednie sterowanie falownika
280ms 290ms tak, żeby w czasie
półokresu przebiegu prądu
V(1,3)/35 0 kondensator mógł pobrać i oddać taką ilość energii, jaka jest potrzebna
dla skompensowania odkształceń prądu odbiornika. Time Ta ilość energii określa znamionową moc
kompensacji, która jest podstawowym parametrem filtru. Istotnymi parametrami są również
maksymalna wartość prądu kompensacji, oraz jego maksymalna stromość.
Filtry większych mocy mogą pracować przy dwóch trybach sterowania:
· pełna kompensacja prądu odbiornika
· kompensacja harmonicznych (bez kompensacji mocy biernej)
Na rys.8 są przedstawione przebiegi prądów dla dwóch trybów sterowania filtru.
a) 300
200
100
-0
-100
-200
-300
0s 5ms 10ms 15ms 20ms 25ms 30ms
0 I ( r 1) + I ( r 11) + I ( r 13) + I ( r 15) + I ( r 17) + I ( r 2) + I ( r 3) + I ( r 4) + I ( r 5) + I ( r 7) + I ( r 9) I ( r 21)
Ti me
________________________________________________________________________________
300
b)
200
100
-0
-100
-200
-300
0s 5ms 10ms 15ms 20ms 25ms 30ms
Rys.8 Przebiegi prądów dla dwóch trybów sterowania: a) pełna kompensacja,
0 I ( r 1) + I ( r 11) + I ( r 13) + I ( r 15) + I ( r 17) + I ( r 2) + I ( r 3) + I ( r 4) + I ( r 5) + I ( r 7) + I ( r 9)
Ti me
I ( r 21)
b) kompensacja harmonicznych (bez kompensacji mocy biernej)
Przy kompensacji pełnej (z uwzględnieniem mocy biernej) moc znamionowa filtru musi być
znacznie większa niż przy kompensowaniu wyłącznie harmonicznych.
Energetyczne filtry aktywne - wykonywane aktualnie w firmie MEDCOM – obejmują (dla
odbiorników trójfazowych) zakres od 10kVAr do 1000kVAr mocy kompensowanej, oraz
dodatkowo 3kVAr dla odbiorników jednofazowych. Powyżej 30kVAr (włącznie) są przystosowane
do pracy w dwóch trybach sterowania. Największym aktualnie energetycznym filtrem aktywnym
jest jednostka 1000kVAr, współpracująca poprzez transformator 630kVA z linią 15kV, zasilającą
podstację trakcyjną. Podstawowe parametry filtru:
znamionowa moc kompensacji 1000kVAr
moc kompensacji (w aplikacji) 630kVAr
prąd kompensacji (max) 1800A
max stromość prądu kompensacji 1000A/ms
Poniżej są przedstawione przykładowe wyniki pomiarów filtru FA3-1000K
________________________________________________________________________________
49
Rys. 9 Pomiary w układzie zasilania bez filtru (góra) i z filtrem (dół) przy obciążeniu ok. 1,8MVA
W warunkach pracy wg. rys.9 po włączeniu filtru moc bierna została obniżona z 466kVAr
do 67kVAr (z równoczesną kompensacją harmonicznych).
Rys. 10 Pomiary w układzie zasilania bez filtru (góra) i z filtrem (dół) przy obciążeniu ok. 6MVA
W warunkach pracy wg. rys.10 po włączeniu filtru moc bierna została obniżona z
1,77MVAr do 1,2MVAr (z równoczesną kompensacją harmonicznych).
________________________________________________________________________________
Uwagi końcowe:
Przy znanym rozkładzie prądu na harmoniczne, niezbędny prąd kompensacji prądu (bez
kompensacji mocy biernej) można wyznaczyć ze wzoru (rys.11.b)
a) b)
q
b) N
If  (I h )2
h 2
Rys.11 Rozkład prądu na harmoniczne i wzór do obliczenia prądu kompensacji
Filtr aktywny należy instalować możliwie blisko odbiornika nieliniowego (rys.12).
Rys.12 Lokalizacja filtru aktywnego w systemie zasilania
Na rys.13 są przedstawione przykładowe filtry aktywne serii FA3 produkcji firmy MEDCOM.
Przybliżony, orientacyjny koszt inwestycyjny do kompensacji 1kVAr w filtrach małej mocy (np.
10kVAr) wynosi ok. 1 tys. zł, obniżając się – przy filtrach rzędu 750kVAr ÷ 1000kVAr, do ok. 500
zł.
________________________________________________________________________________
51
a)
c)
b)
Rys.13 Energetyczne filtry aktywne: a) filtr 10kVAr , b) filtr 50kVAr, c) filtr 1000kVAr
________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________0_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
Klempka Ryszard
Akademia Górniczo-Hutnicza,
al. Mickiewicza 30, 30-059 Kraków
klempka@kaniup.agh.edu.pl
Projektowanie grupy filtrów prostych
1. Wstęp
Ciągły rozwój technologiczny sprzyja zwiększaniu liczby odbiorników nieliniowych co ma znaczny
wpływ na jakość energii elektrycznej w systemie zasilającym, a co za tym idzie na jakość energii u
innych odbiorców. Jedną z najbardziej rozpowszechnionych metod zapobiegania negatywnemu
wpływu odbiorników nieliniowych na sieć energetyczną jest zastosowanie grupy filtrów prostych.
2. Filtr prosty
Podstawowymi danymi niezbędnymi dla projektowania filtru są:
· dane dotyczące źródła wh tj. widmo amplitudowo-częstotliwościowe nieliniowego odbiornika,
wartość wymaganej ze względów kompensacyjnych mocy biernej harmonicznej podstawowej
itp.
· dane dotyczące sieci zasilającej tj. charakterystyka częstotliwościowa impedancji układu
elektroenergetycznego w punkcie przyłączenia filtru (PWP) - w przypadku jej braku ewentualnie
moc zwarcia wraz ze schematem i danymi technicznymi najbliższego otoczenia rozważanego
punktu przyłączenia filtru, pierwotne widmo odkształcenia napięcia w rozważanym punkcie,
dopuszczony warunkami zasilania współczynnik odkształcenie napięcia THD oraz
współczynniki udziału poszczególnych harmonicznych itp.
· dane dotyczące filtru tj. miejsce jego instalacji, wybrana struktura, parametry techniczne
planowanych do wykorzystania elementów biernych itp.
Wszelkie rozważania przeprowadzane są przy uwzględnieniu następujących założeń

upraszczających:
§ źródło wh jest idealnym źródłem prądowym,
§ rezystancja RF, indukcyjność LF i pojemność CF filtru są skupione i mają stałą wartość
w rozważanym przedziale częstotliwości.
§ filtr obciążony jest tylko podstawową harmoniczną oraz harmoniczną, do której jest
dostrojony.
Impedancję filtru prostego można przedstawić w postaci:
________________________________________________________________________________
53
1  2 LF C F - 1
Z F ( S )  R F  jLF -  RF  j (1)
C F C F
Rezystancję RF w dalszych rozważaniach będziemy pomijać, czyli RF = 0. Filtr prosty jest

dostrojony do harmonicznej, którą ma eliminować.
1
 r  nr  o  (2)
LF C F
nr - rząd częstości rezonansowej

r - pulsacja rezonansowa
1 - pulsacja podstawowa (50Hz czyli 100)
Przykładowa charakterystyka pokazana jest na rysunku 1.
U |ZF|
3 CF (XCF XF
) XL Z F  RF2  X F2
(1)
XC
XLF=LF
ZF LF (XLF)
RF
0
RF 
XF=XLF-XCF 1
X CF  -
IF C F
Rys. 1. Podstawowe charakterystyki filtru prostego
Ze wzoru (2) można wyznaczyć wartość LF filtru
1
LF 
n 12C F
2
r
(3)
Zależność (3) wstawiamy do (1)
 2 - n r2 12
ZF  j 2 2 (4)
nr 1 C F
Pojemność kondensatora filtru jest zależna od mocy QF jaką należy skompensować
________________________________________________________________________________
U2
Im Z F    - j (5)
QF
czyli
nr2 - 1 Q
CF   (6)
nr2
1U 2
W ten sposób wyznaczyć można indukcyjność i pojemność projektowanego filtru.

Dla przykładu zaprojektować należy filtr prosty dla 5. harmonicznej o mocy 1MVAr pracujący na
napięciu U = 6kV.
nr = 5, QF = 1MVAr, U = 6kV.
CF = 84,88F, LF = 4,8mH
Dla takiego filtru charakterystyka impedancyjna pokazana jest na rysunku 2.

5
0
4
0
3
0 |
2 ZF|
0
1
0 XL
0
X
XC
-1
0
-2
0
-3
0
-4
0
-5
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45
0
0 0 0 0 0 0 0 0 f 0
r [Hz]
Rys. 2. Podstawowe charakterystyki foltru prostego
Jednak zazwyczaj konieczne jest zaprojektowanie grupy filtrów prostych dla kilku harmonicznych.
Jeżeli skorzystamy z zależności (3) i (6) może okazać się że indykcyjności i pojemności
poszczególnych filtrów będą miały wpływ wzajemnie na siebie, co może być przyczyną odstrojenia
filtrów.
3. Grupa filtrów prostych

Projektowanie grupy filtrów jednak nie jest proste. Cały zespół filtrów powinien kompensować moc
bierną QF. Jak natomiast rozdzielić tę moc na poszczególne filtry? Można to zrobić przy założeniu,
że moc poszczególnych filtrów jest odwrotnie proporcjonalna do rzędu harmonicznej, którą filtr ma
________________________________________________________________________________
55
eliminować, czyli:
.
n1QFn1  n 2 QFn2
n 2 QFn2  n3 QFn3 (7)
.
.
n n -1QFnn -1  n n QFnn
Stosując powyższą zależność wyznaczyć należy parametry filtrów 5., 7., 11. i 13. harmonicznej,
kompensując moc QF = 1MVAr oraz pracujące przy napięciu 6kV.
Z zależności (6)
QF  QFS  QF 7  QF 11  QF 13
5QFS  7QF 7
7QF 7  11QF 11
11QF 11  13QF 13
Z powyższych zależności wyznaczyć można poszczególne moce filtrów
QF 5  392kVAr
QF 7  280kVAr
QF 11  178kVAr
QF 13  150kVAr
Na rysunku 3 pokazano graficzną postać otrzymanych wartości poszczególnych mocy filtrów.

5
x 10
10
QF
9
QFn
8
QF QF5 QF7 QF11 QF13

Rys. 3. Moce poszczególnych filtrów prostych
________________________________________________________________________________
Korzystając ze wzorów (3) i (6) można wyznaczyć parametry L i C poszczególnych filtrów.
nr 5 7 11 13
C [F] 33.24 24.23 15.61 13.24
L [mH] 12.2 8.5 5.4 4.5
50
0
40
0
ZF 30
0
20
0
10
0
00 1 5 6 7 9 11 12 13 15
n
Rys. 4. Charakterystyka impedancyjna zespołu filtrów
Rysunek 4 przedstawia charakterystykę impedancyjną zespołu filtrów zaprojektowanych wg

zależności (7), (6) i (3). Jak widać minima impedancji są dokładnie takie jakie zaplanowano
natomiast maksima są poprzesuwane, nie pokrywają się z 6., 9. i 12 harmoniczną. Filtr może w
znacznym stopniu przepuszczać te harmoniczne co w pewnych sytuacjach może prowadzić do
rezonansu.
Ta niedogodność jest spowodowana nie uwzględnieniem wzajemnego wpływu indukcyjności i
pojemności poszczególnych filtrów poprzez wybór zależności (7) do podziału mocy biernej.
Istnieje możliwość „poprawnego” zaprojektowania charakterystyki zespołu filtrów. Należy
uświadomić sobie, że impedancja całego filtru dla poszczególnych eliminowanych harmonicznych
ma wynosić zero (przy założeniu RFn = 0), natomiast impedancja zaporowa dla pulsacji pośrednich
powinna wynosić nieskończoność. Wyznaczając indukcyjności poszczególnych filtrów z zależności
(3) zapewniamy pierwszy warunek. Jeżeli impedancja filtru dla pulsacji pośrednich ma wynosić
nieskończoność to korzystając z zależności
Z F  pm   czyli
1
 pm   0 (8)
ZF
Można sformułować równania

1 1 1
  0

Z Fn1  pm1  
Z Fn2  pm1 Z Fnn  pm1  
1 1 1
     0

Z Fn1  pm 2 
Z Fn 2  pm2  Z Fn n  pm2   (9)
.
.
1 1 1
     0
 
Z Fn1  pm m Z Fn2  pmm  
Z Fn n  pm m  
gdzie:
________________________________________________________________________________
57
n – liczba filtrów
m – ilość pulsacji pośrednich, m=n-1
Stąd widać że brakuje jednego równania aby móc jednoznacznie rozwiązać układ równań. Tym
równaniem będzie zależność na moc bierną całej grupy filtrów wg zależności (5).
1 1 1 QF
     j (10)
Z Fn1 1  Z Fn2 1  Z Fnn 1  U2
Dla przypomnienia RFn=0.
Do równań (9) i (10) można podstawić równanie (4), co umożliwi przedstawienie układu równań w
postaci
 p m n12 p m1 n 22 p m1 n 2n 
 2
1
 
 n1 - p m1 n 22 - p 2m1 n n2 - p m2 1 
2
 p n2  0 
p m2 n 22 p m2 n n2  C
 m2 1    F1   0 
 n12 - p m2 n 22 - p m2 2 n n2 - p m2 2  C F 2   
 2
     
   
       
         (11)
       
          0 
  
2
 p m m n1 p m m n 22 p mm n n2  
 2  2    C Fn   Q F 
n - p m2 m n 22 - p m2 m n n - p mm
2
 U 2 
 1 
 n12 1 n 22 1 n n2 1 
 2 2
 2 
 n1 - 1 n 2 -1 nn -1 
Zależność (11) jest to układ równań liniowych, który można w prosty sposób rozwiązać.
C F  A -1  W (12)
Poniżej zestawiono wyznaczone parametry filtrów wyznaczone metodą macierzową dla takich
samych danych jak w przykładzie wcześniejszym.
nr 5 7 11 13
C [F] 45.33 19.95 10 10.7
L [mH] 8.9 10.4 8.4 5.6
Rysunek 5 przedstawia charakterystykę impedancyjną zespołu filtrów.
________________________________________________________________________________
50
0
40
0
30
0
|ZF|
20
0
10
0
0
0 1 5 6 7 9 1 1 1 1
n 1 2 3 5
Rys. 5. Wykres wypadkowej impedancji zespołu filtrów
Zespół filtrów jednak nie będzie odseparowany lecz będzie współpracował z odbiornikiem, który
zazwyczaj ma charakter indukcyjny (zakładamy Ro = 0). Indukcyjność odbiornika ma także wpływ
na charakterystykę filtru. Jeżeli założymy, że Lo = 10mH, to na rysunku 6 pokazano charakterystykę
impedancyjną zespołu filtrów połączonych równolegle z odbiornikiem.
20
0
18
0
16
0
14
0
12
|ZF|| 0
Zo| 10
0
8
0
6
0
4
0
2
0
0
0 10 20 30 40 50 60 70
0 0 0 n0 0 0 0
Rys. 6. Charakterystyka impedancyjna zespołu filtrów połączonych równolegle z odbiornikiem
Rysunek 6 pokazuje wpływ impedancji (indukcyjności) odbiornika na charakterystykę wypadkową

obiektu widzianą od strony zasilania. Minima impedancji są nadal dla eliminowanych
harmonicznych, natomiast maksima zostały przesunięte w kierunku wyższych częstotliwości. Im
indukcyjność odbiornika jest mniejsza, tym następuje większe przesunięcie. Stąd wniosek, że w
fazie projektowania filtru należy uwzględnić impedancje odbiornika. Można to zrobić modyfikując
trochę wzór (11).
________________________________________________________________________________
59
 1 pm1 n12 1 pm1n22 1 pm1 nn2 
 2     1 
 n1 - pm1
2
n -p
2
2
2
m1 nn2 - pm21  - Z  p
  
 1 pm n12  O 1 m1
1 p n 1 pm2 nn   C  
2 2
1 
 2 22 m2 2
   -
  
F 1
 n1 - pm 2 n22 - p 2
m2 nn2 - pm22  C   Z O 1 pm 2
   F 2 
     
       
        
  
   (13)
        

  p n2     
1 pm m n22 1 pm m nn2    - 1 
 21 m m 2 1 
 n1 - p mm n22 - pm2 m
 
n n - pm m 
2 2

O
 CFn   Z  p
1 mn  

 2  QF
n n221 nn21  
 21 1   
 n1 - 1 n22 - 1 nn2 - 1   U2 
20
0
18
0
16
0
14
0
12
|ZF|| 0
Zo| 10
0
8
0
6
0
4
0
2
0
0
0 10 20 30 40 45 50 60 70 80
0 0 0 0 n0 0 0 0 0
Rys. 7. Charakterystyka impedancyjna grupy filtrów połączonych równolegle z odbiornikiem
Rysunek 7 przedstawia charakterystykę impedancyjną zespołu filtrów połączonych równolegle z

odbiornikiem gdy podczas projektowania filtrów uwzględniono impedancje odbiornika. Kształt tej
charakterystyki jest taki jak był wymagany w założeniach.
Poniżej zestawiono wyznaczone parametry filtrów wyznaczone metodą macierzową z
uwzględnieniem impedancji odbiornika dla takich samych danych jak w przykładzie
wcześniejszym.
nr 5 7 11 13
C [F] 38.77 21.67 12.28 13.46
L [mH] 10.5 9.5 6.8 4.5
Moce poszczególnych filtrów o parametrach powyższych
QF 5  456kVAr
QF 7  250kVAr
QF 11  140kVAr
QF 13  153kVAr
________________________________________________________________________________
Na rysunku 8 zestawiono
5 moce filtrów otrzymane w kolejnych obliczeniach
x 10
10
met 1.
9 met 2.
met 3.
QFn 7
0
1 5 7 11 13
n
Rys. 8. Zestawienie mocy poszczególnych filtrów wyznaczone w kolejnych metodach projektowych
Od strony zasilania często dołączane są elementy o charakterystyce indukcyjnej np. transformatory.

Na rysunku 9 pokazano schemat zastępczy układu widzianego od strony sieci energetycznej.
ZTr
ZF Zo
Sieć
energetyczna
Rys. 9. Schemat zastępczy układu widzianego od strony sieci energetycznej
Rysunek 10 przedstawia charakterystykę systemu z rys. 8 dla LTr = 6mH.
________________________________________________________________________________
61
200
180
160
| 140
(ZF|
|Zo)
+ZT 120
r|
100
80
60
40
20
0
0 100 200 300 400 500 600 700 800
n
Rys. 10. Impedancja układu widziana od strony sieci energetycznej
Z rysunku 10 wynika, że układ będzie ściągał z sieci harmoniczne dla których impedancja układu
jest minimalna, jednak nie są to harmoniczne dostrojeniowe filtrów. Dla tych harmonicznych może
wystąpić rezonans jeżeli takie harmoniczne pojawią się w sieci generowane przez inne odbiorniki
nieliniowe znajdujące się w pobliżu.
Nienależny także zapominać o współpracy filtru z siecią ze względu na harmoniczne generowane
przez analizowany odbiornik nieliniowy. Schemat zastępczy do takiej analizy pokazano na rysunku
11. Dla przykładu Ls = 6mH
Zo
ZS ZF Źródło
harmonicznych
Rys. 11. Schemat zastępczy układu do analizy systemu pod względem rezonansu z siecią zasilającą
________________________________________________________________________________
20
0
18
0
16
0
14
0
|(ZF||ZS)+Zo|
12
0
10
0
8
0
6
0
4
0
2
0
0
0 10 20 30 40 50 60 70 80
0 0 0 0n 0 0 0 0
Rys. 12. Charakterystyka systemu widziana od strony odbiornika
Z rysunku 12 wynika, że harmoniczne generowane przez odbiornik nieliniowy w dużej mierze będą
pozostawały w układzie odbiornik – filtr i nie będą się przedostawać do sieci energetycznej. Istnieje
natomiast zagrożenie, że inne harmoniczne, które mogą wystąpić w sieci np. czwarta harmoniczna
może być powodem wystąpienia rezonansu.
Od teorii do praktyki jest jednak dość daleko. Pomimo prób uwzględnienia coraz większego
otoczenia projektowanych filtrów ciągle mogą wystąpić przypadki dla których zaprojektowany filtr
może być przyczyną nieprawidłowej pracy systemu. Dokonaliśmy szybkiej analizy projektowania
grupy filtrów prostych jednak w rzeczywistości stosuje się równie często inne struktury filtrów,
których analiza już nie jest tak prosta. Również źródłem poważnych błędów może być przyjęte
uproszczenie, że RF = Ro = RS = 0.
Jest jednak możliwość projektowania grupy filtrów o dowolnej strukturze z uwzględnieniem bardzo
szerokiego otoczenia układu oraz bez uproszczeń RF = Ro = RS = 0. Tą możliwość daje dokładne
modelowanie systemu energetycznego w pakietach symulacyjnych np. takich jak Matlab oraz
zastosowanie optymalizacji metodami z grupy sztucznej inteligencji takimi jak np. Algorytmy
Genetyczne.
Metoda optymalizacji, która umożliwia dobór parametrów systemu przy jednoczesnym
wykorzystaniu możliwie dokładnego modelu bez uproszczeń i wyidealizowanych założeń jest
metodą godną polecenia.
LITERATURA
1. Chi-Jui Wu, Jung-Chen Chiang etc.: Investigation and mitigation of harmonic amplification caused by single-tuned
filters. IEEE Trans. on Power Delivery, 13, 3, 1998.
2. Goldberg D. Genetic Algorithms in Search, Optimization, and Machine Learning, WNT (in polish) 1995
3. Hanzelka Z., Klempka R.: Filtry wyższych harmonicznych – wybrane zagadnienia. Napęd i Sterowanie, 3, 9, 2000.
4. Hanzelka Z., Klempka R., Pasywne filtry wyższych harmonicznych, Elektroinfo 6/2003
________________________________________________________________________________
63
5. Klempka R., Designing a group of single-branch filters, Electrical Power Quality and Utilisation 2003, Kraków
6. Klempka R.: Projektowanie grupy filtrów prostych z uwzględnieniem ich wzajemnych wpływów, Elektroinfo
7/8/2004
7. Klempka R., Filtry rezonansowe podwójnie nastrojone projektowane algorytmem genetycznym, JUEE
8. Klempka R., Hanzelka Z.: Application of Genetic Algorithm in Double Tuned Filters Design, EPE 2001, Graz,
9. Klempka R., Hanzelka Z.: Filtr pasywny podwójnie nastrojony, zaprojektowany Algorytmem Genetycznym.
SENE’01, Łodz, 2001
10.Klempka R., Hanzelka Z.: Filtering Properties of the Selected Double Tuned Passive Filter Structures Designed
Using Genetic Algorithm, EPE PEMC 2002, Dubrovnik,
11.Harder J.E.: AC filter arrester application. IEEE Trans. on Power Delivery, 11, 3, 1996.
12.Xiao Yao: Algorithm for the parameters of double tuned filter. 8th Int. Conf. on Harmonics and Quality of Power,
Oct. 14-16, 1998, Athens.
________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________0_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
dr inż. Jerzy Przybylski

dr inż. Zbigniew Szulc
Instytut Sterowania i Elektroniki Przemysłowej
Politechniki Warszawskiej
Współczesna automatyka napędu elektrycznego a kształtowanie się THD w

środowisku elektroenergetycznym odbiorcy przemysłowego i jego otoczeniu
1. Wstęp
Współczesna automatyka napędu elektrycznego opiera się na wykorzystaniu
energoelektronicznych przekształtników i informatyki przemysłowej. Przekształtniki
energoelektroniczne pozwalają na precyzyjne dostarczanie energii elektrycznej o takich
parametrach, aby była przetworzona w silniku elektrycznym na energię mechaniczną w postaci
momentu napędowego i prędkości obrotowej o wartościach wymaganych przez maszynę roboczą.
Układy informatyki przemysłowej sterują i monitorują ten proces. Taka struktura nowoczesnego
napędu elektrycznego pozwala zaspokoić wymagania nowoczesnych technologii przemysłowych
oraz oszczędnie gospodarować energią elektryczną.
Źródłem energii elektrycznej dla przekształtników energoelektronicznych jest najczęściej sieć
elektroenergetyczna zakładów przemysłowych. Struktura obwodów wejściowych przekształtników
powoduje, że prąd pobierany z sieci zasilającej ma charakter odkształcony od sinusoidy. Prąd ten na
impedancji sieci zasilającej powoduje spadki napięcia, co w konsekwencji odkształca napięcie
zasilające. Odkształcony prąd (wg normy – zaburzenie) powoduje szereg objawiających się
pogorszeniem się jakości pracy innych odbiorników przyłączonych do tej samej sieci.
Najczęściej stopień odkształcenia prądu lub napięcia ocenia się na podstawie współczynnika
zniekształceń harmonicznych (THD – Total Harmonic Distortion) ze wskaźnikami I dla prądu i U
dla napięcia.
Według definicji:
n
I
h 2
2
h
(1)
THDI 
U1
U
h 2
2
h
THDU 
U1
(2)
________________________________________________________________________________
65
przy czym:
I1, U1 – wartość skuteczna pierwszej harmonicznej prądu i napięcia

Ih, Uh – wartość skuteczna h-tej harmonicznej prądu i napięcia
h – rząd harmonicznej
n – ostatni rząd harmonicznej wzięty do obliczeń
Wartość n przyjmuje się 40 lub 50 (np. norma IEEE519 zaleca sumować do n = 50). Wartości
graniczne przyjmuje się względem wartości znamionowej pierwszej harmonicznej (wg EN 61800-
3). Powyższe współczynniki są wynikiem rozkładu odkształconego przebiegu według
przekształcenia Fouriera i definicji.
Każdą harmoniczną można odnieść do wartości pierwszej harmonicznej i wówczas dla h-tej
harmonicznej prądu i napięcia podaje się współczynniki:
Ih
HDI h   (3)
I1
Uh
HDU h  (4)
U1
Wartości współczynników THD i HD często używa się także w procentach.
2. Przykłady prądów odkształconych
Rys.2.1. Oscylogram prądu zasilającego 3-fazowy tyrystorowy przekształtnik 6-cio pulsowy

przy zasilaniu silnika prądu stałego o mocy 160kW / 440V przy znamionowym obciążeniu.
________________________________________________________________________________
a)
b c)
Rys.2.2. Oscylogramy prądu zasilającego przemiennik częstotliwości z 1-fazowym obwodem wejściowym dla różnych
wartości obciążenia. a)- przebieg teoretyczny, , b) prąd rzeczywisty dla 150% obciążenia znamionowego, silnik 540
kW/690V, c)- prąd rzeczywisty dla 50% obciążenia znamionowego, silnik 1,5kW/380V
Rys.2.3. Oscylogram prądu zasilającego falownik napięcia z 6-pulsowym obwodem wejściowym

zasilającym silnik klatkowy 740kW/ 660V dla znamionowego obciążenia.
a) 2 0 0
1 9 0
b)
1 8 0
1 7 0
1 6 0
1 5 0
1 4 0
1 3 0
1 2 0
Serie1 Serie1
1 1 0
1 0 0
9 0
8 0
7 0
6 0
5 0
4 0
1 1 0 1 2 0 1 3 0 1 4 0 1 5 0 1 6 0 1 7 0 1 8 0 1 9 0 1
1 1 0 1 2 0 1 3 0 1 4 0 1 5 0 1 6 0 1 7 0 1 8 0 1 9 0 1
Rys.2.4. Oscylogram prądu zasilania falownika małej mocy (750W) z 1-fazowym obwodem wejściowym bez i z
zastosowaniem filtru wejściowego (silnik obciążony 60% nominalnego obciążenia).
________________________________________________________________________________
67
Rys 2.5. Oscylogram prądu zasilania falownika dużej mocy (800kW/690V) z 12-pulsowym obwodem wejściowym
(obciążenie silnika 80% nominalnego).
Rys.2.6. Oscylogram prądu zasilającego falownik prądu poprzez transformator 6 kV/3x2,2 kV z 18-pulsowym
obwodem wejściowym (silnik 1250kW/6kV, przy obciążeniu 75% wartości znamionowej).
210
I15_S2
190
170
150
130
110
90
70
50
241
289
385
481
505
577
601
649
673
769
889
913
937
265
313
625
697
721
745
793
817
841
865
961
1
25
49
73
97
121
145
169
193
217
337
361
409
433
457
529
553
985
________________________________________________________________________________
Rys.2.7. Oscylogram prądu w linii zasilającej zakład przemysłowy na poziomie 15kV.
12 11,13
11,22 11,04
10
4,19 4,31
3,64 4,03 3,87 3,81
4
1,87 1,98
1,54
2
0
R1 S1 T1 R2 S2 T2 R3 S3 T3 R8 S8 T8
Rys.2.8. Wartości THDI[%] w rozdzielni 15kV
[%] HDI
12 11,19 10,99 11,09
10
3,41
4 3,21 3,02
2,95 2,66 2,65
1,47 1,66
2 1,22
0
R1(5) S1(5) T1(5) R2(5) S2(5) T2(7) R3(7) S3(7) T3(7) R8(7) S8(7) T8(7)
Rys.2.9. Wartości HDI[%] dla piątej (5) i siódmej (7) harmonicznej w prądach fazowych w rozdzielni 15kV
[% ] THDI
12
10,07
10
8
7,04
6
5,07
4,74
3,38
4
2,94 2,79
2,21
2
0
R01 R02 R03 R04 R05 R06 R07 R0SF
Rys.2.10. Wartości THDI[%] w prądach fazowych rozdzielni 6kV.
________________________________________________________________________________
69
% HDI
9
8,09
8
6,61
7
6
5,08
4,54
5
4
2,89
3
2,05
2
1
0
R04(5) R04(11) R06(5) R07(5) R07(7) R07(11)
Rys.2.11. Wartości HDI[%] 5-ej (5), 7-ej (7) i 11-ej (11) harmonicznej prądów w rozdzielniach 6kV z najbardziej
odkształconymi prądami fazowymi.
Na Rys.2.1 do Rys.2.7 przedstawiono oscylogramy przebiegów prądów odkształconych

pobieranych z sieci zasilającej przez rzeczywiste odbiorniki nieliniowe (wyjątek – Rys.2.2a
przebieg teoretyczny). Wszystkie przebiegi wykonano w obiektach przemysłowych. Na Rys. 2.8 do
Rys.2.11 przedstawiono wykresy rozkładu prądów na harmoniczne składowe z zaznaczeniem
wartości THDI% i HDI%. Wartości liczbowe opisują ilościowo przebiegi i umożliwiają
sprawdzenie z wartościami granicznymi (maksymalnymi) ujętymi w normach i przepisach.
Większość tych przedstawionych zaburzeń powodowała pogorszenie jakości pracy innych
odbiorników zasilanych z tej samej sieci elektroenergetycznej.
3. Przykłady odkształconego napięcia sieci elektroenergetycznej
Rys.3.1. Oscylogram napięcia sieci 230 V zakłóconej pracą przekształtników tyrystorowych zasilanych z tego samego
źródła.
________________________________________________________________________________
80
60
40
20
0 Seria1
-20 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
-40
-60
-80
Rys.3.2. Oscylogram napięcia w sieci 6kV.

190
U15_R2
170
150
130
110
90
70
169
193
289
313
337
361
553
577
601
625
889
913
529
769
793
817
937
961
985
1
25
49
73
97
121
145
217
241
265
385
409
433
457
481
505
649
673
697
721
745
841
865
Rys.3.3. Oscylogram napięcia linii 15kV zasilającej zakład przemysłowy.
[%] THDU
(przewodowe)
4
3,51 3,49 3,48
3,5
2,5
2,06 2,03
1,83
2
1,5
0,95 0,893
1
0,698
0,5
0
RS1 ST1 TR1 RS2 ST2 TR2 RS8 ST8 TR8
Rys.3.4. Wartości THDU[%] dla napięć przewodowych w rozdzielni 15kV.

\
[% ] THDU
4
3,5 3,41
3
2,28
2,5
2,04
1,91 1,89
2
1,56 1,52
1,5
0,82
1
0,5
0
R01 R02 R03 R04 R05 R06 R07 R0SF
Rys.3.5. Wartości THDU w rozdzielniach 6kV.

________________________________________________________________________________
71
Na Rys.3.1 do Rys.3.3 przedstawiono odkształcone przebiegi napięć w sieci jednofazowej 230V,
sieci 3-fazowej 6kV i 15kV.
Na Rys.3.4 I Rys.3.5 przedstawiono wykresy wartości współczynników THDU% w rozdzielniach
6kV i 15kV dużego zakładu przemysłowego, w którym pracuje duża ilość napędów prądu stałego
zasilanych z przekształtników tyrystorowych oraz napędy prądu przemiennego z falownikami
niskiego napięcia.
4. Ocena ilościowa środowiska elektroenergetycznego ze współczesnymi układami

napędowymi
Przedstawione powyżej przebiegi prądów i napięć uwidaczniają skalę problemów. Odkształcony

prąd pobierany przez odbiorniki energoelektroniczne powoduje harmoniczne zaburzenia napięcia
sieci zasilającej. Wszystkie odbiorniki przyłączone do tej sieci będą zasilane odkształconym
napięciem o współczynniku THDU i będą zawierały wyższe harmoniczne rzędu h o wartościach
określonych przez HDU(h).
W silnikach prądu przemiennego zasilanych bezpośrednio z tej sieci powstaną dodatkowe straty
mocy:
- w rezystancjach uzwojeń straty te będą proporcjonalne do (THDI)2
- w obwodzie magnetycznym każda harmoniczna powoduje dodatkowe straty proporcjonalne do:
U h1,3 i f h2
- w izolacji silnika dodatkowe straty mocy są dla każdej harmonicznej napięcia proporcjonalne do:
U h2 i f h (częstotliwość h-tej harmonicznej)
oraz tg h (tangensa kąta stratności dla danej harmonicznej)
Straty te nagrzewają silnik i izolację przyczyniając się do skrócenia czasu życia technicznego
urządzenia.
Podobne zależności obowiązują również dla transformatorów przyłączonych do tej samej sieci.
W kondensatorach kompensujących każda harmoniczna spowoduje dodatkowy prąd o wartości:
Przy dużych wartościach fh i Uh wartość tego prądu dla wszystkich harmonicznych może
doprowadzać do przekroczenia dopuszczalnego prądu całkowitego i uszkodzenia kondensatora.
Odbiorniki włączane do tej sieci w obecności kondensatorów kompensujących, własnych
pojemności i pojemności sieci oraz indukcyjności występujących we własnych obwodach oraz w
sieci mogą stworzyć warunki do powstania zjawiska rezonansu i to czasem o kilku wartościach
częstotliwości rezonansowej.
Zaburzenia napięcia sieci bardzo często mogą być przyczyną niewłaściwej pracy wszystkich
urządzeń opartych o technikę cyfrową. Dotyczy to komputerów oraz mikroprocesorowych układów
pomiarów i automatyki.
W celu oceny współczynnika THD wygodnie oprzeć się o normy. Szczególnie może być
przydatna norma P-EN 61800-3 – Kompatybilność elektromagnetyczna (EMC) z uwzględnieniem
specjalnych metod badań. Zakres normy dotyczy elektrycznych układów napędowych o
regulowanej prędkości.
Na podstawie wartości granicznych podanych w tej normie, wykonując pomiary (w istniejących
obiektach) lub obliczając teoretycznie wartości THD lub HD można ocenić stan środowiska
________________________________________________________________________________
elektroenergetycznego pod względem harmonicznych napięcia i przewidzieć skutki mogące
wystąpić.
5. PODSUMOWANIE I WNIOSKI
· Energoelektroniczne układy sterujące silnikami elektrycznymi pobierają odkształcony
prąd z sieci zasilającej powodując zaburzenia napięcia
· Współczynnik THDU ilościowo ocenia te zaburzenia i jego wartość najlepiej
wykorzystywać z pomiarów w istniejących obiektach lub wyznaczać teoretyczne podczas
projektowania nowych instalacji.
· Silny wpływ zaburzeń napięcia sieci na wszystkie odbiorniki przyłączane do niej zmusza
do dokładnej analizy współczynnika THD.
· Stale rosnąca liczba układów napędowych z przekształtnikami energoelektronicznymi
powoduje stałe zwiększanie się wartości THDU we wszystkich sieciach średniego
napięcia i niskiego napięcia
· Najlepszym sposobem ograniczenia wartości THD jest jego analiza podczas
projektowania i stosowanie urządzeń o niewielkich zaburzeniach wprowadzanych do
sieci zasilającej:
· W przypadku już istniejących instalacji należy zmierzyć wartość THDU i rozważyć
możliwość stosowania filtrów biernych, aktywnych lub zaprojektować nową linię
zasilającą.
· Działania techniczne ograniczające wartość THD są kosztowne i w każdym przypadku
należy przeprowadzić analizę techniczno-ekonomiczną uwzględniając nakłady i efekty.
Analiza taka często jest utrudniona ze względu na brak jednoznacznych oszacowań
efektów i wymaga dużego doświadczenia w tej dziedzinie.
________________________________________________________________________________
73
________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________0_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
75
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
77
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
79
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
81
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
83
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
85
________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
87
________________________________________________________________________________
Krzysztof Lorek
KrzysztofL@twelvee.com.pl
Celowość monitorowania jakości i kosztów energii elektrycznej.

Z zagadnieniami jakości energii elektrycznej spotykają się przede wszystkim jej
użytkownicy jak również i dostawcy oraz producenci. Jednak ze względu na zupełnie odmienne
potrzeby każdej z tych grup jakość energii najchętniej rozumiana byłaby indywidualnie. W
dawnych latach, gdy produkcja i dystrybucja energii znajdowała się w rękach państwowego
monopolisty, świadomość i oczekiwania użytkownika ograniczały się do biernej konsumpcji, jeżeli
to oczywiście tylko było możliwe. Same ograniczenia w dostawach energii wprowadzane przez
Krajową Dyspozycję Mocy jak i pogarszający się stan techniczny systemów zasilania, których
elementy często pracowały jeszcze długo po zamortyzowaniu się, zwiększając zagrożenie awarii
skutkowały dużą nieprzewidywalnością. Konsekwencje takiego stanu były przede wszystkim
ekonomiczne w postaci strat i kosztów usuwania skutków przerw w dostawach energii. Jednak
okres przemian nie ominął i branży energetycznej, wprowadzono ustawę Prawo Energetyczne i
potraktowano energię elektryczną jako towar z wszystkimi tego konsekwencjami.
Prawo a rzeczywistość
Główną właściwością każdego towaru jest jego jakość, czyli zespół cech, warunki
dostarczania, warunki odbioru i skojarzona z nimi cena jednostkowa. W okresie od 1997 roku do
chwili obecnej można było zaobserwować kolejne etapy ewolucji tego prawa w kierunku
rzeczywistego urynkowienia i umocnienia odbiorcy energii elektrycznej w pozycji współpartnera.
Aby to było możliwe konieczne stało się określenie z jednej strony charakterystycznych cech
poboru energii, jakie musi spełniać odbiorca, aby nie wpływając na pogarszanie jej właściwości
mógł zrealizować swoje potrzeby, a z drugiej strony, jeżeli nastąpi niezależne od użytkownika
pogorszenie wybranych cech pobieranej energii to należy się zadość uczynienie lub rekompensata w
postaci na przykład obniżenia ceny. Z punktu widzenia dostawcy, jeżeli użytkownik nie dotrzymuje
warunków poboru energii zapisanych w umowie wpływając na pogorszenie warunków zasilania
innych użytkowników możliwe są konsekwencje finansowe w postaci dodatkowych opłat bądź
nawet czasowego odłączenia. Aby więc można było prosto i jednoznacznie mówić o
poszczególnych cechach energii i jej poboru wprowadzone zostały pojęcia standardów
jakościowych. Wykorzystane tu zostały między innymi parametry określane w Polskich Normach
które nie są obowiązkowe. Niestety jak wiele rzeczy w Polsce tak i tu nie obyło się bez problemów
i niejednoznaczności. Brak jest niestety wykładni prawa regulującej wymagania techniczne na
przyrządy do określania parametrów jakości energii. Skutkiem tego jedyne, co jest wymagane
formalnie to legalizacja liczników energii elektrycznej służących do sprzedaży, czyli rozliczeń
finansowych między dostawcą a odbiorcą. Merytoryczne wątpliwości budzi również brak
jednoznacznych przepisów regulujących wymagania techniczne torów pomiarowych w zakresie
pomiarów szerokopasmowych. Brak świadomości ograniczeń jakie wprowadzają przekładniki
pomiarowe skutkuje tym, że metrologicznie nie jesteśmy w stanie określić nawet błędów z jakimi
wykonywanie są pomiary zawartości poszczególnych harmonicznych i THD co według mnie
stanowi swego rodzaju paradoks. W samej wykładni prawa nie obyło się również bez poważnych
błędów. Do najbardziej znaczących można by zaliczyć ustalenie poziomu THD dla niskiego
napięcia na poziomie 1,5% co mogłoby wpędzić dostawców energii w nie lada kłopoty finansowe
gdyby próbowano to wyegzekwować, ponieważ w wielu ośrodkach miejskich parametr ten
kształtuje się na poziomie 2,5-4%. Od dłuższego czasu pojawiają się również sygnały o próbach
wprowadzenia współczynników migotania światła, na razie bez ostatecznego skutku.
________________________________________________________________________________
89
Jak będą jednak przebiegały kolejne procesy legislacyjne i czym się to zakończy to tak
naprawdę dopiero czas pokaże, bądźmy jednak dobrej myśli i wiary w obiektywne podejście
instytucji za to odpowiedzialnych.
Cechy jakościowe energii elektrycznej a praktyka i paradoksy eksploatacyjne

Podstawowe parametry Okres: 2004-03-30 00:00 -2004-03-31 00:00
Wykres przebiegu napięć:
jakościowe zostały określone [AS-Multi] TE_KL / Miernik 2

U L1
U L2
Zakresy zmian napięcia:
229,48 ... 245,75 [ V ]
229,20 ... 245,50 [ V ]
229,23 ... 245,48 [ V ]
jako standardy jakościowe w 248,0

U L3
U [V]
oparciu o doświadczenia i
246,0
wymagania eksploatacyjne takie
jak ograniczenie poboru średniej 244,0
mocy czynnej 15.-minutowej i 242,0
średniego tangensa w okresie 240,0
miesiąca rozliczeniowego oraz 238,0
tolerancji napięcia i 236,0
częstotliwości uzupełniając
dodatkowymi parametrami w 234,0
oparciu o istniejącą normę PN- 232,0
EN 50160. Pojawił się również 230,0
parametr średniego napięcia 15.- 228,0
minutowego z dwoma
00:00
01:00
02:00
03:00
04:00
05:00
06:00
07:00
08:00
09:00
10:00
11:00
12:00
13:00
14:00
15:00
16:00
17:00
18:00
19:00
20:00
21:00
22:00
23:00
00:00
przedziałami tolerancji od
których jest możliwe wyliczenie bonifikaty za niespełnienie warunku lolerancji. Pojawiły się
również średnia 10.-minutowa zawartość poszczególnych harmonicznych oraz współczynnika
zawartości harmonicznych THD w napięciu. Znaczące jest również określenie cech niezawodności
zasilania określającego sumaryczny czas przerw w dostawie energii wynikający z planowanego
wyłączania oraz z nieprzewidywalnych awarii. Tyle po stronie ustawodawcy, a co po stronie realnej
rzeczywistości. Jakość energii elektrycznej została potraktowana szerzej w kategoriach
kompatybilności elektromagnetycznej. Dotyczy to Norm serii 61000. Precyzują one szczegółowo
zarówno parametry jakimi opisuje się energię elektryczną jak i zasady pomiarów i wyznaczania
poszczególnych parametrów. Określone są w nich również wymagania dotyczące przyrządów
pomiarowych. Do ciekawych należy norma dotycząca efektu migotania światła wywołanego
wahaniami napięcia określanego powszechnie jako Flicker. Posłużono się w niej uproszczeniem
polegającym na wyliczaniu intensywności zjawiska świetlnego na podstawie skomplikowanego
algorytmu analizującego napięcie i przybliżenie wyników na podstawie modelu żarówki. W efekcie
współczynniki Pst i Plt mają sens tylko wtedy gdy dotyczą eksploatacji takich właśnie odbiorników
energii, a jest ich powoli coraz mniej. Wszelkie inne uogólnienia wykorzystania tych
współczynników do szeroko pojętej analizy zjawisk o częstotliwościach poniżej 50Hz mają raczej
wątpliwą wartość merytoryczną.
Na jakość energii elektrycznej należy również spojrzeć od praktycznej strony eksploatacji.
Ciągłość pracy urządzeń jest zagwarantowana ciągłością dostarczania im energii. Chwilowe
obniżenie wartości napięcia lub jego brak wywołany chwilowym zwarciem w sąsiednim obwodzie,
zasilanym z tego samego punktu i trwającym tyle co czas zadziałania zabezpieczenia tego obwodu
może mieć różne skutki. Najczęściej, dobrze dobrany zasilacz własnego urządzenia posiada rezerwę
energii wystarczającą na takie okoliczności. Może jednak się zdarzyć, że po powrocie napięcia do
normy zasilacz bardzo szybko uzupełni brakującą energię, a jeżeli takich urządzeń w naszym
obwodzie zasilającym jest więcej, objawem może być chwilowy zwiększony pobór mocy
________________________________________________________________________________
wszystkich urządzeń jednocześnie. Takie zjawisko przy braku świadomości podczas projektowania
struktury zasilania może mieć bardzo złe skutki. Opisane zjawisko jest efektem pewnego stanu
przejściowego występującego losowo. Tu należy przypomnieć, że określenia jakościowe
wynikające z ustawodawstwa mają charakter statystyczny czyli uśrednianie i zliczanie zjawisk w
skali tygodnia, miesiąca bądź roku co ma się nijak do potrzeby nieprzerwanej pracy, czasowo
zsynchronizowanych procesów technologicznych.
Należy w tym miejscu powiedzieć, że problem impulsowego poboru mocy jest zjawiskiem
powszechnym od momentu gdy odbiornikami energii stały się urządzenia elektroniczne
wyposażone w prostownik z kondensatorem, a jest to już znacząca większość urządzeń
powszechnego użytku i starsze przemysłowe rozwiązania elektronicznego sterowania silnikami
elektrycznymi. Analizując przebiegi chwilowe prądów nie trudno zauważyć, że realny przepływ
prądu w każdym półokresie odbywa się w okolicy maksymalnej wartości chwilowej napięcia.
Efektem tego jest, że jeżeli płynie prąd o wartości skutecznej np.: 1A to wartość chwilowa prądu
płynącego przez na przykład 2ms każdego półokresu musi osiągnąć co najmniej 5A. Na skalę
zjawiska wpływa jednak nie pojedyncze urządzenie lecz miliony urządzeń pracujących w sposób
zsynchronizowany napięciem 50Hz. W efekcie przebiegi chwilowe napięcia w ośrodkach miejskich
posiadają charakterystyczne zniekształcenie kształtu sinusoidy w okolicy maksimum wywołane
dodatkowymi skumulowanymi spadkami napięcia na poszczególnych odcinkach linii zasilających.
Wynikiem tego zjawiska jest pojawianie się wyższych harmonicznych w napięciu i wszystkie
skutki eksploatacyjne z tym związane. Jednym z nich są zjawiska rezonansu prądów oraz rezonansu
napięć w elementach RLC. Aby zjawiska rezonansów mogły wystąpić konieczne jest jednoczesne
spełnienie kilku warunków. Głównym jest skojarzenie elementów LC tak aby ich wypadkowa
częstotliwość rezonansowa była wielokrotnością 50Hz. Elementami mogą być uzwojenia silników,
pierwotne i wtórne uzwojenia transformatorów, dławiki, kondensatory baterii kompensacji mocy
biernej. Zdolność tłumienia drgań rezonansowych zależy od wypadkowej stratności (niekoniecznie
musi mieć charakter liniowy rezystancyjny, szczególnie w obwodach magnetycznych). Tu paradoks
polega na tym, że dążymy do jak najdoskonalszych bezstratnych instalacji a niestety zmniejszają
one tłumienie potęgując i opóźniając gaśnięcie drgań rezonansowych. Aby jednak zaszło zjawisko
rezonansu równoległego w napięciu zasilającym musi wystąpić znacząca wartość harmonicznej o
częstotliwości rezonansowej wypadkowego obwodu. Efektem tego pomiędzy elementami LC
wystąpi przepływ dużego prądu tej harmonicznej i może dojść do wielu zjawisk ubocznych np.:
przekroczenie prądów nominalnych zwiększający temperaturę elementów bądź wejście obwodów
magnetycznych w zakres nasycenia histerezy. Rezonans szeregowy powstanie w wyniku przepływu
prądu z dużą zawartością harmonicznej równej częstotliwości rezonansowej obwodu czego efektem
będzie pojawienie się harmonicznej napięcia o znacznej wartości mogącej doprowadzić najczęściej
do przebicia elementu pojemnościowego jako bardziej wrażliwego na tego typu zjawiska.
Pobudzenie obwodu rezonansowego może oczywiście wystąpić w wyniku ciągłego występowania
danego pobudzenia lecz dużo częściej następuje na skutek stanów nieustalonych w wyniku załączeń
i wyłączeń poszczególnych odbiorów bądź gwałtownego wzrostu poboru mocy.
Inne zjawisko związane z harmonicznymi polega na wspomnianym wcześniej zjawisku
pojawiania się harmonicznych napięcia w wyniku przepływu prądów wyższych harmonicznych o
dużych wartościach. Element pojemnościowy na przykład kompensator mocy biernej podłączony
do sieci posiada reaktancję pojemnościową zmieniającą się odwrotnie proporcjonalnie do numeru
każdej kolejnej harmonicznej. Dlatego też element pojemnościowy stanowi coraz większe
obciążenie dla kolejnych wyższych harmonicznych. Jeżeli zgodnie z prawem zawartość na przykład
23.-harmonicznej była by mniejsza od 5% (THD jest wówczas na pewno <8%) to prąd jaki
płynąłby przez kondensator przekroczyłby wielokrotnie prąd składowej 50Hz i spowodowałby na
pewno jego zniszczenie. Tu znów paradoks polegający na tym, że średnie zawartości
________________________________________________________________________________
91
harmonicznych wynikające z prawa mają się nijak do wymienionych wcześniej zjawisk
szkodliwych.
Przepływ prądów wyższych harmonicznych ma jeszcze jeden skutek uboczny. W liniach 4-
przewodowych pojawia się prąd w przewodzie neutralnym, który w niektórych przypadkach może
osiągnąć znaczne wartości w stosunku do prądów fazowych i może stanowić zagrożenie dla kabli
zasilających jeżeli nie zostały pod tym kątem zaprojektowane.
Kolejną cechą określającą jakość jest średnia moc 15-minutowa i jej nie przekraczanie.
Możliwie i często stosowane jest automatyczne kontrolowanie jej poziomu przez Automatyczny
Strażnik Mocy zarówno z powodów rozliczeniowych jak i czysto eksploatacyjnych. Zdarza się
jednak przewrotne stosowanie jego pojęcia, a mianowicie chwilowe, znacznie przeciążanie np.
wtryskarki zgrzewarki, tak aby średnia moc była w normie. W efekcie występują zjawiska uboczne
zapadów napięcia, istnieje również ryzyko jednoczesnego nałożenia się kilku takich zjawisk od
siebie niezależnych czego efektem może być zadziałanie zabezpieczenia i przerwa w dostawie
energii. Jeżeli zachodzi konieczność zaplanowania poziomu zapotrzebowania na moc średnią to
chwilowe maksymalne pobory mocy są wręcz niezbędne do oszacowania ryzyka przekroczenia
ustalonego progu, szczególnie jeżeli występują duże, chwilowe pobory mocy w stosunku do małej
mocy średniej.
Podobnie jest w przypadku analizy mocy biernej. Tu dochodzi jeszcze zjawisko
przekompensowania wynikające z niewłaściwego doboru nastaw regulatora bądź nawet
niewłaściwego doboru sposobu kompensacji. Rzeczywista eksploatacja kompensacji mocy biernej
podsuwa jeszcze inne zjawiska mogące mieć wpływ na jakość. W trakcie eksploatacji baterii
kondensatorów może dojść w wyniku chwilowego przeciążenia prądami wyższych harmonicznych
do zadziałania bezpiecznika topikowego wyłączającego konkretny stopień baterii. W przypadku
baterii dławikowych stosuje się zabezpieczenia przed przegrzaniem termicznym dławika
odłączające go. Ponieważ zjawiska te mogą wystąpić w sposób nieoczekiwany, a mają wpływ na
skutki finansowe, często są widoczne dopiero po dłuższym czasie natomiast w systemie
monitorowania mogą być zauważone natychmiast,. Jeżeli proces kontroli przepływu mocy średnich
zostanie przeprowadzony w rozbiciu na poszczególne fazy może okazać się, że rzeczywista
asymetria obciążeń jest zdecydowanie większa, a konfiguracja uproszczonego pomiaru napięć i
prądów do kompensacji mocy biernej była nieoptymalna.
Analiza kosztów zużycia energii jest równie ważnym i coraz bardziej docenianym
problemem wynikającym z eksploatacji energii elektrycznej. Określenie właściwej taryfy jest
ważnym elementem jednak w przypadku zastosowania układu rozliczeniowego jednotaryfowego
jest to raczej nie możliwe. W przypadku analizy kosztów na poziomie pojedynczych odbiorów
nawet jednofazowych dochodzi jeszcze problem ilości zastosowanych urządzeń.
Co dotychczas w monitoringu
Można by powiedzieć, że dla służb energetycznych czy służb utrzymania ruchu system
monitorowania jest podstawowym zmysłem pozwalającym dostrzec, zrozumieć i przewidzieć to co
się dzieje lub może zdarzyć w systemie zasilania podczas eksploatacji energii elektrycznej. Dlatego
bardzo istotne jest jakie ma możliwości i ile kosztuje. Panuje jeszcze, choć na szczęście powoli
zanika zjawisko, że o zakupach decyduje księgowy. Zdarzały się więc przypadki, że zakupione
zostały falowniki bez filtrów, go filtr kosztuje czasem prawie drugie tyle, a falownik bez filtru też
będzie działał., że wyposaża się rozdzielnice w konwencjonalne mierniki analogowe bo są
najtańsze mimo że trzeba przy nich stać aby cokolwiek zauważyć. Tak naprawdę wydać pieniądze,
aby się ich pozbyć jest bardzo prosto. Jednak, aby mieć z tego właściwy pożytek obecnie i na
najbliższą przyszłość to już jest sprawa trudniejsza. W branży energetycznej pojawiło się
________________________________________________________________________________
dodatkowo bardzo niekorzystne zjawisko demagogii marketingowej. Prawie każdy przyrząd
pomiarowy mierzący podstawowe parametry elektryczne: napięcia prądy czy moce od razu nazywa
się analizatorem. Często porównuje się przyrządy pomiarowe bo jeden i drugi jest analizatorem,
tylko jeden jest znacznie tańszy. Agresja marketingi i brak odpowiedzialności za ewentualne skutki
niedomówień stają się niestety coraz bardziej powszechne i uciążliwe.
Celowość monitorowania
Podstawą każdej decyzji i działania są zebrane wcześniej informacje na odpowiednim
poziomie szczegółowości, odpowiednia wiedza oraz przyjęty wcześniej cel jaki zamierzamy
osiągnąć lub do którego zamierzamy dążyć. Obserwując to co w zakresie jakości energii
elektrycznej dzieje się w Polsce można by powiedzieć, że powoli rośnie świadomość, że jakość
energii elektrycznej ma bezpośrednie przełożenie na koszty jej eksploatacji i ekonomiczne skutki
działalności gospodarczej. Możliwość analizy właściwości otrzymywanej energii i z drugiej strony
wpływu na jakość pobieranej energii od dostawcy wywołuje naturalny odruch ekonomiczny każdej
ze stron, czyli dbanie o własny interes. Jest to chyba najbardziej naturalna siła napędowa postępu w
tej branży. W interesie użytkownika jest taki pobór energii aby spełniać warunki umowy zakupu, a
w przypadkach wątpliwych mieć informacje uzupełniające na potwierdzenie tego faktu. W
przypadku dostawcy, w jego interesie jest mieć szczegółowe rozeznanie kto jest przyczyną
występujących zaburzeń aby w przypadku roszczeń innych odbiorców przenieść odpowiedzialność
za ewentualne skutki. Każda ze stron ma szansę poznawać i modyfikować własny system zasilania
jeżeli zostaną wykryte zaburzenia funkcjonowania wewnątrz systemu. Zastosowanie dobrze
przemyślanego systemu monitorowania wprowadza nową jakość do eksploatacji. Automatycznie
gromadzone są informacje do których jest natychmiastowy dostęp z dowolnego miejsca.
Minimalizuje się w ten sposób czas dostępu do informacji mając jednocześnie gwarancję
gromadzenia wszystkich oczekiwanych zjawisk. Jednoznaczność czasowa rejestrowanych zjawisk i
analiz zużycia energii jest możliwa w systemach w których świadomie nadzoruje się synchronizację
czasu. Bezpieczeństwo danych może być zwiększone jeżeli przenoszone są już wcześniej
zgromadzone dane, a dane pośrednie są kasowane dopiero wtedy gdy to jest konieczne.
Podstawowe cechy systemu monitorowania takie jak: wiarygodność, jednoznaczność,
bezpieczeństwo danych, odporność na przerwy w komunikacji, odporność na niedoskonałości
systemów informatycznych i wiele innych ma znaczący wpływ na celowość monitorowania.
Podsumowując powtórzę jeszcze raz wcześniejsze słowa, że celowością monitorowania

jakości energii i kosztów zużycia jest dbanie o własny interes każdej ze stron oraz, że nie wszystkie
korzyści da się wprost przeliczyć bezpośrednio na złotówki dlatego często uzasadnieniem jest już
sama eksploatacja systemu w którym dostrzeżemy związek między skutkami a przyczynami
poszczególnych zjawisk aby nie musiały zagrażać w przyszłości. Aby to było jednak możliwe
ważne jest dokładne poznanie właściwości poszczególnych elementów oferowanych systemów, aby
spełniały nasze oczekiwania teraz i w najbliższej przyszłości.
________________________________________________________________________________
93
________________________________________________________________________________
__________________________________________________________________0_________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________
________________________________________________________________________________
95

#11 Warszawa

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

#11 Warszawa

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

WYBRANE ZAGADNIENIA JAKOŚCI ZASILANIA I UŻYTKOWANIA ENERGII ELEKTRYCZNEJ

seminarium z cyklu “Polskie Partnerstwo Jakości Zasilania”, Warszawa 30.11.2004r

Jakość Energii Elektrycznej – Edukacja przez Internet – Europejski Program

2. Dlaczego jakość zasilania

3.1.Poradnik Jakości Zasilania

Druga cyfra oznacza kategorię tematyczną każdego z rozdziałów. I tak kolejno:

Rysunek 1 Poradnik Jakości Zasilania

Poniżej przedstawiono wszystkie dotychczas wydane części poradnika:

Rysunek 2 Strona internetowa Leonardo

Wykład 1: Pewność zasilania. Układy rezerwowego zasilania odbiorców

Na rysunku 4, z lewej przedstawiono średnie (w % maksymalnej możliwej liczby punktów i w

Rysunek 4 Wyniki testu

Eksperyment, któremu z pewnością można zarzucić wiele niedociągnięć metodologicznych

5. Europejski Przegląd Jakości Energii

Jakość energii w zapisach kontraktu na dostawę energii elektrycznej

Istnieją racjonalne przyczyny uzasadniające występowanie właśnie obecnie tak ogromnego

1. rosnąca świadomość, że energia elektryczna jest towarem i to, co nazywamy jakością

Regulacje prawne jakości zasilania

Uregulowania techniczne i prawne na poziomie WN są w nieomal wszystkich krajach na tym

· ustalane na podstawie istniejących narodowych norm, przepisów i rekomendacji,

B. Etap II - stan ustalony

- obieg informacji: Poprawa jakości realizowana jest głównie przez przedsiębiorstwa

Gdzie jesteśmy dziś?

Jakość elektroenergetycznego zasilania w sieciach rozdzielczych

Przedstawione na konferencji referaty były omawiane na 6 sesjach:

Na sesji 2 zostało przedstawionych ponad 90 referatów na cztery tematy:

Zagadnienia dotyczące JE były rozważane w odpowiednich aspektach i na innych sesjach

2. Wpływ obciążeń zaburzających na JE.

Omówiono trzy typy szeroko rozpowszechnionych źródeł zniekształceń przebiegów czasowych

Wpływ zapadów i zniekształceń napięcia

3. Przyczyny zapadów napięcia i ich wpływ na pracę odbiorników energii elektrycznej.

4. Źródła bezprzerwowego zasilania (UPS-y).

5. Jakość zasilania elektroenergetycznego pod kątem uczestników rynku konkurencyjnego

6. Kryteria oceny niezawodności zasilania.

dr inż. Tomasz Kowalak

Ciągłość zasilania – zadaniem dostawcy energii

Definicja przerwy w zasilaniu:

Klasyfikacja przerw w zasilaniu ze względu na długość trwania:

Klasyfikacja przerw w zasilaniu ze względu na tryb powiadomienia odbiorcy:

4. Aktualne ramy prawne i określone prawem konsekwencje dla dostawcy

Za niedotrzymanie standardów ciągłości dostaw energii elektrycznej dostawca ponosi

a) za nie przyjęcie zgłoszeń lub reklamacji od odbiorcy 15,18 zł,

5. Kierunki racjonalnych rozwiązań

A.Baranecki, M.Niewiadomski, T.Płatek

Filtry aktywne do kompensacji harmonicznych prądu – aspekty techniczne i

Dopuszczalne limity wartości współczynnika THDu zależą od poziomu napięcia i dla

U < 1kV 1kV ÷ 30kV 30kV ÷ 110kV > 110kV

Podobny wzór obowiązuje (w Europie) dla poziomu odkształcenia prądu – zamiast

2. Zagrożenia z powodu harmonicznych prądu.

Rys.1 Przebiegi prądu pobieranego przez: a) żarówkę energooszczędną,

Przy obciążeniu trzech faz odbiornikami nieliniowymi (komputery, oświetlenie lampami

W przypadku silników elektrycznych, wyższe harmoniczne powodują – oprócz

W zależności od poziomu zakłóceń, współczynnik K (K-factor) może przyjmować wartość

Rys.6 Współpraca filtru aktywnego z odbiornikiem nieliniowym

Przykładowe przebiegi prądów w układzie są przedstawione na rys.7. W czasie, gdy

Na rys.8 są przedstawione przebiegi prądów dla dwóch trybów sterowania filtru.

b) kompensacja harmonicznych (bez kompensacji mocy biernej)

Poniżej są przedstawione przykładowe wyniki pomiarów filtru FA3-1000K

Rys.11 Rozkład prądu na harmoniczne i wzór do obliczenia prądu kompensacji

Filtr aktywny należy instalować możliwie blisko odbiornika nieliniowego (rys.12).

Rys.12 Lokalizacja filtru aktywnego w systemie zasilania

Projektowanie grupy filtrów prostych

Wszelkie rozważania przeprowadzane są przy uwzględnieniu następujących założeń