#8 Wrocław

“EAZ a LPQI”, Wrocław, 27 stycznia 2004 r.
Koszty złej jakości energii jako uzasadnienie

Europejskiej Inicjatywy Jakości Zasilania
Polskiego Partnerstwa Jakości Zasilania
LEONARDO
Roman Targosz
Polskie Centrum Promocji Miedzi S.A.
NOWE SYSTEMOWE PODEJŚCIE DO WIEDZY NA TEMAT JAKOŚCI ZASILANIA

Inicjatywa wspierana przez Komisję Europejską, Europejski Instytut Miedzi, objęta Polskim
Partnerstwem Jakości Zasilania
1. Co nas skłoniło do zainicjowania działań w sferze jakości zasilania w ramach programu

LEONARDO?
Koszty niskiej jakości zasilania coraz częściej stają się sprawą najważniejszej wagi dla
przemysłu i firm usługowych. Około 50% budynków doświadcza poważnych problemów z jakością
zasilania. Praktycznie żaden budynek nie jest zasilany idealnie. Niska jakość zasilania kosztuje
przemysł europejski dziesiątki miliardów EURO rocznie.
2. Co to jest Inicjatywa LPQI?
Inicjatywa programu Leonardo dotycząca Jakości Zasilania jest programem edukacyjnym

przeznaczonym dla osób i instytucji decydujących o zastosowaniu różnych technologii w dziedzinie
instalacji elektrycznych. Dzięki temu programowi mogą one rozpoznać, zdiagnozować i ocenić
problemy związane z jakością zasilania oraz kompatybilnością elektromagnetyczną występujące w
instalacjach niskiego napięcia.
1
3. Jakie są narzędzia LPQI?
♦ Poradnik Jakości Zasilania, unikalne źródło informacji publikowane w częściach, w sumie

obejmujące ponad 40 zeszytów. Części wstępne poradnika są dostępne w sieci internetowej.
♦ Stronę internetową, www.lpqi.org, z możliwością nauki korespondencyjnej tj. wykładami
poświęconymi poszczególnym zagadnieniom, prezentacje ze slajdami oraz bibliotekę, a także
poradnik w formie odpowiedzi na najczęściej zadawane pytania (FAQ), forum dyskusyjne i
porady specjalistów *.
♦ Programy seminaryjne omawiające podstawowe zagadnienia i dające dobry start w program
nauczania korespondencyjnego.
♦ Program umożliwiający uzyskanie certyfikatu po ukończeniu kursu korespondencyjnego i
zdaniu testu *.
4. Definicja jakości energii:
“Zbiór warunków, które umożliwiają funkcjonowanie systemów elektrycznych zgodnie z ich

przeznaczeniem bez widocznej utraty cech funkcjonalnych i trwałości.”
C. Sankaran
Wśród warunków, o których mowa w definicji jest znajomość zagadnień, które definiują
systemy elektryczne.
Pomimo wysiłków zmierzających do poprawy jakości energii ze strony jej dostawców,
poprawy odporności i emisyjności urządzeń, lepszych rozwiązań w zakresie technik pomiarowych i
wreszcie rozwiązań redukujących lub zapobiegających skutkom zaburzeń, problemy związane z
jakością energii nie nikną a wręcz eskalują. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest oczywiście rosnąca
liczba obciążeń stwarzających takie problemy ale w nie mniejszym stopniu nie optymalne
rozwiązywanie problemów jakości energii wiążące się z brakiem dostatecznej wiedzy na ten temat.
Wiedzę o jakości energii można scharakteryzować następująco:

• luka edukacyjna dla dorosłych,
• niedostatek praktycznych, niekomercyjnych i obiektywnych źródeł wiedzy o jakości energii,
• brak platformy komunikacyjnej dla praktyków, specjalistów a z drugiej strony poszukujących
rozwiązań w dziedzinie jakości energii.
Reasumując; problemy tej natury są stosunkowo nowe. Wiedza na ich temat, choć bogata
nie została dotąd we właściwy sposób upowszechniona. LEONARDO ma tę lukę uzupełnić.
5. Poradnik jakości zasilania
1.1 Wstep
1.2 Poradnik samodzielnej oceny jakości zasilania
2.1 Koszty niskiej jakosci zasilania
*
efekty te, jak i projekt są rozwijane etapami i większość z nich będzie w pełni dostępna w 2003 i 2004roku.
*
2
3.1. Przyczyny powstawania i skutki dzialania
3.2.2 Rzeczywista wartość skuteczna - jedyny prawdziwy wyznacznik

3.3.1 Filtry pasywne
3.3.3 Filtry aktywne
3.5.1 Wymiarowanie przewodu neutralnego
4.1 Odporność, Pewność, Redundancja Zasilania
4.3.1 Niezawodność zasilania
4.5.1 Odporność w budynku z dużą ilością sprzętu IT
5.1 Zapady napięcia - Wprowadzenie
5.1.3 Wprowadzenie do asymetrii
5.2.1 Obsluga zapobiegawcza - Klucz do jakosci zasilania
5.3.2 Zapobieganie zapadom napięcia
5.5.1 Studium przypadku – ciągłe procesy produkcyjne
6.1 Systemowe Podejście do Uziemienia
6.3.1. Systemy uziemień – podstawy projektowania
3
• Wstęp
Wprowadzenie do poradnika. Rola jakości energii we współczesnym świecie. Omówienie

treści dlaszych rozdzaiałów.
• Poradnik zamodzielnej oceny jakości zasilania
Omówienie ankiety prowadzonej w 9 krajach Europy na temat problemów jakości zasilania i

sposobów ich rozwiązywania z krótką charakterystyką istoty problemu
• Koszty niskiej jakości zasilania
Skąd się biorą koszty załej jakości energii, ile wynoszą i co o nich decyduje. Koszty złej
jakości energii szacowane są na kilkaset mld euro, czy umiemy im, stosownie do wagi
problemu przeciwdziałać.
• Harmoniczne – Przyczyny powstawania i skutki działania
Czym są i jak powstają harmoniczne. Teoria i praktyka. Jakie urządzenia je generyją i jakie
są podstawowe sposoby ich eliminacji. Wprowadzenie do całego rozdzaiału o harmocznych
prądów i napięć.
• Rzeczywista wartość skuteczna – jedyny prawdziwy wyznacznik
Czy mierząc harmoniczne mamy pewność właściwej oceny odkształceń napięcia. Czy
wszystkie urządzenia pomiarowe gwarantują nam właściwy pomiar. Jak mierzyć i oceniać
harmoniczne – poradnik nie tylko dla pomiarowców.
• Filtry pasywne
Poradnik w zakresie korzystania z filtracji pasywnej; jak usuwać lub redukować harmoniczne
prądu w instalacji elektrycznej.
• Filtry aktywne
Na czym polega filtracja aktywna. Topologia filtrów. Poradnik jak stosować i dobierać filtry
aktywne.
• Wymiarowanie przewodu neutralnego
Zwięzły poradnik na temat praktyk w zakresie wymiarowania przewodu neutralnego. Mocno

osadzony w normach międzynarodowych oraz praktykach spotykanych w innych krajach.
Raczej wyjaśniający niż warunkujący.
• Odporność. Pewność i niezawodność zasilania
Co to jest niezawodność. Jak ją mierzymy i ile wynosi w praktyce. Jakiej niezawodności

naprawdę potrzebujemy. Jak zwiększać niezawodność. Wprowadzenie do całego rozdziału
na ten temat.
• Niezawodność zasilania – informacje podstawowe
4
Projektowanie systemów zasilania to kompromis między interesami użykowników –

niezawodność i jakość energii elektrycznej a interesami dostawców energii – możliwy do
realizacji poziom kosztów inwestycyjnych i eksploatacyjnych. Pewna elastyczność w
dostosowywaniu do siebie obu interesów jest dopuszczlna nie może się jednak opierać na
lekceważeniu pewnego niekwestionowanego minimum zarówno po stronie wyposażenia
systemu a tym bardziej zasad jego eksploatacji
• Odporna na zaburzenia konstrukcja budynku o przewżających obciążeniach z zakresu

technologii informatycznej
Budynek o wysokim nasyceniu technologią IT w Mediolanie został poddany całkowitej

wymianie instalacji dla rozwiązania problemów jakości energii. Wszystkie odbiory zostały
podzielone na 3 kategorie: normalne (49%), preferencyjne (13%), uprzywilejowane (38%).
Kazdej kategorii jest przyporządkowany inny poziom jakości energii. Studium wzbogacone o
analizę ekonomiczną.
• Zapady napięcia
Czy zapady napięcia są istotnym problemem jakości energii. Jak powstają i jak
oddziałowują. Wprowadzenie do całego rozdziału na ten temat.
• Wprowadzenie do asymetrii
Asymetria – na czym polega, odrobina teorii. Jak skutkuje i jak jej zapobiegać.
• Obsługa predyjcyjna – klucz do jakości energii. Filtry aktywne
Najlepszym sposobem minimalizacji kosztów jest zapobieganie negatywnym zjawiskom a

nie naprawa ich skutków. Ciągłe monitorowanie wielu parametrów może znacznie ułatwić
wczesną diagnozę niektórych problemów jakości energii, które mogą wywoływać poważne w
skutkach awarie
• Zapobieganie zapadom napięcia
Zapadom napięcia można zapobiegać (choć nigdy nie można się zabezpieczyć w 100%).
Technik i pozomów łagodzenia zapadów napięcia jest wiele. Poradnik przybliża ten problem.
• Studium przypadku – zapady napięcia w ciągłym procesie produkcyjnym
Zapady napięcia mogą katastrofalnie wpływać na niektóre procesy produkcyjne.

Zilustrowano to na przykładzie procesu produkcji dzianiny. Ich zapobieganiu mogą służyć
rozwiązania sieciowe i te w systemie zasilania odbiorcy. Analiza przypadku wymienia
rozwiązania i analizuje pod względem ekonomicznym
• Systemowe podejście do uziemienia
Czy uziemianie jest sprawą trywialną. Czy dzisiaj uziemienie ma funkcje jakich nie miało
dawniej. Jakie są problemy na styku EMC i uziemień. Wprowadzenie do całego rozdziału na
ten temat.
• Systemy uziemień
5
Główne definicje i parametry. Własności uziomów. Rodzaje systemów w zależności od

funkcji. Typowe rozwiązania. Metody pomiaru parametrów systemów uziemiających.
6. Strona internetowa
W 11 wersjach językowych. Łącznie ponad 10.000 stron. Część ogólna i część z obszarem
rezerwowanym – absolutnie bezpłatna.
http://www.lpqi.org
7. Koszty jakości energii
Koszty jakości energii stały u podstaw inicjatywy edukacyjnej Leonardo. 8 czerwca 2000
roku odbyła się w Brukseli konferencja, na której sformułowano wniosek, że koszty zwiazane z
jakością energii mają oddziaływanie na tyle powszechne i na taką miarę, że potrzebna jest
inicjatywa edulkacyjna, która uruchomi praktyczne poradnictwo dla środowiska, które doświadcza
takich problemów i nie potrafi sobie z nimi w optymalny sposób poradzić.
Oblicza się, że problemy związane z jakością zasilania kosztują przemysł i handel Europejaki około
100 miliardów EURO rocznie, gdy tymczasem nakłady na środki zapobiegające powstawaniu tych
problemów są mniejsze niż 5% tych kosztów. Powstaje zasadnicze pytanie: „Ile pieniędzy należy
6
zainwestować w działania zapobiegawcze, aby zminimalizować ryzyko awarii?", Odpowiedź na to

pytanie zależy od charakteru prowadzonej działalności. Po pierwsze trzeba zrozumieć naturę
problemu i ocenić jak dany problem wpływa na działalność firmy oraz jakie mogą być potencjalne
straty.
Rodzaje kosztów
Istnieje kilka podziałów kosztów. Z perspektywy użytkownika najbardziej oczywisty to podziął na
koszty wewnętrzne i zewnetrzne . Bardziej ogólny podział kosztów wygląda następująco
BEZPOŚREDNIE
Związane z produkcją Niedogodności związane z transportem

Związane z bezpieczeństwem osób i mienia Strata czasu na wypoczynek
Związane ze stratami Pogorszenie warunków bytowania
Narażenie zdrowia lub strach
GOSPODARCZE SPOŁECZNE
POŚREDNIE
Koszty odległe utraty przychodu Ewakuacja

Koszty utraty rynku i odtworzenia marki
Zaburzenia a koszty
Oddziaływanie różnych zaburzeń i odkształceń prądów i napięć nie jest jednakowe. Często
powoduje przemijające ale dokuczliwe problemy. Nieraz doprowadza do natychmiastowej awarii,
w innych przypadkach efekty się kumulują i awaria następuje później a jej następstwa są
poważniejsze.
• Harmoniczne – skrócenie czasu eksploatacji do 75% projektowanej trwałości

• Zaburzenia ciągłości zasilania
• Straty bezpośrednie sięgające w niektórych przypadkach 4.000.000 €
• Straty pośrednie wynikające z przestoju – utracone korzyści
• Zmiany napięcia zasilającego
• Niestabilność procesów przemysłowych, przedwczesne zużycie urządzeń
(również w efekcie niesymetrii), migotanie światła
7
Różne kryteria oceny strat

Przy ocenie potencjalnych zagrożeń należy brać pod uwagę wiele czynników, często ignorowanych,
które w momencie awarii mogą decydować o jej skutkach:
• Koszt urządzeń
• Spodziewany okres eksploatacji urządzenia
• Wrażliwość urządzeń
• Koszty personelu
• Przestój z powodu uszkodzeń mechanicznych
• Przestój z powodu naprawy (w tym odtworzenia danych sterujących
procesem)
• Koszt zmarnowanego surowca
• Utracone przychody
• Koszty odległe utraty przychodu
• Koszt utraty udziału w rynku
• Koszt utraty marki
Ryzyko ze strony problemów jakości zasilania jest bardzo poważne nawet dla sektorów nie
korzystających z wysokorozwiniętych technologii, ponieważ naraża i takie sektory na duże straty
finansowe. Z drugiej strony zapobieganie powstawaniu takich problemów jest stosunkowo tanie i
obejmuje różne działania od zastosowania prostych i sprawdzonych reguł projektowych po
instalowanie szeroko dostępnych urządzeń, sytemów i rozwiazań jakości energii. Projekt Leonardo
takie reguły projektowe i działania prezentuje.
8. Wnioski
Jakość energii to obszar bardzo szeroki, którego ranga ciągle wzrasta, obejmujący
kilkanaście a może kilkadziesiąt szeroko zarysowanych problemów, dla których można wymienić
jeszcze większą liczbę rozwiązań. Tak ważne jest zatem systemowe podejście do jakości energii i
kompleksowości tego zjawiska:
§ poprzez wnikliwą analizę i zrozumienie jego istoty w każdym jednym przypadku
§ przez szeroko rozumianą edukację i uwrażliwienie na zjawisko, aby w konsekwencji
doprowadzić do sięgania do optymalnych rozwiązań jakości energii.
§ oferowany przez Polskie Partnerstwo Jakości Zasilania cykl seminaryjny jest jednym z ważnych
elementów systemowego podejścia do jakości energii. Cykl seminaryjny został podzielony na
następujące części:
§ Odkształcenie napięć i prądów
§ Pewność i jakość zasilania
§ Zaburzenia w napięciu (wahania + zapady + asymetria)
§ Kompatybilność elektromagnetyczna, systemy uziemień
Naszą intencją jest, aby seminaria stanowiły wstęp do korzystania z pakietu narzędzi LEONARDO.
8
Jakość energii elektrycznej (parametry, pomiary, ocena)

wyzwaniem dla automatyki elektroenergetycznej
Zbigniew Hanzelka
Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie
1. Wprowadzenie
Energia elektryczna ulega degradacji pod wpływem zaburzeń elektromagnetycznych, a więc

zjawisk, które sprawiają, że wartości wybranych liczbowych wskaźników – cech jakości energii -
różnią się od znamionowych, odnoszących się do stanów ustalonych z przebiegami sinusoidalnie
zmiennymi, występującymi w symetrycznych układach wielofazowych.
Zbiór podstawowych zaburzeń elektromagnetycznych składających się na współczesne
rozumienie jakości energii zawiera: zmiany częstotliwości, zmiany wartości skutecznej napięcia,
zapady i wzrosty napięcia, krótkie przerwy w zasilaniu, wahania napięcia, odkształcenie
przebiegów napięć i prądów oraz ich asymetrię. Przykłady najpowszechniejszych zaburzeń
elektromagnetycznych przedstawiono na rysunku 1.
zapad napięcia krótka przerwa w wahania napięcia

zasilaniu
wzrost napięcia odkształcenie przebiegu asymetria

czasowego
Rys. 1. Przykłady najczęściej rozważanych zaburzeń elektromagnetycznych
Zgodnie z rankingiem opracowanym przez ESKOM (Południowa Afryka) i

zaakceptowanym przez międzynarodowe grono ekspertów, za najważniejsze zaburzenia
elektromagnetyczne (mierzone wielkością technicznych i gospodarczych skutków) uznano: dla
odbiorców przemysłowych - zapady napięcia, przerwy w zasilaniu (długie i krótkie), wartość
napięcia, harmoniczne, przepięcia, asymetrię, wahania napięcia, zmiany częstotliwości; a dla
odbiorców komunalnych – wartość napięcia, zapady napięcia, wahania napięcia, przerwy w
zasilaniu, przepięcia, harmoniczne, asymetrię i zmiany częstotliwości.
W dalszej części artykułu ograniczono się do zapadów napięcia, jako zaburzenia
występującego w obydwu rankingach na czołowym miejscu, starając się na jego przykładzie
9
wykazać znaczenie układów automatyki elektroenergetycznej w identyfikacji przyczyny oraz

eliminacji skutków.
W drugiej części artykułu poruszono zagadnienia pomiarów wskaźników jakości energii,
pomiarów, które mogą być realizowane za pomocą wielu współczesnych układów automatyki
elektroenergetycznej.
2. Zapady napięcia i krótkie przerwy w zasilaniu
Przykładowy przebieg zapadu napięcia przedstawiono na rysunku 2. W większości

przypadków jako zapad napięcia przyjmuje się nagłe zmniejszenie wartości skutecznej napięcia do
poziomu zawartego pomiędzy 90 % i 10 % UN, po którym, po krótkim okresie czasu, następuje
powrót do wartości znamionowej. Przyjmuje się także, że czas trwania zaburzenia wynosi od 10 ms
do 1 min. (niekiedy 3 min.). Względna amplituda zapadu napięcia ( U %) jest definiowana jako
różnica pomiędzy minimalną skuteczną wartością napięcia podczas zapadu (U) i napięciem
znamionowym wyrażona w procentach.
Większość metod opisujących zapad napięcia stosuje dwa parametry ilościowe: amplitudę
(napięcie resztkowe – minimalna wartość napięcia podczas zaburzenia) oraz czas trwania
zaburzenia.
Rys. 2. Przykładowy zapad napięcia i krótka przerwa w zasilaniu
2.1. Źródła zapadów napięcia
Główną przyczyną zapadów napięcia są zwarcia występujące w systemie

elektroenergetycznym. Wywołują przepływ bardzo dużych prądów i w następstwie duże spadki
napięć na impedancjach sieci zasilającej. Systemy zabezpieczeń są tak projektowane, aby
ograniczyć liczbę odbiorców którzy doświadczają skutków tego zaburzenia. Działanie bezpiecznika
lub wyłącznika odłącza część systemu od źródła zasilania. W przypadku radialnego systemu,
oznacza to przerwę w zasilaniu dla wszystkich odbiorców poniżej punktu przerwania obwodu. W
przypadku sieci oczkowej, dla eliminacji zwarcia, konieczna jest przerwa w więcej niż jednym
punkcie. Odbiorcy przyłączeni do odłączonego segmentu sieci doświadczą przerwy w zasilaniu.
10
2.2. Czas trwania zapadu napięcia
Jest zdeterminowany głównie szybkością działania urządzeń zabezpieczających. Są nimi

bezpieczniki i wyłączniki sterowane za pomocą różnego rodzaju styczników i przekaźników.
Charakterystyki i nastawy urządzeń zabezpieczających są stopniowane i koordynowane tak, aby
zwarcie stwierdzone przez kilka urządzeń zabezpieczających zostało wyeliminowane w najbardziej
właściwym punkcie systemu zasilającego (najczęściej najbliżej miejsca zwarcia). Wiele zwarć jest
eliminowanych w czasie 100-500 ms. Krótsze czasy można osiągnąć w przypadku zwarć w liniach
przesyłowych, podczas gdy zwarcia w sieciach rozdzielczych mogą być eliminowane wolniej.
2.3. Wartość zapadu napięcia
Zależna jest od „elektrycznej” odległości rozważanego punktu systemu w relacji do miejsca

zwarcia i źródła (źródeł) zasilania. Im bliżej rozważanego punktu zlokalizowane jest miejsce
zwarcia, tym mniejsza jest wartość napięcia resztkowego. Z drugiej strony, im rozważany punkt
znajduje się bliżej źródła zasilania (ogólnie źródła energii, którym może być także bateria
kondensatorów, akumulatorów, maszyna wirująca itp.) tym mniejsza jest redukcja napięcia podczas
zaburzenia.
Niezależnie od działań izolujących miejsce zwarcia, podejmowane są często dalsze operacje
łączeniowe, ręczne lub automatyczne, w celu redukcji liczby odbiorców doświadczających przerwy
w zasilaniu. Tak więc pojedyncze zwarcie może rozpocząć złożoną sekwencje łączeń,
powodujących u odbiorców serię przerw o różnym czasie trwania. W zależności od struktury sieci,
lokalizacji indywidualnych odbiorców względem miejsca zwarcia i czasu działania zabezpieczeń,
część odbiorców doświadczy niewielkich zapadów, natomiast część odzyska zasilanie dopiero po
zakończeniu usuwania awarii, co niekiedy może trwać bardzo długo.
2.4. Automatyka samoczynnego powtórnego załączania (SPZ)
W celu zwiększenia niezawodności zasilania w systemach elektroenergetycznych stosowane

są układy samoczynnego powtórnego załączania. Doświadczenia eksploatacyjne napowietrznych
sieci elektroenergetycznych pokazują, że liczba zwarć przemijających kształtuje się na poziome
około 70 % wszystkich zaistniałych zaburzeń o charakterze zwarciowym, a źródłem ich powstania
są najczęściej wyładowania atmosferyczne. Zjawisko to zostało wykorzystane do budowy układów
samoczynnego powtórnego załączenia. Po wyłączeniu linii przez automatykę zabezpieczeniową,
następuje jej ponowne załączenie po krótkiej beznapięciowej przerwie, potrzebnej na dejonizację
przestrzeni połukowej. W przypadku elektroenergetycznych sieci przemysłowych zastosowanie
automatyki SPZ ogranicza się praktycznie do głównych linii zasilających łączących GPZ-ty z
energetyką zawodowa. Przyczyną takiego stanu rzeczy jest fakt, że zazwyczaj elektroenergetyczna
sieć przemysłowa jest siecią kablową, a zwarcia na liniach kablowych maja charakter trwały
(następuje trwałe uszkodzenie izolacji) i stosowanie SPZ powodowałoby w większości przypadków
powtórne załączenie linii na zwarcie, co wyłącznie pogłębiłoby stan awaryjny.
Inaczej jest w przypadku sieci przesyłowej i rozdzielczej. Operacja ponownego załączenia
może być ponawiana kilkakrotnie (w zależności od przyjętej praktyki eliminacji zwarć), aż do
samoczynnej eliminacji zwarcia lub do pozostawienia wyłącznika w stanie otwartym, jeżeli zwarcie
ma charakter trwały. Należy jednakże zauważyć, że każda operacja łączenia systemu SPZ na zwarty
obwód daje w rezultacie zapad napięcia (rys. 3)
11
Rys. 3. Zapady napięcia wywoływane działaniem

SPZ
W większości znanych kontraktów na dostawę energii elektrycznej wzajemne zobowiązania

dostawcy względem odbiorcy uzależnione są (w Polsce – będą zależne w przyszłości) od liczby
zapadów. Tak więc działanie SPZ mogłoby być w tym kontekście niekorzystne z punktu widzenia
dostawcy energii. Sposobem na eliminację tej niedogodności jest stosowanie agregacji czasowej
zapadów. Ten rodzaj agregacji jest szczególnie ważny, bowiem rezygnacja z jego stosowania
mogłaby prowadzić do pogorszenia pewności zasilania na skutek zaniechania stosowania SPZ.
2.5. Agregacja czasowa
Polega na traktowaniu sekwencji zapadów napięcia występujących kolejno z określoną

przerwą czasową (w określonym przedziale czasu) jako jedno zaburzenie. Zwykle przyjmuje się
jako długość dopuszczalnej przerwy pomiędzy zaburzeniami, czas nie mniejszy niż cykl działania
SPZ - (np. 100 ms jako odległość pomiędzy kolejnymi zapadami – Francja, 1,5 min – Szwecja, 3
min. – Hiszpania). Dyskusja nad czasem „okna czasowego” jest ciągle aktualna. Odpowiedz zależy
od celu dla którego ten rodzaj agregacji jest wprowadzany. Jeżeli jest nią chęć uniknięcia (usunięcie
ze statystyki) wielokrotnych zaburzeń spowodowanych automatycznym ponownym załączaniem,
czasowa agregacja do kilku sekund powinna być wystarczająca. Jeżeli agregacja jest stosowana w
celu bardziej precyzyjnego przedstawienia wpływu na sprzęt, akceptowalne będzie „okno” do kilku
minut. Najczęściej stosuje się stały cykl obserwacji zaczynający się początkiem zaburzenia w
pierwszej fazie. Od tego momentu liczony jest czas, którego wartość uzależniona jest między
innymi od sekwencji działania zabezpieczeń. W praktyce czas ten określony jest warunkami
kontraktu, indywidualnie dla każdego odbiorcy. Dla przemysłu chemicznego może on wynosić
nawet kilka dni. Jeżeli w tym czasie wystąpi zapad, nie ma on żadnego znaczenia, bowiem proces
technologiczny i tak nie jest realizowany. Odbiorca, u którego ponowny rozruch procesu
produkcyjnego trwa np. 5 h nie będzie ponosił dodatkowych kosztów związanych z
zagwarantowaniem braku kolejnego zapadu napięcia 5 minut po pierwszym który przerwał proces.
Z tej przyczyny to odbiorca powinien określić przedział czasu, który jest istotny w jego przypadku.
2.6. Redukcja czasu eliminacji zwarcia
Nie oznacza zmniejszenia liczby zwarć (tym samym zapadów napięcia), lecz tylko
złagodzenie ich skutków. Nie wpływa także na liczbę lub czas trwania przerwy w zasilaniu. Ten
ostatni jest bowiem zależny jedynie od szybkości z jaką następuje powrót zasilania.
12
Podstawowy sposób redukcji czasu zwarcia polega na stosowaniu bezpieczników z

ograniczeniem prądu. Są one zdolne do eliminacji zwarcia w bardzo krótkim czasie (jednego
półokresu). Zmniejszenie prądu zwarcia i skrócenie czasu jego występowania zasadniczo ogranicza
czas trwania zapadu (rzadko więcej niż jeden okres napięcia).
Istnieją także wyłączniki, które nie oferują wprawdzie tak krótkich czasów reakcji, lecz
znacząco zmniejszają wartość prądu zwarcia w czasie 1-2 okresów. Istotnym ograniczeniem
stosowania tych rozwiązań (tylko dla sieci nn i SN) jest ich maksymalne napięcie pracy -
kilkadziesiąt kV. Obecny stan rozwoju łączników półprzewodnikowych stwarza realne
perspektywy ich zastosowania w przyszłości także w obwodach WN. Czas eliminacji zwarcia to nie
tylko czas potrzebny na otwarcie wyłącznika. To także czas niezbędny dla wypracowania decyzji
odłączenia.
W sieciach najwyższych napięć stosowane są niekiedy dla eliminacji najbardziej
powszechnych zwarć jednofazowe SPZ (nie w Polsce). Po stwierdzeniu takiego charakteru zwarcia
następuje odłączenie tylko jednej zwartej fazy (opóźnienie około 100 ms) po czym po upływie
pewnego czasu (np. około 1,5 s) następuje cykl pracy SPZ. System zabezpieczenia sieci
przesyłowych przed zwarciami jest oparty na zastosowaniu przekaźników odległościowych, których
zasada działania uzależnienia czas aktywacji od lokalizacji zwarcia w systemie. Obliczenie
impedancji pozwala określić odległość od miejsca zwarcia. W zależności od wyniku tych obliczeń
wydawany jest rozkaz natychmiastowego wyłączenia (rozkaz pierwszego stopnia), jeżeli zwarcie
znajduje się w pierwszych np. 80 % długości zabezpieczanej linii lub opóźniony rozkaz wyłączenia
(drugiego stopnia), jeżeli zwarcie wystąpiło w większej odległości od rozważanego punktu.
2.7. Automatyka samoczynnego załączania rezerwy (SZR)
W sieciach przemysłowych podstawowym elementem zwiększającym niezawodność

zasilania odbiorców jest układ SZR. Działanie tego układu polega na samoczynnym przełączaniu
odbiorników z zasilania podstawowego na zasilanie rezerwowe w przypadku stwierdzenia przez
układ kontroli napięcia jego obniżenia poniżej zadanej wartości progowej. Warunkami niezawodnej
pracy układów SZR jest niezależność źródła rezerwowego przeznaczonego do pracy w SZR. W
praktyce czasy przełączeń elektromechanicznych SZR zawarte są w przedziale od ułamków sekund
do pojedynczych sekund, w zależności od stosowanego rozwiązania technicznego i rodzaju
zabezpieczanych odbiorców. Są to czasy, które dla wielu współczesnych odbiorników są zbyt
długie i w efekcie SZR nie jest wstanie zapewnić ciągłości ich pracy. Korzystną alternatywą są
półprzewodnikowe SZR.
2.7.1 Szybkie energoelektroniczne układy przełączające1
Rozwiązanie to jest stosowane w sieciach zarówno średniego jak i niskiego napięcia. W

układzie jak na rysunku 4 łączniki półprzewodnikowe zastosowane w miejsce układów
mechanicznych mogą wykonać operacja przełączenia pomiędzy alternatywnymi źródłami zasilania
w czasie nie dłuższym niż 5 ms. W większości przypadków jest to czas wystarczający dla
zagwarantowania nieprzerwanej pracy nawet bardzo czułych odbiorników podczas zaburzeń
występujących w systemie zasilającym tj. zapady i wzrosty napięcia oraz krótkie przerwy w
zasilaniu.
1
Ang. static transfer switches – STS.
13
Główne źródło zasilania Alternatywne źródło zasilania
Łączniki „izolacyjne”
Łącznik
Łącznik
bypass
bypass 1 2
Krytyczne odbiorniki
Rys. 4. Schemat ideowy energoelektronicznego SZR
Układ (rys. 4) zawiera łączniki półprzewodnikowe prądu przemiennego – dwa przeciw-

równolegle połączone tyrystory2; mechaniczny bypass załączany automatycznie w stanach
przeciążeniowych lub w przypadku uszkodzenia łączników półprzewodnikowych oraz łączniki
„izolacyjne” dla ochrony półprzewodników podczas prac serwisowych. W normalnych warunkach
pracy krytyczny odbiornik jest zasilany z głównego źródła zasilania poprzez łącznik
półprzewodnikowy 1 (rys. 4). Łączniki bypass i łącznik alternatywnego źródła są otwarte. W
przypadku wystąpienia zaburzenia w napięciach źródła podstawowego następuje automatyczne
wyłączenie łącznika 1 i po odpowiednim czasie zadanym przez układ sterowania następuje
załączenie alternatywnego źródła zasilania łącznikiem 2. Przełączenie nie będzie realizowane,
jeżeli system sterowania wykryje stan zwarcia lub nadmiernego wzrostu obciążenia, jeżeli
wskaźniki jakości alternatywnego źródła zasilania są niewłaściwe, napięcia obydwu systemów nie
są zsynchronizowane itp. Problem detekcji zaburzenia jest różnie rozwiązywany w oferowanych
układach.
Rysunek 5 przedstawia przykładowe przebiegi napięć odbiornika i zaburzonego zasilania
dla wybranej fazy podczas procesu łączenia. Widać wyraźnie szybkość i skuteczność działania
omawianego rozwiązania.
Na rysunku 6 przedstawiono przykładowy układ oferowany na rynku o wartościach
znamionowych (skutecznych) napięcia i prądu odpowiednio: 5-38 kV (międzyfazowe) i 200-
1200A.
2
W bardziej zaawansowanych technicznie rozwiązaniach są to w pełni sterowane elementy półprzewodnikowe.
14
2.7.2. Wyłączniki półprzewodnikowe3
Przeznaczone są do przerywania przepływu prądu, także prądu zwarciowego, a więc

realizują inną, w porównaniu z STS, funkcję. Jeżeli w ich konstrukcji zastosowano tyrystory GTO,
prąd może być wyłączony praktycznie w każdej chwili przebiegu czasowego. Nie ma potrzeby
oczekiwania na naturalne przejście prądu przez wartość zerową. Cztery główne obszary ich
stosowania to: funkcja STS w układzie jak na rysunku 7a; łączniki operacyjne i zabezpieczeniowe
w układach STATCOM i układach gromadzenia energii dużych i bardzo dużych mocy;
ograniczniki prądów; łączniki międzysekcyjne (rys. 7).
Rys. 5. Przykładowe przebiegi napięcia wybranej Rys. 6. Przykładowe praktyczne wykonanie

fazy podczas procesu łączenia: zaburzone napięcie STS [1]
zasilania głównego (góra), alternatywnego (środek) i
odbiornika (dół)
Źródło 1 Źródło 2
Źródło 1 Źródło 2
SterowanieOd
biornik
Odbiornik
Rys. 7. (a) Dwa SSB w układzie szybkiego przełączania; (b) SSB jako łącznik sekcyjny[1]
3
Ang. solid state breakers – SSB.
15
2.7.3. Automatyka samoczynnego częstotliwościowego odciążania (SCO)
Niektóre zakłady, ze względu na bezpieczeństwo prowadzonych procesów technologicznych

są szczególnie wrażliwe na przypadek całkowitej utraty zasilania, który może być związany z dużą
awarią sieci lub załamaniem się systemu elektroenergetycznego. Zakłady tego typu zazwyczaj
dysponują własnymi źródłami zasilania w postaci np. elektrociepłowni przemysłowych. Pozwala to
na stworzenie układu pracy wewnętrznej sieci elektroenergetycznej umożliwiającej bezpieczne
wyłączenie instalacji technologicznych w przypadku awarii w zewnętrznym systemie
elektroenergetycznym. Podstawą takiego rozwiązania jest układ SCO, który reaguje na spadek
częstotliwości sieci oraz kierunek przepływu mocy czynnej, powodując odcięcie sieci wewnętrznej
od zewnętrznego systemu elektroenergetycznego oraz wyłączenie w odpowiedniej, ustalonej
wcześniej kolejności, części odbiorników tak, aby zrównoważyć chwilowy bilans mocy zakładu i
zapewnić zasilanie najbardziej newralgicznym odbiorcom technologicznym.
2.8. Oddziaływanie zapadów napięcia na urządzenia automatyki
Nie należy zapominać, ze układy automatyki doświadczają także negatywne skutki

występowania zapadów. Stąd konieczność zagwarantowania tym systemom odpowiedniego stopnia
odporności. A oto wybrane przykłady ilustrujące tę tezę.
Styczniki i przekaźniki
Niezależnie od aplikacji występuje zawsze problem, gdy stycznik/przekaźnik rozłączy się w
sposób nieplanowany podczas zaburzenia elektromagnetycznego. Prowadzi to zwykle do
niekontrolowanego przerwania procesu. Wielu wytwórców podaje, że ich styczniki odpadają przy
50 % napięcia znamionowego UN, jeżeli te warunki trwają dłużej niż jeden okres. Te dane
zmieniają się w zależności od producenta, lecz w praktyce nieprawidłowość ich działania występuje
często już przy 70 %UN lub więcej.
Sprzęt informatyczny/układy sterowania

Układy mikroprocesorowe stosowane obecnie powszechnie do sterowania są wyjątkowo
czułe na zapady napięcia. Większość sprzętu informatycznego ma wbudowane detektory uszkodzeń
i zewnętrznych zaburzeń w celu ochrony danych w wewnętrznej pamięci (w tym również
programowo zapisaną procedurę reakcji na zapady i krótkie przerwy w zasilaniu gwarantującą
zachowanie danych i poprawną pracę po powrocie napięcia) lub ze względów bezpieczeństwa (brak
transmisji lub błędne rozkazy w przypadku sterowania dużymi procesami).
Ten rodzaj sprzętu jest bardziej czuły na stopniowe zmiany napięcia (zmniejszanie) niż na
nagłą przerwę zasilania. Niektóre detektory uszkodzeń nie reagują dostatecznie szybko na
stopniowe zmniejszanie napięcia zasilającego. Wówczas stałe napięcie wyjściowe zasilaczy może
zmniejszyć się do poziomu niższego niż minimalne dopuszczalne napięcie pracy, zanim detektor
uszkodzenia zostanie pobudzony. W efekcie dane będą utracone lub błędne. Po powrocie napięcia
sprzęt taki może nie być zdolny do poprawnego ponownego startu i może wymagać
przeprogramowania. O odporności sprzętu komputerowego na zmiany wartości skutecznej napięcia
informuje tzw. charakterystyka ITIC4 (dawniej CBEMA5 - rys. 17). Zgodnie z tą charakterystyką
4
Information Technology Industry Council (ITIC) – http://www.itic.org.
5
Computer Business Manufactureres.
16
sprzęt informatycznego (komputery, elementy sieci komputerowych itp.) powinien być zdolny do
tolerowania ustalonych zmian napięcia zawartych w przedziale 90-110 % wartości znamionowej.
Sterowanie realizowane przez programowalne sterowniki logiczne PLC (ang.
Programmable Logic Controller) można przedstawić w postaci czterech podstawowych kroków
funkcjonalnych: czytanie danych wejściowych (moduł wejściowy); rozwiązywanie programu
sterowania (CPU); samodiagnostyka (CPU); modyfikacja stanów wyjść zgodnie z programem
(moduł wyjściowy). Zapady napięcia mogą oddziaływać na CPU, karty I/O i także na poziomy
logiczne PLC podczas realizacji każdego z wyróżnionych kroków. Każde z tych potencjalnych
miejsc zakłócenia może przerwać ciągłość całego procesu. Czas cyklu, czyli czas potrzebny do
realizacji wszystkich czterech kroków może nie przekraczać kilkunastu ms, a więc może być
współmierny z czasem występowania zaburzeń.
Jednym ze „słabszych” elementów w PLC jest jego zasilacz. Jest to typowy układ zasilany
napięciem przemiennym, które przekształca (najczęściej impulsowo) w napięcie stałe zasilające
pozostałe elementy PLC. Odporność zasilacza zależy głównie od wymaganego stopnia stabilizacji
stałego napięcia wyjściowego oraz od energii zgromadzonej w jego kondensatorach. Niekiedy
urządzenia I/O są lokalizowane w pobliżu urządzeń wykonawczych w celu minimalizacji
wymaganego okablowania, pracując np. jako koncentratory danych. Wówczas krytycznymi
punktami stają się również ich zasilacze, tym bardziej, że w większości instalacji CPU ma
najczęściej gwarantowane bezprzerwowe zasilanie realizowane za pomocą UPS, natomiast nie
zawsze jest tak w przypadku koncentratorów.
System I/O tworzy interface pomiędzy urządzeniami peryferyjnymi – zewnętrznymi a
sterownikiem. Wejściowe urządzenia tj. przyciski, czujniki są hardwerowo połączone z
sterownikiem. Powszechny jest dyskretny charakter wejść. Napięcia progowe w oparciu o które
ustalona jest wartość sygnału logicznego – 0 lub 1 – nie są normalizowane. Np., jeżeli zapad
napięcia spowoduje w czasie kilku okresów obniżenie wartości sygnału wejściowego, może
wyniknąć problem właściwego rozpoznania stanu logicznego.
3. Pomiary
Wymagają dużej liczby przyrządów, długiego czasu monitorowania w celu stworzenia

wiarygodnej i użytecznej dla celów prognozowania bazy danych i są w związku z tym kosztowne.
Ponieważ większość współczesnych urządzeń zabezpieczających i wiele systemów automatyki
wyposażonych jest dodatkowo w opcje oceny jakości zasilania stanowią one nieocenioną pomoc
jako narzędzie ciągłego monitorowania warunków pracy sieci zasilającej6. W przypadku zapadów
napięcia wykonują ciągłą rejestrację napięć w przypadku, gdy ich wartość przekroczy zadane
poziomy graniczne. Pomiar prądów fazowych (uzasadniony analizą innych zaburzeń np.
harmonicznych) może dostarczyć wielu istotnych informacji np. pomóc w lokalizacji źródła
zaburzenia. Jeżeli nastąpi przekroczenie wartości granicznych rejestrowane są wartości skuteczne
napięć we wszystkich kanałach pomiarowych w czasie trwania zaburzenia oraz wartości chwilowe
napięć z zadanej liczby okresów poprzedzających i następujących po początku i końcu zaburzenia.
Korzystne jest, gdy pozyskane w ten sposób dane są następnie przekazywane do centralnego
servera i na bieżąco przetwarzane przez odpowiednie oprogramowanie wspomagające, a rezultaty
dostępne dla użytkownika on-line.
6
Istnienie opcji rejestracji wskaźników jakości zasilania warto przyjąć jako kryterium wyboru urządzeń automatyki na
etapie ich instalowania.
17
3.1. Zasady pomiarów
Pomiary parametrów jakości energii elektrycznej to jeden z najważniejszych problemów w

tej tak intensywnie rozwijającej się obecnie dziedzinie współczesnej elektrotechniki. Trudno w
krótkim czasie i w tekście o ograniczonej objętości przekazać wyczerpujące informacje dotyczące
tych zagadnień. Dlatego za cel niniejszej publikacji przyjęto przedstawienie jedynie kilku
wybranych aspektów dotyczących pomiarowej identyfikacji stanu jakości energii ze szczególnym
uwzględnieniem tych problemów, które między innymi musi rozstrzygnąć specjalista dokonujący
zakupu miernika przeznaczonego do tego celu.
3.2. Rodzaje przyrządów
Pierwszym i zarazem zasadniczym problemem jest przyszły cel stosowania przyrządu.

Warunkuje on bowiem wybór z pośród wielu oferowanych obecnie na rynku i ma zasadniczy
wpływ na cenę urządzenia. Potencjalny nabywca musi rozstrzygnąć, czy potrzebuje przyrządu
przeznaczonego do pomiaru jednego, wybranego parametru energii, czy też poszukuje miernika
umożliwiającego pomiar wielu (wszystkich?) wskaźników jej jakości. Może wybrać z pośród
trzech podstawowych rodzajów przyrządów pomiarowych. Są to mierniki:
- dla celów diagnostyki;

- dla celów standaryzacji i opisu ilościowego zjawiska, również dla celów kontraktowych;
- dla celów statystycznych.
Musi podjąć również drugą decyzję. Jaki przyrząd jest mu potrzebny, przyjmując za kryterium
dokładność realizowanego pomiaru. Z tego punktu widzenia mierniki możemy podzielić na (wg.
IEC 61000-4-30):
- klasy A o dużej dokładności, przeznaczone do pracy w warunkach laboratoryjnych, jako

przyrządy wzorcowe, do oceny spełnienia (lub nie spełnienia) warunków kontraktu na
dostawę energii elektrycznej itp.
- klasy B, o mniejszej dokładności, traktowane jako wskaźniki stanu jakości energii.
3.3. Przyrządy przeznaczone do celów diagnostycznych
Ten rodzaj przyrządu monitoruje w dłuższym okresie czasu nietypowe stany sieci
zasilającej. Jeżeli one wystąpią, uruchamia wówczas rejestrację przebiegu (-ów) wybranej
wielkości, umożliwiając często użytkownikowi zapoznanie się również ze stanem sieci tuż przed
wystąpieniem zaburzenia.
Specjaliści z dziedziny jakości energii stosują rejestracje dla realizacji co najmniej sześciu celów:
§ identyfikacji charakterystycznych cech zaburzenia które może powodować brak

kompatybilności z czułymi odbiornikami;
§ identyfikacji przyczyny lub źródła zaburzenia;
§ lokalizacji przyczyny lub źródła zaburzenia;
§ wyboru odpowiedniego rozwiązania zabezpieczającego przed skutkami zaburzenia;
§ weryfikacji poprawności pracy zastosowanego zabezpieczenia przed skutkami zaburzenia
18
§ prognozowania przyszłych potencjalnych problemów związanych z jakością energii

elektrycznej i poprawy sytuacji jeszcze na wstępnym etapie, przed wystąpieniem
poważniejszych skutków.
Często do realizacji tych celów stosowane bywają przyrządy umożliwiające wyłącznie

prezentację aktualnego stanu sieci. Nie jest to właściwe postępowanie. Są to bowiem typowe
wskaźniki stanu - w danym miejscu i czasie - których pomiary obarczone są najczęściej dużym
błędem. Można je wykorzystać dla szybkiej oceny stopnia potencjalnego zagrożenia. Z pewnością
nie mogą pełnić roli właściwego przyrządu diagnostycznego7.
Przedstawione w dalszej części rejestracje są dokumentacją typowych przypadków z
dziedziny jakości energii elektrycznej. Najbardziej powszechną ich formą są rejestracje przebiegów
czasowych napięć i prądów. Inne sposoby prezentacji tj. np. histogramy itp. bywają również
stosowane, lecz znacznie rzadziej. Skala czasu tych rejestracji zmienia się, w zależności od
rozważanego przypadku, od około ms do 30 dni. Często przyrząd pomiarowy dokonuje
automatycznego wyboru czasu rejestracji dostosowując go do rozważanego przypadku związanego
z jakością energii w oparciu o jego cechy charakterystyczne oraz czas występowania.
Istnieje powszechna akceptacja dla stwierdzenia, że prawidłowa rejestracja winna
przedstawiać przebieg rejestrowanego sygnału przed (około 25% całkowitej rejestracji), w trakcie i
po wystąpieniu zjawiska związanego z analizowanym zaburzeniem.
Rozważmy przykładowo prosty przypadek przedstawiony na rysunku 8. Typowa rejestracja
takiego przypadku prezentuje wartość skuteczną napięcia około 0,5s przed i kilka sekund po
wystąpieniu zaburzenia. Na podstawie tej rejestracji specjalista ds. jakości energii elektrycznej
powinien określić przyczynę/źródło zaburzenia: zwarcie w systemie zasilania, lokalne zwarcie u
odbiorcy, rozruch silnika, wystąpienie przerwy w zasilaniu, duże obciążenie rezystancyjne itp.
Rys. 8. Zapad napięcia o określonej amplitudzie i

czasie trwania
Założono, że zapad ma cechy typowe dla rozruchu dużego silnika. Specjalista powinien
określić czy silnik jest przyłączony powyżej (w głębi systemu zasilającego (rys. 9, prąd maleje
podczas zapadu) czy też poniżej punktu w którym dokonywana jest rejestracja (rys. 10, prąd narasta
podczas zapadu). Jeżeli punkt ten jest równocześnie miejscem dokonywania rozliczeń pomiędzy
dostawcą i odbiorcą specjalista rozstrzyga odpowiedzialność jednej ze stron za skutki zaburzenia.
Załóżmy, że silnik jest „wewnątrz” instalacji odbiorcy. Zarejestrowany przebieg zjawiska powinien
być podstawą odpowiedzi na przykładowe pytania:
7
Faktem jest, że analizatory parametrów jakości energii działające on-line stają się coraz częściej standardowym
wyposażeniem rozdzielni. Ich obecność jest odzwierciedleniem znaczenia problematyki jakości energii we
współczesnej technice.
19
§ czy prąd rozruchu nie przekracza dopuszczalnej obciążalności prądowej instalacji wewnętrznej
odbiorcy (rozwiązanie: np. zwiększyć przekrój przewodów);
§ czy moc transformatora nie jest zbyt mała (rozwiązanie: zwiększyć moc znamionową
transformatora);
§ czy zastosowanie np. „soft-startu” będzie odpowiednim rozwiązaniem;
§ czy należy zastosować stabilizator napięcia np. transformator ferrorezonansowy. W przypadku
tego rozwiązania rejestracja jest również podstawą wyznaczenia pożądanej charakterystyki
transformatora, a po jego zainstalowaniu podstawą oceny prawidłowości jego działania.
Rejestracje mogą być dla specjalisty źródłem wiedzy dla celów prognozowania
niebezpieczeństwa wystąpienia awarii np. uszkodzenia styków w przełączniku zaczepów
transformatora które wkrótce ulegną uszkodzeniu (rejestracja wskazuje na rozwijające się zjawisko
łukowe), uszkodzenia (lecz jeszcze nie w stopniu eliminującym go całkowicie z pracy)
przekształtnika w napędzie elektrycznym, itp.
Mimo, że wielu specjalistów potrafi i często tak czyni, identyfikować typowe przypadki związane z
jakością energii na podstawie tylko przebiegów napięcia, należy stwierdzić, że rejestracje
przebiegów prądu mogą w znaczącym stopniu zwiększyć zakres i precyzję czynionych na ich
podstawie ustaleń. Rejestracje przedstawione na rysunkach 9 i 10 są tego najlepszym przykładem8.
Rys. 9. Przyczyna zapadu po stronie dostawcy energii Rys. 10. Przyczyna zapadu po stronie odbiorcy energii
Prawidłowe wnioskowanie na podstawie zarejestrowanych przebiegów nie zawsze jest łatwe

i jednoznaczne. Przyrząd nie rozwiązuje wszystkich problemów, zasadniczą rolę odgrywa tu
wiedza i doświadczenie osoby interpretującej wyniki pomiaru, specjalisty ds. jakości energii. A oto
kilka przykładów stanowiących dowód tej tezy.
Rysunek 11 przedstawia typowy przypadek załamań komutacyjnych napięcia
spowodowanych pracą przekształtnika. Problem ten jest rozwiązywany poprzez wprowadzenie
reaktancji indukcyjnej pomiędzy zaciski napędu i system zasilający (dławik lub transformator
wejściowy). Nie zawsze jednakże stany przejściowe w napięciu są spowodowane pracą
przekształtników.
8
Rejestracja prądu jest również niezbędna do identyfikacji np. źródła wyższych harmonicznych w systemie
zasilającym. Pozwala bowiem odpowiedzieć na pytanie, czy źródło to znajduje się poniżej czy powyżej punktu
wykonywania pomiarów.
20
Rys. 11. Przykład stanów przejściowych w napięciu

wywołanych pracą urządzeń energoelektronicznych.
Rysunek 12 przedstawia również przebiegi z zaburzeń w napięciu. Jednakże w tym

przypadku ich przyczyna jest zupełnie inna. Te zaburzenia zostały spowodowane złym połączeniem
w transformatorze rozdzielczym. Należy zauważyć, że stany przejściowe nie występują w tych
samych chwilach czasu jak na rysunku 11. Czy z tego przebiegu wynika z całą pewnością, że
przyczyną jest utrata połączenia? Wnioskując tylko na podstawie rysunku 12a nie jest to
jednoznaczne. W rozważanym przypadku utrata połączenia ulegała dalszej destrukcji i wkrótce
przyczyna załamań była już bardziej ewidentna, jak widać na rysunku 12b. Po kilku dniach
transformator uległ zniszczeniu na skutek utraty wewnętrznego połączenia.
(b)
(a)
Rys. 12. Stany przejściowe w napięciu spowodowane utratą galwanicznego połączenia: (a) stan początkowy; (b)
dalsza degradacja połączenia
W wielu przypadkach informacja na temat potencjalnej groźby uszkodzenia może być

odczytana poprzez uważną obserwację prądu jak na rysunku 13. Można zauważyć, że zaburzenie w
napięciu występuje w tym samym czasie, w którym prąd przechodzi przez wartość zerową. Ta
sytuacja wskazuje na zanikanie prądu spowodowane utratą ciągłości obwodu elektrycznego. Widać
również, że stan ten trwa kilka stopni (licząc w mierze kątowej). Także napięcie nie jest zakłócone
dokładnie przy jego przejściu przez zero ponieważ nie jest ono w fazie z prądem ze względu na
indukcyjny współczynnik mocy typowy dla ogromnej większości odbiorników przemysłowych.
Można podjąć próbę sformułowania ogólnej zasady pozwalającej rozpoznawać utratę ciągłości
obwodu elektrycznego jako przyczynę zakłócenia.
Jeżeli zaburzenie w napięciu występuje w tym samym czasie, co przejście prądu przez wartość
zerową wówczas takie warunki wskazują na możliwość utraty połączenia galwanicznego lub
rozwarcie obwodu elektrycznego.
21
Rys. 13. Przebiegi napięcia i prądu dla

przypadku, w którym występuje utrata
ciągłości obwodu elektrycznego
Rys. 14. Stan przejściowy w napięciu

wywołany uszkodzeniem izolacji kabla
Można modyfikować tę regułę dla obwodów z indukcyjnym (pojemnościowym)

współczynnikiem mocy uznając, że utrata połączenia jest sygnalizowana wówczas gdy zakłócenie
w napięciu występuje po (przed) przejściu przebiegu czasowego przez wartość zerową.
Inny przykład przedstawiono na rysunku 14, gdzie zaburzenie występuje w szczycie
napięcia zasilającego. Ten szczególny przypadek był spowodowany uszkodzeniem izolacji kabla.
Typowo, awaria takiego kabla zaczyna się małym prądem upływu i postępuje w miarę dalszej
degradacji izolacji. Ten proces może trwać wiele dni zanim nastąpi ostateczne jej zniszczenie.
Doświadczenia wskazują, że taki przebieg zaburzający jest typowy dla początków zwarcia w
kablach niskiego napięcia. Można więc sformułować tezę:
Gdy zaburzenia w napięciu występują w szczycie jego czasowego przebiegu zwykle jest to
spowodowane uszkodzeniem izolacji.
Jest to logiczne, ponieważ największy napięciowy stres dla izolacji występuje właśnie w
tym punkcie. Jednakże zanim ta bardzo wygodna reguła zostanie uznana za prawdziwą, należy
rozważyć przebieg jak na rysunku 15a. Przedstawia on zaburzenie w napięciu podczas załączania
dużej baterii kondensatorów. W tym przypadku zaburzenie występuje także w szczycie napięcia,
lecz związane jest z przebiegami oscylacyjnymi, co jest charakterystyczne dla tego procesu
łączeniowego. Rysunek 15b przedstawia to samo zjawisko, lecz „widziane” z pewnej odległości od
miejsca przyłączenia baterii. Tym razem nie towarzyszą mu oscylacyjne przebiegi ze względu na
22
tłumienie związane z „elektryczną odległością”. Stąd można wyciągnąć dość oczywisty i słuszny
wniosek, że w systemie elektroenergetycznym stosunkowo łatwo rozchodzą się zaburzenia niskich
częstotliwości, natomiast zaburzenia wysokich częstotliwości (powyżej 10 kHz) są zwykle silnie
tłumione wraz ze wzrostem odległości od miejsca ich zainicjowania.
Teraz dopiero można sformułować ostateczną regułę umożliwiającą identyfikację
uszkodzenia izolacji. Będzie ona po tym doświadczeniu brzmiała:
Zaburzenie w napięciu, które występuje w pobliżu szczytowej wartości i powoduje nagłe jego
zmniejszenie do wartości bliskiej zero może wskazywać na uszkodzenie kabli i innych rodzajów
izolacji.
(a) (b)
Rys. 15. (a) Typowe zaburzenie napięcia towarzyszące łączeniu baterii kondensatorów; (b) to samo zjawisko widziane
z pewnej „elektrycznej” odległości od miejsca przyłączenia
Istnieje jednakże wiele wyjątków od tej reguły. Rysunek 16 przedstawia przykładowy

przebieg czasowy napięcia na wyjściu zasilacza przeznaczonego do zasilania sprzętu biurowego
małej mocy (120V, 15A). Na jego podstawie działanie urządzenia uznano za nieprawidłowe.
Jednakże, gdy przebieg ten został przesłany do producenta, ocenił on, że ten rodzaj zaburzenia nie
spowoduje zakłóceń w pracy komputerów. Nie wypowiedział się na temat poprawności pracy
zasilacza.
Rys. 16. Przykładowy przebieg czasowy

napięcia na wyjściu zasilacza sprzętu
biurowego
23
Podsumowując można stwierdzić, że pewne rodzaje zaburzeń mogą wywoływać

charakterystyczne „znakami” w przebiegu czasowym napięcia. Jednakże równocześnie pewien
rodzaj „znaków” może mieć wiele różnych możliwych przyczyn. Nie istnieją tu łatwe i
jednoznaczne reguły.
Istotnym elementem podczas interpretowania zarejestrowanych przebiegów czasowych jest
wiedza na temat lokalizacji przyrządu, sąsiednich odbiorników, a przede wszystkim wiedza i
doświadczenie wykonawcy pomiarów.
3.4. Grupowanie wyników pomiarów
Niektóre przyrządy pomiarowe umożliwiają zbiorczą prezentację wszystkich przypadków

zaburzenia tego samego rodzaju. Wielu użytkowników uważa ten sposób za najwłaściwszy przy
charakteryzowaniu jakości energii w dłuższym okresie czasu.
Przykładem takiej prezentacji mogą być zapady napięcia przedstawione przykładowo na
rysunku 17. Zwykle są prezentowane w układzie współrzędnych: amplituda – czas trwania
zaburzenia, co umożliwia ich porównanie z publikowanymi charakterystykami czułości sprzętu.
Jedną z najbardziej popularnych jest charakterystyka dotycząca sprzętu informatycznego CBEMA.
Rys. 17. Zaburzenia w napięciu zasilającym na tle charakterystyki czułości sprzętu informatycznego (CBEMA)
Na rysunku 17 przedstawiono przykładowo 74 przypadki zapadów napięcia. 44 z pośród

nich znajdują się poza obszarem bezpiecznej pracy wyznaczonym charakterystyką CBEMA. Można
więc przypuszczać, że spowodują one zakłócenia w pracy sprzętu informatycznego. Niestety, może
tu wystąpić wiele błędów interpretacyjnych. Np. niektóre przyrządy podają wyniki pomiarów
oddzielnie dla każdej fazy. W efekcie tego jedno trójfazowe zaburzenie będzie przedstawiane na
charakterystyce trzy razy, jeżeli jego amplituda będzie mniejsza od założonej wartości progowej.
Bardzo istotne jest, aby sposób prezentacji zarejestrowanych wyników pomiarów był
zrozumiały i zgodny z oczekiwaniami użytkownika. Z tych powodów w omawianym przypadku
zapadów napięcia niektóre przyrządy umożliwiają realizację zadanej przez użytkownika agregacji
(grupowania) wyników. Pozwala to opracowywać uzyskane wyniki pomiarów zgodnie z istotnymi
dla użytkownika kryteriami np. w odniesieniu do najgorszego „fazowego przypadku”. Jest to
zagadnienie bardzo ważne z punktu widzenia kontraktów na dostawę energii elektrycznej).
24
3.5. Pomiary dla celów normalizacji i kontraktów
Ten rodzaj pomiarów wykonuje się głównie w celu dokładnego:
- określenia emisji zaburzeń badanego urządzenia (istotne z punktu widzenia producenta sprzętu i
użytkownika);
- określenie odporności badanego urządzenia na zdefiniowany rodzaj i wartość zaburzenia
(istotne z punktu widzenia producenta sprzętu i użytkownika);
- określenia wartości zaburzeń w wyróżnionym punkcie sieci zasilającej i porównanie z
zadanymi normami i przepisami poziomami kompatybilności (istotne przy wydawaniu
warunków technicznych przyłączenia oraz przy rozstrzyganiu postanowień kontraktowych).
W takich przypadkach bardzo ważne jest precyzyjne i jednoznaczne określenie procedury

pomiarowej, dokładności pomiaru, warunków środowiskowych itp., a więc opisanie wszystkich
czynników wpływających na wynik pomiaru, które mogłyby różnicować jego rezultaty.
W dalszej części przedstawiono, jako przykłady niezbędnej precyzji sformułowań, procedurę
pomiarową wybranej wielkości charakteryzującej jakość energii elektrycznej.
3.6. Pomiar wartości skutecznej napięcia9
Przyrząd mierzy wartość skuteczną napięcia U rms -T w przedziale czasu T zgodnie z definicją:
T
1
T 0
U rms- T  u (t ) 2 dt
gdzie u(t) jest przebiegiem czasowym. Dla przyrządu klasy A, na wejście którego przyłączono
referencyjny sygnał napięciowy, wartość błędu nie powinna przekroczyć 0,1%.
Dla przyrządu klasy B, na wejście którego przyłączono referencyjny sygnał napięciowy, wartość
błędu powinna być określona przez producenta, lecz w żadnym przypadku nie powinna przekroczyć
1,0%.
Sposób organizacji pomiaru
Powinny być zastosowane następujące przedziały pomiarowe (okna pomiarowe): 200 ms – 3 s – 10

min – 2 h. Dla systemu jednofazowego otrzymywana jest jedna wartość skuteczna dla każdego z
podanych przedziałów. Dla systemów trójfazowych trójprzewodowych są to trzy wartości
skuteczne dla każdego przedziału odpowiadające trzem napięciom międzyfazowym (sześć dla
układu czteroprzewodowego).
200 ms pomiar
Czas całkowania T jest równy 10 okresom 50 Hz-wego przebiegu czasowego. Poprzez
próbkowanie napięcia w przetworniku A/C, uzyskuje się N chwilowych wartości napięcia (u) w
9
Analogiczne wielkości należy zdefiniować dla prądu. Istnieją jednakże wątpliwości, co do traktowania prądu jako
wielkości fizycznej związanej z jakością energii elektrycznej. Przeważa poglćd, że jakość energii to jakość napięcia.
Prąd – w tym rozumieniu – jest jedynie wielkością ułatwiającą diagnostykę zaburzeń.
25
czasie każdego kolejnego, nie zachodzącego na poprzedni dwustumilisekundowego przedziału

czasu. Wartość skuteczna jest wyznaczana zgodnie z zależnością:
N
u 2
U rms- 200-ms  i 1
N
Dla przyrządu klasy A:
§ Dla pomiaru jednofazowego, jeżeli wyznaczona wartość jest większa niż 150 %UN lub
mniejsza niż 50 %UN wówczas ten wynik pomiaru jest oznaczany jako uzyskany w
zaburzonych warunkach zasilania.
§ Dla pomiaru trójfazowego, jeżeli którakolwiek z wyznaczonych wartości jest większa niż
150 %UN lub mniejsza niż 50 %UN wówczas wszystkie wyniki pomiaru są oznaczane jako
uzyskane w zaburzonych warunkach zasilania.
3s pomiar
Wartość dla tego przedziału (3 s) jest wyznaczana na podstawie wartości skutecznych 200-
milisekundowych. Jest ona uaktualniana dla każdego kolejnego 3 s przedziału, przy czym okna
pomiarowe nie zachodzą na siebie. Jeżeli osiem lub więcej z piętnastu dwustumilisekundowych
wartości są prawidłowe (zmierzone w nie zaburzonych warunkach zasilania) wówczas pomiar 3-
sekundowy jest traktowany jako prawidłowy i wyznaczany z zależności:
15
U 2
rms - 200- ms
U rms- 3- s  i 1
15
W przeciwnym przypadku wynik pomiaru powinien być oznaczony jako uzyskany w zaburzonych
warunkach zasilania.
10 min pomiar
Wartość dla tego przedziału (10 min) jest wyznaczana na podstawie wartości skutecznych 3-
sekundowych. Jest ona uaktualniana dla każdego kolejnego dziesięciominutowego przedziału, przy
czym okna pomiarowe nie zachodzą na siebie. Jeżeli 100 lub więcej z dwustu 3-sekundowych
wartości są prawidłowe (zmierzone w nie zaburzonych warunkach zasilania) wówczas pomiar
dziesięciominutowy jest traktowany jako prawidłowy i wyznaczany z zależności:
200
U 2
rms - 3- s
U rms-10- min  i 1
200
2h pomiar
Wartość dla tego przedziału (2h) jest wyznaczana na podstawie wartości skutecznych 10-
minutowych. Jest ona uaktualniana dla każdego kolejnego dwugodzinnego przedziału, przy czym
okna pomiarowe nie zachodzą na siebie. Jeżeli sześć lub więcej z dwunastu 10-minutowych
wartości są prawidłowe (zmierzone w nie zaburzonych warunkach zasilania) wówczas pomiar
dwugodzinny jest traktowany jako prawidłowy i wyznaczany z zależności:
26
12
U 2
rms-10 - min
U rms- 2- h  i 1
12
UWAGA - Dla przyrządów klasy B wejściowe sygnały mogą być poddane filtracji w celu
wyeliminowania harmonicznych o rzędach powyżej 13.
Postanowienia kontraktowe
Czas pomiaru co najmniej jeden tydzień

Sposób przyłączenia przyrządu dowolny lecz odpowiadający konfiguracji sieci zasilającej
Interpretacja wyników pomiaru z punktu widzenia kontraktu
Ocena powinna być oparta na 10-minutowych wartościach. Jako charakterystyczny indeks

wyliczana jest wartość U rms -10- min występująca w ciągu tygodnia z prawdopodobieństwem 95%.
Wartość te jest porównywana z postanowieniami kontraktowymi.
Pomiar wartości skutecznej napięcia przedstawiono jedynie jako przykład. Pomiar

pozostałych wskaźników, w tym w szczególności wahań napięcia i odkształcenia napięć i
prądów wymaga oddzielnego omówienie.
3.7. Pomiary dla celów statystycznych
Pomiar zapadów napięcia i krótkich przerw w zasilaniu jest przykładem tej grupy
pomiarów która prócz znaczenia diagnostycznego, normalizacyjnego ma również znaczenie
statystyczne. Opracowane statystycznie wyniki tych pomiarów są obecnie w wielu krajach
podstawą formułowania postanowień kontraktowych. Do ich interpretacji wymagany jest
równocześnie cały zbiór danych dodatkowych. Bez szczegółowych informacji o konfiguracji sieci
zasilającej, zastępczych impedancjach poszczególnych elementów systemu, sposobie skojarzenia
uzwojeń transformatorów itp. jest trudno (jeżeli w ogóle jest to możliwe) przewidzieć dokładnie
skutki zapadów napięcia. Jedynym wiarygodnym sposobem pozostaje pomiar wykonany w miejscu
planowanego przyłączenia nowego urządzenia lub w węzłowych punktach rozważanej sieci
zasilającej. Znajomość liczby i kształtu zaburzeń jest zasadnicza dla analizy skutków, wyboru
efektywnych środków zaradczych, kontroli warunków kontraktu na dostawę energii, analizy
porównawczej stanu w różnych przedsiębiorstwach energetycznych itp.
Współczesny miernik zapadów napięcia jest obecnie prawie wyłącznie układem cyfrowym.
Podstawowe urządzenie monitoruje w sposób ciągły, równocześnie trzy napięcia (w wersji
trójfazowej) i rejestruje zaburzone ich wartości. Użytkownik analizuje wyniki, często stosując
dedykowany software w celu wyznaczenia czasu i amplitudy zapadów. Przyrząd lub
oprogramowanie realizuje także często analizę statystyczną wyników pomiaru. Może to być
realizowane on- lub off-line. Znajomość statystyki zaburzeń jest bardzo istotnym przyczynkiem do
27
diagnostyki. Przykładowo, środki zaradcze będą różne w zależności od tego czy dominują krótkie
zapady w dużej ilości, czy też długie niezbyt częste10.
Zastosowana w przyrządzie metoda pomiaru amplitudy i czasu trwania zaburzenia, detekcji
poszczególnych przypadków i liczenia zapadów powinna być odpowiednia dla jej standaryzacji (a
więc powtarzalności z żądaną dokładnością). Powinny być również zaproponowane metody
grupowania wyników. Zwykle metody pomiarowe zapadów zawierają kilka modułów
przedstawionych schematycznie na rysunku 18.
Przebieg dopasowywanie Początek Analiza Obliczenia

czasowy poziomu rejestracji przypadku statystyczne
napięcia filtracja
(dyskretyzacja)
Rys. 18 Schemat ideowy organizacji pomiaru zapadów napięcia
• W pierwszym etapie przebieg czasowy napięcia u(t) jest przekształcany w postać cyfrową
(dyskretyzacja). Szybkość próbkowania nie musi być zbyt duża, ponieważ najczęściej
rozważana jest jego składowa podstawowa. Stąd teoretycznie minimalna wartość to dwa razy
częstotliwość 50Hz11. W praktyce stosuje się częstotliwość próbkowania nie mniejszą niż 400
Hz. Podczas zapadu przebieg czasowy napięcia może być odkształcony. Jeżeli stosuje się
wstępną filtrację (rzadko), wówczas głębokość zapadu wzrasta.
• W drugim etapie dla każdego okresu napięcia wyznaczana jest wartość skuteczna (uaktualniana
w każdym półokresie) - U rms (1 / 2) wg zależności:
u 2
U rms(1 / 2)  i 1
gdzie N jest liczbą próbek z przebiegu czasowego u(t). Następnie jest ona porównywana z
wartością progową, wyrażoną zwykle w procentach ustalonej stałej wartości referencyjnej: gdy
wartość napięcia będzie mniejsza od zadanego progu rozpoczyna się rejestracja zaburzenia. Dla
mierników wielofazowych procedura ta jest realizowana niezależnie na każdym wejściu
napięciowym. W celu uniknięcia wielokrotnego inicjowania rejestracji w przypadku gdy
napięcie jest równe lub bliskie wartości progowej, wprowadza się zwyczajowo histerezę o
szerokości np. 1% napięcia referencyjnego.
- W trzecim etapie, gdy wartość napięcia wzrasta i przekracza wartość progową (napięcie wraca
do przedziału znamionowego, tu również wprowadza się histerezę) zaburzenie kończy się i
całkowity czas jego trwania oraz maksymalna amplituda (lub wartość minimalna napięcia
podczas zapadu) są zapisywane w pamięci przyrządu.
10
Analiza statystyczna, która ma być podstawą wiarygodnych prognoz wymaga, ze względu na charakter zaburzenia,
bardzo długich pomiarów, których czas rośnie wraz ze wzrostem wymaganej trafności prognozy.
11
Min. czas trwania rejestrowanego zapadu napięcia wynosi 10ms.
28
Dla układów jednofazowych zapad napięcia rozpoczyna się na początku pierwszego,

czasowego okna pomiarowego dla którego wartość napięcia będzie mniejsza od przyjętego progu i
kończy się na końcu ostatniego okna pomiarowego dla którego wartość napięcia jest większa niż
wartość progowa (z uwzględnieniem histerezy).
Dla układów wielofazowych zapad napięcia rozpoczyna się na początku pierwszego,
czasowego okna pomiarowego dla którego wartość napięcia będzie mniejsza od przyjętego progu w
pierwszej zaburzonej fazie i kończy się na końcu ostatniego okna pomiarowego dla którego wartość
napięcia jest większa niż wartość progowa (z uwzględnieniem histerezy) w ostatniej zaburzonej
fazie.
W analogiczny sposób dla celów pomiarowych zdefiniowane są przerwy w zasilaniu12. Dla
układów jednofazowych przerwa rozpoczyna się na początku pierwszego czasowego okna
pomiarowego dla którego wartość napięcia będzie mniejsza od przyjętego progu (najczęściej 10%
napięcia referencyjnego) i kończy się na końcu ostatniego okna czasowego dla którego wartość
napięcia jest większa niż wartość progowa (z uwzględnieniem histerezy).
Dla układów wielofazowych przerwa zaczyna się gdy wystąpi ona równocześnie we
wszystkich zaburzonych fazach i kończy się w chwili zakończenia w jednej z zaburzonych faz.
Różnice, które mogą wystąpić w różnych miernikach zapadów napięcia dotyczą między
innymi następujących zagadnień:
- Niektóre przyrządy umożliwiają użytkownikowi zadanie kilku wartości progowych (cecha

bardzo istotna z punktu widzenia statystyki zaburzeń i rozliczeń kontraktowych).
- Niektóre przyrządy mają możliwość rejestrowania podczas zaburzenia (i pewien określony czas
przed jego wystąpieniem – bardzo ważne z punktu widzenia diagnostyki) całego przebiegu
czasowego napięcia (wymaga to przy długich zaburzeniach dużej pamięci przyrządu lub
stosowania programowych zabezpieczeń przed jej zbytecznym zapełnianiem, dotyczy to
szczególnie przerw w zasilaniu).
- Niekiedy przyrząd wyznacza podczas zapadu wartość średnią napięcia, a nie minimalną.
Możliwe są również inne algorytmy pomiarowe np. całkowanie powierzchni zapadu itp.
wynikające najczęściej z postanowień kontraktu na dostawę energii.
- Metrologiczne cechy przyrządu mogą zmienić się zasadniczo w przypadku rejestracji trzech faz.
Nieomal wszystkie trójfazowe przyrządy pomiarowe mierzą zapady napięcia oddzielnie w
każdej fazie na trzech niezależnych izolowanych wejściach13. W takim przypadku istotna jest
odpowiedź na następujące przykładowe pytania: jakie wielkości liczbowe zostaną zapisane w
pamięci przyrządu jako jednoznacznie charakteryzujące trójfazowe zaburzenia – czy są nimi
maksymalna amplituda zapadu z pośród trzech faz, ich wartość średnia, maksymalny czas
trwania zaburzenia z pośród trzech faz, całkowity czas trwania zaburzenia w trzech fazach lub
inne wartości?14
12
Najczęściej przyjmuje się, że przerwa jest zapadem o amplitudzie większej od 90% (w rzadkich przypadkach 99%).
13
Taka metoda pomiaru nie rozróżnia trój- i jednofazowej przerwy w zasilaniu. Żadna z faz nie jest wyróżniona.
Alternatywnym rozwiązaniem jest, aby dla układów wielofazowych, pomiary w różnych fazach były synchronizowane
np. względem dodatniego przejścia przez zero napięcia w fazie uznanej za fazę prowadzącą pomiar.
14
Zapady napięcia mogą być proste lub złożone i mogą wpływać na jedną lub więcej faz. Zapad w większości
przypadków rejestrowany jest jako jeden przypadek niezależnie pod tego czy ma on skomplikowany czy też prosty
kształt lub czy występuje w jednej czy w trzech fazach. Zapady o złożonym kształcie opisywane są zazwyczaj przez
maksymalną amplitudę i całkowity czas występowania zaburzenia. Kiedy są one różne dla każdej fazy, rejestrowane
są zazwyczaj maksymalna amplituda i najdłuższy czas trwania zaburzenia dla każdej fazy oddzielnie. Wielofazowy
przypadek jest najczęściej traktowany jako jedno zaburzenie jeżeli zapady w poszczególnych fazach zachodzą na
siebie.
29
3.8. Predykcja zapadów
Nieomal wszystkie współczesne układy zabezpieczeń zwarciowych są wyposażone w

systemy rejestracji zdarzeń. To podstawowe narzędzie do analiz zwarciowych i prognozowania
zapadów w oparciu o metody statystyczne. Ujęcie statystyczne rozważanych zaburzeń prowadzi do
konkluzji:
Odbiorca może spodziewać się w ciągu roku średnio X zapadów napięcia o amplitudzie większej
niż Y.
Analiza statystyczna z reguły wymaga informacji o systemie zasilającym w postaci jego
modelu oraz informacji o historii zaburzeń (możliwie jak najdłuższej). Pożądane jest posiadanie dla
każdego wyłącznika w liniach przesyłowych (z możliwie długiego okresu czasu) historii jego
działania w postaci danych o fizycznej lokalizacji zwarć, liczbie zaburzonych faz, impedancji zwarć
i czasie ich trwania itp. W bardziej zaawansowanych przypadkach analizy uwzględniane są także
modele aparatury łączeniowej oraz charakterystyki czasowe zabezpieczeń. Jeżeli takie informacje
są dostępne można dokonywać wiarygodnych analiz i prognozowania. Ich brak zmusza do
czynienia pewnych założeń upraszczających obniżających pewność prognozy.
Do zalet metod statystycznych można zaliczyć: szybkość pozyskania informacji, dokładność
określania wartości zapadów napięcia na podstawie analizy zwarciowej, możliwość wyznaczania
czasu trwania zaburzenia (jeżeli uwzględniane są modele urządzeń zabezpieczających), przydatność
na etapie projektowania nowych systemów.
Nie należy zapominać, że dokładność rezultatów zastosowanej metody jest determinowana
dokładnością modelu. Jeżeli on będzie błędny również otrzymane za jego pomocą estymacje będą
nieprawidłowe. Drugim czynnikiem ograniczającym dokładność prognoz jest losowość zmian
danych wejściowych do modelu np. częstości występowania zwarć zależnej od sezonu, warunków
atmosferycznych, praktyki eksploatacji sieci itp.
4. Zakończenie
Niewielka objętość tekstu sprawia, że ograniczono się jedynie do jednego zaburzenia –

zapadów napięcia – starając się na jego przykładzie przedstawić zadania układów automatyki
elektroenergetycznej w zakresie pomiarów, identyfikacji źródła zaburzenia oraz eliminacji jego
negatywnych skutków. Zasygnalizowano także negatywny wpływ tego zaburzenia na pracę
układów sterowania i zabezpieczeń. Dalsze informacje o tych i innych problemach z dziedziny
jakości zasilania zainteresowany Czytelnik może znaleźć w materiałach programu LPQI [4] oraz w
wyszczególnionych w spisie literatury pozycji.
Literatura
1. Custom power. State of art. CIGRE, 205, 2002, (Electra no 203, August 2002).
2. Gańczrczyk A.: Wymagania jakości zasilania dużego zakładu przemysłowego. Sympozjum
LPQI nt. Ciągłość i Jakość Zasilania, Tarnów, 25 listopada 2003.
3. Griffith D.C.: Uninterruptible power supplies. Marcel Dekker, Inc.
4. IEC 61000-4-30: 2003.
5. Mueller D.: Understanding power quality measurements. Power Quality Assurance, August
1999, 30-49.
6. www.lpqi.org
30
Ciągłość zasilania – zadanie dostawcy energii
Tomasz Kowalak
Departament Taryf
Urząd Regulacji Energetyki
Ciągłość zasilania jest podstawowym (choć nie jedynym) parametrem charakteryzującym

jakość obsługi odbiorców energii elektrycznej. Wynika to bezpośrednio ze skali kosztów będących
konsekwencją niedostarczenia energii, ponoszonych przez odbiorców w rezultacie przerw w
zasilaniu – zwłaszcza przerw niezapowiedzianych, których skutków nie można ograniczyć
działaniami dostosowawczymi. Waga tego problemu rośnie z rozwojem automatyki,
komputeryzacji, ogólnie z postępem technologii zaawansowanych, wrażliwych na zakłócenia w
ciągłości dostaw energii. Dodatkowo zaostrzają go ewentualne, niepożądane skutki uboczne
regulacji. Naturalne monopole sieciowe, jakimi są spółki dystrybucyjne, są bowiem poddane
regulacji bodźcowej, której fundamentalnym narzędziem jest ograniczanie przychodów
przedsiębiorstwa do poziomu uzasadnionego w ocenie Regulatora. Jakość obsługi odbiorców musi
więc być monitorowana ze względu na zagrożenie, że przedsiębiorstwo, ograniczając wydatki,
doprowadzi do obniżenia jej poziomu. Z drugiej strony przedsiębiorstwa sieciowe stają do
bezpośredniej konkurencji, bowiem odbiorcy – na etapie analizy warunków lokalizacji swoich
nowych przedsięwzięć – zaczynają coraz uważniej śledzić nie tylko koszty zaopatrzenia w energię
ale także ryzyka jej niedostarczenia.
Analizę problemu, z konieczności bardzo skrótową, przeprowadzono poniżej według
następującego schematu: klasyfikacja przerw według przyczyn i długości trwania – oczekiwania
odbiorców i możliwości techniczno-ekonomiczne ich spełnienia – aktualne regulacje prawne w tym
zakresie – kierunki racjonalnych rozwiązań prawnych i technicznych. Analizę, ze względów
oczywistych, przeprowadzono z pozycji organu ustawowo zobligowanego do równoważenia
interesów odbiorców i dostawców.
1. Klasyfikacja zjawiska
Należy odnotować, że definicje poszczególnych pojęć przedstawione poniżej zostały

zaproponowane przez autora na użytek niniejszego tekstu. Jest to próba „sfotografowania”
rzeczywistości taką jaka jest, dokonana po to, by dopiero w dalszej części tekstu skonfrontować ją z
odzwierciedleniem tej rzeczywistości zawartym w przepisach prawa.
Definicja przerwy w zasilaniu:

alternatywnie:
u spadek napięcia zasilania w miejscu dostarczania do zera (w praktyce do wartości bliskiej
zera), (zanik napięcia) lub
u obniżenie wartości napięcia w miejscu dostarczania poniżej poziomu użytecznego dla
odbiorcy (zapad napięcia).
Klasyfikacja przerw w zasilaniu ze względu na długość trwania:

mikroprzerwy – o czasie trwania do 3 sekund, spowodowane działaniem automatyki ruchowej,
realizowanym w celu usunięcia zakłóceń przemijających (np. zadziałanie SPZ w wyniku przepięć
piorunowych, SZR)
31
przerwy krótkie – o czasie trwania do 3 minut – spowodowane usuwaniem zakłóceń

przemijających oraz zmianami układu pracy sieci podejmowanymi w celu ograniczenia zasięgu
skutków trwałych uszkodzeń
przerwy długie – o czasie trwania dłuższym niż 3 minuty, spowodowane koniecznością usuwania
skutków uszkodzeń trwałych, ew. realizacją prac planowych,
przerwy katastrofalne - o czasie trwania dłuższym niż 24 godziny, spowodowane koniecznością
odbudowy sieci po wystąpieniu siły wyższej (np. klęski żywiołowej)
Klasyfikacja przerw w zasilaniu ze względu na tryb powiadomienia odbiorcy:

przerwy planowe – kiedy dostawca wypełnił postanowienia umowy regulujące tryb uprzedzenia
odbiorcy o przewidywanym terminie i długości przerwy
przerwy awaryjne – wszystkie przerwy, o których wystąpieniu odbiorca nie został uprzedzony w
trybie uregulowanym w umowie, zarówno będące wynikiem zakłóceń, jak i prac zaplanowanych
przez dostawcę – ale w warunkach zaniedbania trybu uprzedzenia odbiorcy.
Należy odnotować, że w praktyce wszystkie mikroprzerwy i przerwy krótkie są przerwami
awaryjnymi. Pozostałe mogą, (ale nie muszą) być przerwami planowymi.
2. Oczekiwania odbiorców
W zależności od skali zagrożenia widzianego przez odbiorcę jako rezultat przerwy w zasilaniu
można wyróżnić następujące zakresy wrażliwości odbiorcy na zanik napięcia:
• Możliwość zakłócenia procesu technologicznego z powodu
§ mikroprzerwy
§ krótkiej przerwy
• Możliwość zakłócenia sterowania procesem technologicznym z powodu mikroprzerwy
• Możliwość zakłócenia pracy systemów podtrzymania napięcia w systemach monitoringu i
sterowania z powodu
a) krótkiej przerwy
b) długiej przerwy
• Konieczność zatrzymania procesu technologicznego skutkiem przerwy długiej lub
katastrofalnej
Każdy z ww. rodzajów zagrożeń wymaga ze strony odbiorcy zastosowania odmiennej

strategii przeciwdziałania im, ew. niwelowania ich skutków. Wybór tej strategii silnie zależy od
realnych, ekonomicznie uzasadnionych możliwości technicznych, zarówno po stronie odbiorcy jak
i dostawcy.
3. Możliwości dostawców
Analiza zdolności przeciwdziałania przerwom w zasilaniu w zależności od długości ich

trwania prowadzi do wniosku, że najtrudniejszym - z punktu widzenia przedsiębiorstwa
energetycznego jest zakres przerw najkrótszych (mikroprzerw i przerw krótkich) i najdłuższych
(przerw katastrofalnych). Przy czym liczba tych pierwszych jest wysoka i w praktyce wymyka się
statystykom, drugie zaś noszą znamiona skutków działania siły wyższej. Technologia prac pod
napięciem i odpowiednia konfiguracja układów sieciowych pozwalają natomiast w znacznym
stopniu ograniczyć ryzyko wystąpienia przerw długich.
32
4. Aktualne ramy prawne i określone prawem konsekwencje dla dostawcy
Zagadnienie ciągłości dostaw energii elektrycznej jest przedmiotem następujących aktów prawnych
i normalizacyjnych :
• Ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. – Prawo energetyczne (Dz. U. Nr 54, poz. 348 ze zm.),
zwanej dalej „ustawą – prawo energetyczne”.
• Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 25 września 2000 r. w sprawie
szczegółowych warunków przyłączenia podmiotów do sieci elektroenergetycznych,
obrotu
energią elektryczną, świadczenia usług przesyłowych, ruchu sieciowego i eksploatacji
sieci oraz standardów jakościowych obsługi odbiorców (Dz. U. Nr 85, poz. 957), zwanego
dalej „rozporządzeniem przyłączeniowym”.
• Rozporządzenia Ministra Gospodarki z dnia 14 grudnia 2000 r. w sprawie szczegółowych
zasad kształtowania i kalkulacji taryf oraz zasad rozliczeń w obrocie energią elektryczną
(Dz. U. z 2001 r. Nr 1, poz. 7), zwanego dalej „rozporządzeniem taryfowym”.
• Normy PN-EN 50160 Parametry napięcia zasilającego w publicznych sieciach
rozdzielczych, zwana dalej „normą PN-EN 50160”.
• Normy PN-EN ISO 9001:2001.
Zgodnie z aktualnym stanem prawnym obowiązki dostawcy w zakresie ciągłości zasilania

odbiorcy określa umowa sprzedaży energii elektrycznej lub umowa o świadczenie usług
przesyłowych. W przypadku braku takich ustaleń dostawca energii elektrycznej zobowiązany jest
do przestrzegania w tym zakresie standardów zapisanych w § 33 rozporządzenia przyłączeniowego,
który nakłada na dostawcę obowiązki w zakresie:
1. przyjmowania przez całą dobę zgłoszeń i reklamacji od odbiorców,

2. bezzwłocznego usuwania zakłóceń w dostarczaniu energii elektrycznej,
spowodowanych nieprawidłową pracą sieci,
3. udzielania odbiorcom, na ich żądanie, informacji o przewidywanym terminie
wznowienia dostarczania energii elektrycznej przerwanego z powodu awarii w sieci,
4. powiadamiania odbiorców, z co najmniej pięciodniowym wyprzedzeniem, o
terminach i czasie planowanych przerw w dostarczaniu energii elektrycznej, w
formie:
a) ogłoszeń prasowych, komunikatów radiowych lub telewizyjnych lub w inny
sposób zwyczajowo przyjęty na danym terenie - odbiorców zasilanych z sieci
o napięciu znamionowym nie wyższym niż 1 kV,
b) indywidualnych zawiadomień pisemnych, telefonicznych lub za pomocą
innego środka telekomunikacji - odbiorców zasilanych z sieci o napięciu
znamionowym wyższym niż 1 kV,
5. odpłatnego podjęcia stosownych czynności w sieci, w celu umożliwienia
bezpiecznego wykonania przez odbiorcę lub inny podmiot prac w obszarze
oddziaływania tej sieci,
6. udzielania upustów, w wysokości określonej w taryfach, za niedotrzymanie ciągłości
dostaw energii elektrycznej, o których mowa w § 32 rozporządzenia
przyłączeniowego.
33
Za niedotrzymanie standardów ciągłości dostaw energii elektrycznej dostawca ponosi

konsekwencje finansowe w postaci opłat na rzecz odbiorcy. Wysokość tych opłat również może
być ustalona w umowie sprzedaży energii elektrycznej lub w umowie o świadczenie usług
przesyłowych lub w przypadku braku takich ustaleń na podstawie aktualnie obowiązującej taryfy
dla energii elektrycznej. Opłaty zawarte w taryfie wylicza się w oparciu o przeciętne miesięczne
wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw w roku kalendarzowym poprzedzającym rok
wprowadzenia nowej taryfy przyjmowane na podstawie obwieszczenia Prezesa Głównego Urzędu
Statystycznego ogłaszane w Monitorze Polskim ( za 2002 r. wyniosło ono 2277,43 zł).
Przykładowe opłaty dla roku taryfowego 2003/2004 zaprezentowano w poniższej tabeli :
a) za nie przyjęcie zgłoszeń lub reklamacji od odbiorcy 15,18 zł,

b) za nieuzasadnioną zwłokę w usuwaniu zakłóceń w dostarczaniu energii
elektrycznej, spowodowanych nieprawidłową pracą sieci 75,91 zł,
c) za odmowę udzielenia odbiorcom, na ich żądanie, informacji o przewidywanym
terminie wznowienia dostarczania energii elektrycznej, przerwanego z powodu
awarii sieci 7,59 zł,
d) za nie powiadomienie, z co najmniej pięciodniowym wyprzedzeniem
o terminach i czasie planowanych przerw w dostawie energii elektrycznej, w
formie ogłoszeń prasowych, komunikatów radiowych lub telewizyjnych,
względnie w inny sposób przyjęty na danym terenie odbiorców zasilanych z
sieci o napięciu znamionowym nie wyższym niż 1kV
15,18 zł,
e) za nie powiadomienie w formie indywidualnych zawiadomień pisemnych,
telefonicznych lub za pomocą innego środka telekomunikacji, z co najmniej
pięciodniowym wyprzedzeniem, o terminach i czasie planowanych przerw w
dostawie energii elektrycznej odbiorców zasilanych z sieci o napięciu
znamionowym wyższym niż 1kV
151,83 zł,
W przypadku braku określenia w umowie sprzedaży standardów ciągłości dostaw energii

elektrycznej dostawcę obowiązuje zapis § 32 rozporządzenia przyłączeniowego. Zgodnie z tym
zapisem łączny czas trwania w ciągu roku wyłączeń awaryjnych, liczony dla poszczególnych
wyłączeń od zgłoszenia przez odbiorcę braku zasilania do jego przywrócenia, dla grup
przyłączeniowych IV i V nie może przekroczyć:
- 72 godzin - w okresie do dnia 31 grudnia 2002 r.,
- 60 godzin - w okresie od dnia 1 stycznia 2003 r. do dnia 31 grudnia 2004 r.,
- 48 godzin - w okresie od dnia 1 stycznia 2005 r.
Czas trwania jednorazowej przerwy w dostarczaniu energii elektrycznej dla grup

przyłączeniowych IV i V nie może przekroczyć:
a) 48 godzin - w okresie do dnia 31 grudnia 2002 r.,
b) 36 godzin - w okresie od dnia 1 stycznia 2003 r. do dnia 31 grudnia 2004 r.,
c) 24 godzin - w okresie od dnia 1 stycznia 2005 r.
Dla grup przyłączeniowych I-III i VI dopuszczalny łączny czas trwania w ciągu roku
wyłączeń awaryjnych oraz czas trwania jednorazowych przerw, określa umowa sprzedaży lub
umowa przesyłowa.
34
W przypadku niedotrzymania standardów związanych z niezawodnością dostawy i jakością

dostarczanej energii elektrycznej dostawca ponosi konsekwencje finansowe w postaci bonifikaty i
upustu dla odbiorcy. Za każdą nie dostarczoną jednostkę energii elektrycznej odbiorcy przysługuje
bonifikata w wysokości pięciokrotności ceny energii elektrycznej za okres, w którym wystąpiła
przerwa; ilość nie dostarczonej energii elektrycznej w dniu, w którym miała miejsce przerwa, ustala
się na podstawie poboru energii w odpowiednim dniu poprzedniego tygodnia, z uwzględnieniem
czasu dopuszczalnych przerw określonych w umowie.
Zwraca uwagę, że przepisy obowiązującego prawa w niezwykle ułomny sposób regulują
zagadnienie przerw w zasilaniu.
Po pierwsze: poza jakąkolwiek regulacją pozostawiono zagadnienie długości trwania przerw
planowych. Pod warunkiem stosownego uprzedzenia odbiorcy lokalny monopolista mógłby w
praktyce bezkarnie zaprzestać obsługi określonych grup odbiorców przyłączonych do jego sieci.
Teoretycznie mógłby to być realny scenariusz „samoobrony” przedsiębiorstwa przed koniecznością
obsługi odbiorców deficytowych.
Po drugie: domyślać się można, ze poza regulacją pozostawiono także mikroprzerwy i
przerwy krótkie. Bowiem czas pomiędzy zgłoszeniem braku zasilania i jego przywróceniem w
odniesieniu do przerw o czasie trwania do trzech minut w większości przypadków przybierałby
wartość ujemną. Podobnie abstrakcyjne byłoby oczekiwanie pięciodniowego wyprzedzenia w
przypadku powiadamiania o mikroprzerwach.
Tym samym uzasadnione staje się przypuszczenie, że uwaga ustawodawcy skupiona była
wyłącznie na przerwach długich. Stopniowe ograniczenie dopuszczalnego czasu trwania
jednorazowej przerwy awaryjnej wskazuje wyraźnie, że, zgodnie z intencja ustawodawcy, dopiero
wystąpienie przerwy katastrofalnej musi być odbiorcy odpowiednio skompensowane – tak jakby
przerwy krótsze były mniej dotkliwe w skutkach.
Przywołane powyżej przepisy rozporządzenia przyłączeniowego oraz rozporządzenia
taryfowego nie zamykają stronom kontraktu na dostawę energii elektrycznej drogi do
indywidualnego kształtowania standardów jakościowych energii elektrycznej zgodnych ze
specyficznymi wymaganiami w tym zakresie. W umowie sprzedaży energii elektrycznej w zakresie
niezawodności dostawy energii elektrycznej strony mogą wykorzystać definicje i ustalenia normy
PN-EN 50160 - Parametry napięcia zasilającego w publicznych sieciach rozdzielczych. Norma ta
jest oficjalnym tłumaczeniem angielskiej wersji normy europejskiej EN 50160:1994 i od roku 1998
ma status Polskiej Normy. Jej przedmiotem są między innymi definicje z zakresu ciągłości dostaw
energii elektrycznej. W normie PN-EN 50160 przerwy w zasilaniu, zdefiniowane jako stany, w
którym napięcie w złączu sieci elektroenergetycznej jest mniejsze niż 1 % deklarowanego napięcia
zasilającego, są sklasyfikowane w sposób następujący :
1. planowe, gdy odbiorcy są wcześniej poinformowani, a ich celem jest wykonanie
zaplanowanych prac w sieciach rozdzielczych,
2. przypadkowe, spowodowane m np. trwałymi lub przemijającymi zwarciami, związanymi
głównie ze zdarzeniami zewnętrznymi, uszkodzeniami urządzeń lub zakłóceniami ich pracy.
Przypadkowe przerwy norma PN-EN 50160 klasyfikuje jako :
- długie przerwy (dłuższe niż trzy minuty), spowodowane trwałym uszkodzeniem,
- krótkie przerwy (do trzech minut), spowodowane uszkodzeniem przemijającym.
Ponadto norma PN-EN 50160 podaje wartości odniesienia ( brak takich wartości odniesienia
w rozporządzeniu przyłączeniowym ):
35
- Roczna liczba krótkich przerw w zasilaniu mieści się w przedziale od kilkudziesięciu

do kilkuset. Czas trwania około 70 % krótkich przerw w zasilaniu może być mniejszy
niż jedna sekunda.
- Roczna częstość występowania przypadkowych długich przerw w zasilaniu,
trwających dłużej niż trzy minuty, może być mniejsza niż 10 lub może zbliżać się do
50 w zależności od konfiguracji i struktury sieci, skutków działania osób trzecich oraz
warunków atmosferycznych na danym obszarze.
Jak widać przedmiotowa norma w znacznie lepszym stopniu odzwierciedla specyfikę

zagadnienia, stanowiąc tym samym lepszą podstawę do kształtowania stosunków umownych
pomiędzy dostawca i odbiorcą.
Należy przy tym podkreślić, że zgodnie z rozporządzeniem Ministra Gospodarki z dnia 14
września 1999 r. w sprawie obowiązku stosowania niektórych Polskich Norm (Dz. U. Nr 80, poz.
911 ze zm.) norma PN-EN 50160 nie jest normą przewidzianą do obowiązkowego stosowania. W
związku z tym aby wspomniana norma stała się skuteczną podstawą ukształtowania tych stosunków
musi być przytoczona w całości lub w części w kontrakcie zawartym pomiędzy indywidualnym
odbiorcą a dostawcą energii elektrycznej.
Dodatkowym sposobem skutecznie wspomagający realizację zadań w zakresie ciągłości
zasilania jest wdrożenie u dostawcy energii elektrycznej, zgodnego z polską normą PN-EN ISO
9001:2001, Systemu Zarządzania Jakością w zakresie zakupu, przetwarzania, przesyłania i
sprzedaży energii elektrycznej. Ciągłe doskonalenie procedur takiego Systemu sprzyja
optymalnemu spełnieniu potrzeb i oczekiwań odbiorcy energii elektrycznej oraz nadaje ramy
czasowe wyznaczonym celom w zakresie ciągłości dostaw energii elektrycznej.
Norma PN-EN ISO 9001:2001 określa techniczne i inne kryteria, które mogą być podstawą
ustaleń zawartych w umowach stron. Raporty uzyskane w ramach procedur dotyczących
odpowiednich procesów np. procesu Technicznej Obsługi Klienta lub procesu Obsługi Reklamacji
pozwalają ocenić, czy wyznaczone cele z zakresu ciągłości zasilania są realizowane właściwie.
Ponadto zmniejszają ilość skarg związanych z tym zagadnieniem kierowanych do Powiatowych
Rzeczników Konsumentów lub do Rzecznika Odbiorców Paliw i Energii Urzędu Regulacji
Energetyki.
5. Kierunki racjonalnych rozwiązań
Oczywistym oczekiwaniem wszystkich odbiorców jest dostawa bezprzerwowa. Jednak trzeba

rozróżnić skutki, jakie u różnych odbiorców generują przerwy różnej długości. Generalnie nawet
wielodniowa przerwa w dostawie do domku letniskowego – w okresie kiedy nie jest użytkowany –
przechodzi niezauważona, natomiast nawet kilkusekundowy zanik napięcia zasilającego ciąg
technologiczny do wyciągania tafli szklanych powoduje dyskwalifikację znacznej części produktu.
Na odrębną analizę zasługują skutki zaników napięcia zasilającego skomputeryzowane układy
sterowania ciągami technologicznymi. Ocenia się, że straty z powodu niedostarczenia energii
elektrycznej w państwach UE sięgają rocznie kwoty 10 mld euro.
Działania dostawców podejmowane celem zabezpieczenia odbiorców przed ryzykiem
poniesienia skutków niedostarczenia energii też stanowią źródło kosztów, w sposób naturalny
przenoszonych na odbiorców. Z uwagi na zróżnicowanie wrażliwości odbiorców na różne formy
potencjalnych zakłóceń szczególnego znaczenia nabiera więc problem ograniczania ich
wzajemnego subsydiowania, tj. nie przenoszenia na wszystkich odbiorców skutków działań
niezbędnych z punktu widzenia jedynie niektórych. Tym samym tytułowa teza nie powinna mieć
36
charakteru normy absolutnie obowiązującej - przeciwnie, zasadne jest pytanie o racjonalne granice
tego obowiązku.
Rozwiązanie tej „kwadratury koła” wymaga przede wszystkim uporządkowania zasad
obowiązującego prawa.
W pierwszej kolejności należy uszczegółowić podstawy prawne kształtowania „ceny jakości”
dostarczanej energii, będąca przedmiotem rozporządzeń „przyłączeniowego” i „taryfowego”.
Bowiem wybiórcze bonifikowanie wybranych jedynie przejawów przerw w zasilaniu utrudnia
kształtowanie racjonalnych zachowań zarówno dostawców jak i odbiorców.
Bezwzględnego uregulowania wymaga również status przerw planowych, których dopuszczalna
liczba i czas trwania powinny podlegać regulacji analogicznej jak przerw awaryjnych.
Ponadto, niezbędnym wydaje się dostęp do informacji, których przygotowanie i publikacja
powinna być obowiązkiem dostawców, wynikającym z przepisów prawa.
Podstawą do oceny poziomu zagrożenia mikroprzerwami – niezbędnej dla odbiorców
podejmujących działania celem zabezpieczenia się przed ich skutkami – powinna być obowiązkowa
publikacja przez dostawców aktualnych statystyk takich zdarzeń.
Podobnie, na podstawie publicznie dostępnych statystyk, odbiorca powinien mieć możliwość
oceny poziomu zagrożenia przerwami długimi i katastrofalnymi, których skutki mogą być
kompensowane poprzez system ubezpieczeń lub stosowną rozbudową układów sieciowych bądź
własnych źródeł rezerwowych.
37
38
Statystyka skuteczności EAZ w poprawie ciągłości zasilania
Krystyna Przedmojska
Instytut Energetyki
1. Wprowadzenie
Wymagania stawiane Elektroenergetycznej Automatyce Zabezpieczeniowej (EAZ) z punktu

widzenia ochrony elementów sieci przed uszkodzeniem lub z punktu widzenia stabilności systemu
elektroenergetycznego są zbieżne z wymaganiami z punktu widzenia ciągłości zasilania. Zamiast
więc troszczyć się o elementy sieci należące do różnych właścicieli, którzy - jak uważamy - sami
często niewłaściwie podchodzą do swojej własności, albo zamiast troszczyć się o stabilność
systemu i wysilać nad tłumaczeniem o co w niej chodzi, dbajmy o poprawę ciągłości zasilania.
Na treść referatu miały wpływ liczne awarie i zagrożenia elektroenergetyczne w Polsce, w

Europie i w USA. Celem referatu jest pokazanie:
- jaka jest obecnie skuteczność EAZ w poprawie ciągłości zasilania,
- jakie zakłócenia ciągłości zasilania stwarza system elektroenergetyczny,
- jak zwiększyć skuteczność EAZ w poprawie ciągłości zasilania,
- co poza EAZ może poprawić ciągłość zasilania.
Rozpatrywana będzie skuteczność w poprawie ciągłości zasilania następujących rodzajów

EAZ:
– EAZ prewencyjnej, zapobiegającej uszkodzeniom elementów systemu i zakłóceniom w
systemie,
– EAZ eliminacyjnej, wyłączającej elementy systemu ze zwarciem lub innym uszkodzeniem,
– EAZ restytucyjnej, próbującej przywrócić elementy systemu do pracy.
Dotychczas słowo „skuteczność” EAZ rozważano w odniesieniu do automatyki

zabezpieczeniowej restytucyjnej, czyli do przypadków Samoczynnego Ponownego Załączania
(SPZ) elementów sieci i do przypadków Samoczynnego Załączania Rezerwy (SZR). Te dwa
rodzaje automatyki mają najbardziej bezpośredni związek z ciągłością zasilania odbiorów,
ponieważ:
- udany czyli skuteczny SPZ przywraca drogę dotychczasowego zasilania odbiorów,
- udany czyli skuteczny SZR przywraca zasilanie odbiorów drogą rezerwową.
Można powiedzieć, że każdy odbiorca, który doznał przerwy w dostawie energii

elektrycznej:
albo dzięki EAZ restytucyjnej otrzyma z powrotem napięcie
- drogą zasilania podstawowego: linia 110 V, transformator 110/ŚN, linia ŚN, transformator ŚN/nn,
- lub drogą (drogami) zasilania rezerwowego po przełączeniach w sieci lub po zadziałaniu układu
automatyki SZR: inny transformator 110/ŚN, inna linia ŚN, inny transformator 15 /0,4 kV,
albo jeśli nie ma akurat napięcia w zasilającej go sieci 110 kV - są wyłączone linie 110 kV lub
transformator NN/110 kV - musi oczekiwać do chwili, gdy to napięcie powróci.
39
W EAZ restytucyjnej są jeszcze pewne niewielkie możliwości poprawy ciągłości zasilania.

Wydaje się, że spore możliwości poprawy ciągłości zasilania tkwią w EAZ prewencyjnej i
eliminacyjnej oraz w działaniach organizacyjnych nie mających nic wspólnego z EAZ. Mówiąc
wprost trzeba zadbać, żeby odbiorca jak najrzadziej doświadczał przerwy w dostawie energii
elektrycznej w swojej sieci nn i ŚN i żeby jak najrzadziej zdarzały się przypadki zbiorowego
niedostarczania energii elektrycznej z powodu zwarcia, czasem nawet tylko przemijającego, na
liniach 110 kV. Przypadki niedostarczania energii elektrycznej z mocą ³ 4 MW są zawarte w
codziennych raportach dyspozytorów, części przypadków można by uniknąć, gdyby się postarać o
większą selektywność EAZ (np. przez uwspółbieżnianie zabezpieczeń).
2. Dostępne statystyki skuteczności EAZ w poprawie ciągłości zasilania
Wypada tu zacząć od stwierdzenia, że dostęp do jakichkolwiek statystyk działania EAZ jest

możliwy tylko dzięki kwartalnikowi Automatyka Elektroenergetyczna, Autorom artykułów i
Dyrekcjom Zakładów, zdecydowanie najczęściej Dyrekcji Zakładu Energetycznego Białystok, która
rozumie i popiera nie tylko potrzebę szczegółowego analizowania działania EAZ ale i dzielenia się
swoimi doświadczeniami z kolegami z branży.
Statystyki EAZ restytucyjnej

Na podstawie artykułu [1] z danymi z 11 lat działania układów EAZ w sieci ŚN ZE
Białystok (1991-2001) można zauważyć na rys. 2, że średnia skuteczność SPZ dwukrotnego w sieci
ŚN wynosi ponad 81 %, natomiast z wyników próbnego załączenia po WZWZW „P” na rys. 3
wynika, że uzasadnione jest zastosowanie trzeciego cyklu SPZ.
Z tabeli 6 wynika, że liczba zadziałań automatyki SZR w rozdzielniach 110/ŚN i ŚN w
ciągu 11 ww lat wynosiła średnio 237, a współczynnik skuteczności 98,36 %.
Różnica między współczynnikiem skuteczności SPZ i SZR jest zasadnicza. SPZ sprawdza,
czy zwarcie, które było na linii minęło, czy nie. Natomiast SZR w przypadku zwarcia samoczynnie
blokuje się, więc przypadki nieskuteczności nie dotyczą zwarć (może to być np. zbędne wyłączenie
sprzęgła lub transformatora zasilającego już po zadziałaniu SZR).
Na podstawie artykułu [4] o działaniu EAZ w sieci 110 kV ZE Białystok S.A. w latach
1986-1996 ożna stwierdzić niezwykle wysoki współczynnik skuteczności SPZ jednokrotnego w tej
sieci, wynoszacy w różnych latach najmniej 71,56 % a najwięcej 89,90 %. Zwraca uwagę tabela 11,
w sierpniu często liczba zakłóceń jest bliska połowy liczby zakłóceń w całym roku.
W ramach EAZ restytucyjnej skuteczność SPZ jest obliczana dla elementów sieci
zasilanych jednostronnie a nawet dla pojedynczych pól sieci zasilanej dwustronnie jako stosunek
liczby przypadków przywrócenia do pracy elementu sieci (lub pojedynczego pola) do liczby prób
przywrócenia do pracy elementu (pola), czyli (S cykli WZ)*100% / (S cykli WZ i WZW).dla SPZ
jednokrotnego oraz (S cykli WZ i WZWZ)*100% / (S cykli WZ, WZW, WZWZ i WZWZW) dla
SPZ dwukrotnego.
Mówi się tu o elementach sieci a nie o liniach, chociaż znakomita większość przypadków
SPZ dotyczy linii. Zdarzają się jednak jednokrotne cykle SPZ transformatorów 110/ŚN, ich celem
jest uniemożliwienie pracy z doziemieniem trwałym sieci ŚN z izolowanym punktem neutralnym
[2]. Jeżeli brak wyłączenia doziemienia przez zabezpieczenia linii odpływowych, to po 3 s
następuje wyłączenie strony ŚN transformatora, równocześnie pobudzona zostaje jednokrotna
automatyka SPZ transformatora. Skuteczność automatyki SPZ transformatora jest ponad 50 %, a 5
% wyłączeń transformatorów jest spowodowane zwarciem w strefie nie objętej zabezpieczeniami
40
ziemnozwarciowymi linii. W związku z wymianą na lepsze zabezpieczeń ziemnozwarciowych na

odejściach liczba zadziałań SPZ transformatorów (WZ i WZW) zmalała z 115 w 1992 roku do 38
w 1997 roku.
Dla linii zasilanych dwustronnie o napięciu 220 i 400 kV skuteczność SPZ linii podzielono
na skuteczność załączenia linii pod napięcie i skuteczność załączenia linii do pracy. Uwzględniając
fakt, że po obu stronach linii AB mogą się zdarzyć pary dowolnych kombinacji z powtórzeniami
trzech typów zdarzeń: (1) wyłączenia bez SPZ, (2) cykle SPZ WZ i (3) cykle SPZ WZW, a
mianowicie:
1. w stacji A wyłączenie, w stacji B wyłączenie 2. w stacji A wyłączenie, w stacji B cykl WZ
3. w stacji A wyłączenie, w stacji B cykl WZW 4. stacji A cykl WZ, w stacji B wyłączenie
5. w stacji A cykl WZ, w stacji B cykl WZ 6. w stacji A cykl WZ, w stacji B cykl WZW
7. w stacji A cykl WZW, w stacji B wyłączenie 8. w stacji A cykl WZW, w stacji B cykl WZ
9. w stacji A cykl WZW, w stacji B cykl WZW
Można zauważyć, że skuteczność samoczynnego przywrócenia linii pod napięcie (ale nie do
pracy) to stosunek sumy zdarzeń typu 2, 4, 5, 6, 8 (co najmniej na jednym końcu linii jest WZ) do
sumy wszystkich zdarzeń, w których dokonywano próby SPZ linii (tj. z wyjątkiem zdarzenia 1).
Informacja o udanym podaniu napięcia na linię bardzo przyspiesza przywrócenie linii do pracy.
Natomiast skuteczność samoczynnego przywrócenia linii do pracy to stosunek sumy zdarzeń typu 5
(na obu końcach linii WZ) do sumy wszystkich zdarzeń, w których dokonywano próby SPZ linii (tj.
z wyjątkiem zdarzenia 1).
W tabeli C z [3] podane są informacje o sposobach likwidacji zwarć na liniach

przesyłowych w 1993 roku
Na liniach 220 kV w 1993 roku na 80 zwarć 1-f 74 zwarcia zostały poddane próbie SPZ co dało w
efekcie 43 przypadki (58 %) udanego załączenia napięcia na linię i 37 przypadków (50 %) udanego
załączenia linii do pracy.
Na liniach 400 kV w 1993 roku na 31 zwarć 1-f 28 zwarć zostało poddanych próbie SPZ co
dało w efekcie 24 przypadki (85,7 %) udanego załączenia napięcia na linię i 20 przypadków (71,4
%) udanego załączenia linii do pracy.
Jak widać w przypadkach udanego załączenia napięcia na linię mieszczą się również
przypadki udanego załączenia linii do pracy.
Statystyki EAZ eliminacyjnej

Będą rozpatrzone fragmenty statystyk działania EAZ eliminacyjnej, pokazujące związek
tych statystyk z zagadnieniem ciągłości zasilania.
Wracając do [1] widzimy w tabeli 5, że zabezpieczenia transformatorów 110/ŚN, których

Zakład miał w 2001 roku 92 działały w latach 1991-2001 średnio 30,9 razy w roku ze
współczynnikiem prawidłowości 0,92 (w latach 1998, 1999 i 2001 współczynnik prawidłowości
wynosił 1,0). Na podstawie tabeli 5 w artykule [5] wynika, że 42 % przypadków wyłączania przez
zabezpieczenia strony ŚN transformatorów dotyczy zawiedzenia wyłączników odejść. Są to
dokładnie te przypadki, które powinny być wyeliminowane dla poprawy ciągłości zasilania.
Wracając do [3] w tabeli A widzimy ogólne zestawienie awarii podlegających samoczynnej

likwidacji przez EAZ, które wystąpiły w 1993 roku w sieci 220 (168 sztuk), 400 (78 sztuk) i 750
kV (3 sztuki), razem na trzech wymienionych napięciach 249. Otóż w tych 249 przypadkach jest 56
41
czyli 22,5 % takich, w których awaria nie dotyczy obwodów pierwotnych, a polega na błędach i
uszkodzeniach w obwodach i urządzeniach wtórnych. Wszystkie te przypadki są niebezpieczne dla
systemu, a część z nich osłabia ciągłość zasilania odbiorów.
Statystyki EAZ prewencyjnej
Statystyki EAZ prewencyjnej są prowadzone sporadycznie u ich właścicieli i nie są
rozpowszechniane, szczególnie jeśli są to rozwiązania unikalne, niepowtarzalne, takie jak np.
Automatyka Przeciwkołysaniowo Odciążająca (APKO) inna w każdej stacji przyelektrownianej.
Można sądzić, że układ APKO wyłączający lub odciążający generatory niewiele ma wspólnego z
ciągłością zasilania odbiorów, ale znamy 2 przykłady, kiedy zadziałanie APKO raz przyspieszyło
wygaszenie systemu (USA, 2 lipiec 1996) i raz zagroziło naszemu KSE (po zbędnym wyłączeniu 4
bloków przez niesprawny układ APKO).
Statystyki EAZ prewencyjnej odciążającej system (SCO) nie są prowadzone z uwagi na

rzadkie okazje do jej działania. O układach SCO mówi się co kilka lub kilkanaście lat, przy okazji
braku ich zadziałania na jakiejś wydzielonej wyspie.
Analiza energii elektrycznej niedostarczonej odbiorcom

(n a p od s t a w i e r a p o r t ó w d y s p o z y t o r s k i c h)
Ogólnie panuje pogląd, że energia niedostarczona odbiorcom związana jest z zakłóceniami
po stronie ŚN. Tymczasem zakłócenia w sieci 110 kV a także wyższych napięć też powodują
niedostarczanie energii odbiorcom, przy czym najwyższy udział ma w tym sieć 110 kV. Byłoby
interesujące porównać jak ma się energia niedostarczona odbiorcom przy zakłóceniach w sieci 110
kV i NN do energii niedostarczonej przy zakłóceniach w sieci ŚN, ale na razie takich danych brak.
W [6] przytoczyłam zsumowane z raportów dyspozytorskich wartości energii niedostarczonej
odbiorcom przy zwarciach w sieci o napięciu 110 kV i wyższym, pokazując, że wartości te są z
roku na rok wyższe i analizując powody tego zjawiska (w 1994 - 1671 MWh, w 1993 - 1785 MWh,
w 1996 - 1831 MWh i 1997 - 1946 MWh). Obecnie, dla celów niniejszego referatu, na podstawie
około 330 raportów dyspozytorskich z 1998 roku przeanalizowałam powody niedostarczenia
energii
odbiorcom (energia niedostarczona jest przez dyspozytorów zapisywana, jeśli moc odbioru jest nie
mniejsza od 4 MW),dzieląc je na następujące grupy:
– energia niedostarczona odbiorom zasilanym z odczepu transformatorowego na uszkodzonej linii,
– energia niedostarczana odbiorom zasilanym stale lub okresowo jednostronnie,
– energia niedostarczana odbiorom odciętym razem z uszkodzoną linią mimo, że teoretycznie nie
powinny zostać odcięte (podejrzenie lub pewność, że zabezpieczenia działały nieselektywnie),
– energia niedostarczona odbiorom z powodu uszkodzenia na trasie innego niż ww (inne).
W badanym okresie niedostarczona ww grupom energia wynosiła odpowiednio:

– dla odbiorów zasilanych z odczepu 115,3 MWh (7,9 %),
– dla odbiorów zasilanych jednostronnie 407,2 MWh (27,8 %),
– i dla odbiorów, którym jak się wydaje nie można pomóc (np. zasilanym ze stacji, która się
uszkodziła) 768,9 MWh (52,4 %).
Razem niedostarczona energia wynosiła 1465,9 MWh (100 %), zakłóceń w sieci najczęściej
o napięciu 110 kV i sporadycznie o napięciu wyższym było 130.
Jeżeli sieć 110 kV nazywa się siecią koordynowaną, to aż się prosi, żeby operator systemu
przesyłowego po każdym zakłóceniu, charakteryzującym się niedostarczoną energią pogadał z
dyspozytorem zakładowym, skontaktował z zakładem kogoś z rozwoju, powiadomił specjalistę
42
zabezpieczeń. Gdyby ktoś na bieżąco ingerował w układy pracy, specjalista analizował działania
zabezpieczeń, to z pewnością wielu ograniczeń w dostawie energii udało by się uniknąć.
Zauważane przypadki braku selekcji zabezpieczeń pochodzą częściowo z przyjętego

sposobu bezwarunkowego wydłużania szybkiej strefy za szyny następnej stacji. Jeśli pracują
połączone szeregowo 3 linie 110 kV AB o reaktancji 10 W, BC o reaktancji 3 W, CD o reaktancji
10 W i zdarzy się zwarcie na środku drugiej linii BC, to wyłączą się pola A->B, B->C, C->B i D-
>C, ponieważ szybka strefa wydłużona w A->B i D->C wynosi 1,15 *10= 11,5 W i sięga do
zwarcia, ewentualnie któreś starsze przekaźniki mogą nie zdążyć podać impulsu wyłączającego.
Stacje B i C są na chwilę pozbawione napięcia. Następuje SPZ, który może też zawieść, potem
skrócenie wydłużonych stref i ostatecznie zwarcie trwałe będzie wyłączone przez B->C i C->B.
Takie rozwiązania są zawodne, bardzo stare, były stosowane już 50 lat temu i aż wstyd je stosować,
szczególnie, gdy w polach już wiszą przekaźniki dostosowane do znacznie bardziej
cywilizowanego sposobu współpracy. Jednym ze sposobów jest współpraca zabezpieczeń
odległościowych przez łącze, a taniej przez kanał łącza, które może być używane do innych celów.
Jeszcze tańsze rozwiązanie (bez łącza) dla zwarć 1-f polega na szybkim wyłączeniu gdy
zabezpieczenie wyczuje, że w fazach zdrowych przestał płynąć prąd, co oznacza wyłączenie na
przeciwnym końcu. Można też stosować opóźnione wydłużenie strefy, Namawiam przedstawicieli
producentów zabezpieczeń do opisania w Automatyce Elektroenergetycznej dostępnych w ich
zabezpieczeniach nowoczesnych sposobów współpracy zabezpieczeń, umożliwiających objęcie
całej linii z czasem rzędu 0,1 s.
3. Przeciwdziałanie zakłóceniom ciągłości zasilania, które stwarza system elektroenergetyczny
W systemie elektroenergetycznym niezbędne są EAZ prewencyjne, przeciwdziałające

zakłóceniom ciągłości zasilania, bez tych automatyk system elektroenergetyczny nie może
pracować bezpiecznie. Są to EAZ prewencyjne:
- Samoczynnego Częstotliwościowego Odciążania (SCO),
- Samoczynnego Napięciowego Odciążania (SNO),
- ostrzeżenia o przeciążeniu i samoczynnego odciążenia,
- wykrywania kołysań i samoczynnej reakcji na kołysania.
SCO
Po wydzieleniu się z systemu na „wyspę” elektrowni z grupą odbiorów o sumie obciążeń
przekraczającej sumę mocy produkowanych przez elektrownie - automatyka SCO powinna
wyłączyć przewidziane do wyłączenia mniej ważne odbiory, aby dać szanse elektrowniom
utrzymania się w pracy i zasilania odbiorów niewyłączonych.
Skuteczność automatyki SCO dla poprawy ciągłości zasilania ujawnia się w chwili zadziałania
układów SCO, bo miarą skuteczności jest utrzymanie się elektrowni w pracy. Skuteczność grupy
układów SCO jest czymś więcej niż prawidłowość działania tej grupy, bo mimo prawidłowego
działania układów SCO elektrownie mogą zostać „uduszone” przez odbiory. Dzieje się tak wtedy,
gdy w wydzielonym obszarze stosunek obciążenia do mocy produkowanej jest większy niż 1,6¸1,7
(być może wartość graniczna zależy od jakichś parametrów).
Otóż pamiętam, że po awarii, polegającej na „wygaszeniu” części systemu
elektroenergetycznego, obejmującej 9 generatorów w 3 elektrowniach generujących razem 446
MW i zasilającej odbiory o poborze 923 MW, która zdarzyła się w dniu 8 stycznia 1987 roku w
północno-wschodniej Polsce - zebrawszy materiały przyjechałam na konsultacje do IASE Wrocław.
Mój znakomity rozmówca doc. dr Zbigniew Zieliński na początku rozmowy podzielił
43
zapotrzebowanie 923 MW przez generację 446 MW (=2,07) i wytłumaczył mi, że brak zadziałania
wielu układów SCO w wydzielonym obszarze nie jest ważny, bo z uwagi na obliczony stosunek
zapotrzebowania do generacji i tak musiało dojść do wygaszenia systemu, nawet gdyby zadziałało
100 % układów SCO. Pokazywał mi - o ile dobrze pamiętam - teoretyczne krzywe załamania i
odbudowy częstotliwości w jakimś wydzielonym obszarze przy stosunku zapotrzebowania do
produkcji, wynoszącym kolejno 1,25; 1,5; 1,75; 2,0. Z porównania przebiegów f= funkcja (t [s])
wynikało, że w rzeczywistości już przy stosunku zapotrzebowania do generacji wynoszącym 1,75
można było stracić nadzieję na odbudowę częstotliwości.
SNO
Nowy rodzaj automatyki zabezpieczeniowej prewencyjnej: Samoczynne Napięciowe
Odciążanie (SNO) - znany jest w niektórych krajach Europy i Świata, a również w Polsce w tych
Zakładach Energetycznych, które umiały wyciągnąć wnioski z doświadczonych na swoim terenie
zjawisk zapadu napięcia i zrealizowały odciążanie podnapięciowe, czynne stale lub okazjonalnie.
Z obszarem sieci z zapadem napięcia trzeba się obchodzić bardzo ostrożnie, tj. można robić tylko to
co go wzmacnia (np. zmniejszanie obciążenia), nie wolno robić tego co osłabia, np. nie wolno
przerywać powiązań.
Mierzalna skuteczność automatyki SNO w poprawie ciągłości zasilania będzie polegała na
wyjściu z zapadu napięcia, tj. doprowadzeniu do napięcia > 99 kV.
Trudno oceniać skuteczność automatyki SNO w niedopuszczeniu do wydzielenia wyspy i
wygaszenia systemu na wyspie, bo zapad napięcia może, ale nie musi doprowadzić do wydzielenia
i wygaszenia.
Ostrzeżenie o przeciążeniu i samoczynne odciążanie

Jeszcze inny rodzaj automatyki zabezpieczeniowej prewencyjnej: ostrzeżenie o przeciążeniu
elementu sieci, pozwala na zmianę płynącej mocy w kierunku jej zmniejszenia dla odciążenia
elementu sieci, przez co unika się wypadnięcia elementu z pracy i przeciążenia następnych
elementów sieci, i w sumie do wygaszenia części systemu. Tu uwaga ! w rozpływ mocy można
ingerować przez zmniejszenie produkcji, przez zmniejszenie odbiorów (ręczne odciążenie na
polecenie), przez dołożenie równoległego powiązania na zasilaniu ale nigdy przy przepływie mocy
przez różne tory równoległe nie wolno rozpinać tych torów: bo jeśli przepływ na jakimś z powiązań
się polepszy, to na innym musi się pogorszyć ! (to komentarz do awarii włoskiej w dniu 28
września 2003 roku)
Mierzalna skuteczność automatyki ostrzegania o przeciążeniu w poprawie ciągłości
zasilania będzie polegała na wyjściu elementu ze stanu przeciążenia i jego utrzymaniu w pracy, aż
do następnego sygnału o przeciążeniu.
Wykrywanie kołysań i samoczynna reakcja na kołysania

Stosowane dawniej w stacjach przyelektrownianych automatyki przewencyjne typu APKO
są zastępowane przez zabezpieczenia od utraty synchronizmu przez generatory.
Zagadnienie to pojawia się w energetyce rozproszonej. Wszystkie niewielkie generatory
wyposażane są przez wytwórców w zabezpieczenia Q mające reagujące na zmianę kąta generatora
w stosunku do sieci i okazuje się, że w niektórych rejonach kraju takie zabezpieczenia reagują na
znacznie dalsze zakłócenia niż w innych rejonach (to zależy od mocniejszego lub słabszego
powiązania tych rejonów liniami NN). Ewentualne wyłączanie generatorów na wyspę inną niż
własne potrzeby zakładu przemysłowego posiadającego generator jest możliwe tylko pod
warunkiem, że te „inne odbiory” będą zasilane z szyn zainteresowanego zakładu przemysłowego.
44
4. Jak zwiększyć skuteczność EAZ w poprawie ciągłości zasilania
Skuteczność EAZ eliminacyjnej w poprawie ciągłości zasilania niezwykle zależy od cech tej
automatyki, takich jak selektywność, czułość i szybkość działania. Trzy przykłady pokażą wyraźnie
znaczenie każdej z tych cech.
Selektywność działania
Brak selektywności powoduje wyłączenie z pracy elementów, które w niej powinny
pozostać, to osłabia system i powoduje przeciążenia elementów pozostających w pracy. Oto
krańcowy przykład do czego doprowadził brak selektywności: w dniu 2 lipca 1996 roku o godz.
2:14 w USA linia 345 kV Jim Bridger-Kinport wyłączyła się z powodu zwarcia do drzewa i w tej
samej sekundzie linia do niej równoległa wyłączyła się nieselektywnie błędnie interpretując miejsce
zwarcia . To jedno nieselektywne wyłączenie uruchomiło lawinę wyłączeń (jak popchnięty klocek
„domina”) i rozpętało awarię, w której 2 miliony odbiorców utraciło zasilanie, przywracane im w
czasie od 5 minut do ponad 6 godzin; skutki awarii dotknęły 14 stanów USA, 2 prowincje Kanady i
pn. część Baja Kalifornia w Meksyku.
Czułość działania
Brak czułości kierunkowej zabezpieczeń LH1 w polach linii blokowych w R220 kV
Rogowiec (miały działać inaczej przy zwarciu na linii blokowej, a inaczej przy zwarciu „z tyłu” na
szynach, ale okazało się, że przy zwarciu na szynach mając U bliskie zeru nie umiały rozróżnić
kierunku) był przyczyną, że przy zwarciu na szynach 220 kV nastąpiło odwzbudzenie i
zatrzymanie generatorów i 6 minutowy zupełny brak napięcia na potrzebach własnych Elektrowni
Bełchatów w dniu 17.09.1985 roku, w tym napięcia dla obracarek.
Szybkość działania
Klienci energetyki życzą sobie, żeby w otrzymywanym napięciu wynikające ze zwarć
zapady napięcia (wartość między 1% i 90% Un) zdarzały się jak najrzadziej i były jak najkrótsze.
Stąd zachodzi konieczność skracania czasu zwarć. Uwzględniając fakt podtrzymywania napięcia
przez silniki do około 100 ms - można powiedzieć, że przy zwarciach w sieci wyłączanych w czasie
do 100 ms, odbiory w zakładach przemysłowych na ogół nie odczuwają zaniżenia napięcia
zasilającego. Trwające długo zwarcie niszczy urządzenia, które wymagają naprawy, wymiany,
zasilanie drogą rezerwową może pogorszyć warunki zasilania.
Dla elementów sieci przez które przepływają przy zwarciu duże prądy szybkość wyłączania
zwarć ma znaczenie kapitalne. Wymagania szybkości wyłączania przy zwarciach niektórych
elementów sieci idą poniżej wspomnianych 100 ms. Tu muszę nawiązać do wyników analizy
wykonanej dla transformatorów blokowych 426 MVA 22kV/400kV Elektrowni Bełchatów, które w
przypadku zwarcia od strony górnego napięcia wymagają wyłączenia w czasie do 40 ms z uwagi na
ciśnienie wytwarzanego podczas zwarcia gazu, mogącego rozerwać kadź. I Elektrownia te
wymagania spełniła. Chcę tu zaznaczyć, że mówienie o rozerwaniu kadzi przy zwarciu trwającym
dłużej (np. 50 ms ¸ 100 ms), to nie jest straszenie, bo takie przypadki są nam znane.
Korzyści z krótkiego czasu trwania zwarcia są niezmierne. Nigdy nie zapomnę zwarcia na
szynach 110 kV EC Żerań o mocy zwarcia blisko 5000 MVA, trwającego 50 ms (2,5 okresu),
którego śladów nikt nie mógł znaleźć. Jedyne ślady to pobudzenia zabezpieczeń i 2,5 okresu prądu
zwarcia na taśmach rejestratorów.
45
Dla klientów energetyki dalsze skracanie czasu trwania zwarcia ma wielkie znaczenie w
zakresie bezpieczeństwa. W latach 60-tych przy uruchamianiu każdej stacji uproszczonej
doprowadzano do zamknięcia 1-f zwieracza i obserwowano skutki rozpływu prądu zwarcia przez
lepiej lub gorzej wykonane uziemienie stacji, obserwowano zjawisko wynoszenia potencjału poza
stację, były stawiane transformatory bezpieczeństwa, wyasfaltowano ogródek w przedszkolu
przylegającym do stacji. Zlikwidowanie zwieraczy nie uwolniło stacji 110 kV od zwarć 1-f, tylko
spowodowało, że te zwarcia będą rzadziej. Mieszkając obok rozdzielni wnętrzowej 110/ŚN
przyjemniej wiedzieć, że czasy zwarć w niej są £ 50 ms a nie £ 100 ms.
5. Co poza EAZ może poprawić ciągłość zasilania
Konieczne jest poszerzenie wycinek na linie, walka z ptactwem metodami

psychologicznymi, skracanie czasu trwania zwarć, bardzo wnikliwe analizowanie wszelkich
zauważonych nieselektywnych wyłączeń, budowanie bezpieczniejszych zasilań (niestosowanie
zasilania z odczepów), więcej szacunku dla klientów energetyki, zaprzestanie myślenia: zrobi się
jakkolwiek, w razie czego ubezpieczyciel zapłaci. Poprawę ciągłości zasilania w sieci o napięci 110
kV i wyższym da się monitorować na podstawie zapisów niedostarczonej energii w codziennych
raportach dyspozytorów.
6. Bibliografia
[1] Jarosław Babiński, Cezary Wnorowski, Krzysztof Woliński: Ocena działania zabezpieczeń i
automatyki SPZ sieci średniego napięcia w latach 1991-2001 w ZE Białystok S.A.
Automatyka Elektroenergetyczna, 2002, nr 4, s.34-38.
[2] Jacenty Węgliński: Praca sieci średnich napięć z izolowanym punktem neutralnym w
Zamojskiej Korporacji Energetycznej S.A., Automatyka Elektroenergetyczna, 1999, nr 3, s.
22-26.
[3] Krystyna Przedmojska, Jan Kurek: Analiza zadziałań zabezpieczeń sieci 220-750 kV w 1993
roku, Automatyka Elektroenergetyczna, 1994, nr 3, s. 37-38
[4] Krzysztof Woliński: Ocena działania zabezpieczeń i automatyki SPZ linii 110 kV na terenie
Zakładu Energetycznego Białystok S.A. w latach 1986-1996, Automatyka
Elektroenergetyczna, 1997, nr 1 i 2, s. 27-28 i 16-18.
[5] Krzysztof Woliński: Analiza działania zabezpieczeń transformatorów 110/ŚN w latach 1987-
1996 na terenie Zakładu Energetycznego Białystok S.A., Automatyka Elektroenergetyczna,
1997, nr 3/4, s. 53-56.
[6] Krystyna Przedmojska: Wpływ zmian własnościowo-organizacyjnych w elektroenergetyce na
pogarszanie się niezawodności systemu elektroenergetycznego, APE’1999.
46
Pewność zasilania. Układy rezerwowego zasilania odbiorców.

Henryk Markiewicz
Antoni Klajn
Politechnika Wrocławska
Wstęp
Projektowanie elektroenergetycznego układu zasilania, zwłaszcza w przypadku zasilania
odbiorców przemysłowych, jest kompromisem pomiędzy niezawodnością zasilania i jakością
dostarczanej energii a nakładami na inwestycje i kosztami eksploatacji. Istnieje tu zawsze pewien
wybór pomiędzy dążeniem do „idealnej” jakości użytkowanej energii elektrycznej a rozwiązaniem
bardziej oszczędnym, przy czym należy pamiętać, że zgoda na zbyt ubogi wariant wyposażenia
układu zasilania i możliwości eksploatacyjnych może skutkować niedostatecznym poziomem
niezawodności.
Urządzenia elektryczne są zaprojektowane tak, aby pracowały poprawnie w normalnych

warunkach zasilania, tj. napięcie zasilające i jego częstotliwość powinny być równe wartościom
znamionowym, bądź nie przekraczać dopuszczalnych odchyleń od tych wartości znamionowej,
powinna być zachowana symetria faz, a środowiskowe warunki eksploatacji nie powinny odbiegać
od określonych przez producenta. Niedotrzymanie tych parametrów może skutkować
zwiększonymi stratami, obniżoną wydajnością odbiornika, bądź nawet jego uszkodzeniem.
Znaczne odchylenia parametrów zasilania mogą ponadto powodować przerwy w pracy wskutek
działania zabezpieczeń.
Zasadniczym parametrem warunkującym poprawną pracę urządzeń jest napięcie, którym są

one zasilane. Napięcie na zaciskach urządzenia to napięcie użytkowe, natomiast napięcie zasilania
rozumiane przez dostawcę, to napięcie w punkcie zasilania instalacji, np. w złączu. Należy
zauważyć, że jakość napięcia użytkowego jest zwykle niższa od jakości napięcia zasilania, wskutek
występowania spadków napięcia na impedancjach przewodów obwodów odbiorczych oraz wskutek
innych zakłóceń wprowadzanych przez odbiory zasilane z tej instalacji. Dotyczy to w szczególności
instalacji zasilających urządzenia o nieliniowych charakterystykach obciążenia.
Zakłócenia w pracy urządzeń powodowane przerwami w zasilaniu bądź niedostateczną

jakością energii są zawsze niepożądane i mogą mieć różne, czasem bardzo poważne konsekwencje.
Przykładowo w szpitalach mogą spowodować przerwę w operacji bądź w procesie intensywnej
terapii. W budynkach użyteczności publicznej takich jak kina, teatry, hale wystawowe itp. gdzie jest
zgromadzona znaczna liczba ludzi, przerwa w zasilaniu może być przyczyną paniki, a tym samym
śmierci lub kalectwa wielu osób. W wielu gałęziach przemysłu, zwłaszcza tam, gdzie ma miejsce
ciągły proces technologiczny (przemysł papierniczy, hutnictwo), bądź gdzie odbywa się produkcja
oparta o zaawansowaną technologię (półprzewodniki), przerwa w zasilaniu jest przyczyną
znacznych strat materialnych i długich przestojów związanych z cyklem wznowienia produkcji.
Dla większości odbiorców przemysłowych, bądź wydzielonych grup odbiorników u tych

odbiorców, określa się indywidualne warunki dotyczące niezawodności zasilania i jakości energii
elektrycznej. Zwykle są to wymogi bardziej zaostrzone niż dla odbiorców zasilanych z sieci
komunalnej. Często wymagania te mogą być spełnione przy użyciu stosunkowo prostych środków,
47
takich jak niezależne, własne źródło rezerwowego zasilania bądź układ bezprzerwowego zasilania.
Obecnie istnieje bogata oferta dostępnych na rynku różnorodnych urządzeń rezerwowego zasilania,
a ich wybór zależny jest od właściwości zasilanego odbiornika oraz od dopuszczalnych tolerancji
dotyczących rodzaju, czasu trwania i głębokości spodziewanych zakłóceń.
Tabela 1. Kategorie odbiorców energii elektrycznej w zależności od

stopnia niezawodności zasilania [5]
Wymagania Możliwe rozwiązanie Przykładowi odbiorcy

Kategoria dotyczące
niezawodności
I– Dopuszczalne Zasilanie pojedynczą Domy jednorodzinne na
podstawowa stosunkowo długie linią promieniową z terenach wiejskich i w
przerwy w zasilaniu, sieci rzadkiej zabudowie
rzędu wielu minut. elektroenergetycznej. miejskiej, nieduże bloki
Brak wymogu zasilania mieszkalne.
rezerwowego.
II – średnia Przerwy w zasilaniu Agregat prądotwórczy. Wysokie budynki
nie powinny Oświetlenie awaryjne. mieszkalne.
przekraczać kilku
dziesiątek sekund
III – wysoka Przerwy w zasilaniu Dwie niezależne linie Duże hotele, szpitale,
nie powinny zasilające z systemu stacje radiowe i
przekraczać 1 sekundy. elektroenergetycznego i telewizyjne, dworce
system zasilania kolejowe i porty lotnicze.
rezerwowego z pełną
automatyką sterowania
zasilania rezerwowego.
IV - Zasilanie Zasilanie bezprzerwowe Wybrane odbiory w
najwyższa bezprzerwowe. ze źródła rezerwowego. obiektach wymienionych
Niedopuszczalna jest Agregat prądotwórczy w kategorii III, np. sale
przerwa w zasilaniu przystosowany do operacyjne szpitali,
wybranych urządzeń. długotrwałego zasilania. systemy komputerowe
banków, giełdy.
Dyspozycyjność D układu zasilania określona jest zależnością:

n
 t Fi
i 1
D  1- m n
 t Bi   tFi
i 1 i 1
(1)
gdzie:
tBi - czas i – tego okresu pracy pomiędzy przerwami zasilania,
tFi - czas trwania i – tej przerwy zasilania,
m - liczba okresów pracy pomiędzy przerwami zasilania,
n - liczba przerw zasilania w rozpatrywanym czasie obserwacji.
Czas trwania przerwy w zasilaniu powinien uwzględniać czas niezbędny do wznowienia
przerwanego procesu produkcyjnego, czyli czas upływający od chwili ponownego załączenia
48
zasilania do chwili osiągnięcia pełnej wydajności produkcyjnej. Proces ponownego uruchomienia

produkcji po wystąpieniu przerwy w zasilaniu wymaga określonego czasu i zwykle trwa on przez
pewien czas, ponieważ może być powiązany określoną sekwencją z innymi, wcześniejszymi
cyklami produkcyjnymi, co znacznie wydłuża czas ponownego osiągnięcia pożądanej wydajności.
Na rys. 1 zilustrowano możliwy scenariusz takiego procesu, gdzie:
ta – czas przerwy w zasilaniu,
tae – zastępczy czas przerwy w zasilaniu określony na podstawie kosztów strat produkcyjnych,
ts – czas niezbędny do uruchomienia procesu technologicznego,
Ee – standardowa wydajność rozpatrywanego procesu.
E
Ee
t
ta ts
tae
Rys. 1. Przebieg wydajności produkcji podczas wystąpienia przerwy w zasilaniu. (Opis oznaczeń w tekście)
Typowy, rzeczywisty czas przerwy w zasilaniu ma przebieg przedstawiony na rys. 1, gdzie

czas przerwy (ta) jest powiększony o czas (ts), odpowiadający scałkowanej, zakreskowanej
powierzchni. Z drugiej strony koszt przerwy w zasilaniu nie zawsze jest wprost proporcjonalny do
czasu trwania przerwy, co ilustruje kilka przykładowych przebiegów na rys. 2.
1
Koszty, oś nieskalowana
Czas, oś nieskalowana
Rys. 2. Typowe charakterystyki zależności kosztów przerw w zasilaniu od czasu ich trwania
49
Pierwszy z nich (przebieg 1, rys. 2) to sytuacja, gdy koszty strat zawierają składnik stały,
niezależny od czasu trwania przerwy w zasilaniu. Przykładem może tu być produkcja papieru, w
której masa papierowa jest zamieniana w papier w efekcie wielokrotnego walcowania i kolejnych
faz suszenia, wymagających stałego sterowania naciągiem uzyskiwanej taśmy papieru. Awaria
procesu sterowania powoduje zatrzymanie procesu oraz konieczność usunięcia i likwidacji masy
znajdującej się wewnątrz unieruchomionych maszyn – czynność wymagająca wielu roboczo-godzin
pracy. W takim przypadku koszty strat są wysokie i jedynie w niewielkim stopniu zależne od czasu
trwania przestoju.
Innym przykładem zależności kosztów strat od czasu przestoju jest krzywa 2 na rys. 2,
ilustrującej handel detaliczny produktami nie ulegającymi łatwemu zepsuciu. Początkowe koszty
strat są w tym przypadku niewielkie i rosną w przybliżeniu proporcjonalnie do czasu trwania
przerwy w zasilaniu.
Lina 3 na rys. 2 reprezentuje koszty strat w przypadku awarii zasilania w systemie

przetwarzania danych. Taki obiekt posiada zwykle rezerwowe źródło zasilania bezprzerwowego
(UPS), które przejmuje obciążenie w początkowym okresie po wystąpieniu awarii. Stąd
początkowe koszty strat są niewielkie. Jeśli jednak czas awarii zasilania podstawowego przekracza
maksymalny czas zasilania rezerwowego należy przeprowadzić awaryjne zachowanie posiadanych
informacji i przerwać bieżącą obsługę systemu. W takiej sytuacji koszty awarii gwałtownie rosną,
co ilustruje skokowa zmiana krzywej 3 na rys. 2. Powrót do stanu wyjściowego po przywróceniu
zasilania podstawowego powoduje dodatkowy wzrost kosztów awarii.
Inny przebieg krzywej kosztów braku zasilania, której przykładem może być ferma drobiu,
ilustruje krzywa 4 (rys. 2). Krótki czas przerwy, zwykle do kilku bądź kilkunastu minut, nie
powoduje jeszcze strat. Jeśli natomiast przerwa jest dłuższa, wówczas straty spowodowane brakiem
wentylacji i uduszeniem się drobiu gwałtownie rosną, proporcjonalnie do czasu utrzymywania się
przerwy w zasilaniu.
Przedstawione scenariusze, choć reprezentują różne rodzaje procesów produkcyjnych, mają

kilka cech wspólnych. Po pierwsze, jeśli czas trwania przerwy w zasilaniu osiągnie pewną
krytyczną wartość, to koszty strat ponoszonych przez odbiorcę mogą osiągnąć wartość stawiającą
pod znakiem zapytania opłacalność produkcji. Po drugie przerwa w zasilaniu i jej skutki mogą
powodować niezadowalającą jakość usług świadczonych przez odbiorcę dla swych klientów, a tym
samym być przyczyną utraty zaufania w przyszłości. Odnosi się to w szczególności do zasilania
odbiorców prowadzących produkcję czy świadczących usługi w systemie „just in time”, jak np.
druk prasy, gdzie cykl opracowania, pisania, druku i rozprowadzania trwa krótko, od jednego do
kilku dni.
URZĄDZENIA ZASILANIA REZERWOWEGO
Wstęp
Do istotnych parametrów urządzeń zasilania rezerwowego zalicza się:

• moc i ilość zgromadzonej energii,
• czas przełączenia, czyli czas upływający od chwili zaniku napięcia na źródle zasilania
podstawowego do chwili zasilenia odbiorów ze źródła rezerwowego,
50
• maksymalny czas trwania zasilania rezerwowego,

• sprawność,
• koszty instalacji i utrzymania.
Idealnym źródłem zasilania rezerwowego byłoby takie, które ma nieograniczony zasób

energii, dostatecznie dużą moc, zerowy czas przełączania, nieograniczony czas zasilania
rezerwowego i niskie koszty eksploatacji. Ponieważ źródło takie nie istnieje, rozwiązania
praktyczne polegają na wyborze określonych kompromisów. Wybór parametrów urządzenia zależy
od rodzaju obiektu i dostarczonych założeń. Przykładowo urządzenia przetwarzania danych
wymagają rzeczywistego bezprzerwowego zasilania, tj. zerowego czasu przełączania, aby zapobiec
utracie danych. Innym wymaganiem może być określony, minimalny czas pracy awaryjnej
urządzenia z zerowym czasem przełączania, przykładowo 20 minut, po czym zasilanie rezerwowe
powinno być zapewnione przez inne źródło zasilania zdolne do pracy przez znacznie dłuższy czas.
Pierwszym z tych urządzeń może być przykładowo UPS z zerowym czasem przełączania, podczas
gdy funkcję drugiego może spełniać agregat prądotwórczy wyposażony również w UPS niezbędny
do rozruchu silnika agregatu. Całkowicie odmienne założenia, co do zasilania rezerwowego, należy
spełnić w przypadku odbiorców przemysłowych o dużej mocy zainstalowanych urządzeń.
Przykładowo w fabryce papieru moc zainstalowanych silników elektrycznych jest na tyle duża, że
zasilanie rezerwowe przy pomocy układu UPS nie zapewniłoby ciągłości produkcji w racjonalnie
uzasadnionym okresie czasu. Dlatego w takich przypadkach niezbędna jest realizacja zasilania
rezerwowego przy pomocy niezależnej linii elektroenergetycznej.
Przedmiotem tego rozdziału jest omówienie metod i urządzeń zasilania rezerwowego,

których wykaz zawarto w tabeli 2 i przedstawiono graficznie na rys. 3. Ponadto tabela 2 zawiera
porównawcze zestawienie parametrów omawianych układów.
Niezależna linia elektroenergetyczna
Rezerwowe zasilanie przy pomocy niezależnej linii elektroenergetycznej stosowane jest w

przypadkach odbiorców pobierających znaczne wartości mocy, gdzie ma miejsce ciągły proces
technologiczny, a koszty budowy dodatkowej linii są ekonomicznie uzasadnione. Przykładem
takich odbiorców mogą być zakłady papiernicze lub stalownie. Przez niezależną linię
elektroenergetyczną rozumie się rozwiązanie, w którym awaria, np. zwarcie występujące na jednej
z linii nie powoduje równoczesnego wyłączenia drugiej, a wyłączenie obydwu z nich jest sytuacją
bardzo mało prawdopodobną. Oceny takiej należy dokonać w oparciu o topologię układu zasilania,
a właściwe rozwiązanie wymaga niejednokrotnie budowy długiej, a tym samym kosztownej, linii
elektroenergetycznej.
Zastosowanie drugiej, niezależnej linii elektroenergetycznej nie oznacza, że nie zachodzi

potrzeba zastosowania innego, dodatkowego urządzenia zasilania rezerwowego. Znaczna liczba
zaburzeń napięcia zasilającego to zapady powodowane zwarciami w systemie. Ze względu na
krótkotrwały i przemijający charakter tych zakłóceń, niejednokrotnie uzasadnione jest instalowanie
innych urządzeń poprawiających jakość napięcia zasilającego. Roli takiej nie może natomiast
spełniać rezerwowa linia zasilająca, która zasadniczo służy do przejęcia obciążenia na dłuższy
okres czasu.
51
Agregaty prądotwórcze
Agregaty prądotwórcze składają się z jednego bądź większej liczby wysokoprężnych

silników spalinowych będących źródłem energii mechanicznej, generatora służącego do zamiany
energii mechanicznej na elektryczną, regulatorów prędkości kątowej, układu sterowania i
rozdzielnicy elektrycznej. Urządzenia te są przystosowane do stosunkowo długiego czasu pracy,
zwykle od kilku godzin do kilku dni, a w niektórych przypadkach nawet do pracy ciągłej. Agregaty
prądotwórcze są dostępne w szerokim zakresie mocy znamionowych, przeciętnie od kilku kW do
kilku MW. Większe jednostki, o mocach kilku MW i większych mogą być napędzane turbinami
gazowymi i są stosowane również do pokrywania dobowych szczytów obciążenia w systemie
elektroenergetycznym.
Tabela 2. Porównanie podstawowych właściwości urządzeń i metod rezerwowego zasilania.
Rodzaj Zasób mocy Czas przełączenia Koszt instalacji

metody/urządzenia
rezerwowa, niezależna nieograniczony bardzo krótki bardzo wysoki
linia zasilająca
z sieci el.-en.
agregat prądotwórczy praktycznie od długiego do bardzo od średniego do
nieograniczony krótkiego wysokiego
baterie akumulatorów średni bardzo krótki niski
układy zasiania średni bardzo krótki średni do wysokiego
bezprzerwowego (UPS)
kompresyjne zasobniki niski do bardzo krótki średni do wysokiego
energii średniego
Agregaty prądotwórcze Baterie akumulatorów UPS CAES
bardzo
załączenie załącze- zasilanie
szybkie
w czasie nie bezprzer- oświetlenie awaryjne zasilanie bezprzerwowe
przełą-
kilku minut szybkie wowe
czenie
VFD VI VFI sprê¿one

M
powietrze
3
G 3 G3 M G
G
Rys. 3. Rodzaje urządzeń zasilania rezerwowego
Agregaty prądotwórcze znajdują również szereg innych, specjalnych zastosowań jako źródło
energii elektrycznej w miejscach gdzie nie ma dostępu do sieci elektroenergetycznej, jak to ma
miejsce np. na statkach. Innym szczególnym zastosowaniem agregatów jest zasilanie urządzeń
pobierających krótkotrwale, lecz jedynie raz na jakiś czas znaczną wartość mocy, jak to ma miejsce
np. przy oświetleniu stadionów podczas zawodów sportowych. Zastosowania takie nie będą
omawiane w tej części poradnika.
52
Agregaty prądotwórcze mogą posiadać dwa różne rozwiązania, oznaczone tu umownie jako
grupa I i grupa II.
Grupa I to agregaty, których uruchomienie następuje w chwili wystąpienia awarii (rys. 4 a,

b). Do rozruchu silnika wysokoprężnego używana jest zwykle bateria akumulatorów. Czas
przełączenia ma w tym rozwiązaniu znaczne wartości i jest równy czasowi upływającemu od chwili
wystąpienia przerwy w zasilaniu do chwili osiągnięcia przez generator pełnej gotowości do
obciążenia. W najprostszych rozwiązaniach agregaty są załączane ręcznie (rys. 4a). Obecnie jednak
większość agregatów prądotwórczych zainstalowanych jako źródło zasilania rezerwowego jest
załączana automatycznie (rys. 4b), przy czym typowe czasy przełączania zawierają się w zakresie
od 6 do 15 sekund dla małych jednostek, do ok. 180 s dla jednostek o znacznej mocy. W wielu
rozwiązaniach silniki spalinowe agregatów są w sposób ciągły podgrzewane podczas postoju do
temperatury roboczej, w celu skrócenia czasu trwania rozruchu, a tym samym czasu przełączenia
oraz zdolności do przejęcia pełnej mocy znamionowej w bardzo krótkim czasie.
a) Zasilanie podstawowe z sieci b) Zasilanie podstawowe z

elektroenergetycznej sieci elektroenergetycznej
4
1
2 3
odbiory odbiory
c) Zasilanie podstawowe z d) Zasilanie podstawowe z

sieci elektroenergetycznej sieci elektroenergetycznej
5
5
6 6
odbiory odbiory
Rys. 4. Różne układy agregatów prądotwórczych.

1 – silnik spalinowy z rozrusznikiem, 2 – sprzęgło, 3 – generator, 4 – rozdzielnica, 5 – koło zamachowe, 6 - silnik
elektryczny do napędu generatora i koła zamachowego: a) z rozruchem ręcznym, b) z rozruchem automatycznym z
czasami przełączenia od kilku sekund do ok. 180 s, c) i d) z kołem zamachowym, przy czasach przełączenia
odpowiednio 0,5 – 2 s i bezprzerwowo
53
Grupa II to agregaty o znacznie krótszych czasach przełączania: od ok. 2 s (rys. 4c) do

przełączenia bezprzerwowego (rys. 4d). Układy te są wyposażone w koła zamachowe o znacznej
masie, połączone na stałe z wirnikiem generatora. W normalnych warunkach zasilania generator i
koło zamachowe są stale napędzane przez silnik elektryczny z prędkością równą prędkości
synchronicznej maszyny. W rozwiązaniu z rys. 4.c, a silnik pokrywa jedynie straty biegu jałowego
generatora i koła zamachowego. W chwili przerwy w zasilaniu podstawowym następuje
automatyczne połączenie koła zamachowego z silnikiem spalinowym poprzez sprzęgło
elektromagnetyczne. Dzięki energii mechanicznej zgromadzonej w kole zamachowym następuje
szybki rozruch silnika, który zaczyna napędzać generator. Czas upływający od chwili rozruchu
silnika spalinowego do gotowości generatora do obciążenia jest krótki i zawiera się w zakresie od
0,5 s do 2 s.
W układzie widocznym na rys. 4d, w normalnych warunkach pracy odbiory są zasilane nie z
sieci lecz z generatora, który jest napędzany przez silnik elektryczny o odpowiednio dużej mocy,
zasilany z sieci. W przypadku przerwy w zasilaniu z sieci sprzęgło elektromagnetyczne łączy koło
zamachowe z silnikiem spalinowym, który przejmuje napęd generatora. Odbiory zasilone są
praktycznie bezprzerwowo, jedynie z niewielkim możliwym do wystąpienia obniżeniem napięcia w
chwili przejmowania obciążenia przez silnik spalinowy. Na rys. 5 przedstawiono różne możliwe
rozwiązania układu z kołem zamachowym z rys. 4c i 4d.
Sieć Sieć Sieć

2
5 6
M/G G M G M/G
1 3 4
Odbiory Odbiory Odbiory Odbiory
grupy 1 grupy 2
Rys. 5. Rozwiązania agregatów prądotwórczych wyposażonych w koła zamachowe z zerowym czasem przełączania.
1. z generatorem pracującym w normalnych warunkach zasilania jako silnik
2. z generatorem napędzanym przez silnik elektryczny
3. z generatorem napędzanym w normalnych warunkach pracy przez maszynę silnik/generator.
Obciążenie 1 – część obciążenia zasilanego bezprzerwowo, Obciążenie 2 – część obciążenia, dla którego dopuszczalna
jest krótka przerwa w zasilaniu podczas przełączania na zasilanie rezerwowe z maszyny silnik/generator lub powrotu do
zasilania z sieci.
1 – silnik spalinowy lub turbina
2 – sprzęgło elektromagnetyczne
3 – koło zamachowe
4 – generator synchroniczny przystosowany również do pracy jako silnik
5 – generator
6 – silnik elektryczny
Odpowiednio zaprojektowane i dobrane agregaty prądotwórcze spełniają dobrze większość

wymagań stawianych układom rezerwowego zasilania, włącznie z zasilaniem bezprzerwowym.
Odpowiedni dobór parametrów generatora, przede wszystkim jego mocy i impedancji wewnętrznej
zapewnia dobrą jakość dostarczanej energii elektrycznej. Z drugiej strony agregaty, zwłaszcza te o
większych mocach znamionowych, mają również swoje wady. Głośna praca (średnio 70-95 dB),
znaczne masy i duże rozmiary, odpowiedniej wielkości zbiornik paliwa, układ zasilania
54
powietrzem i układ wydechowy – wszystko to powoduje, że urządzenia te powinny być instalowane

w osobnych budynkach, z dala od budynków mieszkalnych bądź miejsc pracy ludzi.
Baterie akumulatorów
Baterie akumulatorów, to najczęstsze źródło zasilania stosowane w elektronicznych

układach UPS jak również w niektórych rozwiązaniach opisanych wyżej agregatów
prądotwórczych jako źródło energii do rozruchu silników spalinowych i do sterowania układów
automatyki. Są one również szeroko stosowane jako autonomiczne źródła rezerwowego zasilania
niektórych obwodów, takich jak oświetlenie awaryjne, sprzęt bezpieczeństwa i układy
telekomunikacyjne. Baterie akumulatorów są często stosowane do zasilania odbiorników prądu
stałego bądź odbiorników, które mogą być zasilane zarówno prądem stałym jak i przemiennym, np.
źródła światła. Baterie akumulatorów stosowane do zasilania odbiorników prądu przemiennego są
wyposażane w układy falownikowe.
Przykładem innego zastosowania baterii akumulatorów są bateryjne zasobniki energii

instalowane niekiedy w sieci rozdzielczej średniego napięcia i służące do pokrywania niedoborów
mocy w dobowych szczytach obciążenia. Ten przykład zastosowania baterii akumulatorów nie jest
jednak omawiany w tym poradniku.
Układy baterii akumulatorów jako autonomiczne źródła rezerwowego zasilania funkcjonują

zwykle według dwóch sposobów działania. Pierwszy z nich polega na przełączeniu odbiorów na
zasilanie bateryjne po zaniku napięcia źródła podstawowego (rys. 6a). W rozwiązaniu drugim
obciążenie jest stale zasilane z baterii akumulatorów, która w sposób ciągły jest doładowywana z
sieci podczas normalnego stanu pracy (rys. 6b).
a) Sieć b) Sieć
1 S
2
Odbiory
Odbiory DC
DC
Sieć
Sieć
1 S Odbiory
2 DC
Odbiory
DC
Rys. 6. Różne rozwiązania zasilania odbiorników prądu stałego z użyciem układów prostownikowych i baterii
akumulatorów jako źródła rezerwowego
a) układ z łącznikiem S b) układ bezprzerwowego zasilania
1 – zasilanie z sieci w normalnym stanie pracy
2 – zasilanie rezerwowe z baterii akumulatorów
55
W układzie na rys. 6a odbiory prądu stałego w normalnych warunkach pracy są zasilane z

sieci poprzez prostownik, podczas gdy bateria akumulatorów jest stale doładowywana poprzez
odrębny układ prostownikowy. W chwili zaniku napięcia na źródle zasilania podstawowego, lub
gdy to napięcie odbiega od dopuszczalnych tolerancji, odbiory są przełączane na zasilanie z baterii
przy pomocy łącznika S z krótkim, lecz większym od zera czasem przełączenia. Tego rodzaju
układy rezerwowego zasilania są przykładowo stosowane w instalacjach oświetlenia awaryjnego i
oświetlenia bezpieczeństwa.
W układach z rys. 6b odbiory prądu stałego są podłączone bezpośrednio do układu

prostowniczego równolegle z baterią akumulatorów. Podczas normalnego stanu pracy prostownik
zasila odbiory oraz w sposób ciągły doładowuje baterię. W przypadku braku napięcia sieci odbiory
zasilane są bezpośrednio z baterii. Czas przełączenia jest zerowy, dlatego takie rozwiązanie jest
stosowane w układach, w których niedopuszczalne są najkrótsze nawet przerwy w zasilaniu, np. w
zasilaniu sprzętu komputerowego. Układy tego typu są obecnie stosowane w wielu urządzeniach
powszechnego użytku wymagających podtrzymania zasilania jak np. odtwarzacze video czy
odbiorniki radiowe z funkcją budzenia w celu poprawy ich funkcjonalności i komfortu
użytkowania. Zerowy czas przełączania jest podstawową zaletą tych układów. Jednak
niezawodność układu z rys. 6a jest wyższa w porównaniu z układem z rys. 6b, ponieważ bateria w
układzie pierwszym jest zasilana poprzez niezależny prostownik. Sprawność baterii akumulatorów
jako źródeł rezerwowego zasilania jest szacowana w zakresie 90-97%.
Pojemność baterii powinna być wystarczająca do zasilania odbiorów aż do powrotu napięcia

sieci lub na cały wymagany czas ewakuacji bądź na założony czas trwania akcji ratowniczej.
Ponieważ czas ładowania baterii znacznie przekracza czas jej rozładowania, dlatego cykl pracy
takich układów jest stosunkowo krótki w porównaniu z wymaganym czasem ponownego
ładowania. Czas ładowania całkowicie rozładowanej baterii nie powinien przekraczać 6 godzin.
Oświetlenie rezerwowe ma szczególne znaczenie w niektórych budynkach użyteczności

publicznej , takich jak np. hale wystawowe i sportowe, teatry, kina, duże budynki biurowe itp.
Instalacje projektowane do zasilania oświetlenia awaryjnego, jako rozwiązanie standardowe mają
przewidziane zasilanie rezerwowe. Sale operacyjne w szpitalach mają podobne, choć bardziej
zaostrzone wymagania co do rezerwowego zasilania oświetlenia. Źródła światła w oświetleniu
awaryjnym są często tak dobrane, aby mogły być zasilane zarówno napięciem przemiennym ja i
stałym, a ciągłość zasilania jest warunkiem znacznie ważniejszym od jakości energii elektrycznej.
Przykładowy układ oświetlenia awaryjnego przedstawiono na rys. 7.
Sieć
Odbiory
AC/DC
Rys. 7. Układ zasilania odbiorników, które mogą pracować zarówno na napięciu przemiennym jak i stałym; bateria
akumulatorów jest rezerwowym źródłem zasilania; przełączenie następuje z krótkim czasem przerwy
56
UKŁADY ZASILANIA BEZPRZEROWEGO (UPS)
Klasyfikacja układów UPS
Układy UPS są obecnie powszechnie stosowane jako źródła zasilania rezerwowego przede
wszystkim tam, gdzie czas przełączania powinien być bardzo krótki bądź zerowy. Statyczne układy
UPS są obecnie produkowane w szerokim zakresie mocy znamionowych od 200 VA do 50 kVA
(układy jednofazowe) i od 10 kVA do około 4000 kVA (układy trójfazowe). Chociaż
podstawowym zadaniem UPS jest rezerwowe zasilanie, niektóre z tych układów są również
stosowane do lokalnej poprawy jakości energii elektrycznej. Sprawność układów UPS jest bardzo
wysoka: straty mocy zawierają się od 3% do 10 %, zależnie od liczby przekształtników i rodzaju
zastosowanej baterii akumulatorów.
Podstawowa klasyfikacja układów UPS jest określona w normie IEC 62040-3

opublikowanej w roku 1999, przyjętej przez CENELEC jako norma EN 50091-3 [1]. Norma
rozróżnia trzy klasy układów UPS, przy czym za podstawę klasyfikacji przyjęto wzajemną
zależność wartości napięcia wejściowego i jego częstotliwości od parametrów napięcia na wejściu
układu:
• VFD (output Voltage and Frequency Dependent from mains supply) - wartość i częstotliwość
napięcia wyjściowego są zależne od parametrów napięcia zasilajacego
• VI (output Voltage Independent from mains supply) – wartość napięcia wyjściowego jest zależna
od parametrów napięcia zasilajacego
• VFI (output Voltage and Frequency Independent from mains supply) – wartość i częstotliwość
napięcia wyjściowego są niezależne od parametrów napięcia zasilajacego.
W praktyce ta klasyfikacja odpowiada innemu podziałowi układów UPS, uwzględniającego

ich strukturę wewnętrzną:
• układy o biernej gotowości (passive standby)
• układy liniowo interaktywne (line interactive)
• układy o podwójnej konwersji (double conversion).
Podstawowe właściwości trzech wymienionych rozwiązań układów UPS wraz z ich krótkim
opisem zawarto w tabeli 3.
Tabela 3. Klasyfikacja i podstawowe właściwości znormalizowanych klas układów UPS
Klasyfikacja wg VFD VI VFI

EN 50091-3 Układy o biernej Układy liniowo Układy o podwójnej
gotowości interaktywne konwersji
Koszt niski średni wysoki
Regulacja napięcia brak ograniczona tak
Regulacja brak brak tak
częstotliwosci
Czas przełączenia krótki zero zero
57
Układy UPS o biernej gotowości (VFD)
W tym rozwiązaniu UPS (rys. 8) rozróżnia się dwa tryby pracy. W trybie pracy normalnej,
tj. przy zasilaniu ze źródła podstawowego, odbiory zasilane są bezpośrednio z sieci (1, rys. 8),
opcjonalnie poprzez układ filtrująco-kondycjonujący mający na celu eliminację składowych
przejściowych w napięciu wejściowym i stabilizację jego wartości. Bateria akumulatorów jest stale
doładowywane poprzez prostownik (2, rys. 8). W trybie zasilania rezerwowego odbiory są zasilane
z baterii akumulatorów poprzez falownik (3, rys. 8). Przełączenie z trybu pracy normalnej do trybu
zasilania rezerwowego następuje poprzez przełączenie łącznika S (rys. 8) gdy parametry napięcia
sieci wykraczają poza dopuszczalne tolerancje zmian. Rozwiązanie takie wymaga określonego
czasu przełączenia, który jest zwykle bardzo krótki, lecz jego wartość nie jest znormalizowana.
Typowy czas zasilania rezerwowego tych układów wynosi 3 godziny, podczas gdy ponowne, pełne
naładowanie baterii akumulatorów trwa 6 godzin.
Opisane rozwiązanie jest najprostszym układem UPS, o zwartej budowie i stosunkowo

niskiej cenie. Do jego wad należy zaliczyć brak separacji odbiorników od zakłóceń napięcia sieci
oraz brak możliwości regulacji wartości napięcia wyjściowego i jego częstotliwości. Niezerowy
czas przełączenia zasilania ze źródła podstawowego na rezerwowe oznacza, że istnieje krótka, lecz
określona przerwa zasilania podczas zmiany trybu pracy z normalnego na rezerwowy, przez co
rozwiązania te nie nadają się do stosowania w wielu instalacjach, w szczególności w systemach
informatycznych.
Odbiory
Sieć
2 3
B
Rys. 8. Schemat blokowy ilustrujący budowę i zasadę działania układu UPS o biernej gotowości (VFD).
S – łącznik, B – bateria akumulatorów, 1 – tryb pracy w normalnych warunkach zasilania, 2 – ładowanie baterii
akumulatorów w normalnych warunkach pracy, 3 – tryb zasilania rezerwowego
Układy liniowo interaktywne (VI)
Topologię układu liniowo-interaktywnego przedstawiono na rys. 9. Przekształtnik jest

układem dwukierunkowym, tj. działa on jako prostownik do ładowania baterii akumulatorów w
trybie pracy normalnej, bądź jako falownik w trybie zasilania rezerwowego, gdy parametry napięcia
sieci wykraczają poza dopuszczalne tolerancje zmian.
Wyróżnia się trzy tryby pracy UPS liniowo interaktywnego. W trybie pracy normalnej
odbiory zasilane są poprzez łącznik statyczny, energią kondycjonowaną. Przekształtnik pracuje
równocześnie jako układ kondycjonujący napięcie wyjściowe i ładujący baterię akumulatorów.
Częstotliwość wyjściowa jest równa częstotliwości sieci zasilającej. W trybie pracy awaryjnej
58
odbiory są zasilone z baterii akumulatorów poprzez przekształtnik pracujący jako falownik.

Łącznik statyczny jest wówczas otwarty, aby odciąć drogę przepływu energii z powrotem do sieci.
Układy te mogą być wyposażone ponadto w połączenie obejściowe (by pass), co daje możliwość
trzeciego trybu pracy, czyli zasilenia bezpośrednio z sieci. Połączenie takie jest wykorzystywane
sporadycznie, w sytuacjach awarii układu UPS lub w przypadku jego konserwacji bądź przeglądu.
Połączenie obejściowe
(bypass)
Główny transformator
zasilająca
Sieć
2 1
Odbiory
Bateria
akumulatorów
Rys. 9. Struktura liniowo interaktywnego(VI) układu UPS z pojedynczym przetwarzaniem energii.

1 – pętla sterowania modulacją fazy i amplitudy, 2 – pętla sterowania ładowaniem baterii akumulatorów
S2
punkt bilansowania
S1 Tr
Odbiory
energii (PBP)
Sieć
2
1
Rys. 10. Schemat blokowy UPS typu DELTA.

1, 2 – przekształtniki, S – łącznik połączenia obejściowego (by pass), Tr – transformator, B – bateria akumulatorów,
PBP – punkt bilansowania energii
59
Układy liniowo interaktywne są rozwiązaniami tańszymi od omówionych dalej układów o

podwójnej konwersji, lecz posiadają także określone wady. Nie jest w nich możliwa regulacja
częstotliwości napięcia wyjściowego, a separacja od zakłóceń napięcia wejściowego takich jak
przebiegi przejściowe i przepięcia jest ograniczona. Możliwość kondycjonowania parametrów
energii odbiornika jest również ograniczona ze względu na topologię układu, w której główne
źródło zasilania jest bocznikowane układem kondycjonującym.
Jednym z możliwych rozwiązań liniowo interaktywnego UPS jest tzw. układ DELTA,
przedstawiony na rys. 10.
a) b)
U 100% U 100% U 100% U 85% U 15% U 100% U 100%
I 100% I 100% I 100% I 115% I 115% I 100%
P 100% P 100% P 100% P 100% P 115% P 100%
Tr D PBP
Obciążenie
Tr D PBP
zasilająca
Obciążenie
zasilająca
Sieć
I 15%
0% Sieć
I 15%
0%
1 1
2 2
B B
c) d)
U 115% U 15% U 100% U 100% U 0% U 0% U 100%
I 85% I 85% I 100% I 0% I 0% I 100%
P 100% P 85% P 100% P 0% P 0% P 100%
Tr D PBP Tr D PBP
Obciążenie
Obciążenie
zasilająca
zasilająca
I 15%
Sieć
Sieć
I 15% P 100%
1 1
P 100%
2 2
B
B
e)
U 100% U 100% U 100%
I 110% I 110% I 100%
P 110% P 110% P 100%
Tr D PBP
Obciążenie
zasilająca
Sieć
I 10%
0%
1
I 10%
Rys. 11. Ilustracja różnych trybów pracy układu UPS typu DELTA.
U – napięcie, I – prąd, P – moc; pozostałe oznaczenia jak na rys. 10
60
UPS typu DELTA jest wyposażony w dwa przekształtniki DC/AC (rys. 10): przekształtnik
delta (1) i przekształtnik główny (2). Obydwa przekształtniki są podłączone do jednej baterii
akumulatorów (B). Moc znamionowa przekształtnika delta jest dobrana na ok. 30 % mocy
odbiornika, natomiast moc przekształtnika głównego jest równa 100 % mocy odbiornika.
Przekształtnik delta jest podłączony do uzwojenia wtórnego transformatora (Tr), którego uzwojenie
pierwotne jest połączone szeregowo pomiędzy sieć zasilającą a wyjście UPS.
Przekształtnik główny (2) jest stabilizowanym źródłem napięciowym utrzymującym zadaną

wartość amplitudy i kształtu napięcia w punkcie bilansowania energii (PBP, rys. 10). Napięcie na
pierwotnym uzwojeniu transformatora jest więc równe różnicy pomiędzy rzeczywistym napięciem
sieci na wejściu UPS a zadaną wartością napięcia w punkcie PBP. Napięcie uzwojenia pierwotnego
steruje napięciem uzwojenia wtórnego.
Zadaniem przekształtnika delta jest wymuszenie takiego przepływu prądu w uzwojeniu

wtórnym transformatora, aby w jego uzwojeniu pierwotnym wyindukować prąd o wartości,
kompensującej różnicę pomiędzy napięciem na wejściu układu i napięciem w punkcie PBP.
Ponadto przekształtnik delta koryguje współczynnik mocy utrzymując jego wartość w pobliżu 1, a
przekształtnik główny kompensuje wyższe harmoniczne w prądzie obciążenia. W ten sposób prąd
pobierany przez układ UPS z sieci ma przebieg sinusoidalny i jest w fazie z napięciem zasilającym.
Pięć charakterystycznych trybów pracy UPS typu DELTA przedstawiono na rys. 11.
W normalnym stanie pracy, gdy napięcie sieci zasilającej jest równe zadanej wartości
napięcia w punkcie PBP, napięcie na uzwojeniu pierwotnym transformatora (Tr) jest równe zeru
(rys. 11a). Obydwa przekształtniki (1) i (2) są włączone lecz nie są obciążone, a odbiornik jest
zasilany energią płynącą bezpośrednio z sieci. W przypadku odbiorników pobierających moc bierną
lub odbiorników o charakterystykach nieliniowych, obydwa przekształtniki współpracują korygując
współczynnik mocy i prądy wyższych harmonicznych pobierane z sieci.
Jeśli napięcie sieci zasilającej jest niższe od napięcia w punkcie PBP, napięcie na uzwojeniu
pierwotnym transformatora (Tr) jest różne od zera (rys. 11b). Przekształtnik główny (2) obciąża
sieć dodatkowym prądem, a przekształtnik delta (1) generuje prąd w uzwojeniu wtórnym
transformatora (Tr) w celu zwiększenia prądu w uzwojeniu pierwotnym do wartości, która
pomnożona przez napięcie uzwojenia pierwotnego da pożądaną wartość mocy na wyjściu UPS. W
ten sposób zwiększony prąd jest pobierany z sieci kompensując jej obniżone napięcie, aby do
odbiornika dostarczone było 100% mocy (rys. 11b).
Jeśli napięcie sieci jest wyższe od zadanej wartości napięcia w punkcie PBP (rys. 11c),
polaryzacja napięcia różnicowego na uzwojeniu pierwotnym transformatora (Tr) jest przeciwna do
tej, jaka była w poprzednim przypadku, zilustrowanym na rys. 11b. W tej sytuacji przekształtnik
delta (1) obciążony zmniejszonym prądem pobieranym z sieci wysterowuje przekształtnik główny
(2) w ten sposób, że dodaje on prąd w punkcie PBP tak, aby na wyjściu UPS otrzymać pożądaną
wartość prądu (rys. 11c). Napięcie uzwojenia pierwotnego transformatora (Tr) jest wysterowane
napięciem sieci, podczas gdy napięcie wyjściowe w punkcie PBP jest utrzymywane przez
przekształtnik główny (2) na stałej, zadanej wartości.
W przypadku przerwy w zasilaniu z sieci układ UPS-DELTA pracuje w trybie zasilania

rezerwowego (rys. 11d) dostarczając pełną moc obciążenia z baterii akumulatorów (B) poprzez
przekształtnik główny (2).
61
W normalnych warunkach pracy, niezależnie od wartości napięcia sieci zasilającej, bateria

akumulatorów (B) jest w sposób ciągły doładowywana (rys. 11e) poprzez przekształtnik główny (2)
pobierający w tym celu zwiększony prąd z sieci. Dotyczy to w szczególności odnowienia ładunku
baterii po okresie pracy w trybie zasilania rezerwowego.
Układy o podwójnej konwersji (VFI)
Ogólna topologia UPS o podwójnej konwersji jest przedstawiona na rys. 12. Podwójna
konwersja polega na zamianie prądu pobieranego z sieci zasilającej na prąd stały, po czym
przekształcenie go ponownie na prąd przemienny i zasilenie odbiornika.
W trybie pracy normalnej odbiory są zasilane na drodze prostownik / ładowanie baterii

akumulatorów / falownik. Bateria jest ładowana w sposób ciągły.
W trybie zasilania rezerwowego odbiory zasilane są z baterii akumulatorów poprzez

falownik. Przejście z trybu pracy normalnej do zasilania rezerwowego następuje w sposób
całkowicie nieodczuwalny dla odbiorów – zasilanie jest ciągłe, zmienia się jedynie źródło energii.
Ze względu na całkowicie zerowy czas przełączenia UPS o podwójnej konwersji nadają się do
rezerwowania zasilania odbiorników najbardziej wrażliwych na przerwę w zasilaniu.
W trybie pracy na połączeniu obejściowym (by pass) odbiory podłączone są do sieci

zasilającej przez łącznik statyczny (F, rys. 12) lub przez odpowiednie przełączenie łącznika (S).
Ten sposób zasilania jest wykorzystywany w przypadku uszkodzenia układu bądź jego przeglądu.
Połączenie obejściowe (bypass)
Odbiory
Sieć
Rys. 12. Podstawowa struktura układu UPS o podwójnej konwersji

B – bateria akumulatorów, F – filtr, S - łącznik
Zaletami układów o podwójnej konwersji są: separacja odbiorów od sieci zasilającej,

dogodna możliwość regulacji napięcia, możliwość regulacji częstotliwości (o ile to pożądane) oraz
zerowy czas przełączenia. Należy zauważyć, że przy pracy z wykorzystaniem połączenia
obejściowego powinna nastąpić synchronizacja odbiornika z siecią oraz to, że nie ma wówczas
możliwości regulacji częstotliwości. Jeśli napięcie znamionowe odbiornika jest inne niż napięcie
znamionowe sieci, przy połączeniu obejściowym należy dodatkowo zastosować transformator,
dostosowujący odpowiednio te napięcia.
62
Wadą układów o podwójnej konwersji w porównaniu z wcześniej omówionymi układami

UPS jest wyższa cena i nieznacznie niższa sprawność.
Ograniczanie zakłóceń przy użyciu układów UPS.
Układy UPS mogą być również charakteryzowane stopniem separacji strony wejściowej od
wyjściowej oraz możliwościami poprawy jakości dostarczanej energii elektrycznej. W diagramie na
rys. 13 wymieniono dziesięć rodzajów zakłóceń, które mogą być zredukowane przy użyciu układów
UPS o określonej klasie.
Najprostszymi układami UPS są układy o biernej gotowości (VFD), które mogą eliminować
jedynie pierwsze trzy rodzaje zakłóceń. Podstawową ich wadą jest krótka przerwa w zasilaniu
podczas przełączania obciążenia z zasilania podstawowego na rezerwowe (rys. 8). Stanowi to
główne ograniczenie stosowania tych układów jedynie do odbiorników, gdzie taka przerwa może
być tolerowana.
1 - przerwy w zasilaniu, >10 ms
VFD 2 - szybkie zmiany napięcia, <16 ms
VI 3 - krótkotrwałe przepięcia, 4 - 16 ms
4 - zapady napięcia
5 - przepięcia długotrwałe
(długotrwały wzrost napięcia)
VFI
6 - oddziaływania przepięć
atmosferycznych
7 - impulsy przepieciowe, < 4 ms
8 - wahania częstotliwości
9 - odkształcenia krzywej napięcia
10 - harmoniczne napięcia
Rys. 13. Klasyfikacja układów UPS w zależności od możliwości eliminacji

wybranych zakłóceń w napięciu wejściowym
Do zasilania odbiorników mających wyższe wymagania co do jakości napięcia należy

stosować układy UPS klasy VI, które eliminują pięć rodzajów zakłóceń. Są to zwykle układy
liniowo interaktywne, przykładowo o układzie połączeń zilustrowanym na rys. 9.
63
Odbiorniki wymagające najwyższej jakości energii elektrycznej należy zasilać układami

UPS klasy VFI, które eliminują wszystkie dziesięć rodzajów zakłóceń. Są to najczęściej urządzenia
bezpośrednie o podwójnej konwersji, o typowym układzie pokazanym na rys. 12.
Zwiększenie dyspozycyjności systemu przy użyciu układów UPS
Statyczne układy UPS są urządzeniami o dużej niezawodności, lecz ich awaria może
pociągać za sobą poważne konsekwencje. W celu zabezpieczenia odbiorników przed skutkami
takich sytuacji stosuje się połączenia obejściowe (by pass) umożliwiające bezpośrednie zasilanie
odbiorów z sieci. Jest oczywiste, że łącząc odbiory przez połączenie obejściowe pozbawiamy je
praktycznie możliwości zasilania rezerwowego w przypadku awarii w sieci.
Większość układów UPS jest wyposażona w obwód obejściowy lub w łącznik obejściowy.
Trzy typowe tryby pracy UPS przedstawione są na rys. 14. Łącznik obejściowy jest najczęściej
łącznikiem ręcznym, załączanym w przypadku przeglądu urządzenia UPS.
a) b)
Łącznik obejściowy Łącznik obejściowy
Sieć Odbiory Sieć Odbiory
c)
Łącznik obejściowy
Sieć Odbiory
Rys. 14. Ilustracja trzech trybów pracy układu UPS z zaznaczonymi drogami przepływu energii (linie kreskowane)
a) zasilanie z sieci poprzez łącznik statyczny – praca normalna,
b) zasilanie rezerwowe z baterii akumulatorów,
c) zasilanie z sieci poprzez połączenie obejściowe (łącznik obejściowy)
64
a) b)
Odbiory
Odbiory
Sieć
Sieć
Rys. 15. Układ UPS pracujący jako równoległe połączenie szeregu mniejszych jednostek
- z połączeniem obejściowym i łącznikiem statycznym w każdej jednostce,
- z jednym łącznikiem statycznym i jednym połączeniem obejściowym dla wszystkich jednostek
Dyspozycyjność układów UPS istotnie wzrasta przez zastosowanie odpowiedniej ich

struktury, polegającej na równoległym połączeniu kilku mniejszych jednostek, zamiast jednej
dużej, jak to zilustrowano na rys. 15. Ta koncepcja zwiększenia niezawodności jest szerzej
wyjaśniona w części 4.1 tego Poradnika. Jeśli do zasilania odbiorników wymagane jest N
jednostek, wówczas należy zainstalować N+1 jednostek. W ten sposób awaria pojedynczej
jednostki nie ogranicza poprawnej pracy układu. Jeśli natomiast moc obciążenia wzrasta ponad
moc zainstalowanych jednostek, najprostszym rozwiązaniem jest dodanie następnej jednostki UPS.
ŻRÓDŁA ENERGII W UKŁADACH ZASILANIA REZERWOWEGO
Wprowadzenie
Zgodnie z danymi statystycznymi [6] około 97 % wszystkich przerw w zasilaniu

występujących w sieciach rozdzielczych średniego napięcia to przerwy, których czas trwania nie
przekracza 3 sekund. Przyczyną ich są zakłócenia przemijające, głównie wyładowania
atmosferyczne i następujące po nich zadziałanie układów samoczynnego powtórnego załączenia
(SPZ) w czasie od 0,3 do 3 sekund. Przerwy w zasilaniu trwające dłużej niż 3 sekundy, to jedynie
około 3% wszystkich przerw, i są zwykle powodowane trwałymi zwarciami w urządzeniach sieci.
Czas trwania wyłączeń w takich przypadkach jest zdecydowanie dłuższy, od pojedynczych minut
do godzin a nawet dni. Warunki te narzucają dwa różne wymagania dotyczące źródeł zasilania, w
zależności od tego, jaki rodzaj przerw w zasilaniu ma ono eliminować. Pierwszy rodzaj, to źródła o
odpowiednio dużej energii, zdolne ja dostarczać w dłuższym czasie, zwykle około kilku godzin,
podczas gdy drugi rodzaj źródeł, to źródła o znacznej mocy lecz gromadzące stosunkowo niedużą
ilość energii, zdolne dostarczyć ją w ciągu bardzo krótkiego czasu, zwykle rzędu kilku bądź
kilkunastu sekund. Obydwa rodzaje źródeł zasilania powinny ponadto spełniać następujące,
dodatkowe warunki:
- duża pojemność energii
65
- niski stopień samorozładowania

- szybki przebieg ponownego ładowania
- umiarkowane wymagania dotyczące utrzymania
- wysoka sprawność
- możliwie wysoka dynamika obciążenia (oddania energii).
W przypadku agregatów prądotwórczych zasobnikiem energii jest oczywiście zbiornik

paliwa, którego zaletą jest z pewnością duży stopień „zagęszczenia” energii, czyli stosunkowo
nieduża objętość w porównaniu do ilości możliwej do uzyskania energii. Inną zaletą jest możliwość
szybkiego uzupełnienia zapasu paliwa i możliwość praktycznie nieograniczonego czasu zasilania
rezerwowego.
Najczęściej stosowanym źródłem zasilania rezerwowego w statycznych układach UPS są

baterie akumulatorów. Jednak w ostatnich latach pojawiły się nowe urządzenia do magazynowania
energii, takie jak koła zamachowe, super-kondensatory (supercapacitors) i nadprzewodnikowe
magnetyczne zasobniki energii (superconducting magnetic energy storage), SMES. Choć
urządzenia te w znacznej mierze znajdują się jeszcze w fazie badań, to szereg ich rozwiązań
pojawiło się już na rynku. Zasadniczą różnicą pomiędzy bateriami akumulatorów i wymienionymi
nowymi rozwiązaniami jest czas w jakim przewiduje się ich pracę w trybie zasilania rezerwowego.
Baterie akumulatorów są zdolne dostarczać energię zarówno w ciągu bardzo krótkiego czasu, w
zakresie od kilkudziesięciu sekund do kilku minut, jak i w ciągu znacznie dłuższych okresów
obciążenia, rzędu kilku godzin. Nowe rozwiązania są przeznaczone do zasilania rezerwowego w
ciągu bardzo krótkich okresów czasu, przede wszystkim podczas omówionych wcześniej krótkich
przerw w zasilaniu trwających zwykle do 3 sekund, lub do łagodzenia skutków zapadów napięcia.
Źródła zasilania rezerwowego są stale utrzymywane w gotowości do pracy w normalnych

warunkach zasilania, natomiast energia ich jest rozładowywana w czasie przerw w zasilaniu. Innym
istotnym parametrem źródła jest czas potrzebny do ponownego naładowania. Idealnym byłoby
źródło, które ma ten czas jak najkrótszy.
Zasadnicze parametry źródeł zasilania rezerwowego zostały omówione w następnych

podpunktach tego rozdziału.
Baterie akumulatorów
Wybór typu baterii akumulatorów jest najczęściej dokonany przez dostawcę urządzenia
UPS, lecz użytkownicy powinni być poinformowani o tym, jaką baterię zastosowano i jakie są
wymogi jej konserwacji – te parametry mogą wpłynąć na wybór wyposażenia. Stosowane rodzaje
baterii akumulatorów i ich podstawowe właściwości podano w tabeli 4.
Tam, gdzie waga baterii nie jest istotna, stosuje się najczęściej baterie kwasowo-ołowiowe,
ze względu na niską cenę.
Koła zamachowe
Tradycyjne koła zamachowe są używane w niektórych konwencjonalnych agregatach

prądotwórczych w celu zgromadzenia energii mechanicznej, wykorzystanej następnie do rozruchu
silnika spalinowego. W takim trybie pracy jedynie około 5% energii zawartej w kole zamachowym
66
jest wykorzystane do bezpośredniej zamiany na energię elektryczną, ze względu na szybka utratę

prędkości, a tym samym spadek częstotliwości napięcia wytwarzanego przez generator agregatu.
Tabela 4. Zasadnicze rodzaje baterii akumulatorów i niektóre ich parametry.
Rodzaj akumulatora Szczelny NiCd NiMH Li ion

ołowiowo-
kwasowy
Koszt niski średni wysoki bardzo
wysoki
Stopień kondensacji energii 30 50 75 100
(Wh/kg)
Napięcie celki (V) 2,27 1,25 1,25 3,6
Prąd ładowania mały bardzo duży średni wysoki
Liczba cykli 200 – 2 000 1 500 500 300 – 500
ładowania/rozładowania
Stopień samorozładowania niski średni wysoki niski
Minimalny czas ładowania 8 - 16 1,5 2-3 3–6
(godziny)
Maksymalny czas przestoju 180 dni 30 dni 90 dni bez
bez obciążenia ograniczeń
Zagrożenie dla środowiska wysokie wysokie niskie wysokie
Koncepcja kół zamachowych stosowanych do magazynowania energii jest całkowicie

odmienna. W normalnych warunkach zasilania sieci koło w sposób ciągły obciąża sieć w celu
utrzymania swej prędkości kątowej. W chwili przerwy w zasilaniu energia mechaniczna
zgromadzona w kole jest zamieniana na energię elektryczną o zmiennej częstotliwości i napięciu, a
następnie przekształcana na energię o znamionowych wartościach częstotliwości i napięcia przy
użyciu przekształtnika elektronicznego. Ponieważ energia mechaniczna zgromadzona w kole jest
proporcjonalna do kwadratu jego prędkości obrotowej, około 50% energii może być zamienione na
energię elektryczną. Wyróżnia się dwie konstrukcje kół zamachowych: wysokoobrotowe i
niskoobrotowe [7].
Koła wysokoobrotowe są wykonane ze szkła lub z włókna węglowego, ponieważ masa

właściwa tych materiałów jest znacznie większa niż masa właściwa stali. Koło jest połączone
bezpośrednio z wirnikiem generatora. Ze względu na nagrzewanie i siły odśrodkowe wirnik
generatora jest wykonany jako magnes stały. W celu zminimalizowania sił tarcia, koło i wirnik
wirują w próżni i wyposażone są w łożyska magnetyczne. Prędkości obrotowe kół
szybkoobrotowych zawierają się w zakresie od 10 000 do 100 000 obrotów na minutę. Obecnie
budowane konstrukcje mają moc do 250 kW przy gromadzonej energii do 8 MWs.
Koła zamachowe wolnoobrotowe pracują przy prędkościach rzędu 6000 obrotów / minutę.
Ze względu na znacznie mniejszą prędkość w porównaniu z kołami szybkoobrotowymi, masa koła
wolnoobrotowego jest dużo większa od masy koła szybkoobrotowego, aby uzyskać odpowiednio
większy moment obrotowy i podobne wartości zmagazynowanej energii. Koła wolnoobrotowe
wykonane są ze stali, a do ich poprawnej pracy nie jest konieczne umieszczanie ich w próżni, lecz
67
wystarczy próżnia niepełna bądź rozrzedzony gaz, w celu zmniejszenia sił tarcia. W odróżnieniu od
magnesów stałych stosowanych w maszynach kół szybkoobrotowych, silnik / generator koła
wolnoobrotowego posiada uzwojony wirnik. Uzwojenia te są wprawdzie źródłem strat i
dodatkowego ciepła, lecz zaletą takiego rozwiązania jest możliwość regulacji wzbudzenia. Obecnie
produkowane przemysłowo koła wolnoobrotowe posiadają moce do 2 MVA i są zdolne dostarczać
energię w czasie od 1 do 30 sekund.
Połączenie obejściowe (bypass)
Odbiory
Sieć
C
E
G M/G
F
Rys.16. Schemat zespolonego układu agregat prądotwórczy – koło zamachowe

F – koło zamachowe, G – maszyna silnik/generator koła zamachowego,
M/G – maszyna silnik/generator agregatu prądotwórczego,
C – sprzęgło elektromagnetyczne, E – silnik wysokoprężny lub turbina gazowa
Koła wolnoobrotowe są często stosowane w kombinowanych układach z tradycyjnymi

agregatami prądotwórczymi. Typowy przykład takiego urządzenia przedstawiono na rys. 16. W
normalnych warunkach zasilania maszyna (M/G) wiruje napędzana energią pobieraną z sieci,
dostarczając niewielką ilość energii niezbędnej do podtrzymania pracy koła zamachowego. Koło z
kolei dostarcza energię w chwilach krótkotrwałych zaników, zapadów i wahań napięcia,
kondycjonując w sposób ciągły napięcie zasilające odbiory. W przypadku dłuższej przerwy w
zasilaniu energia zgromadzona w kole wystarcza do rozruchu silnika spalinowego lub turbiny, po
zamknięciu sprzęgła elektromagnetycznego (C). W układach takich koło zamachowe zdolne jest
dostarczać energię w czasie od 1 do 30 sekund, natomiast silnik agregatu (stale podgrzewany) jest
zdolny do pełnego obciążenia po czasie od 1 do 20 sekund.
Super-kondensatory
Super-kondensatory, nazywane również ultra-kondensatorami, to kondensatory o

ekstremalnie dużej pojemności uzyskiwanej dzięki zastosowaniu na ich okładki specjalnych
materiałów, takich jak: aktywny węgiel, aktywowane włókno węglowe lub dwutlenek rutenu RuO2.
Materiały te cechują się znacznie większą aktywną powierzchnią elektryczną w porównaniu z
tradycyjnymi materiałami stosowanymi na okładki kondensatorów, dzięki czemu super-
kondensatory są zdolne gromadzić dużo większą ilość ładunku niż zwykłe kondensatory. Super-
kondensatory gromadzą energię prądu stałego, która po przekształceniu na prąd przemienny jest
dostarczana do sieci podczas krótkich przerw w zasilaniu lub zapadów napięcia. Stosowane są
również zespolone źródła energii rezerwowej w układach UPS złożone z super-kondensatorów i
baterii akumulatorów. Super-kondensator, jako urządzenie o znacznie lepszej dynamice obciążenia
w porównaniu z akumulatorem, przejmuje obciążenia krótkotrwałe (np. podczas zapadów
68
napięcia), natomiast bateria akumulatorów pokrywa zapotrzebowanie w czasie dłuższych przerw w

zasilaniu. Rozwiązanie takie znacznie przedłuża żywotność baterii akumulatorów i super-
kondensatory o stosunkowo niedużych pojemnościach są już stosowane w niewielkich układach
UPS do zasilania urządzeń elektronicznych. Super-kondensatory o dużych pojemnościach są wciąż
w fazie badań i rozwoju technologicznego, a ich pojawienie się jest kwestią niedalekiej przyszłości.
Nadprzewodnikowe magnetyczne zasobniki energii (SMES)

Gromadzenie energii w nadprzewodnikowych układach magnetycznych polega na
przepływie prądu stałego w dużych cewkach schłodzonych do temperatury nadprzewodnictwa,
który może być przekształcony na prąd przemienny w chwili oddawania energii.
Niskotemperaturowe układy SMES chłodzone ciekłym helem są już obecnie dostępne na rynku.
Układy tzw. nadprzewodnictwa wysokotemperaturowego, chłodzone ciekłym azotem znajdują się
natomiast wciąż jeszcze w fazie badań rozwojowych i w niedalekiej przyszłości staną się
prawdopodobnie powszechnie dostępnymi źródłami zasilania rezerwowego.
W układach SMES prąd stały płynący w cewce, znajdującej się w stanie nadprzewodnictwa,
wytwarza silne pole magnetyczne. Straty elektryczne są pomijalnie małe. W celu odebrania energii
z cewki jej obwód jest otwierany a następnie zamykany przy pomocy łącznika statycznego. Cewka,
dzięki swej dużej indukcyjności zachowuje się jak źródło prądu, który może naładować
kondensator do określonej wartości napięcia stałego, przekształcanego następnie na napięcie
przemienne. Układy SMES są urządzeniami o znacznych rozmiarach i mają moc od 1 do 100 MW,
lecz czas, w którym są zdolne dostarczać energię jest bardzo krótki, i zawiera się w zakresie od 0,1
do 1 sekundy.
Kompresyjne zasobniki energii (CAES)

W układach CAES wykorzystuje się energię zgromadzoną w sprężonym powietrzu do
napędzania zestawu turbina powietrzna – generator. Zależnie od mocy i ilości sprężonego
powietrza urządzenia CAES mogą być używane do zasilania rezerwowego jak i do pokrywania
zapotrzebowania na moc szczytową w dobowym grafiku obciążenia sieci. Zastosowanie tych
układów jest bardzo zbliżone do zastosowań agregatów prądotwórczych. Zasób sprężonego
powietrza jest utrzymywany przez automatycznie załączający się kompresor, podczas normalnych
warunków zasilania. Zakres mocy zawiera się od kilkudziesięciu do kilkuset kVA.
Układy CAES używane jako źródła zasilania rezerwowego są wyposażone w odpowiednie

zbiorniki sprężonego powietrza. Jednostki przeznaczone do pokrywania mocy szczytowej są
znacznie większe i wykorzystują często podziemne wyrobiska kopalniane usytuowane w gruncie o
odpowiednich warunkach geologicznych, np. skała, wyrobiska po hydraulicznym wydobyciu soli
itp. Ten rodzaj układów CAES nie jest jednak omawiany w tym referacie.
Porównanie różnych źródeł zasilania rezerwowego

Źródła zasilania rezerwowego mogą być użytkowane jako układy autonomiczne, bądź w
różnych układach kombinowanych. Jak już wcześniej wspomniano, super-kondensatory są
przykładowo stosowane razem z bateriami akumulatorów, w celu przejmowania krótkotrwałego
obciążenia i wydłużenia czasu eksploatacji baterii. Każde źródło energii jest charakteryzowane
ilością możliwej do zgromadzenia energii i mocą elektryczną, z których wynika czas, w jakim
energia może być dostarczana przez źródło. Na rys. 17 przedstawiono takie zestawienie dla różnych
źródeł zasilania rezerwowego [7].
69
100
e k.
1s FW i n.
10 SMES LS 1 m
Moc [MW]
1
SC
FW
0,1 HS SB
0,01
0,01 0,1 1 10 100 1000
Zgromadzona energia (netto) [MWs]
Rys. 17. Charakterystyki mocy w funkcji ilości zgromadzonej energii dla różnych źródeł zasilania rezerwowego [7].
Oznaczenia wyjaśniono w tabeli 5.
Źródła energii przystosowane do bardzo krótkich czasów obciążenia znajdują się wciąż w
fazie rozwoju, dlatego ich koszt jest wciąż stosunkowo wysoki (rys. 18). Należy się jednak
spodziewać stopniowego obniżenia się ich ceny, wraz z doskonaleniem konstrukcji, rozwiązań
technologicznych jak i wraz ze zwiększającą się liczbą produkowanych urządzeń.
Sprawność źródeł zasilania rezerwowego stosowanych w układach UPS zależy nie tylko od
strat powodowanych ich ładowaniem i rozładowaniem, lecz również od strat biegu jałowego.
Okazuje się, że straty biegu jałowego mają tu największy wpływ na sprawność , ponieważ układy
UPS przez większość swego czasu eksploatacji pracują w trybie standby, czyli „oczekiwania” na
obciążenie. Dlatego straty jednostkowe przypadające na jednostkę energii zgromadzonej w źródle
rezerwowym stanowią istotny wskaźnik ich sprawności. Jak dotychczas, straty energii źródeł
przystosowanych do krótko-czasowego obciążenia są bardzo duże w porównaniu ze źródłami
tradycyjnymi, co ilustruje tabela 5. Jedynie straty w super-kondensatorach są porównywalne ze
stratami w bateriach akumulatorów.
600
SC
HSFW
Koszt jednostkowy (US$/ kW)
400
SMES
200
LSFW SB
0
0 10 20 30 40 50 60
Maksymalny czas dostarczania energii (s)
Rys. 18. Jednostkowe koszty inwestycji dla różnych źródeł zasilania rezerwowego w zależności od czasu, w jakim są
zdolne dostarczać energię [7]. Oznaczenia wyjaśniono w tabeli 5.
70
Tabela 5. Straty jednostkowe dla różnych źródeł zasilania rezerwowego [7]
rodzaj źródła rezerwowego straty jednostkowe Czas

przypadające na Wh samorozładowania
Nadprzewodnikowe magnetyczne 35 W 1,7 min
zasobniki energii (SMES)
Koła zamachowe wolnoobrotowe (LSFW) 2,2 W 30 min
Koła zamachowe szybkoobrotowe 1,2 W 50 min
(HSFW)
Superkondensatory (SC) 0,026 W 1,6 dni
Baterie akumulatorów (SB) 0,023 W Bardzo długi, powyżej
kilku miesięcy
Agregat prądotwórczy Zasilany obiekt
G Odbiory wymagające
dużej niezawodności
Układ samoczynnego
Układ samoczynnego
Linia elektro-
załączenia rezerwy 1
załączenia rezerwy 2
energetyczna 1 zasilania
niezawodności zasilania
Rozdzielnica
Odbiory wymagające
główna
Linia elektro-
bardzo dużej
energetyczna 2
UPS
Rys. 19. Przykładowe rozwiązanie układu o dużej niezawodności zasilania.

Przykładowe rozwiązanie układu zasilania rezerwowego
W praktyce zachodzi często potrzeba zastosowania określonej kombinacji układów

rezerwowego zasilania (rys. 19) w celu zapewnienia odpowiedniego stopnia niezawodności.
Ponadto celowym jest podzielenie odbiorników w danym obiekcie na dwie lub większą liczbę grup,
zależnie od priorytetu zasilania. Przykładowo sprzęt informatyczny powinien należeć do grupy o
najwyższym priorytecie zasilania (kategoria IV, tabela 1) i powinien być zasilany przy pomocy
układu UPS. Odbiory dla których dopuszczalna jest krótka, określona przerwa w zasilaniu mogą
być ponownie załączone po uruchomieniu agregatu prądotwórczego. Operacje łączeniowe w
układach jak na rys. 19 są dokonywane przez układy samoczynnego powtórnego załączenia (SPZ).
Przykład praktycznego rozwiązania układu SPZ niskiego napięcia przedstawiono na rys. 20.
Napięcie wejściowe jest kontrolowane w panelu wejściowym i w zależności od jego wartości
przekaźnik główny steruje układem. Zamieszczony diagram ilustruje sekwencję pracy
poszczególnych elementów układu SPZ.
Wnioski
Większość urządzeń elektrycznych, użytkowanych obecnie zarówno przez odbiorców
przemysłowych jak i komercyjnych, wymaga zasilania energią o wyższej jakości niż ta, jaka
dostępna jest bezpośrednio z sieci elektroenergetycznej. Poprawa jakości energii w sieci zasilającej
71
jest zadaniem zarówno trudnym jak i kosztownym, dlatego to właśnie w znacznej mierze zadaniem
odbiorców jest podjęcie działań mających na celu ograniczanie skutków złej jakości energii.
B R
UB UR
Układ kontroli
napięć
wejściowych
RCB
Przekaźnik
samoczynnego
BCB załączenia
rezerwy (SZR)
EGS
S1 S2
Odbiory Odbiory
kategorii I kategorii II
t4
BCB 10 t1
t2
RCB 10 t3
EGS10 tG1 tG2
UB 10
UR 10 t
Rys. 20. Schemat blokowy układu samoczynnego załączenia rezerwowego zasilania niskiego napięcia wraz z
diagramem czasowym jego działania.
B – źródło zasilania podstawowego, R – źródło zasilania rezerwowego, BCB, RCB – wyłączniki, odpowiednio
podstawowego i rezerwowego źródła zasilania, S1, S2 – łączniki załączające odpowiednio odbiory o wyższej i niższej
kategorii zasilania, EGS – agregat prądotwórczy, UB, UR – zmierzone wartości napięć, odpowiednio źródła
podstawowego i rezerwowego.
Poprawa jakości energii nie ogranicza się do pojedynczego rozwiązania. Rozwiązanie

optymalne jest wynikiem analizy uwzględniającej wielkość mocy zapotrzebowanej, wymagany
poziom jakości i niezawodności zasilania, jakość i niezawodność energii dostarczanej z sieci,
lokalizację geograficzną i koszty.
Istnieją rozwiązania odpowiednie dla różnych uwarunkowań. W oparciu o szczegółową

analizę kosztów i założeń technicznych należy wybrać wariant optymalny pod względem
ekonomicznym, uwzględniający specyfikę warunków użytkowania i otoczenia.
72
Literatura
1. EN-50091 (IEC 62040) Uninterruptible power systems.

2. Elektronizacja 11/2001.
3. EN 50160 Voltage characteristics of electricity supplied by public distribution systems.
4. ABB Switchgear Manual, 10th edition, Dusseldorf, Cornelsen Verlag 1999.
5. Seip G.: Elektrische Installationstechnik. T1. Berlin – Munchen, Simens – Aktiengesellschaft
1993.
6. UNIPEDE DISDIP, Measuring of power failures in MV grid in Europe.
7. Darrelmann H.: Comparison of alternative short time storage systems. Piller GmbH-www site,
2002
73
74
Identyfikacja pomiarów jakości energii

w systemach automatyki i nadzoru
Witold Szaniawski
ELKOMTECH S.A.
Aktualnie w systemach dystrybucji energii elektrycznej występują dwa wzajemnie na siebie

wpływające zjawiska. Z jednej strony, zarówno po stronie odbiorców przemysłowych jak i
gospodarstw domowych, rośnie ilość odbiorników energii elektrycznej wrażliwych na różne
parametry źródła zasilania. Z drugiej strony obie te grupy konsumentów energii coraz częściej
używają urządzeń pogarszających wiele parametrów energii elektrycznej. Typowym przykładem
takich odbiorów są zasilacze komputerów, świetlówki i żarówki energooszczędne oraz wszelkiego
rodzaju sterowniki tyrystorowe czy zespoły prostowników dużej mocy (trakcja elektryczna).
Jednocześnie ze względu na intensywnie wprowadzane we wszystkich dziedzinach systemy
regulacji automatycznej działające na ogół autonomicznie powyższe zjawiska mają charakter
niestacjonarny i nakładając się w sposób przypadkowy mogą incydentalnie doprowadzić do
istotnych zaburzeń ważnych parametrów energii elektrycznej. Straty tym spowodowane mogą
rozciągać się od „zawieszenia się” komputera i utraty opracowywanego dokumentu do zakłócenia
parametrów ważnego procesu technologicznego z poważnymi skutkami ekonomicznymi
występującymi natychmiastowo lub odłożonymi w czasie.
Z powyższych powodów wielu odbiorców energii elektrycznej a szczególnie ci którzy już
doświadczyli problemów związanych parametrami energii, żąda źródeł energii odpowiedniej
jakości. Płaszczyzną porozumienia pomiędzy dostawcami a odbiorcami jest w tym przypadku
norma PN-EN 50160. W normie tej zdefiniowanych jest wiele parametrów energii oraz sposób ich
mierzenia, ale nadal pozostaje problem wiarygodnego, wygodnego ekonomicznego sposobu oceny
jakości energii elektrycznej. Obecnie istnieje wiele różnego rodzaju urządzeń służących do oceny
jakości energii, ale na ogół nie spełniają one wszystkich wyżej wymienionych postulatów
jednocześnie. Większość stosowanych metod pomiaru jakości energii pozwala na jej ocenę w
przeszłości co może być podstawą do ewentualnych roszczeń lub działań zapobiegawczych, ale nie
pozwala na bieżącą kontrolę oraz na ewentualną reakcję operatora systemu. W szczególności
pożądana jest możliwość szybkiego ustalenia obiektu wpływającego na obniżenie jakości energii.
Bieżąca kontrola jakości umożliwia również wykrycie występujących sporadycznie „dziwnych”
zjawisk w sieci energetycznej skutkujących uszkodzeniami trwałymi lub przejściowymi
zakłóceniami struktury informatycznej i łącznościowej.
Aktualnie w systemie dystrybucji energii elektrycznej jedynymi parametrami
kontrolowanymi w sposób ciągły są częstotliwość oraz napięcie sieci. Istniejące systemy nadzoru i
sterowania (SCADA) oraz aparatura automatyki i sterowania na stacjach energetycznych
umożliwiają ciągłą kontrolę i rejestrację tych parametrów. Na ogół istnieje również odpowiednia
infrastruktura łączności oraz doświadczony personel sprawujący nadzór. Właściwym więc
rozwiązaniem jest uzupełnienie istniejącego systemu o funkcje związane z kontrolą jakości energii
niż budowa alternatywnego systemu realizującego tylko jedną funkcję. System Ex umożliwia
realizację powyższych postulatów poprzez rozwiązania funkcjonalne integrujące w istniejących
modułach funkcje związane z pomiarem jakości energii.
Dla poziomu obiektu (np. stacji energetycznej WN/SN) opracowany został moduł sprzętowo –
programowy do uniwersalnych zabezpieczeń typu Ex-BEL umożliwiający prowadzenie ciągłej
75
rejestracji jakości energii. Zostały do niego odpowiednio dostosowane koncentratory obiektowe

typu Ex-MST oraz oprogramowanie w systemie dyspozytorskim Ex-WindEx.
Rejestrator jakości energii elektrycznej w zabezpieczeniach Ex-BEL
W systemie Ex-BEL moduł do kontroli jakości energii korzysta z pomiarów

zmiennoprądowych wprowadzonych do zabezpieczenia lub telemechaniki, całej infrastruktury
komunikacyjnej oraz Systemów Dyspozytorskich wykorzystywanych do nadzoru nad stacjami
energetycznymi. W rezultacie koszty wprowadzenia tej funkcji są wielokrotnie mniejsze oraz
uzyskuje się szereg efektów dodatkowych. Wybrane parametry jakościowe (zapady o określonych
parametrach, przekroczenia THD, przepięcia itp.) mogą tworzyć zdarzenia przekazywane poprzez
system nadzoru do punku dyspozytorskiego, gdzie są rejestrowane oraz mogą na wydzielonym
terminalu generować alarmy. Zdarzenia te mogą również wyzwalać wbudowany w moduły Ex-BEL
rejestrator zakłóceń, co pozwala na szczegółową analizę przyczyn powodujących naruszenie
parametrów jakościowych. Ze względu na niski koszt opcji rejestratora jakości energii oraz wygodę
transportu danych można wykorzystać tę funkcję w znacznie szerszym zakresie niż przy
tradycyjnym podejściu. Rejestracja jakości energii jest prowadzona zgodnie z normą PN-EN 50160.
Rejestracji podlega: częstotliwość, wartość skuteczna, kształt przebiegu czasowego, symetria
napięć trójfazowych, harmoniczne (1 do 16) oraz THD, przy czym rejestrowane są wszystkie
wbudowane kanały analogowe, częstotliwość oraz ewentualnie kanały „wyliczane” jak np.
asymetria. Rejestrowane są również zdarzenia związane z zapadami napięcia, przepięciami,
wahaniami napięcia oraz przerwami w zasilaniu. Na wyświetlaczu dostępne są zapamiętane
minimalne, maksymalne oraz średnie wartości każdego rejestrowanego parametru. Na rys. 1
przykładowo pokazane są ekrany zabezpieczenia Ex-BEL z modułem pomiaru jakości energii
pokazujące bieżące dane o jakości energii: przebieg czasowy napięcia fazy L1 z uwidocznionym i
zarejestrowanym zapadem napięcia oraz rozkład harmonicznych dla UL1.
Urządzenie może zapamiętać do 1008 okresów pomiarowych z maksymalnym czasem
uśredniania do 10 min co odpowiada tygodniowemu okresowi rejestracji. Dane są zawsze
zapisywane w lokalnej pamięci modułu a jeżeli jest aktywny kanał łączności telemechaniki są
Rys.1. Przebieg czasowy i zawartość harmonicznych
76
automatycznie transportowane na wskazany serwer systemu WindEx. Mogą być również

niezależnie pobierane przez kanał inżynierski. Struktura systemu oraz konfiguracja przepływu
danych są pokazane na rys.2. Pierwotnym źródłem informacji są w tym przypadku obwody wtórne
pól średniego napięcia. W zależności od możliwości i potrzeb w moduł rejestratora mogą być
wyposażone wszystkie pola SN lub tylko pola funkcyjne (transformator, pomiar napięcia itp.) oraz
wybrane pola liniowe. Przy takim podejściu, w stosunku do alternatywy polegającej na montażu
niezależnych rejestratorów, następuje redukcja kosztów w zakresie sprzętu, kosztów instalacji oraz
serwisu i eksploatacji. Oprócz podstawowej funkcji automatyki zabezpieczeniowej terminale pól
Ex-BEL w sposób ciągły analizują dane pochodzące z obwodów wtórnych pola.
Rys. 2. Struktura automatycznego systemu transportu zarejestrowanych danych
Rejestrator pracuje w trybie ciągłym, to znaczy, że dane z każdego z kanałów są zbierane bez
przerw co gwarantuje wysoką wiarygodność danych. Zarejestrowane dane tworzą odrębne pakiety
dla każdego kanału i okresu uśredniania. Są one następnie transmitowane poprzez istniejącą
infrastrukturę systemu telemechaniki; koncentrator na stacji energetycznej, Rejonową Dyspozycję
Ruchu (RDR) do Zakładowej Dyspozycji Ruchu (ZDR). Wszystkie dane są gromadzone na
serwerze w ZDR. Tworzy się tam strukturę katalogów odpowiadającą hierarchii zarządzanej sieci,
to znaczy:
Zakład => Rejon => GPZ => Pole => Rejestrator Zakłóceń, Rejestrator Jak. Energii
=> Rok => Miesiąc.
Na rys.3. pokazany jest panel diagnostyczny komunikacji. Można na nim dla każdego pola
w rozdzielni ocenić status przesyłanych danych i ich kompletność. W tej samej strukturze i przy
pomocy tych samych narzędzi są przesyłane rejestracje z wbudowanych w terminale typu BEL
rejestratorów zakłóceń. Oznacza to, że na te elementy nie potrzebne są już żadne dodatkowe
nakłady sprzętowe i programowe. W rezultacie wszystkie rejestracje są automatycznie gromadzone
w odpowiednich katalogach, skąd mogą być pobierane do przeglądarek. Struktura katalogów jest
pokazana na rys.4. ; podział na odpowiednie katalogi uwzględnia strukturę terytorialną sieci oraz
podział czasowy na miesiące i lata co znacznie ułatwia przeprowadzanie analiz. Przy dużej ilości
77
urządzeń zainstalowanych na obiektach energetycznych tylko przy wykorzystaniu tego typu

rozwiązań użytkownik jest w stanie zapewnić kompletność i spójność danych. Przy obecnych
pojemnościach pamięci dyskowych w komputerach dysponujemy więc obszernymi, wiarygodnymi
oraz kompletnymi rejestracjami danych bieżących i historycznych. Ponieważ terminale BEL są
bardzo dokładnie synchronizowane w zakresie czasu to wszystkie rejestracje zarówno zakłóceń jak
i jakości energii mogą być bardzo precyzyjnie porównywane pomiędzy różnymi, nawet odległymi
obiektami.
Rys. 3. Konfiguracja przepływu danych w systemie rejestracji
Fakt automatycznego przesłania danych z urządzenia obiektowego do serwera nie oznacza

natychmiastowego usunięcia danych z pamięci rejestratora na obiekcie. Są one przechowywane w
buforze cyklicznym o tygodniowym zakresie pamiętania. Również przerwa w łączności krótsza niż
tydzień nie prowadzi do utraty danych. Po odtworzeniu łączności brakujące dane zostaną
automatycznie pobrane. Ze względu na pakietowy charakter transmisji, przesyłanie rejestratorów
zakłóceń i jakości energii nie degraduje podstawowych właściwości kanału telemechaniki.
78
Niezależnie od drogi transmisji poprzez kanał telemechaniki, rejestracje są dostępne

poprzez odrębny kanał inżynierski co może być użyteczne w miejscach gdzie nie jest możliwe
zapewnienie łącz trwałych. Łącze to może być utworzone jako komutowane lub przy pomocy
usługi GPRS którą koncentrator obiektowy Ex-MST2 jest w stanie wykorzystywać bezpośrednio.
Będąca opcjonalnym elementem systemu Ex-WindEx przeglądarka rejestratora energii

oprócz podstawowych funkcji prezentacji posiada również wiele funkcji analitycznych. Umożliwia
to szybką ocenę danych. Niezależnie od tego dane zgromadzone na serwerze mogą być pobierane
do innych pakietów programowych jak np. Microsoft Excel. Rys. 5. pokazuje przebiegi
zarejestrowane w cyklu tygodniowym dla wybranych parametrów pola SN. Na wykresach widać
wyraźnie dobową i tygodniową zależność generowanego poziomu harmonicznych. Na rys.7.
pokazane są 95% wartości współczynnika THD na uporządkowanym wykresie zgromadzonych
próbek. Z kolei rys.7. zawiera porównanie pomierzonych i dopuszczalnych (zgodnie z normą)
95 procentowych wartości dla wszystkich harmonicznych. Na rys.8. widoczne są względne wartości
wszystkich harmonicznych dla wszystkich faz w zobrazowaniu trójwymiarowym. Kompleksowa
informacja analityczna jest zawarta na rys.9., gdzie w tabeli jest uwidoczniony raport tygodniowy
podsumowujący ocenę jakości ze wskazaniem parametrów (kolor czerwony) które są naruszane.
Widać więc, że zaproponowana metoda pomiaru jakości energii umożliwia realizację tego
zadania w sposób efektywny ekonomicznie i technicznie oraz z dużym stopniem wiarygodności,
dając jednocześnie możliwość bieżącej reakcji operatora systemu na zagrożenia związane z
naruszeniem wybranych parametrów jakościowych.
Rys. 4. Struktura katalogów rejestratora jakości energii
79
Rys. 5. Przebieg wartości skutecznych i THD w układzie tygodniowym
Rys. 6. Uporządkowane wartości THD
80
Rys. 7. Porównanie wartości harmonicznych z wartościami dopuszczalnymi
Rys. 8. Zarejestrowany w okresie uśredniania rozkład harmonicznych napięcia dla wszystkich faz
(do 16 harmonicznej)
81
Rys. 9. Raport tygodniowy z analizy harmonicznych
82
Filtry aktywne środkiem samoczynnego ograniczania wpływu

zakłoceń technicznych na jakość i parametry energii elektrycznej.
Ograniczanie zakłóceń wprowadzanych do sieci przez odbiorniki
nieliniowe i niespokojne.
Józef Borecki
Jerzy Leszczyński
Politechnika Wrocławska
W referacie omówiono zagadnienia oddziaływania odbiorników nieliniowych i

niespokojnych na sieć elektroenergetyczną. Omówiono ogólnie „mechanizm”
powstawania zniekształcenia przebiegów napięcia w sieci na skutek jej obciążenia przez
ww. odbiorniki. Przedstawiono możliwości naturalnego ograniczania zakłóceń
wprowadzanych do sieci. Ponadto omówiono współczesne środki i metody poprawy
jakości napięcia w sieci zasilającej.
Wstęp
Praca sieci elektroenergetycznej w znacznym stopniu zależy od charakteru jej obciążenia. W
przeszłości sieć była obciążona w przeważającej mierze odbiornikami liniowymi o wolnozmiennym
współczynniku mocy cos. Od co najmniej dwudziestu lat nastąpił ogromny wzrost liczby
odbiorników obciążających sieć prądem odkształconym. Oprócz tego wiele współczesnych
odbiorników w tym układy energoelektroniczne obciążają sieć przy szybkozmiennym charakterze
obciążenia. Powodują one w sieci zakłócenia w postaci szybko- i głębokozmiennych wahań
napięcia.
1. Oddziaływanie odbiorników nieliniowych i niespokojnych na sieć elektroenergetyczną
Obciążenie sieci elektroenergetycznej odbiornikami nieliniowymi t.j. odbiornikami

pobierającymi z sieci prąd odkształcony wywołują w niej odkształcenia napięcia. Odkształcenia
przebiegów napięć w sieci spowodowane pracą takich odbiorników zależą od jej parametrów i
konfiguracji. Są ono różne w poszczególnych węzłach sieci. Odkształcenie to wyrażone przez
współczynnik odkształcenia napięcia rośnie w miarę zbliżania się do zacisków wejściowych
odbiornika nieliniowego. Oznacza to również, że odkształcenie napięcia rośnie ze wzrostem mocy
takiego odbiornika i wzrostem reaktancji sieci. W sieci, do której są włączone baterie
kondensatorów, praca odbiorników nieliniowych może wywołać zjawisko rezonansowe prowadzące
do występowania przepięć w niektórych punktach sieci. Podobne zjawiska mogą występować w
sieciach kablowych, które mają duże pojemności pomiędzy żyłami.
Można więc przyjąć, że odbiorniki nieliniowe włączone do sieci elektroenergetycznej
stanowią źródło prądów wyższych harmonicznych. Powoduje to dodatkowe straty mocy, a także
zakłócenia w pracy innych odbiorników.
Prąd pobierany z sieci przez odbiorniki nieliniowe można ogólnie przedstawić jako sumę
prądu składowej podstawowej i prądów wyższych harmonicznych:

i nl  I 1m sin(t  1 )   I D sin( t   ) . (1)
 2
Do analizy oddziaływania odbiorników nieliniowych na sieć zasilającą wykorzystano

uproszczony schemat zastępczy węzła sieci elektroenergetycznej (rys. 1.).
83
es
∆us Ls Us Sz
inl
Lk
LT C
M
Ck 3
Odb.
odbiornik odbiorniki
kondensator filtr
nieliniowy liniowe
Rys. 1. Uproszczony schemat zastępczy węzła sieci elektroenergetycznej
Sieć elektroenergetyczna jest scharakteryzowana dwoma elementami, t.j. źródłem napięcia es i

reaktancją jLs.
Jak wiadomo, w sieci, w której nie występują zjawiska rezonansowe, oddziaływanie
odbiorników nieliniowych na nią zależy głównie od jej mocy zwarciowej. Natomiast w sieci, w
której występuje rezonans, analiza zjawisk zachodzących w niej na skutek oddziaływania
odbiorników nieliniowych jest zwykle utrudniona. W tej sytuacji dokonuje się analizy współpracy
odbiorników nieliniowych z siecią zasilającą po przyjęciu wielu założeń upraszczających.
Przyjmuje się, że napięcie w rozpatrywanym węźle sieci (np. na szynach zbiorczych) jest
równe w przybliżeniu wartości znamionowej. Odbiornik nieliniowy przyłączony jest zwykle do
szyn zbiorczych przez określoną impedancję. Jest to impedancja zastępcza transformatora lub
impedancja dławika, włączonego szeregowo z odbiornikiem. Ma to istotne znaczenie, kiedy
odbiorniki są zasilane poprzez przekształtniki energoelektroniczne.
Odkształcenia napięcia na szynach w określonym węźle sieci elektroenergetycznej
spowodowane jest przepływem prądów odkształconych od nieliniowego odbiornika do sieci.
Zobrazowano to na rys. 1., na którym prąd inL pochodzący od odbiornika nieliniowego wywołuje na
impedancji sieci spadek napięcia us = jLs  inL.
Ten spadek napięcia w efekcie prowadzi do zniekształcenia napięcia us w rozpatrywanym
węźle sieci elektroenergetycznej. Odkształcone napięcie us jest wynikiem różnicy sinusoidalnego
napięcia es i spadku napięcia us na reaktancji systemu czyli:
u s  e s - Δu s . (2)
Parametrem charakteryzującym stopień odkształcenia napięcia jest wskaźnik zwany
współczynnikiem zniekształcenia napięcia definiowany jako [1]:

U
 2
2

, (3)
THDu 
Us
gdzie:
U – napięcie -tej harmonicznej,
Us – wartość skuteczna napięcia.
84
Do najważniejszych odbiorników nieliniowych jako źródeł odkształcenia prądu w sieci

elektroenergetycznej należą:
- przekształtnikowe urządzenia napędowe,
- urządzenia do obróbki elektrotermicznej
- wyładowcze źródła światła,
- urządzenia RTV i AGD,
- urządzenia techniki biurowej.
O stopniu oddziaływania tych odbiorników na sieć elektroenergetyczną decyduje ich moc
znamionowa, poziom odkształcenia prądu zwłaszcza dużych jednostek. Ponadto istotne znaczenie
w tej dziedzinie mają odbiorniki małej mocy, których sumaryczna moc przyjmuje znaczne wartości.
Oprócz odbiorników nieliniowych poważny wpływ na pracę sieci elektroenergetycznej
wywierają odbiorniki niespokojne. Są to odbiorniki obciążające sieć przy szybko- i często
głębokozmiennym charakterze obciążenia. Wywołują one rozliczne, negatywne efekty w sieci,
pogarszając w konsekwencji jakość dostarczanej energii. Powoduje to również uszkadzanie się
bardziej wrażliwych odbiorników. Do głównych efektów należy zaliczyć także występowanie
wahań i zniekształceń napięcia oraz przepięć.
Na rys. 2. pokazano charakterystykę obciążenia przykładowego odbiornika niespokojnego.
Q [Mv ar], P[MW]
tgfi[-]
9 40
8 35
7 30
6
25
5 Q[Mvar]
20
4 P[MW]
15
3 Tg
2 10
1 5
0 0
0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 110 120
T [sec]
Rys. 2. Zlinearyzowane przebiegi czasowe mocy czynnej, mocy biernej i współczynnika tg śr dla układu zasilania
maszyny wyciągowej w kopalni z silnikami prądu stałego, sterowanymi za pomocą prostowników
tyrystorowych
Odbiornik ten to napęd maszyny wyciągowej w kopalni [2]. Charakteryzują go m.in. głębokie i
bardzo szybkie zmiany mocy odbiornika jak to zilustrowano np. na rys. 2. Pociąga to za sobą
spadek napięcia na reaktancji sieci w takt tych zmian obciążenia. Występują wówczas wahania
napięcia Us na szynach zbiorczych, skąd zasilane są też inne odbiorniki.
Zakłócenia powstałe w sieci elektroenergetycznej mogą w konsekwencji pociągnąć za sobą [1]:
- zjawisko rezonansu w sieci dla określonej harmonicznej. W efekcie może to wywołać
przepięcie na elementach sieci lub ich prądowe przeciążenie,
- przegrzewanie się oraz przeciążenie transformatorów czy kabli,
- niepożądane pobudzanie zabezpieczeń,
- zakłócenia pracy systemów transmisji sygnałów i układów regulacyjnych,
- nieprawidłową pracę układów sterująco-sygnalizacyjnych.
85
2. Naruralne sposoby ograniczania zakłoceń wprowadzanych do sieci przez odbiorniki

nieliniowe
Najprostszym sposobem ograniczania wpływu odbiornika nieliniowego na sieć zasilającą

jest zwiększenie reaktancji indukcyjnej w obwodzie zasilania. Włączenie reaktancji indukcyjnej
pomiędzy sieć a odbiornik nieliniowy pozwala w naturalny sposób na zmniejszenie zawartości
wyższych harmonicznych w prądzie odbiornika. Wiadomo bowiem, że reaktancja indukcyjna rośnie
z częstotliwością, a więc im wyższy jest rząd harmonicznej, tym większa jest wartość reaktancji.
Ten sposób prowadzi zwłaszcza do ograniczenia poziomu zawartości prądów wyższych
harmonicznych.
W przypadku układów prostownikowych zmniejszenie zawartości wyższych harmonicznych
w prądzie pobieranym z sieci uzyskuje się w układach prostownikowych złożonych. Zilustrowano
to na rys. 3.
a) b)
i1
i d = Id
P1
iP1 ωt
is
Ud Obc
iP2 .
c) i2
P2
ωt
d) is
ωt
Rys. 3. Układ szeregowy dwóch mostków prostownikowych 3-fazowych

a) schemat obwodu głównego; b) przebieg prądu zasilania mostka P1; c) przebieg prądu zasilania mostka P2;
d) przebieg prądu is pobieranego z sieci.
W praktyce układy prostownikowe złożone są równoległym lub szeregowym połączeniem

układów prostownikowych prostych. Łączone ze sobą układy prostownikowe muszą mieć tę samą
liczbę pulsów, a ich prądy znamionowe powinny być jednakowe. Jak to pokazano na rys. 3.d)
kształt prądu pobieranego z sieci jest korzystniejszy niż prąd iP1 lub iP2 pobierany przez
poszczególne układy prostownikowe P1 i P2 z rys. 3.
W rozpatrywanym przypadku np. harmoniczne rzędu 5. i 7. w prądach iP1 i iP2 są sobie
odpowiednio równe, lecz są przesunięte względem siebie o 180el. Stąd kompensują się one
wzajemnie. W tej sytuacji wypadkowy prąd is pobierany przez ten złożony układ prostownikowy nie
zawiera omawianych harmonicznych. W przypadku symetrycznej pracy omawianego układu
prostownikowego prąd is pobierany z sieci zawiera harmoniczne rzędu 11. i 13.; 23. i 25. itd.
86
W złożonych układach prostownikowych uzyskuje się dzięki powyższemu wydatne

ograniczanie ich oddziaływania na sieć elektroenergetyczną.
3. Ograniczanie zawartości wyższych harmonicznych w sieci elektroenergetycznej
Ograniczanie zawartości wyższych harmonicznych w sieci elektroenergetycznej uzyskuje się

wieloma drogami. Do jednej z nich należy zwiększanie mocy zwarciowej sieci. Wiąże się to ze
zmniejszaniem impedancji wzdłużnych sieci i dzięki temu w określonych jej węzłach napięcie ulega
mniejszym wpływom na obciążenia odbiornikami nieliniowymi. W niektórych przypadkach istnieje
możliwość zasilania szczególnie „uciążliwego” odbiornika nieliniowego z wydzielonej sieci. Może
to być sieć separowana za pomocą transformatora o zwiększonym w stosunku do pozostałych
transformatorów napięciem zwarcia. Dzięki temu istnieje możliwość wydatnego ograniczania
wpływu takiego odbiornika nieliniowego na inne odbiorniki.
Istotne znaczenie dla poprawy kształtu napięcia w określonych węzłach sieci
elektroenergetycznej maja pasywne filtry wyższych harmonicznych. Najprostszy filtr pasywny
tworzy się w wyniku szeregowego połączenia reaktancji indukcyjnej i pojemnościowej zwany
filtrem LC. Szeregowa gałąź LC dla danej harmonicznej stanowi praktycznie zwarcie, bowiem
moduły reaktancji ją tworzących są dla tej częstotliwości sobie równe. Oznacza to, że w tej gałęzi
występuje rezonans szeregowy. Filtracja napięcia w sieci wymaga stosowania w danym jej węźle co
najmniej kilka takich gałęzi filtra LC. W typowej trójfazowej sieci elektroenergetycznej na skutek
jej obciążenia odbiornikami nieliniowymi w napięciu pojawiają się harmoniczne 5.; 7.; 11.; 13 itp.
Z tego powodu poprawnie dobrane filtry powinny obejmować ww. harmoniczne. Ponadto dla
harmonicznych dalszych rzędów stosuje się filtr szerokopasmowy HP. Zilustrowano to na rys. 4.
HP
5h 7h 11h 13h
Rys. 4. Schemat czterogałęziowego filtra LC i filtra szerokopasmowego HP
Ze względu na znaczne prawdopodobieństwo wzmocnienia pewnych niepożądanych

składowych nie dopuszcza się stosowania filtrów rezonansowych dla harmonicznych wyższych
rzędów (np.  = 11. i 13.) jeśli nie są filtrowane harmoniczne niższych rzędów (np.  = 5.; 7).
Zaletą filtrów pasywnych jest niewątpliwie ich prostota budowy i skuteczność działania.
Niestety wymagają one stosowania dławików o charakterystyce liniowej, które mają znaczne
gabaryty. W wielu przypadkach zastosowań jest to poważne utrudnienie.
Takich wad pozbawione są nowoczesne rozwiązania filtrów aktywnych. Praca takich filtrów
polega na wprowadzaniu do sieci przebiegów kompensujących zniekształcenia wywoływane przez
odbiorniki nieliniowe. Generowane przebiegi kompensujące wytwarza się za pomocą układów
energoelektronicznych, dostosowanych do tego celu. Ogólny schemat blokowy filtra aktywnego AF
zilustrowano na rys. 5. Zniekształcenia prądu odbiornika I0 są kompensowane za pomocą prądu IK
dodawanego do sieci z falownika F.
Kształtowanie prądu Ik odbywa się w układzie sterowania falownika złożonego z prądowego
przetwornika sygnałowego UP, filtra 1-szej harmonicznej sygnału prądowego i sumatora S.
Wytworzony w sumatorze sygnału S, sygnał wyjściowy podawany jest na człon sterowania
falownika F. Sygnał ten odwzorowuje przebieg prądu I będący sumą harmonicznych prądu
odbiornika z wyłączeniem podstawowej harmonicznej tego prądu.
87
Is I0
Ik
Odb.
L
UP F1h - S F
+
AF
Rys. 5. Ogólny schemat blokowy filtra aktywnego AF: UP – układ przetwornika sygnału prądowego, F1h – pomiarowy
filtr 1- harmonicznej, S – układ sumatora sygnałowego, L- indukcyjność
i  Im (sint   ) . (4)
Sterowany tym sygnałem falownik F wytwarza prąd Ik kompensujący prąd I. Dzięki temu
prąd Is pobierany z sieci jest prądem pozbawionym składowych wyższych harmonicznych.
Niewątpliwą zaletą filtrów aktywnych są ich stosunkowo niewielkie gabaryty, duża ich
skuteczność działania. Dlatego zyskują one szersze zastosowanie.
4. Kompensacja mocy biernej obciążeń szybkozmiennych
Przedstawione powyżej skutki dynamicznego obciążenia sieci mocą bierną wymagają

zastosowania nadążnych kompensatorów mocy biernej. Aktualnie istnieje wiele różnych rozwiązań
technicznych takich kompensatorów. Jednym z nich to układ quasi-nadążnego kompensatora mocy
biernej o regulacji „krokowej”. Schemat blokowy takiego kompensatora pokazano na rys. 6.
ik id is
ŁE ŁE ŁE
Obc.
C 2C 4C
I stopień II stopień III stopień
Zad. is
Układ sterowania
Us
Rys. 6. Schemat blokowy quasi-nadążnego kompensatora mocy biernej
W kompensatorze tym pojemności pogrupowane są wg kodu binarnego i w związku z tym

gęstość jego regulacji wynosi 1C, a całkowita pojemność kompensatora wynosi 7C. Włączanie i
wyłączanie danych stopni razem i osobno wynika z zapotrzebowania w sieci na moc bierną
pojemnościową.
Największa częstość załączania poszczególnych stopni zależy z jednej strony od
zapotrzebowania mocy biernej pojemnościowej, wymaganej do zrównoważenia poboru mocy
biernej indukcyjnej odbiornika. Z drugiej zaś strony częstość włączania poszczególnych stopni
kompensatora ograniczone jest koniecznością wybierania właściwego momentu załączania i
wyłączania łącznika ŁE (łącznik energoelektroniczny). Zadziałanie łącznika ŁE jest tylko wtedy
możliwe, kiedy różnica potencjałów pomiędzy kondensatorem i siecią jest w przybliżeniu równa
zeru. Natomiast wyłączenie łącznika ŁE odbywa się po usunięciu sygnału sterującego łącznik ŁE i
88
najbliższym przejściu prądu kondensatora przez „zero”. Powyższe czynniki decydują o

maksymalnej częstości zmian mocy biernej wydawanej przez kompensator.
Innym rozwiązaniem, znajdującym zastosowanie w praktyce jest kompensator mocy biernej
ze sterownikiem prądu indukcyjnego. Jest on wyposażony w stałą baterię kondensatorów oraz
indukcyjność z układem do regulacji prądu. Schemat blokowy takiego układu kompensatora
pokazano na rys. 7.
UABC Tr
UP
Sterownik
niespokojny
Odbiornik
RC
A
C
Xc
UR X0
Rys. 7. Schemat rozwinięty tyrystorowego kompensatora mocy biernej dla obciążenia symetrycznego: UP – człon
pomiarowy mocy biernej do skompensowania, RC – rejestrator cyfrowy, A/C – przetwornik analogowo/cyfrowy,
UR – człon regulacyjny, S – trójfazowy sterownik tyrystorowy
Obciążenie sieci stanowi odbiornik o charakterze indukcyjno – rezystancyjnym pobie-

rający z sieci określoną moc bierną. Moc ta może ulegać szybkim zmianom w zakresie Q0min ¸
Q0max. Bateria kondensatorów musi być tak dobrana aby kompensowała maksymalną moc bierną
odbiornika, czyli: Q0max = Qc, gdzie: Qc jest mocą pojemnościową kondensatora.
Regulator UR prądu indukcyjnego powinien utrzymywać stałą wartość mocy biernej
indukcyjnej, pobieranej z sieci, niezależnie od poboru mocy odbiornika.
Wynika z tego, że zmianom prądu biernego, pobieranego przez odbiornik powinna
towarzyszyć taka sama zmiana prądu indukcyjnego w sterowniku, aby suma tych prądów miała
stałą wartość.
Istnieją również rozwiązania przekształtnikowych kompensatorów mocy biernej. Zasada
działania takiego kompensatora zilustrowano na przykładzie mostkowego przekształtnika
dwupulsowego. Schemat układu oraz przebiegi napięcia i prądu kompensatora pokazano na rys. 8.
Układ kompensatora jest wyposażony w zawory energoelektroniczne w pełni sterowalne. Rys. 8.b)
ilustruje prostownikowa pracę przekształtnika, a na rys. 8.c) pokazano działanie układu jako
kompensatora mocy biernej. W przedziałach czasowych, gdy napięcie wyjściowe jest dodatnie, w
indukcyjności Ld akumuluje się energia elektromagnetyczna. Energia ta jest oddawana do sieci w
przedziałach czasowych gdy napięcie wyjściowe jest ujemne.
5. Podsumowanie
W referacie omówiono kilka zagadnień związanych ogólnie z jakością energii elektrycznej w

aspekcie zakłóceń wprowadzanych do sieci przez odbiorniki nieliniowe i niespokojne.
Przedstawiono mechanizmy wprowadzania zakłóceń do sieci elektroenergetycznych przez ww.
odbiorniki. Podano podstawowe sposoby ograniczania zakłóceń wprowadzanych przez wybrane
rodzaje odbiorników. Autorzy, przy tym przyjęli, iż ogólne wymagania dotyczące standardów
jakościowych energii są powszechnie znane, a konieczność ich dotrzymywania jest oczywista.
Należy podkreślić fakt istnienia coraz większej liczby odbiorników wrażliwych na
odkształcenia przebiegów w sieci elektroenergetycznej, do których przede wszystkim należy
zaliczyć zwłaszcza urządzenia teleinformatyczne. Część z nich nie jest wyposażona w układy
89
zabezpieczające przed wpływem wyższych harmonicznych w sieci – wymagają one zatem zasilania
z sieci, która przynajmniej spełnia określone normami standardy jakościowe.
a
T1 T3
is Ud
Ld
Us
T4 T2
Rys. 8. Przekształtnik dwupulsowy

mostkowy o komutacji
wymuszonej:
a) – schemat układu, b) –
przebiegi prądu pobieranego z sieci i napięcia wyprostowanego w pracy
prostownikowej, c) – przebiegi jak w pkt. b), gdy układ pracuje jako kompensator mocy biernej
Powstają również problemy podczas transmisji sygnałów informacyjnych przez sieci

elektroenergetyczne. Wyższe harmoniczne zakłócają poprawność transmisji przesyłowych
informacji. Utrudnia to i komplikuje np. zdalna kontrolę wartości parametrów energetycznych w
tym pracę systemów do rozliczeń energii elektrycznej.
Ograniczanie zakłóceń, niezależnie od stosowanych środków technicznych do ich

eliminowania, wymaga pełnego określenia ich parametrów na drodze pomiarowej. Istnieje cały
szereg systemów pomiarowych do oceny wszystkich parametrów charakteryzujących jakość energii
elektrycznej w tym odkształceń przebiegów, niemniej ich wykorzystanie w energetyce jest
zdecydowanie niewystarczające. Zdaniem Autorów uporządkowanie istniejącej sytuacji w tym
zakresie wymaga w pierwszej kolejności wprowadzenia monitoringu odkształceń w sieciach
elektroenergetycznych. Autorzy przeprowadzili wiele pomiarów odkształceń, były one najczęściej
wymuszone stanami awaryjnymi odbiorników lub elementów układów zasilających – jest to jednak
działanie związane z fragmentarycznymi eliminacjami skutków bez istotnego wpływania na
przyczyny.
Istotny wpływ na jakość energii elektrycznej ma praca odbiorników niespokojnych. Oprócz

odkształceń, odbiorniki o szybkozmiennym poborze energii, powodują wprowadzanie do sieci
elektroenergetycznej innych zakłóceń – takich jak: np. zapady napięć czy flikery. Ta grupa
odbiorników stwarza dodatkowo problemy w prawidłowej gospodarce mocą bierną. Również w tym
przypadku Energetyka w niewystarczającym stopniu wykorzystuje będące do dyspozycji przyrządy
do bezpośredniego pomiaru szybkozmiennej ponadnormatywnej energii biernej.
Podkreślenie przez Autorów ważności przedstawionych w podsumowaniu zagadnień t.j.:

monitoringu parametrów charakteryzujących jakość energii i pomiarów szybkozmiennej
ponadnormatywnej energii biernej ma na celu próbę wywołania dyskusji z nadzieją jej
pozytywnego efektu.
90
Literatura
[1] Dán A. i inni: Jakość energii elektrycznej w sieciach nn. Zmiana zasad projektowania sieci dla
poprawy jakości energii elektrycznej. Wyd. Polskiego Centrum Promocji Miedzi w ramach
programu Leonardo realizowanego we współpracy z European Copper Institute i Komisją Unii
Europejskiej. Wyd. trzecie poprawione. Wrocław 2002.
[2] Solarewicz M., Łapiński J.: Założenia techniczno – ekonomiczne układu do nadążnej
kompensacji mocy biernej w GST SW1 Z.G. Sieroszowice. Opracowanie Zakładów
Badawczych i Projektowych Przemysłu Miedziowego ‘CUPRUM’ NE 368. Wrocław 1988.
91
92
Środki techniczne automatyki elektroenergetycznej służące poprawie

ciągłości zasilania
Wilhelm Rojewski
Instytut Elektroenergetyki Politechniki Wrocławskiej
Bohdan Synal
Komitet Automatyki Elektroenergetycznej
1. Wstęp
Ciągłość zasilania energią elektryczną kojarzy się z brakiem przerw w zasilaniu odbiorców, a
więc ze stanem traktowanym jako normalny i pożądany. Do niedawna jakość energii elektrycznej
traktowano jako pojęcie odrębne od ciągłości zasilania i charakteryzowano wyłącznie przez takie
parametry, jak: odchylenia napięcia, wahania napięcia, częstotliwość, udział harmonicznych i
symetria układów wielofazowych. Obecnie pojęcie jakości energii rozumiane jest znacznie szerzej,
jednakże nie doczekało się jeszcze jednolitej i przyjętej powszechnie definicji. Jedna z definicji,
odpowiadająca współczesnym tendencjom i przyjęta przez grupę roboczą IEC [1] stwierdza, że
jest to: „Zbiór parametrów określających energię elektryczną dostarczaną odbiorcy w normalnych
warunkach, w aspekcie ciągłości zasilania i charakterystyk napięcia (symetria, częstotliwość,
amplituda i kształt krzywej)”. Upraszczając nieco zagadnienie można podać skróconą formą takiej
definicji: jakość energii = ciągłość zasilania + jakość napięcia.
Rozważając różne rodzaje zaburzeń jakości energii rozróżnia się tzw. odchylenia lub
wahania i zdarzenia. Odchylenia są zjawiskami ciągłymi, np. zmiany częstotliwości lub amplitudy
napięcia w warunkach normalnych. Ich analizę wykonuje się metodami rachunku
prawdopodobieństwa, a wynikiem podlegającym ocenie są wartości średnie i odchylenia
standardowe. Zdarzenia są zjawiskami, które występują tylko okazjonalnie. Typowymi przykładami
zdarzeń są przerwy w zasilaniu i zapady napięcia. Wiążą się one bezpośrednio z ciągłością zasilania
i są rozważane na gruncie niezawodności. Do analizy zdarzeń wykorzystuje się rachunek
niezawodności, a wynikiem tej analizy są wskaźniki, bedące miarą poziomu niezawodności. W
sieciach rozdzielczych są to np.: średnia liczba przerw na rok na odbiorcę, średni czas braku
zasilania na rok na odbiorcę, czy średnia ilość niedostarczonej energii na odbiorcę w roku.
Różne zdarzenia wymagają różnych środków zapobiegawczych, dlatego pierwszym krokiem
w rozwiązywaniu problemów ciągłości zasilania w określonym systemie powinno być lepsze
zrozumienie przyczyn i charakteru obserwowanych zjawisk, a następnie wybór stosownych
środków. Poprawę w tym względzie można uzyskać przez ingerencję w układ zasilania, pozostający
w gestii dystrybutora, jak również w wyposażenie należące do odbiorcy. Każde z tych
przedsięwzięć wymaga stosownych inwestycji i chociaż analiza kosztów nie jest tematem
niniejszego referatu, to warto wspomnieć, że poziom niezawodności zasilania wzrasta z nakładami
finansowymi wg krzywej z nasyceniem. Optymalny poziom niezawodności odpowiada sytuacji,
gdy poniesione nakłady równoważą straty, jakich dzięki temu udaje się uniknąć.
W referacie przedstawiono charakterystyki zdarzeń napięciowych naruszających ciągłość
zasilania oraz omówiono różne metody i środki łagodzenia tych zjawisk. Na ich tle wskazano
możliwości, jakimi w tym względzie dysponuje automatyka elektroenergetyczna. Efekty różnych
działań zmierzających do poprawy ciągłości zasilania zilustrowano przykładami obliczeniowymi.
93
2. Definicje i klasyfikacje
Klasyfikacja zdarzeń napięciowych nie została dotychczas ujednolicona. Występują pod tym
względem wyraźne różnice między standardami europejskimi IEC a amerykańskimi IEEE, co ma
odbicie w różnych definicjach spotykanych w literaturze fachowej. W referacie ograniczymy się do
określeń zawartych dokumentach europejskich, a głównie w normie PN 50160. Przyjęta tam
klasyfikacja zdarzeń napięciowych opiera się na założeniu, że każde zdarzenie może być opisane
jedną wartością napięcia i jednym czasem trwania.
2.1. Przerwy w zasilaniu

Przerwa w zasilaniu jest to stan, w którym napięcie na zaciskach u odbiorcy jest bliskie zeru.
Napięcie „bliskie zeru” definiowane jest przez PN 50160, jako „mniejsze niż 1% napięcia
znamionowego”.
Przerwy w zasilaniu zazwyczaj inicjowane są przez zwarcia, konsekwencją których są
działania zabezpieczeń i wyłączenia. Występują również inne przyczyny przerw, jak np. zbędne
działanie zabezpieczeń, zerwanie przewodu czy interwencje personelu. Przerwy można także
podzielić na planowane i przypadkowe. Jednak zasadniczy podział przerw w zasilaniu dokonywany
jest wg czasu ich trwania, który to czas wynika ze sposobu przywracania zasilania. Rozróżnia się
zatem przerwy: a) likwidowane przez automatyczne przełączenia, b) likwidowane przez ręczne
przełączenia i c) likwidowane po naprawie lub wymianie uszkodzonego elementu.
Formalna klasyfikacja, zgodna z normą PN-50160, posługuje się określeniami: długie
przerwy dla przerw trwających dłużej od 3 minut i krótkie przerwy dla przerw, które trwają do 3
minut.
Długie przerwy
Od wielu lat liczba i czas trwania długich przerw uznawana jest za miarę jakości zasilania.
Wielu dystrybutorów zbiera stosowne dane, jednak rzadko są one publikowane. Wyjątkiem jest
sprywatyzowany sektor energetyczny w Wielkiej Brytanii, który został zobowiązany do podawania
do publicznej wiadomości wskaźników niezawodnościowych. Jednak i tu podawane informacje nie
satysfakcjonują w pełni odbiorców, których interesują przede wszystkim wskaźniki w określonych
punktach odbiorczych i to zarówno te aktualne, jak i oczekiwane w przyszłości. Takiej wiedzy
może dostarczyć analiza niezawodnościowa, która wykorzystując zachowanie systemu w
przeszłości określa jego prawdopodobne zachowanie w przyszłości. Danymi wejściowymi do
analizy są parametry niezawodnościowe różnych elementów systemu w postaci liczby wyłączeń
(uszkodzeń) w jednostce czasu, najczęściej 1 roku. Autor publikacji [2] podaje takie dane uzyskane
na podstawie szczegółowych studiów literaturowych z lat 90. Wybrane parametry podano w tabeli
2.1, natomiast sposób ich wykorzystania w analizie niezawodnościowej zilustrowano na
przykładach w rozdziale 4.
Dane statystyczne publikowane w literaturze zagranicznej mogą nie odpowiadać w pełni

sytuacji w polskich sieciach, jednak uwidaczniają pewne wspólne prawidłowości. I tak np. na
rys.2.1a. przedstawiono udział procentowy liczby przerw odczuwanych przez odbiorców w
zależności od poziomu napięcia, na którym przerwy te zostały zainicjowane (tzn. wystąpiły
wyłączenia powodujące te przerwy). Wykres na rys.2.1b pokazuje analogiczną zależność ale dla
niedyspozycyjności układu, tzn. łącznego czasu trwania przerw w roku. Dane te pochodzą z
Wielkiej Brytanii [2]. Widać tu, że największy udział zarówno w liczbie przerw, jak i w
niedyspozycyjności mają wyłączenia w sieciach średnich napięć (6,6 kV i 11 kV). Ma na to wpływ
duża rozległość tych sieci i brak rezerwowania. Sieci te pracują w układach promieniowych i każde
wyłączenie elementu sieci powoduje przerwę w zasilaniu. Sieci 33 kV w Wielkiej Brytanii pracują
częściowo w układzie zamkniętym, stąd ich udział jest mniejszy.
94
Tabela 2.1. Średnie wskaźniki wyłączeń (uszkodzeń) różnych elementów systemu [2]
Rodzaj elementu systemu Liczba wyłączeń na 1000 elementów i na rok
Transformatory SN/nn 1-2
Transformatory SN/SN 10-12
Transformatory WN/SN 14-25
Wyłączniki SN i nn 0,2-1
Odłączniki 1-4
Przekaźniki elektromechaniczne 1-4
Przekaźniki elektroniczne 5-10
(pojedyncze)
Przekaźniki elektroniczne (zespoły) 30-100
Bezpieczniki 0,1-1
Przekładniki prądowe i napięciowe 0,3-0,5
Agregaty prądotwórcze 20-75 na 1 agregat i na rok
niemożność startu 0,5-2% - prawdopodobieństwo zdarzenia
Generatory pracujące ciągle 0,3-1 na 1 generator i na rok
UPS 30-100
*)
Kable podziemne 12-20 na 100 km i na rok
Szyny (1 sekcja) 0,5-2
*)
Linie napowietrzne 400kV ok. 1 na 100 km i na rok
Linie napowietrzne 220kV 2-3*) na 100 km i na rok
Linie napowietrzne 110kV 2-6*) na 100 km i na rok
Linie napowietrzne 15-30kV 20-100*) na 100 km i na rok
*) dane polskie dostępne w Instytucie Energoelektryki Politechniki Wrocławskiej.
Niskie
a)
Niskie
napięcie Inne b) napięcie
14%
6% 3%
Planow ane
Inne
12% 3%
132 kV
6% 6,6/11 kV
Planow ane
51%
6,6/11 kV 20%
61% 33 kV
12%
132 kV
33 kV 4%
8%
Rys. 2.1. Wyłączenia w sieciach o różnym poziomie napięcia jako przyczyny: ogólnej liczby przerw odczuwanych
przez odbiorców-a) i łącznego czasu trwania przerw w roku (niedyspozycyjności) -b) wg [2]
Dla odbiorców zasadnicze znaczenie ma czas trwania przerwy, bo od niego zależą

ponoszone straty. Dla uproszczenia analizy niezawodnościowej z reguły zakłada się, że czas trwania
wyłączeń poszczególnych elementów jak i czas trwania przerw mają rozkład wykładniczy. W
praktyce tak nie jest i np. według danych holenderskich [2] za lata 1991-1994 rozkład ten ma
postać, jak na rys.2.2. Zdecydowana większość przerw ma czas trwania pomiędzy 30 minut a 2
Procentowy udział przerw
godziny.
7
6
5
4
3
2
1
0
0 50 100 150 200 250 300
Czs trwania przerw w minutach
Rys. 2.2. Rozkład czasu trwania przerw [2]
95
Ważnym spostrzeżeniem w cytowanych pracach jest zależność czasu trwania przerw od

poziomu napięcia, na którym wystąpiło wyłączenie. Spośród przerw spowodowanych wyłączeniami
w sieciach przesyłowych ok. 75% przerw trwa krócej niż 30 minut, natomiast dla sieci średniego
napięcia wskaźnik ten wynosi 15%, a dla sieci niskiego napięcia tylko ok. 5%. Jest to wynikiem
różnych sposobów przywracania zasilania (lokalizacji uszkodzeń i przełączeń) w tych sieciach.
Straty ponoszone przez odbiorców ogólnie rosną z czasem trwania przerwy, jednakże
zależność ta jest różna w poszczególnych branżach i działach gospodarki. Na rys.2.3. przedstawiono
wykres kosztów strat ponoszonych w wyniku przerwy wymuszonej zakłóceniem, przeliczonych na
1 kW szczytowego obciążenia. Rozróżniono przerwy o czasie trwania: 2 minuty, 1 godzina, 4
godziny i 8 godzin. Dane pochodzą z badań szwedzkich przeprowadzonych w roku 1993 na
podstawie ankietowania 4000 odbiorców [2]. Na wykresie przedstawiono uśrednione straty,
podczas gdy w rzeczywistości w ramach tej samej branży występowały znaczne różnice.
120
2 minuty
1 godzina
100 4 godziny
Koszt przerwy w$/kW
8 godzin
80
60
40
20
0
Przemysł
przemysł
chemizcny
Handel i
Odbiorcy
tekstylny
Rolnictwo
spożywczy
Przemysł
domowi
Przemysł
Drobny
usługi
Rys. 2.3. Koszty przerw w $/kW dla różnych odbiorców [2]
Krótkie przerwy
Krótkie przerwy mają te same przyczyny co długie przerwy, a mianowicie zwarcia
wyłączane przez zabezpieczenia. Różnica wynika stąd, że jeśli zasilanie przywracane jest
automatycznie, to mamy do czynienia z krótkimi przerwami. Automatyczna odbudowa zasilania
może się odbywać w cyklu SPZ, co ma miejsce w przypadku zwarć przemijających w sieciach
napowietrznych, albo przez przełączenie odbiorów na zasilanie rezerwowe za pomocą automatyki
SZR. Przez wiele lat przerwy trwające krócej niż kilka minut dla większości odbiorców nie
stanowiły większego problemu. Obecnie to się zmienia, bowiem pojawia się coraz więcej
różnorakich urządzeń wrażliwych na bardzo krótkie zdarzenia napięciowe.
Monitorowanie i rejestracja krótkich przerw wymaga zastosowania specjalistycznego
sprzętu, dokonującego automatycznie zliczania i klasyfikacji zdarzeń. Należałoby takie urządzenia
instalować nie tylko w wybranych węzłach systemu ale także w wielu liniach zasilających. W
światowej literaturze fachowej publikowane są, podobnie jak dla długich przerw, częstość i czas
trwania krótkich przerw zliczanych przez klika lat w różnych sieciach. Dane pochodzące z różnych
źródeł są trudne do porównania z uwagi na niejednoznaczność definicji i różnice metodyczne w
zliczaniu i klasyfikacji, niemniej obserwuje się pewne prawidłowości, a mianowicie:
- liczba krótkich przerw wzrasta wraz z oddalaniem się od źródła zasilania, co jest zrozumiałe
bowiem wzrasta liczba wyłączników na drodze do odbiorów,
- przerwy trwające kilka sekund lub dłużej mają swą przyczynę i występują głównie w sieci
niskiego napięcia,
- częstość przerw trwających krócej niż jedną sekundę jest zbliżona w różnych punktach sieci, co
sugeruje, że przerwy te mają swą przyczynę na wyższych poziomach napięcia,
96
- w sieci średniego napięcia obserwuje się pewną liczbę bardzo krótkich przerw (trwających kilka
cykli), dla których brak jest wytłumaczenia, tym bardziej, że nie zostały one wykazane w sieci
niskiego napięcia (Są to prawdopodobnie zwarcia samogasnące, np. opalenie pędów drzew itp.).
Podobnie, jak dla długich również dla krótkich przerw dokonuje się ich predykcji w oparciu
o dane statystyczne i rachunek niezawodnościowy. Określa się też analogiczne wskaźniki, np.
średnią liczbę przypadków w roku, w których odbiorca doświadcza krótkich przerw w zasilaniu
Z uwagi na to, że odbiorca może doświadczyć kilka przerw w krótkim przedziel czasu (np.
podczas wielokrotnego SPZ), to powstaje pytanie, czy należy taki przypadek traktować jako
wielokrotne zdarzenie i zliczać wszystkie krótkie przerwy, czy też jako jedno zdarzenie. W
ostatnich publikacjach rozpatruje się stosowanie okna 1-minutowego lub 5-minutowego. Oznacza
to, że jeśli kilka zdarzeń wystąpi wewnątrz takiego okna, to będą one policzone jako jedno
zdarzenie. Stosowanie okna 5-minutowego powoduje zmniejszenie liczby zliczonych zdarzeń nawet
o ponad 30% w porównaniu z faktyczną ich liczbą.
Straty spowodowane krótkimi przerwami zależą głównie od czasu potrzebnego na ponowne
uruchomienie przerwanego procesu produkcyjnego, a ten różni się zasadniczo dla rozmaitych
dziedzin przemysłu i biznesu. Częściowo, dla przerw trwających ok. 2 minut, uwidacznia to rys.2.3.
2.2. Zapady napięcia

Wg normy PN 50160 zapad napięcia jest nagłym zmniejszeniem się napięcia zasilającego do
wartości z przedziału od 1% do 90% napięcia deklarowanego, w którym to przedziale pozostaje ono
przez czas od 10 ms do 1 minuty. Zapady napięcia powodowane są przede wszystkim przez zwarcia
oraz rozruchy dużych silników asynchronicznych.
Zainteresowanie zapadami napięcia wzrosło ostatnio w związku z obserwowanymi
problemami w pracy niektórych rodzajów odbiorników. Szczególnie wrażliwe na zapady napięcia
są: napędy sterowane elektronicznie, sprzęt komputerowy, sterowniki programowalne, lampy
wyładowcze o dużym natężeniu oświetlenia itp. Niektóre urządzenia przestają prawidłowo działać,
jeśli napięcie (wartość skuteczna) obniży się do wartości mniejszej od 90% napięcia
znamionowego na czas dłuższy od jednego lub dwóch okresów. Takie urządzenia mogą być
wyłączane dziesiątki razy w ciągu roku, co może się wiązać z dużymi stratami. Zapad napięcia nie
jest tak szkodliwy jak przerwa w zasilaniu, jednak z uwagi na to, że zapadów jest daleko więcej niż
przerw, to łączne straty mogą być większe. W latach 1993-1995 amerykański instytut EPRI
(Electric Power Research Institute) zrealizował projekt badawczy, polegający na rejestracji i
opracowaniu statystycznym zapadów napięcia i krótkich przerw [3]. Zainstalowano 277
analizatorów w sieciach rozdzielczych średniego napięcia (w stacjach zasilających i w wybranych
liniach) należących do 24 kompanii energetycznych na terenie całych Stanów Zjednoczonych i
zarejestrowano łącznie 107834 zdarzenia. Na rys.2.4. przedstawiono wybrane wyniki tych badań w
postaci wykresu słupkowego, przedstawiającego liczbę zapadów napięcia na punkt pomiarowy i na
1 rok w funkcji wartości skutecznej napięcia z określonego przedziału. W analizie zarejestrowanych
zdarzeń zastosowano okno 1-minutowe.
Liczba zapadów napięcia na punkt
15
pomiarowy i na 1 rok
12,5
10
7,5
2,5
0
25 do 30
30 do 35
55 do 60
60 do 65
85 do 90
10 do 15
15 do 20
20 do 25
35 do 40
40 do 45
45 do 50
50 do 55
65 do 70
70 do 75
75 do 80
80 do 85
5 do 10
0 do 5
Wartość skuteczna napięcia w %Un
Rys.2.4. Wykres liczby zapadów napięcia w funkcji napięcia resztkowego wg [3].
97
Przedstawioną na wykresie zależność liczby zapadów o określonym poziomie napięcia SR

(V), przypadających na punkt pomiarowy w ciągu 1 roku, z bardzo dobrym przybliżeniem można
wyrazić wzorem:
V
SR(V )  dla 0,1 p.u. < V < 0,9 p.u.
1,25
(1 - V )
Oprócz wartości skutecznej napięcia, drugim ważnym parametrem zapadu napięcia jest czas
jego trwania. Czas ten zależy bezpośrednio od czasu działania zabezpieczeń wyłączających zwarcie.
Z wielu publikacji, np. [4] wynika, że częstość występowania zapadów szybko maleje ze wzrostem
czasu ich trwania. Przeważająca liczba zapadów (ok. 90%) to zapady trwające poniżej 0,2 s i o
napięciu powyżej 70% napięcia znamionowego.
W zależności od indywidualnych cech linii technologicznych zapady napięcia mogą
powodować krótkie lub długie przerwy w produkcji. Według [3] szacunkowe straty produkcyjne
wywołane pojedynczym zapadem napięcia mogą wynosić od kilku do kilkudziesięciu tysięcy USD
w takich branżach jak tekstylia, tworzywa sztuczne czy szkło oraz od kilkuset tysięcy do kilku
milionów USD w przemyśle półprzewodnikowym.
Oprócz długotrwałego monitorowania sieci wykorzystuje się obliczeniowe metody predykcji
zapadów napięcia. Najbardziej popularne są dwie metody [2]: jedna tzw. metoda „położenia
miejsca zwarcia” i druga -metoda „krytycznej odległości”. Obydwie bazują na analizie rozpływu
prądu zwarcia w sieci i obliczaniu spadków napięcia. Obliczenia dostarczają informacji o
prawdopodobnych wskaźnikach zapadów (częstość występowania, wartość napięcia) w określonym
punkcie odbiorczym lub obszarze sieci. Pozwala to np. przyszłym inwestorom wybrać najbardziej
korzystną lokalizację zakłady produkcyjnego.
3. Sposoby i środki poprawy ciągłości zasilania

Uwzględniając charakter zwarć, wyposażenie i układ pracy sieci, sposób zasilania
odbiorców oraz dopuszczalne warunki pracy odbiorników, można wskazać następujące sposoby
poprawy ciągłości zasilania (łagodzenia zdarzeń napięciowych):
1) zmniejszenie liczby zwarć,
2) skróceni czasu eliminacji zwarć,
3) usprawnienie lokalizacji uszkodzeń,
4) eliminacja zwarć za pomocą automatyki SPZ,
5) zmiany w sieci w celu ograniczenia intensywności i zakresu oddziaływania zwarć,
6) rezerwowanie zasilania,
7) zwiększanie odporności odbiorników energii na zdarzenia napięciowe,
8) włączanie pomiędzy źródła zasilania a wrażliwe odbiory specjalnych urządzeń.
W dalszej części niniejszego rozdziału zostaną krótko scharakteryzowane wymienione tu
sposoby poprawy ciągłości zasilania stosowane w sieciach rozdzielczych, głównie średniego
napięcia. W wielu z tych sposobów, w większym lub mniejszym stopniu, wykorzystuje się środki
należące do elektroenergetycznej automatyki zabezpieczeniowej. Ich wpływ na łagodzenie zdarzeń
napięciowych będzie wielokrotnie komentowany w niniejszym referacie, natomiast już na początku
warto wspomnieć o pewnych ograniczeniach tych środków. Otóż, oprócz niedoskonałości
funkcjonalnych, wynikających z zastosowanych kryteriów działania i algorytmów, urządzenia
automatyki zabezpieczeniowej mają skończoną niezawodność. Ich uszkodzenia są też jedną z
przyczyn wyłączeń elementów systemu elektroenergetycznego. Rozróżnia się przy tym następujące
rodzaje nieprawidłowych działań (uszkodzeń) zabezpieczeń:
- działania brakujące; w tym wypadku działają zabezpieczenia rezerwowe i wyłączają zwykle
oprócz elementu uszkodzonego także inne, zdrowe elementy,
- działania zbędne niezależne; mają mniejszy zasięg, bowiem powodują jedynie wyłączenie
zabezpieczanego elementu,
98
- działania zbędne zależne-niewybiórcze; wyłączenia zbędne następują w sytuacji, gdy potrzebne

jest działanie innego zabezpieczenia i w rezultacie wyłączane są jednocześnie dwa elementy,
- działania zbędne zależne-ruchowe; mogą być wywołane operacjami łączeniowymi i
doprowadzić do wyeliminowania rezerwowego zasilania, a w przypadku większej liczby
podobnie reagujących zabezpieczeń-do wielu zbędnych wyłączeń.
Dokładne uwzględnienie tych zjawisk w analizie niezawodnościowej jest złożone i wymaga
wiarygodnych danych. Uproszczony sposób polega na określeniu tzw. wskaźnika działań
brakujących, będącego ilorazem liczby działań brakujących i liczby działań potrzebnych oraz
wskaźnika działań zbędnych, określonego przez iloraz liczby działań niepotrzebnych i liczby
działań potrzebnych.
3.1. Zmniejszenie liczby zwarć

Jest to bardzo efektywna droga poprawy ciągłości zasilania odbiorców, niestety rzadko daje
się łatwo zrealizować. Można wskazać następujące przykłady przedsięwzięć zmierzających do
ograniczenia liczby zwarć:
- Zastępowanie linii napowietrznych liniami kablowymi, które charakteryzują się o rząd mniejszą
częstością zwarć. Można w ten sposób uzyskać wydatne zmniejszenie liczby zapadów napięcia i
przerw w zasilaniu, jednak wadą takich rozwiązań jest długi czas naprawy uszkodzeń.
- Stosowanie pokrytych przewodów w liniach napowietrznych. Nie chodzi tu o pełną izolację, a
jedynie o pokrycie przewodu cienka warstwą izolacyjną- takie rozwiązania stosowane są z
powodzeniem w krajach skandynawskich.
- Rygorystyczne przestrzeganie okresów przycinania drzew.
- Stosowanie odgromników.
- Podwyższenie poziomu izolacji.
- Zwiększenie dbałości podczas napraw i przeglądów.
3.2. Skrócenie czasu eliminacji zwarć

Zabieg ten wymaga zwykle zmiany rozwiązania zabezpieczeń i nie redukuje liczby zdarzeń, a
jedynie ogranicza rozmiar ich oddziaływania. Nie zmniejsza też czasu trwania długich przerw w
zasilaniu, który zdeterminowany jest czasem przywracania zasilania, natomiast zdecydowanie
zmniejsza czas trwania zapadów napięcia.
Największą redukcję czasu wyłączenia zwarcia można uzyskać dzięki bardzo szybkim
bezpiecznikom ograniczającym prąd zwarciowy. Czas wyłączenia wynosi tu mniej niż połowę
okresu częstotliwości sieciowej, ale zastosowanie takich bezpieczników ogranicza się zwykle do
zabezpieczenia odbiorów końcowych niskiego napięcia. Warto wspomnieć, że bezpieczniki bardzo
rzadko działają zbędnie. Ostatnio wprowadza się statyczne wyłączniki, których czas działania jest
też rzędu połowy okresu. Niestety są one jeszcze bardzo drogie i obecnie stosowane są głownie w
sieciach niskiego, a rzadko - średniego napięcia.
Na czas likwidacji zwarcia składa się czas działania wyłącznika oraz czas podejmowania
decyzji przez zabezpieczenie. W przypadku nadprądowych zabezpieczeń bezzwłocznych, łączny
czas wyłączenia zwarcia wynosi co najmniej 100 ms. W sieciach promieniowych selektywność
zabezpieczeń uzyskuje się przez stopniowanie czasu, przy czym stopień t wynosi ok. 0,5 sekundy
i często czas zwłoki zabezpieczeń w pobliżu stacji zasilającej jest rzędu 1...2 s i więcej. W
nowoczesnych cyfrowych przekaźnikach i przy szybkich wyłącznikach można skrócić czas t do
ok. 0,3 s, uzyskując częściową poprawę sytuacji. Pewnym rozwiązaniem, pozwalającym skrócić
czas wyłączenia ciężkich zwarć (bliżej źródła), jest stosowanie przekaźników nadprądowych o
charakterystyce zależnej, chociaż i tutaj możliwe są czasy wyłączenia rzędu 1 sekundy. Dopiero
zabezpieczenia odcinkowe, np. różnicowe, pozwalają na szybkie podejmowanie decyzji i w
połączeniu ze statycznymi wyłącznikami umożliwiłyby skrócenie czasu wyłączenia do kilku
okresów częstotliwości sieciowej. Takie rozwiązania są jednak obecnie jeszcze zbyt drogie.
Obecnie uzyskiwane są następujące czasy wyłączenia zwarć przez różnego rodzaju zabezpieczenia:
99
- bezpieczniki ograniczające prąd zwarcia : mniej niż jeden okres,

- bezpieczniki gazo-wydmuchowe: 10-1000 ms,
- zabezpieczenia odległościowe w I strefie: 70-150 ms,
- zabezpieczenia odległościowe w II strefie: 200-500 ms,
- zabezpieczenia różnicowe: 70-200 ms,
- zabezpieczenia nadprądowe: 200-2000 ms i więcej.
Istnieje prawidłowość polegająca na tym, że im wyższe napięcie sieci tym krótszy czas
eliminacji zwarć. Można zatem powiedzieć, że czas trwania zapadu napięcia jest tym dłuższy im
niższy jest poziomie napięcia sieci, w której powstało zwarcie.
3.3. Usprawnienie lokalizacji uszkodzeń

Czas przywracania zasilania zawiera kilka składników, a mianowicie:
- odebranie alarmu, kontakt lub przejazd do miejsca uszkodzenia (przełączenia),
- lokalizacja zwarcia lub uszkodzonego elementu,
- dokonanie koniecznych operacji łączeniowych,
- przywrócenie zasilania.
Obecnie służby ruchowe mogą dysponować różnymi udogodnieniami polegającymi na
wykorzystaniu nowoczesnych środków łączności, transportu i zdalnego sterowania łącznikami
(telemechaniką). Pozwalają one zredukować czas ręcznego przywracania zasilania.
Od lat stosowane są w sieciach rozdzielczych średniego napięcia wskaźniki przepływu
prądu zwarciowego instalowane w wielu punktach sieci. Dzięki nim możliwa jest szybsza
lokalizacja uszkodzonego odcinka w długich ciągach liniowych z licznymi rozgałęzieniami.
Jednakże dopiero współczesne rozwiązania, umożliwiające połączenie we wspólną sieć (przez
różne łącza telekomunikacyjne) sygnalizatorów zainstalowanych w wielu punktach linii, pozwalają
na lokalizowanie i selektywne wyizolowanie uszkodzonego fragmentu linii z jednego punktu
dyspozytorskiego, bez konieczności żmudnych poszukiwań. Urządzenia te współpracują z
przekładnikami prądowymi umieszczonymi na przewodach linii elektroenergetycznych i po
przekroczeniu nastawionej wartości prądu (fazowego lub zerowego), uruchamiają sygnalizację
lokalną (optyczną) oraz zdalną, np. drogą radiową, informującą dyspozytora o stanie linii.
Następnie, zastosowanie telemechaniki pozwala na dokonanie przełączeń w czasie kilku minut.
3.4. Eliminacja zwarć za pomocą automatyki SPZ

W terenowych sieciach średniego napięcia (napowietrznych i napowietrzno-kablowych)
powszechnie stosowana jest automatyka SPZ trójfazowego, najczęściej dwukrotnego. Działanie
automatyki SPZ pozwala uniknąć długich przerw w zasilaniu podczas zwarć przemijających i w
tym sensie poprawia niezawodność i jakość zasilania. Zwarcia trwałe nadal prowadzą do długich
przerw, ale te w sieciach napowietrznych stanowią mniej niż 25% ogólnej liczby przerw.
Zabezpieczenia nadprądowe (zwłoczne i bezzwłoczne) wraz z automatyką SPZ instalowane są na
początku odejść ze stacji zasilającej, a w głębi sieci, w dalszych odcinkach linii i w odgałęzieniach,
brak jest zabezpieczeń. W stacjach odbiorczych SN/nn zastosowane są zwykle bezpieczniki.
Schemat fragmentu takiej sieci, składającej się z trzech linii napowietrznych pokazano na rys.3.1a, a
mechanizm powstawania zdarzeń napięciowych wywołanych przemijającym (podczas drugiej
przerwy) zwarciem w stacji A zilustrowano na rys.3.1b.
Kreską przerywaną przedstawiono na rys.3.1b poziom napięcia w punkcie B leżącym w linii
zwartej L2, natomiast kreską ciągłą- poziom napięcia w liniach zdrowych L1 i L3. Na osi czasu
zaznaczono chwilę wystąpienia zwarcia, sekwencję działania wyłącznika WL2 w linii zwartej oraz
moment przeminięcia zwarcia. Wszystkie odbiory zasilane linią L2 przy zamkniętym wyłączniku
WL2 doznają głębokich zapadów napięcia, natomiast przy otwartym wyłączniku- krótkich przerw.
Odbiory zasilane liniami L1 i L2 doznają zapadów napięcia, które trwają tak długo, jak długo prąd
zwarciowy płynie przez elementy sieci. W przypadku zwarcia trwałego cykl kończy się długą
przerwą dla wszystkich odbiorców zasilanych linią L2.
100
a) 110kV/SN
WL1 C
SN/0,4k
WL2
B A
WL3
U [p.u.]
1,0
b)
napięcie w C
oraz w L1 i L3
0,5
napięcie w B
z udziałem silnika
czas
0
WL2 WL2 WL2 zanik WL2
początek
otwarty SPZ-Z SPZ-ZW zwarcia SPZ-ZWZ
zwarcia
Rys. 3.1. Schemat fragmentu sieci terenowej- a) i zmiany napięcia w sieci podczas eliminacji zwarcia w cyklu SPZ – b)
Wskutek zastosowania automatyki SPZ większa część długich przerw, jakie byłyby
odczuwane przez odbiorców zasilanych linią ze zwarciem, została zamieniona na zapady napięcia u
odbiorców w całej sieci oraz krótkie przerwy u odbiorców w linii zwartej. Jeśli linia posiada liczne i
rozległe odgałęzienia, to znaczna liczba wygenerowanych krótkich przerw może być uciążliwa dla
niektórych odbiorców. Problem ten daje się złagodzić przez zastosowanie pełnowartościowych
zabezpieczeń i analogicznej automatyki SPZ także w głębi sieci (na odcinkach głównego pnia linii i
w odgałęzieniach). Z uwagi na wysoki koszt takie rozwiązania stosowane są rzadko, natomiast
częściową poprawę można uzyskać przez zastosowanie w to miejsce specjalnych wyłączników
sieciowych o ograniczonej mocy wyłączalnej, tzw. reklozerów, wyposażonych w autonomiczne
zabezpieczenia (nie wymagające zasilania napięciem pomocniczym). Reklozery zasilane są z
obwodów pierwotnych poprzez przekładniki prądowe i posiadają wbudowany układ zabezpieczeń
nadprądowych oraz układ wielokrotnej automatyki SPZ. Przykładowe lokalizacje reklozerów w
sieci terenowej pokazano na rys.3.2.
Reklozer Reklozer
Wyłącznik
Reklozer
Reklozer
Reklozer
Reklozer
Wyłącznik
Reklozer
normalnie
Wyłącznik otwarty
Reklozer
Rys. 3.2. Przykładowe lokalizacje reklozerów w sieci terenowej
101
Prawidłowe działanie układu wymaga odpowiedniej koordynacji nastawień zabezpieczeń w

polu zasilającym dany ciąg liniowy, zabezpieczeń reklozera i bezpieczników. Pełne wykorzystanie
możliwości reklozera występuje przy jego współpracy z automatycznymi rozłącznikami
sekcjonującymi, tzw. sekcjonalizerami, instalowanymi zarówno w pniu linii, jak i w odgałęzieniach.
Sekcjonalizery są napowietrznymi rozłącznikami zdolnymi do przerywania prądów obciążeniowych
oraz do załączania na zwarcie i działają wg specyficznego algorytmu. W starszych rozwiązaniach
wykorzystywano wyzwalacze elektromagnetyczne odwrotnego działania. Np. w przypadku zwarcia
trwałego w odgałęzieniu wyposażonym w taki rozłącznik, po pierwszym bezzwłocznym wyłączeniu
linii w stacji zasilającej następuje jej ponowne załączenie i prąd płynący przez sekcjonalizer po
małej zwłoce (np.0,3s) powoduje zazbrojenie wyzwalacza elektromagnetycznego. Jeśli zwarcie nie
przemija, to następuje drugie wyłączenie (już zwłoczne, z czasem 0,3s+Δt) wyłącznika w stacji
zasilającej. Prąd zwarciowy zanika i w czasie tej przerwy bezprądowej następuje zadziałanie
zazbrojonego wcześniej wyzwalacza i otwarcie rozłącznika w odgałęzieniu ze zwarciem. Następnie
po drugiej, dłuższej przewie następuje ponowne załączenie linii i przywrócenie zasilania odbiorców
w zdrowej części sieci.
Nowoczesne sekcjonalizery wyposażane są w mikroprocesorowy układ sterowania i działają

wg logiki czasowo-prądowej (zliczają przerwy bezprądowe) lub czasowo-napięciowej (zliczają
przerwy beznapięciowe). Np. w tym drugim rozwiązaniu, po ręcznym załączeniu do pracy
rozłączniki pozostają zamknięte dopóki istnieje napięcie na ich zaciskach. W przypadku pojawienia
się zwarcia następuje otwarcie reklozera (lub wyłącznika współpracującego z SPZ) w stacji
zasilającej a następnie otwarcie sekcjonalizerów w przerwie beznapięciowej. Po zamknięciu
wyłącznika i pojawieniu się napięcia od strony źródła zasilania sekcjonalizery zamykają się
ponownie. Progi napięciowe, czasy otwierania i zamykania oraz liczba cykli są nastawialne. Jeśli po
zamknięciu rozłącznika odmierzany czas jego pozostawania w pozycji zamkniętej przekroczy
nastawioną wartość, to następuje wyzerowanie zegara danego rozłącznika, natomiast gdy wystąpi
ponowny zanik napięcia przed wyzerowaniem (po załączeniu rozłącznika na zwarcie), to następuje
jego otwarcie i zablokowanie. Zasady współpracy sekcjonalizerów z automatyką SPZ (z
wyłącznikiem lub reklozerem) przedstawiono schematycznie na rys.3.3.
3.5. Zmiany w sieci
Wprowadzając zmiany w układzie pracy sieci można złagodzić skutki zdarzeń napięciowych,
jednakże najczęściej wymaga to ponoszenia wysokich dodatkowych kosztów. Można wskazać
następujące przykłady podejmowanych działań:
1) Sekcjonowanie szyn w stacjach zasilających, w celu ograniczenia liczby, a raczej długości linii,
„eksponowanych” na zwarcia.
2) Instalowanie dławików zwarciowych (lub statycznych ograniczników prądu zwarcia) w
strategicznych miejscach, w celu zwiększenia impedancji do miejsca zwarcia.
3) Ograniczanie liczby odbiorców poddawanych jednemu układowi SPZ (poprzez zwiększenie
liczby SPZ-ów). W ten sposób można zmniejszyć częstość krótkich przerw w zasilaniu.
4) Zasilanie szyn do których przyłączone są wrażliwe odbiory jednocześnie z dwu lub większej
liczby źródeł (stacji i generatorów). Zapady napięcia w jednej stacji łagodzone są przez
podparcia z drugiej. Im bardziej niezależne są stacje, tym silniejszy jest ten efekt. Z pracą sieci
w takim układzie związany jest wzrost mocy zwarciowych, zmiany w rozpływie mocy oraz
większa liczba zapadów napięcia odczuwanych przez wszystkich odbiorców. Wymaga się tu
także stosowania podwyższonego standardu automatyki zabezpieczeniowej, sterowniczej i
regulacyjnej [5].
102
S2 S2
1. W S1 S3 6. W S1 S3
S4 S4
Normalna praca sieci Rozłącznik S2 załączył

„na zwarcie”
S2
S2 W S1 S3
W 7.
2. S1 S3 S4
S4
Wyłącznik ponownie wyłączył linię.
Zwarcie za rozłącznikiem S2 S1- otworzył się ponownie
S2- zablokowany w poz. otwartej
S3, S4- pozostają otwarte.
S2
W S2
3. S1 S3
8. W S1 S3
S4
S4
Wyłącznik wyłączył linię.
Wszystkie rozłączniki otwarte Wyłącznik ponownie załączył linię
S2
S2 W S1 S3
9.
4. W S1 S3 S4
S4
Rozłącznik S1 zamknięty
Wyłącznik załączył linię.
Wszystkie rozłączniki otwarte Zegar wyzerowany
S2
10. W S1 S3
S2 S4
5. W S1 S3
S4 S2- zablokowany w poz. otwartej
S3- zamknięty
Rozłącznik S1 zamknięty
S4- zamknięty, zegar wyzerowany
Zegar wyzerowany
Rys. 3.3. Likwidacja zwarcia w układzie z automatyką SPZ i rozłącznikami typu - sekcjonalizer.
3.6. Rezerwowanie zasilania

Rezerwowanie zasilania ma duży wpływ na liczbę i czas trwania przerw odczuwanych przez
odbiorców. Rezerwowanie może polegać na normalnej pracy równoległej poszczególnych
elementów sieci oraz na przełączeniach. W tabeli 3.1 podano niektóre sposoby rezerwowania i
odpowiadający im czas trwania przerw [2]. W praktyce zasilanie danego odbioru można nazwać
rezerwowym tylko wtedy, jeśli ten odbiór toleruje czas niezbędny na dokonanie przełączenia.
W dalszej części ograniczoo scharakteryzowania następujących sposobów rezerwowania:
- przełączenia ręczne w punktach rozcięcia,
- praca równoległa,
- automatyka SZR,
- lokalna generacja.
103
Tabela 3.1. Różne rodzaje rezerwowania zasilania

Rodzaj rezerwowania Czas trwania Typowe zastosowanie
przerwy
Brak rezerwowania godziny do dni sieci nn na terenach rolniczych
Przełączenia zasilania
rezerwowego:
- operacyjne na miejscu 1 godzina lub dłużej sieci rozdzielcze nn i SN
- operacyjne zdalne 5 do 20 minut sieci przemysłowe i SN energetyki
zawodowej
- automatyka SZR 1 do 60 sekund sieci przemysłowe i energetyki
zawodowej
- SZR z łącznikiem statycznym 1 okres lub krócej przyszłościowe sieci przemysłowe
Rezerwowanie przez pracę brak przerwy- sieci przesyłowe i rozdzielcze
równoległą wystąpią zapady przemysłowe
napięcia
Rezerwowanie zasilania przez przełączenia w punktach rozcięcia. Punkty rozcięcia są to

miejsca w sieci, w których zainstalowany jest łącznik pracujący normalnie w stanie otwartym, a
jego przeciwległe bieguny połączone są z liniami pracującymi w rozciętej pętli lub zasilanymi z
oddzielnych źródeł (np. z oddzielnych stacji lub z różnych sekcji szyn tej samej stacji). Taki układ
pracuje jako promieniowy i pozwala na stosowanie prostych i tanich zabezpieczeń nadprądowych.
Każdy element sieci ma zapewnione zasilanie rezerwowe, a jednocześnie zapobiega się wzrostowi
mocy zwarciowej, charakterystycznemu dla układów stale zasilanych z dwóch źródeł. Należy się
jednak liczyć z możliwymi ograniczeniami wynikającymi z cech niezawodnościowych źródła
rezerwowego oraz przepustowości linii, w której zorganizowano rozcięcie.
Czas potrzebny na przywrócenie zasilania w takich układach zależy od tego czy przełączenia
dokonywane są lokalnie (w miejscu zainstalowania łączników), czy zdalnie, za pomocą
telemechaniki. W pierwszym przypadku czas przerwy w zasilaniu wynosi 1 do 2 godzin natomiast
w drugim- kilka do kilkunastu minut.
Praca równoległa. Może polegać na pracy równoległej par linii lub na pracy kilku odcinków
linii w układzie pierścieniowym (w pętli). W każdym z tych układów występuje pojedyncze
rezerwowanie, przy czym układ pierścieniowy jest znacznie tańszy. Projektowanie układów
równoległych opiera się na tzw. kryterium (n-1), które oznacza, że system zawierający n elementów
powinien także poprawnie pracować z (n-1) sprawnymi elementami. Żadne pojedyncze zdarzenie
(wyłączenie) nie może tu spowodować przerwy w zasilaniu odbiorców.
W układach równoległych uzyskuje się znaczną redukcję liczby przerw w zasilaniu i czasu
trwania zapadów napięcia. Niestety zwiększa się tu ogólna liczba zapadów napięcia odczuwanych
przez wielu odbiorców, jak również zapady napięcia stają się głębsze, gdyż połączenia równoległe
zmniejszają impedancję do miejsca zwarcia. Co ważne, w takich układach konieczne jest
stosowania droższych zabezpieczeń linii, np. kierunkowych i różnicowych.
Automatyka SZR. Stosowanie automatyki SZR jest efektywnym sposobem skracania przerw
w zasilaniu, niestety liczba przerw nie ulega tu zmniejszeniu. Bardzo istotną kwestią jest czas
przełączania, który nie może prowadzić do niedopuszczalnych konsekwencji dla zasilanych
odbiorów. Zaletą SZR, w porówniu z równoległą pracą źródeł zasilania jest możliwość stosowania
prostych zabezpieczeń nadprądowych i niższy poziom prądów zwarciowych. Tak długo, jak odbiory
tolerują czas przełączenia niezawodność zasilania jest tu podobna, jak w układzie równoległym.
104
Problemy ze stosowaniem SZR pojawiają się w przypadku odbiorów silnikowych. Przełączenie

musi tu nastąpić albo na tyle szybko (rzędu 100ms), aby nie zdążyły się rozchylić wektory napięcia
resztkowego i systemowego, albo wolno tzn. dopiero po znacznym zmniejszeniu się napięcia
resztkowego (zwykle po czasie rzędu 1 sekundy). Obydwa rozwiązania są stosowane, z tym, że to
pierwsze rzadziej z powodu wysokich kosztów.
Do niedawna tylko w sieciach niskiego napięcia stosowane były tzw. statyczne układy SZR.
Obecnie są one dostępne również dla średnich napięć. Zasadę działania statycznego SZR
przedstawiono na rys.3.4. Układ składa się z dwóch par przeciwsobnie połączonych łączników
tyrystorowych. W czasie normalnej pracy tyrystory pary I są ciągle wysterowane i przewodzą prąd
obciążenia (zachowują się jak zamknięty wyłącznik). Tyrystory pary II nie przewodzą w tym czasie,
tzn. zachowują się jak otwarty wyłącznik. Po wykryciu zakłócenia w układzie zasilania
podstawowego, para I przestaje być wysterowana (przestaje przewodzić), natomiast wysterowana
jest i przewodzi para II. W rezultacie obciążenie zostaje przełączone na zasilanie rezerwowe w
czasie znacznie krótszym od połowy cyklu częstotliwości sieciowej (kilka milisekund).
Zasilanie
podstawowe Zasilanie
rezerwowe
I II
A B
C
1
2 3
1 2 3
Rys. 3.4. Zasada działania statycznego układu SZR
Na rysunku 3.4. w sposób symboliczny przedstawiono zmiany napięcia w układzie. W

punkcie A, w chwili 1, odczuwalny jest zapad napięcia lub przerwa w zasilaniu. Ten zapad
napięcia wystąpi także w punkcie C, z którego zasilany jest odbiór. Zakłada się, że zasilanie
rezerwowe jest niezależne. W chwili 2 zostanie wykryte zakłócenie po czym wyłączone zostaną
tyrystory pary I, a załączone tyrystory pary II. W tym momencie rozpocznie się także przełączanie
prądu obciążenia ze źródła podstawowego na rezerwowe. W czasie komutacji, napięcia w punktach
A, B i C są jednakowe (przyjmują wartość pośrednią), bowiem przez moment przewodzą obydwie
pary tyrystorów jednocześnie. W chwili 3 przełączanie jest zakończone i napięcia w punktach B i C
wracają do wartości normalnych. Prąd płynący przez tyrystory w żadnym momencie nie przekracza
prądu obciążenia, nawet w przypadku zwarcia w pobliżu statycznego układu SZR.
Statyczne układy SZR eliminują wspomniany wcześniej problem przełączania odbiorów
silnikowych. W tym układzie wszystkie przełączenia są bowiem zsynchronizowane. W wielu
przypadkach układy takie mogą być preferowane w stosunku do układów równoległych.
Statyczny układ SZR jest bardzo efektywny w tłumieniu zapadów napięcia zainicjowanych
w sieci rozdzielczej, natomiast mniej- w przypadku zapadów napięcia występujących w sieci
przesyłowej. Tutaj bowiem zapad napięcia może dotknąć obydwa źródła: podstawowe i rezerwowe.
Ograniczeniem w szerokim stosowaniu statycznych układów SZR jest brak danych na temat
niezawodności układów komutacyjnych. Potencjalnym problemem może być także fakt, że
napięcia w układzie podstawowym i rezerwowym w normalnych warunkach nie są w fazie.
Przełączenie na zasilanie rezerwowe wiąże się wtedy ze skokową zmianą kąta fazowego, co może
105
być źle znoszone przez wrażliwe odbiory. W rzeczywistych układach średniego napięcia notowano
skokowe zmiany kąta fazowego rzędu 6o, co nie stwarzało problemów.
Lokalna generacja. Lokalne źródła energii instaluje się w sieci rozdzielczej z dwóch głównych
powodów:
- wytwarzanie energii blisko własnych odbiorów może być tańsze niż kupowanie jej od
dystrybutora,
- dzięki lokalnym źródłom energii możliwa jest poprawa niezawodności zasilania odbiorów.
W referacie interesuje nas szczególnie ten drugi aspekt. Znaczący wpływ na ciągłość
zasilania, zazwyczaj tylko wybranych odbiorów, mogą mieć elektrownie przemysłowe z założenia
budowane w tym celu oraz w związku z zapotrzebowaniem na ciepło. Podstawowym warunkiem
jest tu możliwość pracy takich źródeł na wydzielone odbiory, tzn. możliwość pracy wyspowej.
Obecnie coraz częściej mamy do czynienia z przypadkami włączania do sieci rozdzielczej

małych lokalnych źródeł energii, tzw. generacji rozproszonej (GR). Są to źródła wykorzystujące
rozmaite technologie i o szerokim zakresie mocy jednostkowej, najczęściej od kilkuset kilowatów
do kilku megawatów. Generację rozproszoną występującą w sieci publicznej można podzielić na
dwie grupy: a)- taką, w której moc generowana zależy od nieprzewidywalnych zmian dopływu
energii pierwotnej (np. turbiny wiatrowe, ogniwa słoneczne) i b)- taką, w której powyższa zależność
nie występuje (elektrownie wodne, turbiny gazowe, silniki Diesla). Z punktu widzenia możliwości
poprawy ciągłości zasilania interesująca jest w zasadzie tylko ta druga grupa. W korzystaniu z tej
możliwości istnieją jednak istotna przeszkoda, bowiem zgodnie z obecną praktyką źródła
rozproszone z założenia mogą pracować tylko równolegle z systemem elektroenergetycznym i
zostają wyłączone natychmiast po stwierdzeniu utraty takiego połączenia. W takich warunkach
obecność generacji rozproszonej w zasadzie nie wpływa na poprawę ciągłości zasilania.
Coraz częściej pojawiają się opinie o celowości przystosowania lokalnych układów źródło-
sieć-odbiory do pracy samodzielnej, bez połączenia z systemem. Wtedy możliwa będzie poprawa
niezawodności układu w stopniu zależnym od dyspozycyjności źródła oraz od relacji jego mocy do
obciążenia w danej sieci. Do prawidłowego funkcjonowania takich układów konieczne są
zazwyczaj zmiany w układach regulacji i zabezpieczeń samych źródeł jak i sieci rozdzielczej.
Niezbędne są szybkie, czułe i selektywne zabezpieczenia, gwarantujące bezzwłoczną eliminacje
zwarć w każdym (lub prawie każdym) punkcie sieci.
Lokalne źródło normalnie pracujące równolegle z systemem ma także korzystny wpływ na

zapady napięcia. Ten wpływ jest bardziej zauważalny wtedy, gdy odbiory charakteryzują się
mniejszą wrażliwością (tolerują głębsze zapady).
3.7. Dodatkowe urządzenia łagodzące zdarzenia napięciowe
Szybki rozwój elementów elektronicznych dużej mocy umożliwił budowę nowej generacji
przekształtników, które połączone z konwencjonalnymi układami i sterowane wg specjalnie
opracowanych algorytmów stosowane są do łagodzenia problemów jakości energii. Takie
urządzenia, znane pod nazwą „kondycjonerów mocy” [6], budowane są obecnie nawet dla mocy
rzędu MVA-ów. Urządzenia te włącza się w ciągu zasilającym wrażliwe odbiory (w sieci niskiego
i średniego napięcia) szeregowo, równolegle lub na obydwa sposoby. Zasada ich pracy polega na
„wstrzykiwaniu” energii w celu skompensowania jej ubytku w czasie zakłócenia. Przykładem
urządzenia służącego do łagodzenia zapadów napięcia (oraz przepięć dorywczych) jest szeregowo
włączane sterowane źródło napięcia, znane pod firmową nazwą Dynamic Voltage Restorer (DVD).
Schemat ideowy takiego urządzenia pokazano na rys.3.5a. Układ składa się z zasobnika energii (np.
106
w postaci baterii akumulatorów), kondensatora utrzymującego niezmienny poziom napięcia stałego,

falowników VSC odpowiednio sterowanych i z transformatora dodawczego TD.
a) b) Transformator
Napięcie Napięcie Napięcie zasilający SN
zasilające + wstrzyknięte = na odbiorach
Sieć 110 kV
TD
Odbiory
VSC
Szyna DC
Zasobnik VSC
energii
Szyna DC
Zasobnik
energii
Rys.3 .5. Schematy ideowe sterowanego źródła napięcia: a)- włączanego szeregowo , b)- włączanego równolegle
W celu łagodzenia przerw w zasilaniu mogą być stosowane równolegle włączane sterowane
źródła napięcia, których przykładem jest urządzenie o nazwie STATCOM (Static Compensator). W
normalnych warunkach STATCOM pracuje jako źródło mocy biernej zapobiegając jej fluktuacjom
lub harmonicznym w prądzie pobieranym przez odbiory. Zaopatrzenie urządzenia w zasobnik
energii pozwala także uzyskać pełne wsparcie w czasie przejściowych zaników zasilania. Schemat
ideowy takiego urządzenia przedstawiono na rys.3.5b. Budowa urządzenia jest podobna do
szeregowego źródła napięcia, jednakże tutaj wstrzykiwany jest prąd, który podnosi napięcie na
zaciskach odbioru.
Ostanie osiągnięcia techniczne spowodowały tendencję do zmiany w podejściu do
rozwiązywania omawianych tu problemów. Dużą popularność zyskują urządzenia, nad którymi
nadzór ma odbiorca. Przykładami takich urządzeń są: zasilacze typu UPS, agregaty prądotwórcze i
przekształtnikowe źródła napięcia, przekształcające napięcie stałe na zmienne.
3.8. Poprawa odporności odbiorników

Będzie to prawdopodobnie najbardziej skuteczny sposób rozwiązywania problemu zbędnych
wyłączeń odbiorów spowodowanych zapadami napięcia. Nie należy jednak oczekiwać, że stanie się
to w krótkim czasie, a jednym z powodów jest słabe współdziałanie producentów z indywidualnymi
użytkownikami, np. urządzeń elektronicznych i brak informacji o wrażliwości określonych
wyrobów. Współpraca taka znacznie częściej występuje w przypadku dużych urządzeń
przemysłowych, gdzie klient i dostawca mogą wspólnie określić wymagania dotyczące tolerancji
napięciowej wyposażenia.
Poprawa odporności odbiorników na przerwy w zasilaniu jest znacznie trudniejsza, w tym
na długie przerwy jest wręcz niemożliwa. Najczęściej uważa się, ze odbiornik jest odporny na tego
typu zdarzenia, jeśli nie grożą one uszkodzeniem tego odbiornika
4. Obliczanie wskaźników niezawodności zasilania-przykłady

4.1. Definicje wskaźników niezawodnościowych
Podstawową metodą analizy niezawodnościowej jest metoda sieci stochastycznych, w której
każdy element systemu reprezentowany jest w postaci bloku o określonej częstości uszkodzeń λi i
oczekiwanym czasie naprawy ri. Bloki łączone są szeregowo i/lub równolegle zgodnie z
określonymi zasadami [7] i w ten sposób, uwzględniając ścieżki od źródła zasilania do odbiorców,
określa się indywidualne wskaźniki niezawodnościowe w poszczególnych punktach odbiorczych.
Są to następujące wielkości:
- częstość (intensywność) przerw λ, określana w liczbie przerw w roku [przerw/rok],
107
- niedyspozycyjność, tzn. roczny czas trwania przerw U w punkcie odbiorczym, w [h/rok],

- średni czas trwania przerwy r=U/λ w [h/przerwę].
Na podstawie powyższych wskaźników oraz danych na temat liczby odbiorców i poboru mocy w
punktach odbiorczych wyznacza się szereg tzw. wskaźników systemowych. Poniżej podano
definicje wybranych wskaźników systemowych, powszechnie akceptowanych w praktyce światowej
[7] i stosowanych do oceny niezawodnościowej w sieciach rozdzielczych:
· SAIFI - System Average Interruption Frequency Index
Jest to średnia częstość przerw przypadających na odbiorcę w ciągu jednego roku.
Ogólna _ liczba _ odbiorco _ przerw S ( N )
SAIFI   i i w [przerwach/odbiorcę rok]
Ogólna _ liczba _ zasilanych _ odbiorców SN
i
gdzie: λi – częstość przerw w i-tym punkcie odbiorczym, Ni – liczba odbiorców w i-tym punkcie.
· SAIDI - System Average Interruption Durtion Index
Jest to średni czas trwania przerw na jednego przyłączonego odbiorcę w ciągu roku; średni
czas, przez który co najmniej jeden odbiorca jest pozbawiony zasilania.
SCzasów _ wszystkich_ odbiorco _ przerw S (U N )
SAIDI   i i
w [h/odbiorcę rok]
Ogólna _ liczba _ zasilanych _ odbiorców SN
i
gdzie: Ui – roczny czas trwania przerw w i-tym punkcie.
· CAIDI – Customer Average Interruption Duration Index
Jest to średni czas trwania przerwy (na odbiorco-przerwę) dla tych odbiorców, którzy
odczuwali przerwy w analizowanym okresie czasu, zwykle 1 roku.
SAIDI SCzasów _ wszystkich _ odbiorco _ przerw S(U N )
CAIDI    i i
w [h/odbiorco-przerwę]
SAIFI Ogóln a _ liczba _ odbiorco _ przerw S( N )
i i
· CAIFI – Customer Average Interruption Frequency Index
Jest to średnia liczba przerw dla tych odbiorców, którzy odczuwają przerwy w ciągu roku.
Wskaźnik ten oblicza się dzieląc roczną liczbę odbiorco-przerw przez liczbę odbiorców
odczuwających przerwy. Wskaźnik CAIFI różni się od SAIFI tylko mianownikiem.
Ogólna _ liczba _ odbiorco _ przerw
CAIFI  w [przerwach/odbiorcę rok]
Ogólna _ liczba _ odbiorców _ odczuwajac ych _ przerwy
· ASAI – Average Service Availability Index

Jest to stosunek liczby godzin w roku, w czasie których zasilanie było dostępne do liczby
godzin w roku, w czasie których zasilanie było pożądane:
Liczba_odb iorco_godz in_obecnos ci_zasilan ia_w_roku SN i  8760 - S (U i Ni )
ASAI  
Liczba_odbiorco_godz in_pożądan ego_zasila nia SN i  8760
· ASUI – Average Service Unavailability Index
Jest to stosunek liczby godzin w roku, w czasie których zasilanie nie było dostępne do liczby
godzin w roku, w czasie których zasilanie było pożądane:
Liczba_odb iorco_godz in_braku_z asilania_w _roku S(U i Ni )
ASUI  1 - ASAI  
Liczba_odb iorco_godz in_pożądan ego_zasila nia SN i  8760
Podane wyżej wskaźniki są zorientowane na odbiorcę indywidualnego, natomiast dla odbiorcy
przemysłowego bardziej przydatne są wskaźniki dotyczące mocy i energii. Należą do nich
wskaźniki:
ENS – Total Energy Not Supplied
Określa całkowitą ilość niedostarczonej energii w ciągu roku.
108
ENS  S( La (i )U i ) w [kWh],
gdzie: La(i) – średni pobór mocy w i-tym punkcie.
AENS (EENS)– Average (Expected) Energy Not Supplied

Jest to średnia niedostarczona energia na odbiorcę w roku w [kWh/odbiorcę i rok]
Energia_ni edostarczo na_w _roku S ( La ( i )U i )

AENS   .
Cakowita _liczba_za silanych_o dbiorców SN i
Typowe akceptowalne wskaźniki niezawodnościowe w rozdzielczych sieciach miejskich

mają wartości średnie: SAIFI=1,0 [przerw/odbiorcę i rok], SAIDI=1,0 [h/odbiorcę i rok], natomiast
w sieciach terenowych są większe o ok. 50%.
4.2 Wpływ różnych czynników na niezawodność zasilania
W celu naświetlenia zagadnień związanych ze sposobami oceny niezawodności zasilania oraz

dla ukazania wpływu różnych czynników (układ pracy sieci, wyposażenie w aparaturę łączeniową i
automatykę elektroenergetyczną) na jej poziom przedstawiono kilka przykładów obliczeniowych.
Jako podstawę przyjęto układ promieniowy przedstawiony na rys.4.1. Jest to układ uproszczony, do
jakiego można sprowadzić typowy ciąg liniowy w sieci terenowej średniego napięcia.
c
GPZ C
O1
W 1 2 O2 3 Oc 4
Oa Ob O3 Od
a b d
B D
A
Rys. 4.1. Schemat sieci promieniowej z zabezpieczeniem nadprądowym na początku linii
W stacji głównego zasilania (GPZ) w linii odejściowej zainstalowany jest wyłącznik W i

zabezpieczenia przekaźnikowe (nadprądowe). W odgałęzieniach a, b, c, i d brak jest zabezpieczeń,
dopiero w punktach odbiorczych A, B, C i D transformatory SN/nn zabezpieczane są
bezpiecznikami. W pniu linii zastosowane są odłączniki O1, O2, O3 umożliwiające wyizolowanie
odcinków linii 1, 2 , 3 i 4. Podobnie w odgałęzieniach zastosowano odłączniki Oa, Ob, Oc i Od.
W tabeli 4.1. zamieszczono dane niezawodnościowe do przykładu. Intensywność uszkodzeń, która
w tym wypadku odpowiada średniej częstości występowania zwarć, wynika z pomnożenia
parametrów niezawodnościowych dla określonych typów linii (patrz tab.2.1.) przez długość danego
odcinka linii. Przyjęto średni wskaźnik częstości zwarć 20 zw/100km/rok oraz łączną długość linii z
odgałęzieniami równą ok. 22 km. Czas naprawy określonego elementu układu jest rozumiany jako
średni czas niezbędny na zlokalizowanie i usunięcie uszkodzenia oraz przywrócenia danego
elementu do normalnej pracy (przyjęto 4 h). Czas przełączeń jest tu średnim czasem niezbędnym na
zlokalizowanie miejsca uszkodzenia, dokonanie niezbędnych operacji łączeniowych w celu
wyizolowania uszkodzonego odcinka i ponowne załączenie linii (przyjęto 2h).
W tabeli 4.2 zamieszczono dane dotyczące liczby odbiorców zasilanych z poszczególnych

punktów odbiorczych (łącznie 3000 odbiorców) oraz poboru mocy (stały średni pobór mocy przez
wszystkich odbiorców 2500 kW).
109
Tab.4.1. Dane niezawodnościowe układu

Dane  Częstość Czas Czas
zwarć naprawy przełączeń
Element  zw./rok h h
1 0,4 4 2
2 0,2 4 2
3 0,6 4 2
4 0,4 4 2
a 0,4 4 2
b 1,2 4 2
c 0,8 4 2
d 0,4 4 2
Tab.4.2. Dane obciążeniowe i liczba odbiorców

Punkt Liczba Średni
odbiorczy odbiorców N pobór mocy
- - kW
A 1000 850
B 800 650
C 600 500
D 600 500
Razem 3000 2500
Obliczenia wykonano dla następujących wariantów pracy układu z rys.4.1.

1) układ podstawowy (bez SPZ),
2) jak wyżej, ale z uwzględnieniem brakujących działań zabezpieczeń w liniach sąsiednich,
3) układ, jak w 1) wyposażony we wskaźniki przepływu prądu zwarciowego,
4) układ z automatyką SPZ w stacji głównego zasilania,
5) układ z automatyką SPZ i rozłącznikami (sekcjonalizerami) w odgałęzieniach,
6) układ z automatyką SPZ i rozłącznikami (sekcjonalizerami )w odgałęzieniach oraz w pniu linii,
7) układ, jak w 1) z punktem rozcięcia na końcu linii, umożliwiającym zasilanie z sieci sąsiedniej:
a) bez wskaźników przepływu prądu zwarcia,
b) ze wskaźnikami przepływu prądu zwarcia.,
8) układ, jak w 1) z lokalnym źródłem energii przyłączonym na końcu linii:
a) generator jest zawsze dostępny i ma moc większą od szczytowego zapotrzebowania,
b) generator jest zawsze dostępny, ale ma moc PG=1000 kW,
c) generator jest dostępny tylko przez 25% czasu i ma moc PG=1000 kW.
Dla układu podstawowego podano pełny tok obliczeń, natomiast w pozostałych przypadkach
ograniczono się jedynie do krótkiego komentarza uzyskanych wyników. Wyniki obliczeń dla
wszystkich rozważanych przypadków przestawiono w postaci wykresów: na rys. 4.2 i 4.3.
(wskaźniki indywidualne w poszczególnych punktach odbiorczych) oraz na rys. 4.4. do 4.7.
(wskaźniki systemowe).
Tryb eliminacji zwarcia w układzie podstawowym. Zakłada się, że po wyłączeniu zwarcia przez
zabezpieczenia w GPZ podejmowana jest próba przywrócenia zasilania na drodze operacyjnego
załączenia wyłącznika. Dalej przyjmuje się, że próba ta jest w 80% udana (zwarcia przemijające) i
po przerwie trwającej kilka minut (np. 3-5 minut), którą odczuwają wszyscy odbiorcy, zasilanie
zostaje przywrócone. W pozostałej części przypadków (20%) mamy do czynienia ze zwarciami
trwałymi i nastąpi ponowne wyłączenie związane ze znacznie dłuższą przerwą. W zależności od
110
miejsca zwarcia, dla jednych odbiorców czas trwania tej przerwy będzie określony czasem naprawy,
a dla innych czasem przełączeń. W układzie podstawowym przyjmuje się, że wszystkie przełączenia
w głębi linii dokonywane są ręcznie w miejscu zainstalowania łącznika.
Wskaźniki niezawodnościowe dla poszczególnych punktów odbiorczych. Rozważmy najpierw

zwarcia trwałe. Jeśli uszkodzonym elementem układu jest odcinek pnia linii, to po jego
wyizolowaniu za pomocą przełączeń (odłączników O1...O3) zasilanie może zostać przywrócone po
czasie 2h ale tylko odbiorcom leżącym bliżej stacji zasilającej niż pierwszy otwarty odłącznik.
Wszyscy pozostali odbiorcy muszą czekać aż element uszkodzony zostanie naprawiony i
przywrócony do pracy (w tym wypadku 4 h). W przypadku zwarcia w odgałęzieniu odbiorcy w
danym punkcie odbiorczym będą pozbawieni zasilania przez 4 h, natomiast wszyscy pozostali tylko
przez 2 h. Znając intensywność uszkodzeń j określonego (j-tego) elementu układu oraz
wyznaczony wg powyższych zasad, odpowiadający tym uszkodzeniom, czas przerwy rj w zasilaniu
odbiorców, oblicza się dla każdego punktu odbiorczego wskaźniki indywidualne:
 = S j, U = S(jrj) oraz r=U/.
Ponieważ, jak założono, zwarć trwałych jest 20% dlatego wskaźniki intensywności zwarć
wzięte z tabeli 4.1. należy skorygować wg wzoru: trw=0,2. Ze względu na tryb likwidacji zwarć,
w każdym przypadku przerwa wywołana zwarciem trwałym będzie poprzedzona przerwą trwającą
np. 3-4 minuty, który to czas wobec 2 lub 4 godzin niezbędnych na przełączenia czy naprawę
można pominąć. Dwie takie następujące po sobie przerwy będą liczone jako jedno zdarzenie.
Dla zwarć przemijających częstość skorygowana wyniesie prz=0,8 i każde takie zdarzenie
będzie wywoływać przerwy odczuwane przez wszystkich odbiorców i trwające 0,06h (3,6 min).
Wyniki obliczeń wskaźników niezawodnościowych cząstkowych oraz sumarycznych dla
poszczególnych punktów odbiorczych zamieszczono w tabeli 4.3.
Tabela 4.3. Wskaźniki niezawodnościowe dla poszczególnych punktów odbiorczych

Uszkodzony Punkt odbiorczy A Punkt odbiorczy B Punkt odbiorczy C Punkt odbiorczy D
element  r U  r U  r U  r U
zd./rok h h/rok zd./rok h h/rok zd./rok h h/rok zd./rok h h/rok
(1..4)+(a..d) 3,52 0,06 0,21 3,52 0,06 0,21 3,52 0,06 0,21 3,52 0,06 0,21
1 0,08 4 0,32 0,08 4 0,32 0,08 4 0,32 0,08 4 0,32
2 0,04 2 0,08 0,04 4 0,16 0,04 4 0,16 0,04 4 0,16
3 0,12 2 0,24 0,12 2 0,24 0,12 4 0,48 0,12 4 0,48
4 0,08 2 0,16 0,08 2 0,16 0,08 2 0,16 0,08 4 0,32
a 0,08 4 0,32 0,08 2 0,16 0,08 2 0,16 0,08 2 0,16
b 0,24 2 0,48 0,24 4 0,96 0,24 2 0,48 0,24 2 0,48
c 0,16 2 0,32 0,16 2 0,32 0,16 4 0,64 0,16 2 0,32
d 0,08 2 0,16 0,08 2 0,16 0,08 2 0,16 0,08 4 0,32
4,4 0,52 2,29 4,4 0,61 2,69 4,4 0,63 2,77 4,4 0,63 2,77
Razem
W rozważanym układzie każde zwarcie (zarówno trwałe, jak i przemijające) powoduje

przerwę w zasilaniu wszystkich odbiorców, dlatego intensywność przerw  we wszystkich punktach
odbiorczych jest taka sama i nie ma na nią wpływu zastosowany tryb likwidacji zwarcia. Łączny
czas wyłączeń U oraz średni czas trwania przerwy r zależą od lokalizacji punktu odbiorczego w
stosunku do stacji zasilającej i są zazwyczaj tym większe im dalej położony jest punkt odbiorczy.
Wskaźniki dotyczące czasu trwania przerw (U, r) byłyby pięciokrotnie większe, gdyby każde
zwarcie wyłączane było jako zwarcie trwałe.
Wskaźniki systemowe. Na podstawie wskaźników określonych dla poszczególnych punktów
odbiorczych (A, B, C i D) oraz danych odnośnie do liczby odbiorców (NA, NB, NC i ND) i obciążeń
(PA, PB, PC i PD) w tych punktach (Tabela 4.2) określa się wskaźniki systemowe. Wybrane wskaźniki
systemowe będą tu miały następujące wartości:
SAIFI= 4,4 przerw/odbiorcę i rok,
111
SAIDI=2,59 h/odbiorcę i rok,

CAIDI=0,588 h/odpiorco-przerwę.
AENS=2,155 kWh/ odbiorcę i rok.
6 3,5
Punkty odbiorcze w kolejności: A, B, C i D Punkty odbiorcze w kolejności: A, B, C i D
5 3
[zd./rok]
4 2,5
2
3
U [h/rok]
1,5
częstość
2
1
1 0,5
0 0
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7a. 7b. 8a. 8b. 8c. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7a. 7b. 8a. 8b. 8c.
Wariant układu Wariant układu
Rys.4.2. Częstość długich przerw w poszczególnych Rys.4.3. Łączny czas przerw w roku w poszczególnych
punktach odbiorczych, w różnych wariantach pracy linii punktach odbiorczych, w różnych wariantach pracy linii
6 3,5
SAIFI [przerw/odb. i rok] SAIDI [h/odb. i rok]
3
5
2,5
4
2
3
1,5
2
1
1 0,5
0 0
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7a. 7b. 8a. 8b. 8c. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7a. 7b. 8a. 8b. 8c.
Rys.4.4. Średnia częstość przerw na odbiorcę w roku Rys.4.5. Średni czas trwania przerwy na odbiorcę i rok
(SAIFI) (SAIDI)
3 3
CAIDI [h/odb.-przerwę] AENS [kWh/odb. i rok]
2,5 2,5
2 2
1,5 1,5
1 1
0,5
0,5
0 0
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7a. 7b. 8a. 8b. 8c. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7a. 7b. 8a. 8b. 8c.
Rys.4.6. Średni czas przerwy na odbiorco-przerwę w roku Rys.4.7. Średnia ilość niedostarczonej energia na odbiorcę
(CAIDI) w roku (AENS)
Przedstawione wyniki dotyczą tylko przerw długich, tzn. trwających dłużej niż 3 minuty. Takie
podejście ma widoczne konsekwencje w wartościach wskaźników częstości przerw (λ, SAIFI). W
wariancie 1. (podstawowym) przyjęto tryb eliminacji zwarcia, polegający na próbie ręcznego
ponownego załączenia wyłącznika linii po jego wyłączeniu przez zabezpieczenia. Czas operacji
łączeniowych przyjęto nieco dłuższy od 3 minut, przez co wszystkie zwarcia przemijające (80%
wszystkich zwarć) powodowały tu długie przerwy. Analogiczna sytuacja jest w wariantach: 3., 7a.,
7b., 8a, 8b. i 8c. Dopiero zastosowanie automatyki SPZ (wariant 4.) wyeliminowało 80% przerw
112
długich, zamieniając je na przerwy krótkie. Szersza automatyzacja sieci, polegająca na stosowaniu

rozłączników (sekcjonalizerów) w odgałęzieniach (wariant 5.), jak i w pniu linii (wariant 6.),
pozwala na dalszą znacząca redukcje częstości przerw długich.
Na uwagę zasługuje wpływ awaryjności automatyki zabezpieczeń na częstość przerw. W
wariancie 2. uwzględnienie brakujących działań zabezpieczeń w pięciu liniach zasilanych z tej
samej sekcji szyn, spowodowało wzrost częstości przerw o 25% (w porównaniu z wariantem 1.).
Radykalne wyeliminowanie długich przerw wymaga stosowania rezerwowania zasilania w
postaci pracy równoległej lub automatycznego przełączania (SZR).
Wskaźniki dotyczące łącznego czasu trwania przerw w roku (U) wykazują zróżnicowanie w
zależności od położenia poszczególnych punktów odbiorczych w linii. Z reguły jest tak, że im dalej
od źródła zasilania tym wskaźnik ten przyjmuje większe wartości.
Wyniki uzyskane w poszczególnych wariantach potwierdzają znany fakt, że wskaźniki
związane z czasem trwania przerw (U, SAIDI, AENS), zależą głównie od sposobu lokalizacji i
wyizolowania uszkodzonego elementu oraz dokonywania koniecznych przełączeń w celu
przywrócenia zasilania. Zastosowanie wskaźników przepływu prądu zwarcia (wariant 3. i 7b.)
pozwoliło zmniejszyć czas trwania przerw na odbiorcę w roku (SAIDI) o ok. 50%, a dzięki
układom telemechaniki możliwa jest jeszcze dalsza redukcja tego czasu. Jeszcze lepsze rezultaty
przynosi zastosowanie automatycznych rozłączników (sekcjonalizerów), co uwidaczniają wyniki
uzyskane w wariantach 5. i 6.
Omawiane tu wskaźniki systemowe odnoszone były do liczby wszystkich odbiorców
zasilanych z danego fragmentu sieci. Jeśli w obliczeniach uwzględni się tylko tych odbiorców,
którzy faktycznie odczuwali dane przerwy, to uzyska się wskaźnik CAIDI, określający średni czas
trwania pojedynczej przerwy (na odbiorco-przerwę) w roku. Ten wskaźnik jest wyraźnie większy od
SAIDI w wariantach z SPZ (4., 5. i 6.) i to tym bardziej im większa jest redukcja częstości przerw
( ) niż redukcja łącznego czasu ich trwania (U). Wskaźnik CAIDI jest interesujący z punktu
widzenia dystrybutora i informuje, jak szybko jego służby są w stanie przywrócić zasilanie.
W rozważanym układzie obecność lokalnego źródła, przyłączonego na końcu linii tylko w
niewielkim stopniu wpływa na poprawę wskaźników niezawodnościowych. Wynika to z faktu, że
jakkolwiek przyjęto możliwość pracy generatora na wydzielone odbiory, to jednak założono, że
zarówno po utracie połączenia z systemem, jak i wskutek zwarcia w linii generator najpierw
przechodził do pracy na potrzeby własne, a dopiero potem możliwe jest załączanie odbiorów w
sieci. Z uwagi na konfigurację linii nie jest bowiem możliwe takie rozwiązanie zabezpieczeń linii,
które umożliwiłoby pracę wyspową generatora.
5. Podsumowanie
Ciągłość zasilania jest istotnym składnikiem jakości energii i w głównej mierze jest naruszana
wskutek zdarzeń losowych, jakimi są zwarcia. Zwarcia w systemie elektroenergetycznym zawsze
powodują zapady napięcia u pewnej liczby odbiorców. Jeśli zwarcie wystąpi w sieci promieniowej,
to niezbędna interwencja automatyki zabezpieczeniowej prowadzi nieuchronnie do wyłączeń i
przerwy w zasilaniu odbiorców.
Jeżeli przywracanie zasilania odbywa się przez ręczne przełączenia, to mamy do czynienia z
długimi przerwami. Czas ich trwania jest podstawowym czynnikiem decydującym o uciążliwości
odczuwanej przez odbiorców i może być zmniejszony przez skrócenie operacji lokalizacji miejsca
zwarcia, wyizolowania uszkodzonych elementów i dokonania przełączeń. Służą temu takie środki
techniczne, jak: odpowiedni transport, wskaźniki przepływu prądu zwarcia, aparatura łączeniowa
sekcjonująca oraz łączność i zdalne sterowanie (telemechanika).
Liczbę długich przerw można wydatnie ograniczyć stosując rezerwowanie przez automatyczne
przełączanie (SZR) oraz rezerwowanie przez pracę równoległą elementów systemu (źródeł,
transformatorów, linii). W sieciach napowietrznych, dzięki stosowaniu automatyki SPZ, ok. 80%
długich przerw związanych ze zwarciami przemijającymi może być zamienionych na zazwyczaj
mniej uciążliwe krótkie przerwy i zapady napięcia.
113
Krótkie przerwy w zasilaniu mają tę samą przyczynę co długie przerwy, tzn. zwarcia. Różnica
wynika ze sposobu przywracania zasilania, który to proces w tym wypadku odbywa się
automatycznie. Możliwe są różne sposoby łagodzenia problemów związanych z krótkimi przerwami
i zapadami napięcia, a mianowicie: zapobieganie zwarciom, skracanie czasu ich trwania,
stosowania różnych form rezerwowania, stosowanie kondycjonerów mocy oraz „odwrażliwianie”
odbiorów.
Różne sposoby łagodzenia zdarzeń napięciowych są w różnym stopniu skuteczne w stosunku
do zapadów napięcia i przerw w zasilaniu. Dlatego ich właściwy wybór musi być poprzedzony
zbadaniem wrażliwości określonego procesu (urządzeń) oraz porównaniem niezbędnych kosztów i
oczekiwanych korzyści. Nakłady na poprawę niezawodności zasilania powinny równoważyć koszt
strat powodowanych wyłączeniami.
W przypadku problemów wynikających z krótkich przerw i dłuższych zapadów napięcia
wywoływanych zwarciami w sieci rozdzielczej SN stosunkowo tanim i efektywnym rozwiązaniem
jest poprawa właściwości systemu i to zarówno układów pierwotnych jak i automatyki
elektroenergetycznej. Problemy z krótkimi i niezbyt głębokimi zapadami napięcia bardzo trudno
wyeliminować przez ingerencję w systemie, dlatego należy w tych przypadkach dążyć do
zwiększenia tolerancji odbiorów.
Literatura
[1] Martzlof F.: Power quality work at the International Electrotechnical Commission, PQA-97
Europe, Lune 1997, Stockholm, Sweden, Elforsk:Stockholm, Sweden.
[2] Bollen Math H.J.: Understanding power quality problems. Voltage sags and interruptions, The
Institute of Electrical and Electronics Engineers, Inc., New York 2000.
[3] Sabin D.D., Grebe T.E., McGranaghan M.F., Sudaram A.: Statistical analysis of voltage dips
and interruptions-final results from the EPRI distribution system power quality monitoring
survey, 15th International Conference and Exhibition on Electricity Distribution, CIRED 1-4
June Nice 1999.
[4] Dorr D.S., Hughes M.B., Gruzs T.M., Jurewicz R.E., McClaine J.L.: Interpreting recent power
quality surveys to define the electrical environment, IEEE Transactions on Industry
Applications, vol. 33, no 6, November 1997, pp. 1480-1487.
[5] Povh D., Weinhold M.: Improvement of power quality by power electronic equipment, CIGRE
Session 2000, paper 13/14/36-06.
[6] Rojewski W., Korejwo E., Synal. B.: Praca sieci przemysłowej SN w układzie zamkniętym
wielostronnie zasilanym. Ciągłość zasilania za cenę wysokiego standardu EAZ, II Konferencja
naukowo-techniczna Diagnostyka w sieciach elektroenergetycznych zakładów przemysłowych,
Płock 4-6 kwietnia 2001.
[7] Billinton R., Allan R.N.: Reliability evaluation of power systems. Plenum Press. New York and
London, 1990.
114
Praktyczne aspekty wpływu zakłóceń w sieci WN i SN

na pracę instalacji odbiorników przemysłowych
Jacek Floryn
Mariusz Krajewski
Zakład Energetyczny Wrocław SA
W referacie opisano wpływ zakłóceń sieciowych na jakość zasilania

odbiorców przemysłowych. Wskazano na istotną rolę, jaką spełnia
odpowiednio rozwiązany sposób zasilania, w tym dobrze zaprojektowany
układ elektroenergetycznej automatyki zabezpieczeniowej. Przedstawiono
również niektóre z przedsięwzięć Zakładu Energetycznego Wrocław SA
zmierzających do poprawy jakości dostarczanej energii.
Zakłócenia są nieodłączną cechą pracy każdej sieci elektroenergetycznej. Należy przy tym
zauważyć, że większości zdarzeń awaryjnych mających miejsce w zamkniętej sieci
elektroenergetycznej towarzyszy występowanie określonych zjawisk fizycznych. Najbardziej
widocznym efektem tych zjawisk są zapady napięcia wyraźnie odczuwalne (szczególnie w pracy
urządzeń elektronicznych) nawet w „zdrowych”, ale przyłączonych do tych samych szyn
fragmentach sieci. Z kolei występowanie w sieci elektroenergetycznej krótkotrwałych zaników
napięcia jest najczęściej skutkiem np. przemijających zwarć i wywołanych przez nie działań
automatyk sieciowych.
Innymi spotykanymi powszechnie zjawiskami występującymi w zamkniętym systemie
elektroenergetycznym są przepięcia łączeniowe, będące następstwem zarówno zdarzeń
zwarciowych zachodzących w pracy sieci, jak też normalnych, wynikających z potrzeb ruchowych,
czynności łączeniowych. Jednak, na co szczególnie trzeba zwrócić uwagę, z technicznego punktu
widzenia nie mogą one, w przypadku sprawnie działających i zasilanych z odpowiednio
zabezpieczonych instalacji odbiorczych, powodować uszkodzeń odbiorników energii elektrycznej.
Wymagany poziom napięcia w krajowych sieciach rozdzielczych niskiego napięcia (nn) i
średniego napięcia (SN) przedstawiony w normie PN-EN 50160 Parametry napięcia zasilającego
w publicznych sieciach rozdzielczych [2] określa, że wartość średnia 10-minutowa napięcia w
normalnych warunkach, przez 95% tygodnia, powinna mieścić się w przedziale Un ±10%.
Bardziej rygorystyczne pod tym względem są zapisy Rozporządzeniem Ministra gospodarki
z dnia 25 września 2000 r. w sprawie szczegółowych warunków przyłączania podmiotów do sieci
elektroenergetycznych, obrotu energia elektryczną, świadczenia usług przesyłowych, ruchu
sieciowego i eksploatacji sieci oraz standardów jakościowych obsługi odbiorców [1], które podaje
następujące dopuszczalne zakresy odchyleń średniej 15-minutowej wartości napięcia:
- dla sieci o napięciu 110 kV i wyższym (Un±10%): 0.9Un ≤ U110kV ≤ 1.1Un
- dla sieci o napięciu niższym od 110 kV (U n -510%% ): 0.9Un ≤ USN ≤ 1.05Un.
Należy przy tym zauważyć, że zarówno w cytowanym wyżej Rozporządzeniu jak też
w normie nie określono wymagań dla poziomu napięcia w chwili wystąpienia zakłócenia. Ponadto
zapisy normy uwzględniają możliwości występowania różnego rodzaju sytuacji awaryjnych w pracy
systemu elektroenergetycznego, czego dowodem jest wykluczenie stosowania jej m.in. w
następujących przypadkach:
115
- do pracy sieci po wystąpieniu zwarcia i do tymczasowych układów zasilania utworzonych w

celu zapewnienia ciągłości zasilania odbiorców podczas prac związanych z utrzymaniem i
budową sieci ani w celu zminimalizowania obszaru dotkniętego przerwą w zasilaniu, ani w celu
zminimalizowania czasu trwania tej przerwy,
- w sytuacjach wyjątkowych pozostałych poza kontrolą dostawcy, a w szczególności:
- wyjątkowych warunków atmosferycznych i innych klęsk żywiołowych,
- zakłóceń spowodowanych przez osoby trzecie,
- sił wyższych [3].
Zatem sytuacje, w których występują zapady lub krótkotrwałe zaniki napięcia będące
następstwem stanów zakłóceniowych występujących w pracy sieci, nie powinny być traktowane
jako dostarczanie energii elektrycznej o niewłaściwych parametrach jakościowych.
Także problem zapewnienia ochrony przeciwprzepięciowej został prawnie uregulowany.
Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12.04.2002 r. w sprawie warunków technicznych,
jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie (Dz.U. nr 75/2002 poz. 690) mówi, że
instalacja elektryczna w budynkach odbiorcy powinna zapewnić bezpieczeństwo użytkowania, a
przede wszystkim ochronę przed porażeniem prądem elektrycznym, ochronę przed przepięciami
łączeniowymi i atmosferycznymi, powstaniem pożaru, wybuchem i innymi szkodami. W myśl
zapisów § 183 pkt. 1 i 8 cytowanego Rozporządzenia, w instalacjach elektrycznych należy stosować
urządzenia ochrony przepięciowej. [2]
Losowy charakter oraz duża przypadkowość zjawisk zakłóceniowych powodują, że żaden
dostawca energii elektrycznej nie jest w stanie przewidzieć czasu i miejsca ich wystąpienia, a tym
samym wcześniej uprzedzić lub zapobiec przerwom w dostawie energii elektrycznej, jak również
ochronić swoich Klientów przed ich skutkami.
Stąd tak wielką rolę w tej dziedzinie odgrywa elektroenergetyczna automatyka
zabezpieczeniowa. Ma ona za zadanie doprowadzić do możliwie najszybszego, selektywnego
wyeliminowania uszkodzonego fragmentu sieci, zapobieżenia rozszerzenia zakłócenia oraz
prowadzić do jak najszybszego przywrócenia zasilania.
Powyższe względy decydują o tym, że praca sieci elektroenergetycznej w znacznej mierze
opiera się na wykorzystaniu układów automatyki - po pierwsze eliminacyjnej, mającej na celu
skuteczne i selektywne wyłączenie uszkodzonego odcinka sieci (choćby tylko z tego powodu, że
może to powodować zagrożenie dla ludzi) oraz, po drugie, restytucyjnej - mającej na celu możliwie
szybką odbudowę zasilania dla odbiorców objętych awarią. Z kolei automatyka prewencyjna ma
zapobiec pogłębieniu i rozszerzeniu się zakłócenia.
Wizualnym efektem działania układów automatyki są krótkotrwałe zaniki napięcia - np.
automatyka SPZ (samoczynnego ponownego załączania) ma na celu uniknięcie definitywnych
wyłączeń odbiorców w przypadku powstania zwarć przemijających, spowodowanych chociażby
poprzez wyładowanie atmosferyczne, zaś automatyka SZR (samoczynnego załączania rezerwy)
powoduje przełączenie na źródło rezerwowe (np. drugi transformator w stacji zasilającej)
w przypadku trwałego uszkodzenia źródła podstawowego. Dla selektywnej pracy zabezpieczeń
niezbędne są odpowiednie opóźnienia czasowe, które są praktycznie niezauważalne dla urządzeń
oświetleniowych i niektórych napędowych, lecz jednocześnie krytyczne dla wszystkich procesów
sterowanych urządzeniami komputerowymi.
Przyczynami mającymi istotny wpływ na pracę sieci elektroenergetycznej są zakłócenia
zwarciowe. Zwarcia mogą być wywoływane różnorakimi czynnikami, spośród których wiele, o
czym wspomniano już wcześniej, ma charakter losowy, niezależny od operatora systemu. Są to
m.in.:
- uszkodzenia izolacji,
116
- wyładowania atmosferyczne,
- opady atmosferyczne o wysokim natężeniu,
- wiatry o ponadprzeciętnej sile,
- zakłócenia powodowane przez osoby trzecie oraz zwierzęta,
- pomyłki łączeniowe,
- działanie innych czynników zewnętrznych.
Mimo nieprzerwanych starań prowadzonych w celu doskonalenia stanu technicznego sieci,
całkowite wyeliminowanie zakłóceń sieciowych, które prowadzą do powstawania przerw w
zasilaniu, zapadów, czy też krótkotrwałego obniżenia się napięcia jest niemożliwe.
Zakład Energetyczny Wrocław SA podejmuje ciągłe działania i przedsięwzięcia, których
celem jest zmniejszenie częstotliwości występowania zakłóceń oraz stopnia ich dolegliwości dla
odbiorców. Odnoszą się one zarówno sfery technicznej jak i organizacyjnej i dotyczą:
- rozbudowy sieci,
- remontów i modernizacji sieci,
- optymalizacji układów pracy sieci,
- stosowania nowoczesnej techniki w zakresie elektroenergetycznej automatyki
zabezpieczeniowej,
- stosowanie szybkiej i niezawodnej aparatury łączeniowej,
- zmian sposobu pracy sieci SN z kompensacji ziemnozwarciowej na uziemienie przez rezystor,
- stosowania coraz nowocześniejszych systemów łączności, sterowania i monitoringu pracy
sieci.
Działania te prowadzą w szczególności do:
- zmniejszenia prawdopodobieństwa powstania zakłócenia,
- skrócenia czasu trwania zwarć,
- zwiększenia zakresu identyfikowanych i eliminowanych zakłóceń,
- rócenia czasu lokalizacji uszkodzonego odcinka sieci,
- przyspieszania przywrócenia zasilania.
Prowadzone są modernizacje infrastruktury sieciowej, budowane są nowe elementy sieci
zwiększające bezpieczeństwo pracy sieci, pozwalające na rezerwowanie zasilania. Skracanie ciągów
liniowych zwiększa pewność zasilania i ułatwia utrzymanie wymaganych poziomów napięcia.
Zmiana sposobu pracy punktu zerowego sieci średniego napięcia na uziemiony przez rezystor
prowadzi do zmniejszenia ilości zwarć wielobiegunowych, które wywołują zapady napięcia, oraz
praktycznie eliminuje występowanie zwarć lawinowych. To ostatnie ma bardzo istotne znaczenie,
gdyż podczas zwarć lawinowych niejednokrotnie dochodziło do uszkodzenia i wyeliminowania z
ruchu wielu elementów sieci, a więc powodowało ograniczenia w dostawie energii elektrycznej dla
znacznego obszaru. Zmiana sposobu pracy punktu zerowego sieci zmniejsza również narażenia
izolacji, co przyczynia się do zmniejszenia ilości jej uszkodzeń. Coraz powszechniej stosuje się
sygnalizatory przepływu prądu zwarciowego oraz lokalizatory miejsca zwarcia, co znakomicie
skraca czas lokalizacji miejsca uszkodzenia. Dyspozytorzy kierujący pracą sieci wykorzystują coraz
nowocześniejsze narzędzia informatyczne w zakresie sterowania i nadzoru wspomagające
prowadzenie ruchu. Umożliwiają one szybszą identyfikację zakłócenia i ułatwiają podjęcie
właściwych i szybkich działań zmierzających do przywrócenia zasilania. Narzędzia informatyczne
związane z systemem SCADA zapewniają prowadzenie systematycznej rejestracji i archiwizacji
niektórych parametrów jakościowych energii elektrycznej np. czasu trwania jednorazowych i
sumarycznych przerw w jej dostawie.
Nowoczesne urządzenia instalowane w polach rozdzielni (głównie zabezpieczenia cyfrowe)
są źródłem dużego zakresu informacji o pracy sieci i aparatury. Daje to szerokie możliwości
wykonywania obserwacji i analiz. Na podstawie prowadzonego monitoringu pracy sieci wnioskuje
się wykonanie eksploatacyjnych czynności prewencyjnych, zapobiegających powstaniu awarii.
117
Szczególną uwagę w aspekcie zachowania wymaganych standardów jakościowych energii

elektrycznej zwraca się na rozwój elektroenergetycznej automatyki zabezpieczeniowej.
Zastosowanie przekaźników wykorzystujących wyrafinowane kryteria identyfikacji zakłóceń
umożliwia zwiększenie czułości, pewności i selektywności pracy zabezpieczeń i układów
automatyki. Dąży się do skracania czasu trwania zwarć, co jest możliwe dzięki stosowaniu nowej
techniki zabezpieczeniowej. Coraz częściej wykorzystuje się łącza teletechniczne dla realizacji
układów telezabezpieczeń, zabezpieczeń odcinkowych linii 110kV, co prowadzi do skrócenia czasu
trwania zwarć i większej selektywności eliminacji zakłóceń. Nowoczesne i coraz bardziej
niezawodne regulatory napięcia realizujące bardziej skomplikowane algorytmy regulacji oraz
złożone układy blokad mają ograniczyć możliwość wykroczenia poziomu napięcia poza
dopuszczalny zakres. Stosuje się cyfrowe sterowniki realizujące automatyki SZR charakteryzujące
się wyższą niezawodnością i elastycznością w dostosowaniu układu SZR do potrzeb.
Zabezpieczenia cyfrowe zazwyczaj wyposażone w układy samokontroli dają wyższą niż poprzednie
generacje zabezpieczeń niezawodność i pewność działania.
Coraz większą wagę przywiązuje się do monitoringu parametrów jakościowych dostarczanej
energii elektrycznej. I tak od ubiegłego roku wprowadza się do eksploatacji w stacjach
elektroenergetycznych 110/SN rejestratory jakości energii. Rejestrują one przerwy w zasilaniu,
zapady, wzrosty napięcia, szybkie zmiany napięcia, częstotliwość, zawartość poszczególnych
harmonicznych, symetrię napięć. Informacje o przekroczeniach parametrów jakościowych są
bezpośrednio przekazywane kanałem telemechaniki do dyspozycji ruchu i tam archiwizowane.
Dalsza analiza tych zapisów może być źródłem podejmowania działań zapobiegawczych
i korygujących.
Wpływ zakłóceń w sieci operatora systemu rozdzielczego na pracę urządzeń u odbiorców
zależy od rodzaju, wielkości zakłócenia oraz czasu jego trwania. Należy jednak zwrócić uwagę, iż
wielce istotnym czynnikiem determinującym stopień wrażliwości na zakłócenia jest sposób
rozwiązań sieci wewnętrznej odbiorcy, w tym przyjęte koncepcje w zakresie zastosowanej
elektroenergetycznej automatyki zabezpieczeniowej. Niejednokrotnie obserwowane są sytuacje, w
których projekt układu zasilania zakładu przemysłowego, w tym dobór zabezpieczeń i ich nastaw,
nie uwzględnia zjawisk zachodzących w sieci zasilającej. Wynika to prawdopodobnie z:
- nie rozpoznania przez projektantów zjawisk zachodzących w sieci,
- nadmiernego ograniczania kosztów inwestycji związanych z przyłączeniem do sieci
i realizacji sieci (instalacji) zakładowej,
- błędnego definiowania wymagań dotyczących pewności zasilania i jakości energii
w procesie przyłączania do sieci,
- przenoszenia gotowych rozwiązań projektowych bez dostosowania do układu
i warunków pracy sieci zasilającej, do której projektowany obiekt ma zostać przyłączony.
Wykonanie prawidłowego projektu zasilania musi być bezwzględnie poprzedzone z jednej
strony wnikliwą analizą zjawisk zachodzących w sieci elektroenergetycznej, z drugiej zaś
zdefiniowaniem wymaganej pewności zasilania. W przeciwnym wypadku można się będzie
spodziewać zastosowanie rozwiązań nie tylko nieoptymalnych, ale wręcz szkodliwych. Wiele
błędnych rozwiązań udaje się rozpoznać podczas procesu uzgadniania dokumentacji. Głównym
jednak celem procesu uzgodnień jest weryfikacja przyjętych założeń pod kątem ich wpływu na
pracę sieci Zakładu Energetycznego, a nie dostosowania projektu do wymagań stawianym
urządzeniom odbiorczym. Część problemów jest oczywiście identyfikowana ale znacznie później,
kiedy analizuje się przyczyny nie satysfakcjonującej jakości zasilania i wynikających z tego tytułu
strat. Usunięcie ich wymaga niestety ponoszenia dodatkowych, częstokroć wysokich nakładów
finansowych. Kilka zanotowanych sytuacji ilustrujących powyższe stwierdzenia przedstawiono
poniżej.
118
Znane są przypadki, kiedy projektowano zabezpieczenia podnapięciowe impulsujące na

otwarcie wyłącznika głównego zasilania całej fabryki. Dobierano takie nastawienia, że przy
jakimkolwiek zakłóceniu w sieci SN lub WN, nawet odległym o kilkadziesiąt kilometrów od
miejsca lokalizacji urządzeń odbiorczych, dochodziło do zbędnego zadziałania błędnie dobranego i
nastawionego zabezpieczenia. Prowadziło to w konsekwencji do niepotrzebnego zatrzymania całej
linii produkcyjnej. Oprócz błędnie dobranych nastaw dyskusyjny pozostaje cel stosowania takiego
zabezpieczenia, odstawiającego zasilanie całej fabryki, a nie chroniącego faktycznie tylko tych
urządzeń, które rzeczywiście są wrażliwe na zapady napięcia.
Inny przykład dotyczy obiektów, gdzie zaproponowano zabezpieczenia podnapięciowe,
mające doprowadzić do odcięcia powiązania z siecią w przypadku wystąpienia zwarć
wielkoprądowych. Nastawiono je bardzo czule, właściwie z punktu widzenia funkcji, jakie
zabezpieczenie to miało spełniać. Czas opóźnienia zadziałania wynosił 100ms. Problem polegał
jednak na tym, że przekaźniki podnapięciowe mierzyły napięcie fazowe po stronie SN. Każde
doziemienie, niezależnie od miejsca jego wystąpienia w sieci, które powoduje przecież wystąpienie
asymetrii napięć fazowych, powodowało zadziałanie zabezpieczeń i niepotrzebne odcięcie obiektu
od sieci Zakładu Energetycznego. Przyłączenie zabezpieczeń tak, by mierzyły one napięcia
międzyfazowe, które podczas doziemień pozostają symetryczne, pozwoliłoby na uniknięcie
niepotrzebnych wyłączeń.
Kolejnym, niestety dość nagminnym przykładem pewnej niefrasobliwości projektantów, jest
budowanie układów sterowania procesem technologicznym z wykorzystaniem napięcia
sterowniczego pochodzącego bezpośrednio z sieci zasilającej. Prowadzi to do wyłączania całego
ciągu technologicznego bądź pojedynczych maszyn np. podczas zapadów napięcia wywołanych
zwarciami zewnętrznymi, mimo że w istocie nie są one groźne dla odbiorów, i które mogłyby
pracować dalej.
Bardzo istotnym jest, by podmiot ubiegający się o przyłączenie do sieci właściwie
sformułował swe wymagania dotyczące jakości i pewności zasilania. Okazuje się, że wnioski o
przyłączenie do sieci zawierają błędnie zdefiniowane, nie korespondujące z faktycznymi potrzebami
wymagania w tym zakresie. Dzieje się tak być może z braku dostatecznej wiedzy w zakresie
zjawisk występujących w sieci oraz z chęci ograniczenia kosztów przyłączenia i ponoszenia
dalszych opłat np. z tytułu zapewnienia mocy rezerwowej. Niestety można się też spotkać z
nierealnym oczekiwaniem, by jakość zasilania była niezmiennie idealna w każdej sekundzie doby
przez wszystkie dni w roku. Kilkakrotnie spotkano się z następującymi sytuacjami, które ilustrują
powyższe. Podmioty, występując o warunki przyłączenia wskazują jako wystarczające standardowe,
określone w „rozporządzeniu przyłączeniowym” wskaźniki jakościowe energii. W późniejszym
czasie, po wielu miesiącach od uruchomienia fabryki okazuje się, że przerwa w zasilaniu, trwająca
dłużej niż kilka minut może doprowadzić do bardzo poważnych strat finansowych, a co więcej do
groźnego negatywnego oddziaływania na środowisko. Możliwości modernizacji układu zasilania są
wtedy zazwyczaj kosztowne i przewyższają nakłady, jakie należałoby ponieść budując od początku
optymalnych układ w oparciu o właściwe założenia projektowe. I tak np. w sytuacji, gdzie zanik
napięcia w elektroenergetycznej sieci zasilającej może spowodować zagrożenie życia lub zdrowia
ludzi, poważne zagrożenie środowiska, a także znaczne straty materialne, należy wykonać zasilanie
z co najmniej z dwóch niezależnych, samoczynnie załączających się źródeł energii elektrycznej [2].
W celu zachowania sprawności posiadanych urządzeń Zakład Energetyczny prowadzi
systematyczne prace eksploatacyjne, remontowe i modernizacyjne. Warto przypomnieć, że
podmioty przyłączone do sieci winny dbać o utrzymanie należytego stanu urządzeń [1, 4] poprzez
ich okresową konserwację, kontrole, prowadzenie niezbędnych remontów i modernizacji. Niestety
nie wszyscy kontrahenci przyłączeni do sieci wywiązuje się z tego obowiązku. Jaskrawym tego
przykładem była awaria, której przyczyny należy upatrywać w zaniedbaniach eksploatacyjnych
właściciela małej elektrowni wodnej. W wyniku awarii w sieci SN doszło do wydzielenia się do
pracy samodzielnej generatora, którego zabezpieczenia, mające w takiej sytuacji doprowadzić do
119
odstawienia maszyny z ruchu, nie zadziałały prawidłowo. Samodzielna praca generatora

doprowadziła do zasilania wydzielonego fragmentu sieci energią elektryczną o niewłaściwych
parametrach jakościowych. W skutek czego uszkodzeniu uległo wiele odbiorników energii
elektrycznej zainstalowanych u odbiorców. Jak się później okazało, zabezpieczenia i układ
sterowania były niesprawne i nie były sprawdzane i konserwowane od momentu budowy i rozruchu
obiektu.
Wnioski
- Istotną rolę w zakresie poprawy jakości dostarczanej energii spełnia
elektroenergetyczna automatyka zabezpieczeniowa. Niewłaściwie zaprojektowana
automatyka zabezpieczeniowa i sterownicza w instalacjach odbiorczych może
powodować poważne i w wielu przypadkach całkowicie nieuzasadnione perturbacje w
zasilaniu energią elektryczną prowadzące w konsekwencji do powstania znacznych
strat materialnych.
- Wnioski o wydanie technicznych warunków przyłączenia obiektu przemysłowego
powinny być poprzedzone wnikliwą analizą potrzeb w zakresie jego wymagań
dotyczących jakości dostarczanej energii elektrycznej. Pozwoli to na uniknięcie
powstawania projektów i rozwiązań nie odpowiadających faktycznym potrzebom.
- Zakład Energetyczny Wrocław SA ze swej strony prowadzi ciągłe działania
zmierzające do zwiększenia dyspozycyjności pracy sieci i ograniczenia skutków
zakłóceń oraz częstotliwości ich występowania. Jest jednak oczywistym, że całkowite
wyeliminowanie zdarzeń awaryjnych jest niemożliwe i nierealne. Natomiast planowe
wyłączenia energii elektrycznej są zawsze poprzedzane informacją na zasadach
określonych w §33 Rozporządzenia „przyłączeniowego” .
- W przypadkach zastosowania w procesie technologicznym urządzeń wrażliwych
nawet na krótkotrwałe zaniki (rząd milisekund) lub zapady napięcia należy rozważać
możliwość instalowania w układach zasilających urządzeń podtrzymujących, np. UPS.
- Zgodnie z § 16 pkt. 2 Rozporządzenia Ministra Gospodarki z 25.09.2000r. (Dz.U. nr

85 poz. 975) tzw. Rozporządzenia przyłączeniowego, Odbiorca energii elektrycznej
jest obowiązany do utrzymania należącej do Niego sieci, wewnętrznej instalacji
zasilającej i odbiorczej w stanie technicznym zgodnym z wymaganiami określonymi w
odrębnych przepisach.
- Odbiorniki energii elektrycznej starszej generacji były odporne na zakłócenia

występujące w sieci elektroenergetycznej, natomiast urządzenia i sprzęt produkowany
obecnie (szczególnie komputery,) są bardzo wrażliwe i czułe, przez co wymagają
zastosowania odpowiedniej ochrony przed skutkami związanymi z wystąpieniem
przepięć np. łączeniowych lub wpływów wyładowań atmosferycznych. Zatem
w interesie użytkowników wrażliwych i częstokroć drogich urządzeń, leży
zastosowanie w elektrycznej instalacji odbiorczej ochrony przeciwprzepięciowej.
- Zakład Energetyczny Wrocław SA jest zawsze gotowy do współpracy ze swoimi

Klientami w zakresie działań ukierunkowanych na identyfikację, poszukiwanie źródeł
i sposobów eliminacji wpływu niekorzystnych zjawisk towarzyszących stanom
zakłóceniowym występującym w pracy systemu elektroenergetycznego.
120
Literatura
1. Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 25 września 2000r. w sprawie szczegółowych

warunków przyłączenia podmiotów do sieci elektroenergetycznych, obrotu energią
elektryczną, świadczenia usług przesyłowych, ruchu sieciowego i eksploatacji sieci oraz
standardów jakościowych obsługi odbiorców, Dziennik Ustaw Nr 85/200, poz. 975,
2. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z dnia 12.04.2002 r. w sprawie warunków
technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytuowanie, Dziennik Ustaw
nr 75/2002 poz. 690,
3. Polska Norma PN-EN 50160 Parametry napięcia zasilającego w publicznych sieciach
rozdzielczych,
4. Instrukcja Ruchu i Eksploatacji Sieci Rozdzielczej, Zakład Energetyczny Wrocław SA,
Wrocław 2002.
121
122
Automatyczna kontrola izolacji w sieciach z zakłóceniami

Maciej Sałasiński
Biuro Projektów i Usług Inwestorskich PRO-MAC
1. Bezpieczeństwo elektryczne.
Ogólnie rzecz ujmując wszystkie instalacje elektryczne składają się z dwóch podsystemów.
Jednym z nich jest system zasilania, którego celem jest dostarczenie energii elektrycznej o
odpowiednich parametrach. Drugi system to system ochrony, którego podstawowym zadaniem jest
gwarancja bezpieczeństwa ludzi, zwierząt oraz stosowanych procesów technologicznych.
W zależności od rodzaju obiektu, w którym instalacje są eksploatowane obie te funkcje:
zasilania, a więc pewności oraz ochrony, a więc bezpieczeństwa muszą być odpowiednio wyważone
i zrealizowane na możliwie najwyższym, uzasadnionym ekonomicznie i technicznie poziomie.
Jednym z podstawowych czynników, które są niezbędne do spełnienia obu tych warunków

jest odpowiednio wysoki stan izolacji elektrycznej. Na skutek różnych czynników eksploatacyjnych
(przepięcia, przetężenia) jak i losowych (udary mechaniczne, wpływy chemiczne, gryzonie) jakość
izolacji stale pogarsza się, zwiększając zagrożenie porażeniowe i obniżając dyspozycyjność
instalacji elektrycznej. Degradacja izolacji jest procesem ciągłym i w pewnym momencie osiągnięty
zostaje stan graniczny, w którym zabezpieczenia powodują awaryjne wyłączenie. Zdarzenie takie
zawsze powoduje powstanie dodatkowych kosztów.
Rys.1. Wykres rezystancji izolacji w funkcji czasu
123
W wielu przypadkach wcześniejsza informacja o zbliżającym się zagrożeniu umożliwia

podjęcie skutecznej akcji serwisowej, która pozwoliłaby na uniknięcie wyłączenia awaryjnego i
związanych z tym kosztów. Monitorowanie stanu izolacji możliwe jest dzięki przekaźnikom
kontroli stanu izolacji, kontrolującym w sposób ciągły rezystancję izolacji sieci (w sieciach z
izolowanym punktem neutralnym) lub prąd różnicowy (w sieciach uziemionych). Przekroczenie
wartości nastawionych jako alarmowe daje nam informację o zbliżającej się możliwości
wyłączenia awaryjnego. Sygnalizacja stanu zagrożenia pozwala uzyskać czas na podjęcie
niezbędnych działań zapobiegawczych. Nowoczesne systemy pozwalają nie tylko kontrolować
poziom izolacji, ale również lokalizować obwody stanowiący potencjalne zagrożenie.
2. Sieci izolowane (IT)
Elektryczne sieci zasilające z izolowanym punktem neutralnym są wykorzystywane

głównie tam, gdzie szczególnie ważna jest niezawodność zasilania i bezpieczeństwo
użytkowników. Sama konfiguracja takiej sieci powoduje, że zagrożenie porażeniowe jest tu
zdecydowanie obniżone. Dlatego też w tych sieciach jako środek ochrony dopuszczona jest
sygnalizacja wystąpienia jednofazowego doziemienia bez konieczności wyłączania zasilania.
Rys.2. Zagrożenie porażeniowe w sieci IT
Kontrola stanu izolacji w sieciach IT realizowana jest przez ciągły pomiar rezystancji
izolacji. Urządzeniami realizującymi ten pomiar są przekaźniki kontroli stanu izolacji zwane
izometrami.
Metody pomiaru
Stosowane pasywne metody kontroli stanu izolacji bazują na pojawieniu się asymetrii
napięć podczas doziemienia jednofazowego (tzw. metoda trzech woltomierzy lub żarówek):
Metoda bierna kontroli stanu izolacji ma jedną zaletę – jest szybka, ma jednak także istotne
wady: nie dostarcza informacji o wartości rezystancji izolacji oraz nie jest w stanie wykryć
doziemień symetrycznych i wysokoomowych. Wady te spowodowały, że urządzenia
wykorzystujące metodę bierną nie są uznawane przez normy jako urządzenia do kontroli stanu
izolacji, a jedynie jako urządzenia pomocnicze wykrywające doziemienia jednofazowe.
124
Rys.3. Metoda bierna pomiaru
Metoda aktywna pomiaru rezystancji izolacji polega na przyłożeniu między przewody sieci
kontrolowanej, a przewód PE napięcia pomiarowego i analizie prądu pomiarowego płynącego
przez rezystancję izolacji.
Rys.4. Metoda aktywna pomiaru.
Ponieważ metoda aktywna pozwala na ocenę wartości rezystancji izolacji i wykrywa

doziemienia symetryczne i niesymetryczne, dlatego tylko urządzenia pracujące w oparciu o nią są
uznawane przez normy jako przekaźniki kontroli stanu izolacji.
O możliwościach zastosowania danego przekaźnika kontroli stanu izolacji decyduje
zastosowane napięcie pomiarowe. Podczas pomiaru należy bowiem uwzględnić zjawiska
występujące w sieci kontrolowanej, które zakłócają pomiar. Główne zakłócenia, czyli:
• składowe stałe napięć i prądów w sieci,
• pojemności doziemne,
• zmiany napięcia i częstotliwości,
można wyeliminować stosując odpowiednie napięcie pomiarowe.
W najprostszym przypadku jako napięcie pomiarowe można wykorzystać napięcie stałe.
Jednak rozwiązanie takie powoduje, że przekaźnik może być stosowany jedynie w czystych
sieciach prądu przemiennego.
125
Rys.5. Powstawanie składowej stałej
Jeżeli do sieci dołączony zostanie prostownik i po stronie stałoprądowej wystąpi

doziemienie, to do sieci przedostanie się składowa stała napięcia, która wpłynie na napięcie
pomiarowe: jeżeli napięcia się zsumują, wtedy doziemienie zostanie zasygnalizowane zbyt
wcześnie, jeżeli się odejmą – zbyt późno. Aby tego uniknąć napięcie pomiarowe powinno być
zmienne. Przykładowo w metodzie AMP opatentowanej przez firmę BENDER napięcie
pomiarowe ma kształt prostokątny.
W rzeczywistych sieciach przemysłowych bardzo rzadko można mieć pewność, że żaden z
odbiorów nie wprowadza do sieci składowej stałej, ponieważ wytwarza ją większość
przekształtników i zasilaczy impulsowych. Dlatego w instalacjach przemysłowych zalecane jest
stosowanie przekaźników stanu izolacji niewrażliwych na składowe stałe i zakłócenia.
Kolejnym zjawiskiem utrudniającym przeprowadzenie pomiaru jest pojemność doziemna
sieci kontrolowanej.
Rys.6. Zakłócenie pomiaru: pojemności doziemne
Każda sieć elektryczna posiada swoją pojemność doziemną. Pewna część prądu sieci i
prądu pomiarowego przepływa przez te pojemności. W Europie jako parametr oceny stanu izolacji
przyjmuje się wartość rezystancji, a nie całej impedancji izolacji. Dlatego w czasie pomiaru należy
rozpatrywać tylko część czynną prądu płynącego przez izolację i nie należy uwzględniać prądów
pojemnościowych. W metodzie AMP realizowane jest to w ten sposób, że dokonywany jest
pomiar pojemności sieci, a przy pomiarach rezystancji izolacji uwzględniany jest wpływ ładowania
126
pojemności doziemnych prostokątnym napięciem pomiarowym. W ten sposób wynik pomiaru

uwzględnia tylko czynną część prądu pomiarowego umożliwiając dokładny pomiar rezystancji
izolacji.
Kolejnym czynnikiem zakłócającym pomiar są zmiany napięcia i częstotliwości w sieci
kontrolowanej.
Rys.7. Zakłócenia napięcia sieci.
Zjawisko to jest istotne zwłaszcza w przypadku niektórych odbiorów np. przetwornic

częstotliwości, wprowadzających szczególnie dużo zakłóceń. Napięcie sieci może mieć tę samą
częstotliwość, co napięcie pomiarowe, powodując błędne odczyty. Rozwiązaniem tego problemu
w metodzie AMP jest adaptowanie okresu napięcia pomiarowego do panujących warunków,
związanych ze zmianą częstotliwości napięcia sieci kontrolowanej lub z pojemnością tej sieci. Po
„zaobserwowaniu” nietypowych odczytów układ sterowania odstraja nieco przebieg pomiarowy
sprawdzając, czy wpłynie to na kolejne wyniki pomiarów.
Metoda AMP stosowana jest w izometrach rodziny IRDH275/375 przeznaczonych do
pracy w silnie zakłóconych sieciach przemysłowych. Typowym zastosowaniem jest kontrola
izolacji w układach napędowych dużej mocy. Instalacje takie zwykle pracują z dedykowanym
transformatorem i siecią w układzie IT po stronie wtórnej.
3. Sieci uziemione (TN, TT)
Większość sieci elektrycznych pracujących w przemyśle wykonana jest w układzie z

uziemionym punktem neutralnym. Stan izolacji w takich sieciach oceniany jest na podstawie
poziomu prądów różnicowych. Urządzeniami do ich kontroli są przekaźniki różnicowoprądowe,
sam pomiar dokonywany jest za pomocą przekładników Ferrantiego. Przekroczenie wartości
zadanej generuje alarm, wartość bieżąca prądu różnicowego może być odczytana np. na linijce
diodowej lub z dołączonego wskaźnika analogowego. Przekaźniki różnicowoprądowe
wykonywane są w trzech klasach, definiujących obszar ich zastosowań.
Najstarsze urządzenia wykonywane były w klasie AC i przeznaczone jedynie do

monitorowania prądów różnicowych sinusoidalnych. Jednak ze względu na rosnący poziom
zakłóceń zarówno w sieciach przemysłowych jak i komunalnych, którego efektem jest także
odkształcenie prądów różnicowych zostały one praktycznie wyparte przez urządzenia klasy A.
Takie aparaty mogą kontrolować prądy różnicowe sinusoidalne oraz pulsujące stałe, o ile składowa
stała w ich przebiegu nie przekracza 6mA. To ograniczenie wynika z faktu, że przekładniki
pomiarowe mogłyby zostać nasycone w przypadku przepływu prądu stałego o większej wartości.
Jeżeli w sieci kontrolowanej istnieje możliwość wystąpienia prądów różnicowych stałych, wtedy
127
jedynym wyborem są przekaźniki różnicowoprądowe klasy B. Urządzenia te przeznaczone są do

monitorowania prądów różnicowych o dowolnym kształcie (sinusoidalnych, odkształconych i
gładkich stałych oraz ich kombinacji) z jednakową czułością.
Klasa przekaźnika
Kształt prądu
różnicowego
AC A B
Sinusoidalny   
Pulsujący DC
(DC do 6mA)  
Gładki DC 
Zakres częstotliwości ~50Hz 15...100Hz 0...1000Hz
W typowych instalacjach stosowanie wyłączników różnicowoprądowych jako

zabezpieczenia przeciwporażeniowego stało się standardem. Próba zabezpieczenia w ten sposób
sieci, w której znajduje się przetwornica częstotliwości napotyka jednak kilka przeszkód. Zwykle
przy zastosowaniu zwykłych wyłączników różnicowoprądowych klasy A w chwili załączenia
zasilania następuje zadziałanie wyłącznika. Spowodowanej jest to tym, że w pierwszej chwili
ładowane są liczne pojemności doziemne wbudowane w przetwornicę (np. kondensatory filtru
RFI). Ponieważ pojemności te mają różną wartość w stosunku do poszczególnych faz, co wynika
chociażby z tolerancji powszechnie stosowanych elementów, dlatego prądy ładowania w
poszczególnych fazach nie równoważą się, co powoduje zadziałanie wyłącznika
różnicowoprądowego. Aby tego zjawiska uniknąć, aparat kontrolujący prąd różnicowy musi być
selektywny, a więc nieczuły na krótkotrwałe zakłócenia pomiarowe.
Kolejnym wymaganiem dotyczącym zabezpieczenia przeciwporażeniowego w
przetwornicach częstotliwości jest reakcja na różne rodzaje prądów różnicowych. W zależności od
miejsca, w którym wystąpi doziemienie, prąd różnicowy może mieć kształt sinusoidalny
(doziemienie na wejściu przetwornicy), pulsujący lub gładki stały (doziemienie na szynie DC) lub
silnie odkształcony z bardzo dużą zawartością harmonicznych (wyjście przetwornicy). Zagrożenie
porażeniowe pojawia się niezależnie od kształtu prądu, dlatego też, aby zabezpieczenie było
skuteczne musi reagować jednakowo skutecznie przy osiągnięciu wartości alarmowej przez każdy
z tych prądów lub przez ich sumę.
To wymaganie pokazuje, że do budowy takich zabezpieczeń powinny być stosowane
jedynie aparaty różnicowoprądowe typu B – czułe na prądy różnicowe o dowolnym kształcie.
Przy okazji warto także zauważyć, że w przebiegu wyjściowym przetwornicy jest dużo
składowych o częstotliwościach znacznie wyższych, niż podstawowe 50Hz i warto zwrócić uwagę,
jakie pasmo częstotliwości będzie widziane przez aparat monitorujący prądy różnicowe. Zbytnie
ograniczenie tego pasma spowoduje bowiem, że pominięta może być zbyt duża część prądów
różnicowych. Pasmo to powinno obejmować przynajmniej trzecią harmoniczną, czyli sięgać
150Hz.
Kolejnym problemem napotykanym przy właściwym doborze zabezpieczeń
różnicowoprądowych jest fakt, że instalacje z przetwornicami częstotliwości charakteryzują się
128
wysokim poziomem prądu różnicowego. Wynika on z dużych pojemności doziemnych

wprowadzanych przez kable zasilające i silnikowe (często ekranowane), kondensatory filtrów
wejściowych RFI.
Rys. 8. Sieć z falownikiem.
Rys.9. Rozkład pojemności w sieciach z falownikami.
Szczególnie dla składowych prądu o wyższych częstotliwościach pojemności te stanowią

niskoimpedancyjną ścieżką upływu. Co gorsza, obliczenie poziomu tego prądu upływu przed
uruchomieniem instalacji jest praktycznie niemożliwe – zależy on od długości, jakości i sposobu
ułożenia kabli, parametrów elementów filtra RFI, częstotliwości pracy przetwornicy. Aby
właściwie ustawić poziom zadziałania zabezpieczenia należy, więc najpierw określić ustalony
poziom prądu różnicowego a następnie ustawić poziom zabezpieczenia w stosunku do wartości
ustalonej, płynącej przy poprawnej pracy sieci.
129
Wynika stąd kolejne wymaganie stawiane aparatom do budowy zabezpieczeń

różnicowoprądowych instalacji z przetwornicami częstotliwości: powinny mieć możliwość
nastawialną wartości zadziałania.
Rozwiązaniem praktycznym budowy zabezpieczenia przeciwporażeniowego dla
przetwornicy częstotliwości jest zastosowanie przekaźnika różnicowoprądowego klasy B, który
łącznie z odpowiednio pod względem mocy i szybkości działania dobranym wyłącznikiem stworzy
zespół wyłącznika różnicowoprądowego selektywnego (minimalne opóźnienie przekaźników typu
RCMA470 wynosi ok.70ms), reagującego na dowolny kształt prądu różnicowego i mającego
możliwość nastawiania wartości wyzwalającej.
Szczególnie z myślą o budowie takich zabezpieczeń zaprojektowany został przekaźnik
RCMA473, który ma możliwość nastawy wartości wyzwalającej w zakresie 30…300mA a
opóźnienie, zapewniające niezbędna selektywność, jest stałe i wynosi 130ms.
Wszystkie opisane w referacie urządzenia działają w sposób automatyczny, a informacje z nich

mogą być przekazywane na czterech poziomach:
- sygnał binarny- przekroczenie wartości progowej sygnalizowane jest przełączeniem styku
przekaźnika wyjściowego (jeden lub dwa)- proste izometry i przekaźniki
różnicowoprądowe;
- sygnał binarny i sygnał analogowy- jak wyżej oraz analogowo przekazywana wartość
rezystancji (sygnał 0...400μA lub 0/4...20mA);
- magistrala RS485 jako port wyjściowy- generowanie bloku danych z informacjami o
wartości mierzonej, obu nastawach alarmowych oraz stanie alarmu i jego przyczynie;
- magistrala RS485 z dwukierunkową komunikacją- pełna wymiana informacji pomiędzy
urządzeniem lub układem monitoringu a systemem nadrzędnym, pełen dostęp do nastaw i
wartości bieżących parametrów.
Dwa ostatnie poziomy dotyczą przede wszystkim rozbudowanych systemy lokalizacji doziemień
oraz lokalizacji prądów różnicowych.
130

#8 Wrocław

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

#8 Wrocław

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

“EAZ a LPQI”, Wrocław, 27 stycznia 2004 r.

Koszty złej jakości energii jako uzasadnienie

NOWE SYSTEMOWE PODEJŚCIE DO WIEDZY NA TEMAT JAKOŚCI ZASILANIA

1. Co nas skłoniło do zainicjowania działań w sferze jakości zasilania w ramach programu

2. Co to jest Inicjatywa LPQI?

Inicjatywa programu Leonardo dotycząca Jakości Zasilania jest programem edukacyjnym

3. Jakie są narzędzia LPQI?

♦ Poradnik Jakości Zasilania, unikalne źródło informacji publikowane w częściach, w sumie

4. Definicja jakości energii:

“Zbiór warunków, które umożliwiają funkcjonowanie systemów elektrycznych zgodnie z ich

Wiedzę o jakości energii można scharakteryzować następująco:

5. Poradnik jakości zasilania

3.1. Przyczyny powstawania i skutki dzialania

3.2.2 Rzeczywista wartość skuteczna - jedyny prawdziwy wyznacznik

Wprowadzenie do poradnika. Rola jakości energii we współczesnym świecie. Omówienie

• Poradnik zamodzielnej oceny jakości zasilania

Omówienie ankiety prowadzonej w 9 krajach Europy na temat problemów jakości zasilania i

• Koszty niskiej jakości zasilania

• Harmoniczne – Przyczyny powstawania i skutki działania

• Rzeczywista wartość skuteczna – jedyny prawdziwy wyznacznik

• Wymiarowanie przewodu neutralnego

Zwięzły poradnik na temat praktyk w zakresie wymiarowania przewodu neutralnego. Mocno

• Odporność. Pewność i niezawodność zasilania

Co to jest niezawodność. Jak ją mierzymy i ile wynosi w praktyce. Jakiej niezawodności

• Niezawodność zasilania – informacje podstawowe

Projektowanie systemów zasilania to kompromis między interesami użykowników –

• Odporna na zaburzenia konstrukcja budynku o przewżających obciążeniach z zakresu

Budynek o wysokim nasyceniu technologią IT w Mediolanie został poddany całkowitej

• Obsługa predyjcyjna – klucz do jakości energii. Filtry aktywne

Najlepszym sposobem minimalizacji kosztów jest zapobieganie negatywnym zjawiskom a

• Zapobieganie zapadom napięcia

• Studium przypadku – zapady napięcia w ciągłym procesie produkcyjnym

Zapady napięcia mogą katastrofalnie wpływać na niektóre procesy produkcyjne.

• Systemowe podejście do uziemienia

Główne definicje i parametry. Własności uziomów. Rodzaje systemów w zależności od

7. Koszty jakości energii

zainwestować w działania zapobiegawcze, aby zminimalizować ryzyko awarii?", Odpowiedź na to

Związane z produkcją Niedogodności związane z transportem

Koszty odległe utraty przychodu Ewakuacja

• Harmoniczne – skrócenie czasu eksploatacji do 75% projektowanej trwałości

Różne kryteria oceny strat

Jakość energii elektrycznej (parametry, pomiary, ocena)

Energia elektryczna ulega degradacji pod wpływem zaburzeń elektromagnetycznych, a więc

zapad napięcia krótka przerwa w wahania napięcia

wzrost napięcia odkształcenie przebiegu asymetria

Rys. 1. Przykłady najczęściej rozważanych zaburzeń elektromagnetycznych

Zgodnie z rankingiem opracowanym przez ESKOM (Południowa Afryka) i

wykazać znaczenie układów automatyki elektroenergetycznej w identyfikacji przyczyny oraz

2. Zapady napięcia i krótkie przerwy w zasilaniu

Przykładowy przebieg zapadu napięcia przedstawiono na rysunku 2. W większości

Rys. 2. Przykładowy zapad napięcia i krótka przerwa w zasilaniu

2.1. Źródła zapadów napięcia

Główną przyczyną zapadów napięcia są zwarcia występujące w systemie

2.2. Czas trwania zapadu napięcia

Jest zdeterminowany głównie szybkością działania urządzeń zabezpieczających. Są nimi

2.3. Wartość zapadu napięcia

Zależna jest od „elektrycznej” odległości rozważanego punktu systemu w relacji do miejsca

2.4. Automatyka samoczynnego powtórnego załączania (SPZ)

W celu zwiększenia niezawodności zasilania w systemach elektroenergetycznych stosowane

Rys. 3. Zapady napięcia wywoływane działaniem

W większości znanych kontraktów na dostawę energii elektrycznej wzajemne zobowiązania

2.5. Agregacja czasowa

Polega na traktowaniu sekwencji zapadów napięcia występujących kolejno z określoną

2.6. Redukcja czasu eliminacji zwarcia