VII.

Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu, UTES2008

17-19 Aralk 2008, stanbul

H AYVANSAL A TIKLARDAN B YOGAZ RET M

M ustafa Tolay 1 , Hseyin Yamankaradeniz 1 , S erap Yardmc 1 , R oland R eiter 2
1

D etes Enerji ve evre Teknoloji Sistemleri Ltd. ti.; w ww.detesenergy.com ; 2 A.E.V. Alternative Energieversorgung; w ww.aev- b iogas.de -

drmtolay@detesenergy.com; hyk@detesenergy.com; serap@detesenergy.com; info@aev-biogas.de

z et Yenilenebilir enerji kaynaklar ierisinde nemli bir yer tutan hayvanclk ve zirai atk kullanm srdrlebilir kalknma modelleri ierisinde evre ve enerji optimizasyonu bakmndan nem kazanmaktadr. Anaerobik artma teknolojisi yksek performans, d k maliyet, bir yan rn olarak enerji elde edilebilmesi ve d k biyolojik amur retimi gibi nedenlerle son yllarda endstriyel ve evsel atk sularn, hayvan gbrelerinin, kanalizasyon ve artma tesis amurlarnn artmnda yo un olarak kullanlmaktadr. Yaygn olarak kullanlan di er artma yntemlerine gre daha az enerji ve besin gerektirmesi, daha d k i letme maliyetine sahip olmas, mevsimsel i letim olana sunmas ve retilen metan gaznn s ve elektrik enerjisi retiminde kullanlmas anaerobik yntemleri daha ekici klmaktadr. Anaerobik artma sonucu elde edilen METAN GAZI biyogaz olarak kazanlarda yaklmakla buhar retiminde veya gaz motorlarnda yaklarak elektrik retiminde kullanlabilmektedir. Gerek Avrupa Birli i lkeleri gerekse di er lkelerde hayvansal atklardan biyogaz reten tesisler fizibil olarak al makta ve ksa srede yaplan yatrm geri der hale gelmi lerdir. Bu al mada 1500 bykba hayvan kapasiteli bir biyogaz retim tesisinin i letme ko ullar hakknda bilgi verilecektir. Ayrca bu al mada e itli lkelerdeki biyogaz tesisleri hakknda bilgiler verilecektir.

A nahtar Kelimeler: Hayvansal Atklar, Anaerobik Artm, Biyogaz retimi, Alternatif Enerji, Gaz Motoru
S ummary Breeding and agricultural waste application playing an important role as renewable energy sources are coming into question in terms of energy and environment optimisation under sustainable development models. Its high performance, low costs, energy supply as by-product and production of low biological sewage/mud makes Anaerobic Treatment Technology be more intensively used in the last couple of years in the field of industrial and domestic waste water treatment, animal manure, sewage, sewage plant mud treatment. In comparison with other extensively used treatment methods, needing lower energy and nutrition, having lower operation costs, offering seasonal operation possibilities and applying produced methan gas in the heat and electricity production makes anerobic methods more attractive. Methan gas obtained from anerobic treatment can be combusted as biogas in boiler for steam generation and in gas boiler for power generation. The plants producing biogas from animal manure are operating feasibly whether in the European Community or in other countries and amortising itself in a short period. This study gives information about the operating conditions of a biogas generation plant running with a capacity of 1500 cattle animals. Furthermore this study will advise of biogas plants operating in diverse countries.

K ey Words: Animal Manure, Anaerobic Digestion, Biogas Production, Alternative Energy, Gas Engine.

259

VII. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu, UTES2008

17-19 Aralk 2008, stanbul

1. G R
zellikle hayvansal kat atklar biyolojik artma tabi tutulduktan sonra biyogaz (%65 metan, %35 CO2) retimi iin ideal kaynak olarak grlmektedir. Elde edilen biyogaz ise gerek elektrik gerekse s retimi iin nemli enerji girdisi olarak fayda sa lamaktadr. lkemizde mevcut sadece 13 milyon byk ba hayvan says gz nne alnd nda ok nemli bir potansiyel yenilenebilir enerji kayna olarak kullanm beklemektedir. Oysaki zellikle lkemizde hayvan atklar gbre olarak veya kurutulduktan sonra yakt kayna eklinde tarih boyunca kullanlm tr. Son yllarda ise byk lekli iftlik kapasitelerindeki art ve bunlarn olu turdu u atklar evre problemlerini gndeme getirmi tir. E er hayvan atklar artlmadan do aya salnrsa ba ta metan gaznn olu turdu u kresel snma problemi olmak zere, yer st sularnn kirlenmesi, patojenik problemler gibi nemli evre sa l sorunlar olu maktadr. zellikle yzey sularnn alc ortama drenaj, tarmdan dnen sular ve hayvan atklarnn nihai depolama alan olarak kullanlan araziler su kirlili inin ba lca kaynaklar olarak ortaya kmaktadr. Fosil yaktlara kar lk bir lde zm bulacak, yerli enerji kayna olabilecek kapasitedeki organik atklar biyoktle kullanm bakmndan nem arz etmektedir. Olas enerji krizleri ve hayvan atklarndan kaynaklanan evre problemleri ile birlikte d nlrse her iki problemin zm biyogaz tesislerinin kurulmas ile ortadan kalkabilecektir. Hayvan atklar iin evresel adan kabul edilebilir bertaraf yntemleri byk lekte biyoktle-enerji dn m sistemi olarak dikkate alnd nda bu atklardan enerji elde edilmesi ve ayrca yan rn eklinde besin de eri olan gbre elde edilmesi de mmkn olmaktadr. Geli en tarm ve entegre hayvan iftlikleri say ve kapasitelerindeki art lar nedeniyle kaynaklanan evre sorunlarna ekonomik ve uygulanabilir zmler ortaya konulabilir. Gerek byk ba , gerekse kanatl hayvan retimlerinin yo unla t Afyon, Kayseri, orum, Manyas, Bursa, Erzurum, Kars, Ni de, A r, Edirne, Tekirda gibi illerin bulundu u blgelerde biyogaz tesisleri gerek enerji retimi gerekse evre korunumu asndan rnek blgeler olarak kullanlabilir [1,2,3,4].

2 . Y NTEM ve AIKLAMA
zellikle Avrupa Birli i lkelerinde geli mi olan hayvansal atklarndan anaerobik artma yntemleri ile biyogaz retim teknikleri yerel enerji retim kaynaklarna ok fazla katkda bulunmakta olup tm dnyada rnek tesisler olarak gsterilmektedir. Gnmzde Avrupada Almanya, Fransa, svire, talya, Avusturya ve Sadece Almanyada 3000den fazla biyogaz tesisi hayvansal ve tarmsal atklarn artm iin anaerobik artm kullanarak biyogaz retmektedir. rne in Danimarka, hayvan gbresini di er organik atklarla kar trarak biyogaz retiminde kullanan en ba arl lkelerden biridir. Di er lkelerdekinin aksine Danimarka merkezi biyogaz tesisleri kurmu tur. iftliklerden toplanan atklar merkezi biyogaz tesislerinde gaz retiminde kullandktan sonra, gaz merkezi do al gaz ebekesine vermekte ve kan gbreyi tekrar iftilere da tmaktadr. Bu lkede 1500-2500 byk ba hayvan at n artan rnek biyogaz tesisleri ile bu konuda nderdir. Tesisler 1000-15000 m3/gn biyogaz retecek kapasitededir. Benzer ekilde in ve Hindistanda ve daha pek ok lkede hayvansal ve tarmsal atklar biyogaz tesislerinin yaygn olarak kullanld bilinmekte ve bu konularda ara trma ve geli tirme faaliyetlerine hzla devam etmektedir. Gney Amerikada ise biyogaz tesislerinin en yo un olarak kullanld lke Brezilyadr [1,2,3,4].

3 .B YOGAZ TES SLER N N FAYDALARI B

Hayvansal atklardan anaerobik artmla biyogaz retiminin avantajlarn u ekilde sralayabiliriz: 1. Biyogaz ile elektrik ve s retiminde ekonomik kazan elde edilmesini sa lar. 2. Artmdan kan atk gbre olarak kullanlabilir. Biyogaz retiminden sonra elde edilen gbre daha kolay kullanlabilir gbredir.

260

VII. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu, UTES2008

17-19 Aralk 2008, stanbul

3. Kresel snmann en nemli etkeni olan sera gazlar azaltlr. Metan en kt sera gazlarndan biridir. A a atlan hayvansal atklardan yaylan metan gaz ayn hacmdaki CO2den yirmi kat daha fazla sera gaz etkisi yapar. Oysa biyogaz tesislerinde elde edilen metan yaklarak CO2e dn trlr. 4. ok ucuz ve evreci atk evrimi sa lar. Evlerde kan di er kat evsel atklar ve tarmsal atklar da hayvansal atklarla birlikte biyogaz retiminde kullanlabilir. 5. Daha sa lkl, hijyenik ya am alanlarnn yaratlmasn sa lar. 6. zellikle lkemizde hayvancl n geli mesine te vik edici unsur olacaktr. Dolaysyla suni gbreye ba mll azaltarak srdrlebilir kalknmaya katkda bulunur. Ayrca lkemizin d arya olan enerji ba mll n azaltr [1,2,3,4]. lkemizde ise sadece ba ta gda endstrisi olmak zere snrl sayda anaerobik artm uygulamas mevcuttur. Hayvansal ve tarmsal atklarn anaerobik artm ile biyogaz retim uygulamalar lkemiz asndan yok denecek kadar azdr. Gda endstrisi ve di er uygulamalar gz nne alnd nda bu sektrlerdeki anaerobik uygulama tecrbeleri ve teorik bilgiler hayvansal ve tarmsal atklarn anaerobik artmnda da kullanlabilir. Yenilenebilir Enerji Kullanm Yasas ve Enerji Verimlili i Yasas biyogaz tesislerinin kurulmasn te fik etmekte oldu undan bu tesislerin devreye alnmas daha kolay hale gelmi tir. Hammadde olarak hayvan gbresi tek ba na veya tarm kurulu larnda bulunan di er organik atklarla kar trlarak kullanlabilir. Biyogaz retiminden sonra geriye kalan sv-kat ksm gbre olarak de erlendirilmektedir [5,6,7,8,9,10]. zellikle hayvansal atklarn de erlendirilmesi iin kurulacak olan biyogaz tesislerinin al trlmas ile elde edilebilecek kazanlar a a daki ekilde zetleyebiliriz: E lektrik ile kazan Biyogaz tesisi, bir gaz motoru ve bir jeneratrden olu an co-jenerasyon seti ile elektrik retir. Motor biyogaz ile al r ve jeneratr al trr. Bu elektri in kk bir paras, agitatorler, pompalar, fan gibi ekipmanlarda kullanlmak zere tesisin kendi ihtiyac iin kullanlr. Geri kalan elektrik satlabilir ve genel ebekeye verilebilir. Elektrik pahal olmasna ba l olarak g sa laycsna satmak ekonomik olacaktr [11,12]. I s ile kazan Gaz motoru ayrca s retir. Bu snn bir ksm digester iin gereklidir. Geri kalan ksm ise seralar iin kullanlabilir. A tk kullanm ile kazan Firmalar, biyogaz tesislerinin iine konabilen organik atklardan kurtulmak iin para derler. Bu atklardan bazlar biyogaz reaktr iine konmadan nce ayrma, ezme gibi n i lemlere tabi tutulmalar gerekmektedir. Besi maddesi olarak kullanlabilecek atklar iin baz rnekler a a daki gibidir: K esim evi; Kemiksiz kesim evi at , kan, mide ieri i, balk at , flotasyon atk suyu, et atklar eker Fabrikas; ekerpancar ular, ekerpancar paralar, melas atklar, B esin Sanayi; Ekmek atklar, hamur at , peyniralt suyu, posa, ya l tohum at , damtma tesisi at , bira sanayii at , meyva suyu fabrikas at K afeterya; Ya seperatrnden kan ya at , yiyecek ; at B iyodizel a t ; Gliserin ; zellikle turizm tesisi ve otellerden de erlendirilemeyerek atlan yiyecek atklar biyogaz tesisinde kullanmak iin bir ok olana a sahiptir. Sadece dengeleme tankna atlmas gerekmekte ve pompa ile digestera koymaktadr. Bir ton yiyecek at yakla k 15 ton inek gbresine denk olabilmektedir [11,12].

261

VII. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu, UTES2008

17-19 Aralk 2008, stanbul

4 . RNEK B R B YOGAZ TES S NDE B YOGAZ RET M

Genellikle st retimi iin kullanlan bykba hayvan iftliklerinden kan hayvansal gbrelerin kat ve sv halde de erlendirilmesi ile biyogaz retmek mmkndr. Bu atklara ilave olarak yukarda sralanan trde atklarda zellikle kullanlamayan zrai atklar, tavuk gbreleri, tavuk iftli i atklar da biyogaz retiminde kullanlabilir. Ahrlardan hergn toplanan bykba hayvan atklar tesiste mevcut dengeleme tankna pompa ile gnderilir. Dengeleme tankndaki pompa ile hayvansal atk belirli konsantrasyonda biyogaz reaktr olarak adlandrlan digestere pompalanr. Biyogaz reaktr 2500 m hacmindedir. Yakla k 24 gn biyogaz reaktrnde tutulan ve artlan hayvansal atk %65 metan ieren biyogaz retir ve daha sonra artlm atk reaktrden alnarak st akm iinden buffer tankna gnderilir ve seperatre pompalanr. A a daki satrlarda ayrca Tablo-1 ve ekil-1 de 1500 adet bykba hayvann atklar ile al an bir biyogaz tesisinin i letme bilgileri verilmi tir (baknz Tablo-1 ve ekil-1) [11,12].

Hayvansal Atk Bykba Hayvan Gbresi (1500 adet iin) Toplam

Hayvansal Atk/ gn 100,0 t/g 100,0 t/g

KM - Kuru madde [%] 10 % 10,0 t/g

OKM KMnin organik kuru maddesi 80 % 8,0 t/g

Tablo -1: Biyogaz tesisine gelen bykba hayvansal atk ve OKM ieri i.
Genel olarak k aylar boyunca st retimine ynelik bykba hayvanlar ahrlarn iindedir. Bu da demektir ki tm hayvansal atk biyogaz tesisinin iine gelir. Havalar snmas ile d ortam scak oldu unda, gbrenin % 25i d arda kalr. Bu durumda eksik miktardaki atk yiyecek atklar veya tarmsal atklarla tamamlanabilir. Biyogaz tesisinden kan atklar kat ksmlar seperatrden ayrldktan sonar sv halde tarlalara sv gbre olarak gnderilir. B YOGAZ TES S NDE B YOGAZ VE ENERJ RET M G nde 100 ton hayvansal atk kabul eden rnek bir biyogaz tesisi iin retilecek biyogaz m iktar ve enerji retim de erleri zet olarak a a da veri lmi tir (Tablo - 2 ). i . Biyogaz, elektrik ve s reten biyogaz tesisi ko-jenerasyon tesisat ile ok verimli olarak al abilmektedir. retilen enerjinin ok az bir ksm biyogaz tesisinin kendisi iin kullanlmaktadr [11,12]. B iyogaz retimi ve enerji de ngesi ; e retilen Biyogaz Miktar Biyogazn Metan eri i Biyogazn Kalorifik De eri Toplam retilen Enerji Miktar Elektrik retim verimlili i(Gaz motoru) Elektrik retimi Biyogaz tesisinin elektrik ihtiyac Is retim verimlili i Is retimi Biyogaz tesisinin s ihtiyac 2.780 65 6,5 18.070 38,5 6.957 417 44 7.951 3.600 m /gn % kWh/m Biogaz kWh / gn % kWhel. /gn kWhel. /gn % kWhth/gn kWh th. /g

Tablo 2: Hayvansal Atklardan Biyogaz retimi ve Enerji Dengesi (1500 adet bykba hayvan iin).

262

VII. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu, UTES2008

17-19 Aralk 2008, stanbul

5 .S ONU VE DE ERLEND RME S

Yukarda yaplan de erlendirmeler nda Trkiyede anaerobik biyoteknolojinin ba ta gda endstrisi ve atk amurlarnn artmnda olmak zere endstriyel artmda elde edilen tecrbelerin hayvansal atklarn ve tarmsal atklarn biyogaz retiminde yeteri kadar de erlendirilmedi i aka grlmektedir. Atklarn yok edilmesi gereken maddeler olarak d nmek yerine hammadde olarak ele alnmas daha anlamldr. Anaerobik artmada biyogaz retimi konusunda olu mu olan ulusal ve uluslararas tecrbe lkemizde de ok kolay bir ekilde de erlendirilebilir. Srdrlebilir evre anlay ve yenilenebilir enerji kaynaklar kullanm bakmndan iftlik tipi biyogaz tesisleri lkemiz iin byk nem ta maktadr. Bu, enerjide d a ba mll n azaltlmasna, hayvancl n te vik edilmesine, daha ya anlr mekanlarn yaratlmasna katkda bulunacaktr. Bu konudaki uygulamalarla yatrmlarn yaplmasna, ara trma ve geli tirme faaliyetlerine nem verilmelidir. Yenilenebilir enerji kaynaklarn kullananlara te vik veya vergi indirimi kolaylklar sa lamas ve zendirici olunmas beklenmektedir. Bu uygulamalar, ayn zamanda yeni i olanaklarnn artmasna katkda bulunacaktr. Artma tesislerinden kan suyun ve ierdi i besin maddelerinin tarmsal sulamada de erlendirilmesi, gittike snan ve su kaynaklar azalan dnyada ok byk nem arz etmektedir [1,2,3,4]. DETES Energy ve evre Teknolojileri Ltd ti. uzun yllardr hayvansal atklarn artlmas, biyogas retimi, ve iftlik atklar ynetimi konularn yeni ve etkin teknolojiler geli tirmektedir. Bu amala ba ta Alman A.E.V. Firmas ve T olmak zere e itli firma, niversite ve ara trma kurulu lar ile de i birli i yapmaktadr. Anaerobik artm ve biyogaz retim tesisleri firma tarafndan zellikle byk ba hayvan ve tavuk iftlikleri iin tasarlanmakta, imal edilmekte ve devreye alnmaktadr. Bu tr artm tesisleri 1500 adetten 5000 adete kadar bykba hayvan ve 1-3 milyon kanatl barndran tavuk iftlikleri iin kurulmaktadr. Hayvansal atklarn evreye yapmakta oldu u zararlar nleyecek ve bu atklardan evreye duyarl enerji retilmesi zerine gerekli teknolojik geli meler yaplm ve yeni uygulamalar al maya ba lam tr. Hayvansal atklar biyolojik yntemle anaerobik artm uygulayarak havasz ortamda biyogaza (%65 CH4, %35 CO2) dndren tesiste biyogazn gaz motorunda yaklmas ile elektrik enerjisi ve s retmek mmkndr. Bu yntem ziraat atklarna ve gda endstrisi atklarna da kolaylkla uygulanabilir. Hayvansal atklar ok nemli yenilenebilir enerji kaynaklar oldu undan ve ayrca temiz enerji retme konusunda nceli i bulundu undan biyogaz retim tesislerinin says her geen gn artmaktadr. Bu amaca ynelik olarak firmamz anaerobik artm, biyogaz retim ve enerji tesisleri konusunda tecrbeli elemanlar ile her trl teknolojik zm retebilmektedir [11,12].

263

VII. Ulusal Temiz Enerji Sempozyumu, UTES2008

K A YNAKLAR

17-19 Aralk 2008, stanbul

1. ztrk, M., Hayvan Gbresinden Biyogaz retimi, T.C. evre ve Orman Bakanl Mste arl , 2005, Ankara., 2. Entrk, E., Tavuk iftliklerinden Kaynaklanan Gbre Atklarnn ncelenmesi ve Uygun Artma Sisteminin nerilmesi, Y.T.. Fen Bilimleri Enstits, 2004, stanbul. 3. TB TAK, MAM, ESAE, Kmes ve Ahr Gbrelerinin Geri Kazanlmas ve Bertaraf Projesi, 2001, Gebze, Kocaeli. 4. ztrk, ., Anaerobik Biyoteknoloji ve Atk Artmndaki Uygulamalar, Su Vakf Yaynlar, stanbul, 1999. 5. ztrk, ., ifti, T., Tolay,M., "Application of Anaerobic Waste Treatment Technology to Food Industry Effluents", 5. International Congress of Food Industries, 23-28. April.1995, Ku adas, zmir. 6. ztrk, ., ifti, T., Tolay,M., "Bioenergy Recovery from High-Strength Industrial Effluents", The 2. International Conference on new Energy Systems & Conversions, 31 July 4 August, 1995, stanbul. 7. Tolay,M., Arhan,Y., S t,N., ztrk, ., "Biyolojik Artma Tesislerinde Deodorizasyon", T 5. Endstriyel Kirlenme Kontrolu Sempozyumu'96, stanbul, 1996. 8. Tolay,M., S t,N., ztrk, ., Biyolojik Atksu Artma Tesislerinin Devreye Alnmas, letilmesi ve Bakm, Trkiyede evre Kirlenmesi ncelikleri Sempozyumu III, Gebze Yksek Teknoloji Enstits, Gebze-Kocaeli, 18-19 Kasm 1999. 9. Trker,M., Biyoreaksiyon Mhendisli i: Biyolojik Proseslerin Kineti i ve Modellenmesi, Su Vakf Yaynlar, stanbul, 2005. 10. Trker,M., Anaerobik Biyoteknoloji: Dnyada ve Trkiyede E ilimler, evkor Vakf Yaynlar, stanbul, 2008. 11. www.detesenergy.com

12. www.aev-biogas.de

264