You are on page 1of 10

Zeynep ATBA

TOPKAPI SARAYI MZES KTPHANES EL YAZMA KOLEKSYONU

Zeynep ATBAS

Zeynep ATBA

Topkap Saray Mzesinin bugn sahip olduu deerlerin banda kukusuz Osmanl padiahlarnn yzyllar boyu topladklar veya Saray nakkahanelerinde yaptrdklar slam dnyasnn ou minyatrl el yazma kitaplar gelmektedir. Koleksiyonun toplanm olduu Topkap Saray Mzesi Ktphanesi, sarayn ilk yaplarndan Aalar Camiinde bulunmaktadr. 1924de Sarayn mze haline getirildii yllarda harap durumda olan Aalar Camii, padiahlarn kitap hazinesinde, eitli kk ve koulardaki vakf kitaplklarn bir araya getirilerek toplanmas amacyla 1928 ylnda onarlm ve kitaplar buraya tanarak (III. Ahmed Ktphanesi hari) binaya Yeni Ktphane ad verilmitir. III. Ahmed Ktphanesindeki kitaplar ise 1966 ylnda daha iyi korunmas amacyla Yeni Ktphaneye alnmtr. Yeni Ktphanede her kitaplk sarayda bulunduu yerin adyla adlandrlm ve Osmanl ktphane sisteminde yapld gibi eitli bilimlere gre tasnif edilerek korunmutur. Ktphanede 13 kitaplk bulunmaktadr. Koleksiyonda yer alan din, tarih, edebiyat ve fen konularn ieren slami ve Gayri slami eserler iinde en erken tarihli olanlar 8.-9. yzyllara ait, kufi hatla parmen zerine yazlm Kuran- Kerimlerdir. Tarihi deerlerinin yan sra cilt, hat, tezhip ve minyatr sanat bakmndan ok nemli olan slam dnyasnn eitli yerlerine ait bu eserler, slam kitap sanat konusunda yeterli bilgi vermektedir. Dnyada eine az rastlanacak kadar zengin olan bu Kuran koleksiyonu Arap, ran, Hint, Magrib (Kuzey Afrika), Seluklu ve Osmanl topraklarnda hazrlanm, 7. yzyldan 19. yzyla kadar tarihlenen Mushaflardan olumaktadr. Saray ktphanesinin nadide eserleri arasnda Hz. Osmann eliyle yazldna inanlan, Hz. Ali, Hz. Hasan ve Hseyine atfedilen Kuranlar olduu gibi, Trke, Farsa, Uygurca ve aatayca tercmeli Kuranlarda bulunmaktadr. lk rnekler olarak dikkati eken kufi hatl Kuranlar arasnda Hz. Osmann okurken ehit edildii eklinde atfl olann dnda, yatay formda Kuranlar nem tarlar (Resim 1). Parmenin dnda, kaln esmer kat zerine sepya rengi mrekkeple ve ince kufi hatla 9.-11. yzyllar arasnda hazrlanm olan Kuranlarda vardr. Magribi kufisi ile parmen zerine yazlm, zahriyesi, serlevhas, sure balar, hizib, ar ve secde glleri tezhipli, Septe, Merake gibi Kuzey Afrika kentlerinde 12.-16. yzyllar arasnda hazrlanm Kuranlarn sekin rnekleri de yine Saray koleksiyonundadr. 11. yzyl balarnda Seluklu Sultan Turul Beyin veziri Abul Kasm Ali b. Abdullah b. al-Hseyin al-Badadi tarafndan yazlm Kuran Seluklu slubunda yaplm tezhipleriyle, dnemin Kuranlarnn tezhip tasarm anlayn yanstan en nemli rneklerden biridir (Resim 2). Nesih hattn 13. yzyldaki en usta sanats Yakut el-Mustasiminin eserleri de ayn deeri tar. Ktphanedeki gerek Yakut el-Mustasimiye gerek 14. yzyln nesih ustalar Abdullah Sayrafi ve Argun Kamiliye ait baz Kuran ve czlerinin, 16. yzylda Kanuni dneminde restore edildii ve zenle tezhiplendii de tespit edilmitir. Badatl Argun Kamilinin sls ve nesih hatlar birlikte uygulayarak yazd Enam suresi ile, reyhani hatla yazd, Muhammed Sayfeddin el-Nakkan tezhipledii Kuran da, zengin renkli tezhip tasarm ile dikkati ekmektedir. lhanl hkmdar Sultan Olcaytu zamannda aherli kaln kat zerine altnla muhakkak hatla Musulda yazlm Kurann 15. cz de, Kuran yazmclnn geliimine k tutan eserlerden biridir. 15. yzyl sonuna doru Heratda Muhammed b. Sultanah al-Haravinin eliyle, aherle kaln kada sls ve nesih hatlarla yazlm Timurlu Kuran ile, ran nesihi ile 15. yzylda Tebrizde yazlm Trkmen Kuran (Resim 3), Kuran tasarmnn giderek nasl zengin renk ve motiflere kavutuunu yanstan nemli rneklerdendir. 16. yzylda Safeviler dneminde hazrlanan Kuranlar, tasarmlar ve tezhipleriyle Safevi Kuranlarnn slup geliimini ve motif zenginliini belgeleyecek niteliktedir (Resim 4).

Zeynep ATBA

Osmanl Kuranlarnn tezhip ve yazl tasarmlarnn geliimini yanstan en gzel rnekler, yine Saray koleksiyonunda korunmaktadr. Osmanl Kuran yazmclnn esaslar, 15. yzyl sonu 16. yzyl balarnda Amasyal nl hattat eyh Hamdullahn nesih hatla yazd Kuranlarda belirlenmi ve yine bu yllarda Kuran tezhipiliinde de nemli gelimeler kaydedilmitir (Resim 5). Abdullah b. lyasn nesih hatla yazd, Bayram b. Derviin tezhipledii Kuran ile, Ahmed Karahisarinin nesih-sls hatla yazd ve mzehhip Karamemi slubunda tezhiplenmi Kuranlar da Osmanl Kuran yazmclnn 16. yzyldaki aamalarn yanstan nemli eserlerdir. Ahmed Karahisari ve Hasan elebinin birlikte hazrlad byk ebattaki Kuran da (Resim 6), olaanst tezhip tasarmlarna sahip grkemli bir el yazmadr. Osmanl kitap sanatnn bayapt niteliindeki bu eser, Saray ktphanesinin en deerli yazmalarndan biridir. Bu rneklerden de anlald gibi Topkap Saray Mzesi Ktphanesi Kuran koleksiyonu, kufi ve magribi kufisi ile yazlm rneklerinin saysal ihtiam, slam dnyasnn nl hattatlar Yakut, Abdullah Sayrafi ve Argun Kamili gibi nicelerinin eserleri, sekin Safevi Kuranlar ve benzersiz Osmanl dnemi Kuran- Kerimleri ile byk deer tamaktadr. Saray hazinesinde korunan, zaman zaman padiahlarn isteyip inceledikleri kitap birikimi bugn Topkap Saray Ktphanesinin, slam dnyasnn en zengin minyatr koleksiyonuna sahip olmasn salamtr. eyh Muhammed, Hce Abdlhay, Bihzad, Ahmed Musa, Muhammed, Ali Rza-i Abbas, Mehmed Siyah Kalem, Nigr, Osman, Ali, Matrak Nasuh, Levn, Piri Reis, Hasan Nak, Buhar adl nakkalarn ve kartoraflarn atfl veya imzal harita ve minyatrleri Saray Ktphanesinde bulunmaktadr. Byk bir ounluu hazine ktphanesinin iinde yer alan onbinlerce minyatr, slm resim sanatnn ok geni bir corafyaya yaylan eitli okul ve sluplarnn zelliklerini tar. Arap, Seluklu, Mool (lhanl), Timurlu, zbek, Karakoyunlu ve Akkoyunlu Trkmenleri, Safeviler, Memluklar ve Osmanl saray nakkalarnn en sekin rneklerini oluturan minyatrl ve ekilli kitap ve albmler, saray ktphanesinin sahip olduu en deerli malzemelerdir. Yaklak 600 civarndaki kitap ve albm iinde yer alan minyatrler bilimsel, tarihi, dini ve edebi konular ierir. Koleksiyonda en byk ounluu ehname-i Firdevsi ve Hamse nshalar oluturur. Topkap Saray Mzesi Ktphanesindeki en erken tarihli minyatrl yazmalar Seluklu eserleridir. Bugn saray ktphanesi koleksiyonunda bulunan 7 adet minyatrl Seluklu yazmas bilimsel ve edebi konular iermektedir. Bunlardan Seluklu figr slubunu yanstmas asndan en nemlisi 13. yzylda Konyada hazrlanan ve Hoylu Abdlmmin b. Muhammed Nakka tarafndan resimlenen Varka ve Glah isimli eserdir (Resim 7). Bilimsel konulu yazmalara baktmzda, Anadolulu hekim Dioskoridesin yazd De Materia Medica adl eserin Arapa tercmesinin, Diyarbakr, Musul ve dolaylarn yneten Ebul Fezail Muhammedin ktphanesi iin 1228 ylnda Abd el-Cabbar b. Ali tarafndan resimlendiini; Artuklu saraynda alan mhendis el-Cezernin otomatik alan aletlerle ilgili Kitap Fi Marifat el-Hyal el-Hendesiya adl eserini Artuklu emiri Nasreddin Mahmudun isteiyle 1206da kaleme alp resimlediini gryoruz. Saray koleksiyonundaki Mool devrine ait 3 el yazma kitaptan ikisi, lhanl hkmdar Gazan Hann emriyle vezir Reideddinin bakanlndaki komisyonca hazrlanan genel bir dnya tarihi olan Cmi t-Tevrh nshas; dieri ise bir Garspnme nshasdr (Resim 8). Ayrca saray albmlerinin birinde (H. 2153) yer alan baz resimlerin Cmi t-Tevrhin Mool Hanlar tarihi ile ilgili, gnmze ulamam bir cildine ait olduu, konularndan ve slup zelliklerinden anlalmaktadr. Mool dneminin nemli ve nik resimleri ise H. 2154 numaral albm iinde yer alan ve Ahmed Musa tarafndan yaplm olan Mircnme minyatrleridir.

Zeynep ATBA

Mool etkilerinin hissedildii nc dnemi minyatrl el yazmalarndan, 1330-31 tarihli ahname-i Firdevsi nshas ise, gerek bugn bilinen en erken tarihli ahname yazmas olmas gerekse nc-iraz slubunun en erken tarihli rnei olmas asndan nemlidir. 14. yzyl ortalarnda Celayirliler dneminde Tebriz ve Badat okullar nem kazanm, zellikle Sultan veys dneminde (1356-1374) byk bir resim faaliyeti olmutur. Tarihi kaynaklara gre Ahmed Musann rencisi emseddn Sultan veysin saraynda alm ve Firdevsi ahnamesi resimlemitir. Bugn saray albmlerinden birinde (H. 2153) yer alan byk boydaki ahname resimlerinin bu dneme ait olduu ve emseddn tarafndan yapld sanlmaktadr. Sultan Ahmed Celayirin dneminde Mool resim sanat slubunda deiiklikler olmu, minyatr sanatnda 15. yzyl Timurlu devri slubunu hazrlayan bir tarz benimsenmitir. Dnemin bir dier nemli nakka da emseddnin rencisi Abdlhaydr. Saray koleksiyonundaki Behram Mirza albmnde, zerinde Abdlhay tarafndan yapldna dair yaz bulunan bir minyatr ge Celayir-erken Timurlu devri saray slubunun btn zelliklerini tar (Resim 9). Koleksiyonda ayrca bu dneme ait Ferhadname ve BasatinlUns adl iki adet minyatrl el yazma daha bulunmaktadr. Timurun 1393de iraz alna kadar blgede hkm sren Muzafferiler dnemine ait minyatrlerde ge Celayirli devri resim sanat slubunun benimsendii grlr. Bugn saray ktphanesinde yer alan ahname-i Firdevsi nshas yeni slubun en erken tarihli (1371) rneidir. Bugn saray koleksiyonunda Timurlu dnemine ait, iraz ve Heratta hazrlanm, byk ounluunu Hamse nshalar oluturmakla beraber edebi, dini, tarihi ve bilimsel konulu minyatrl el yazma kitap bulunmaktadr. irazda skender, brahim ve Abdullah Sultan dnemlerinde hazrlanan eserler arasnda, nl airlerin iirlerini ieren Mecma-i Aar, Kelile-Dimne, bir astroloji kitab olan Acib al-Mahlkat ve iki Hamse-i Nizami ile bir Hamse-i Hsrev Dehlevi nshas dnemlerinin karakteristik slup zelliklerini ieren minyatrlere sahiptir. Abdullah Sultan dnemine ait baz eserlere Karakoyunlu ve Osmanl dnemlerinde minyatrler eklenmitir. Saray koleksiyonunda dnemin bir dier nemli sanat merkezi olan Heratta Sultan ah Ruh, Baysungur ve Hseyin Baykara dnemlerinde, nl hattat, yazar ve nakkalarn bulunduu atlyelerde resimlendirilmi ok deerli minyatrl el yazmalarda bulunmaktadr. Klliyat- Tarih, iki adet Kelile-Dimne ile bir Hamse-i Nizami nshas, Het Bihit, Divan- Hseyni, Humy-u Humyn gibi yazmalar koleksiyonun nemli eserlerindendir (Resim 10). zellikle Sultan Hseyin Baykara dneminde Heratta, aralarnda nl air Cm, nl hattat Sultan Al Mehed ile slm dnyasnn en nl nakka Bihzad ve Aka Mirak, Kasm Ali gibi sanatlarn bulunduu atlyelerde hazrlanan minyatrl yazmalar koleksiyonun en sekin minyatrl yazmalarn oluturmaktadr. Koleksiyonun nemli bir grubunu oluturan minyatrl Trkmen el yazmalar, Karakoyunlu ve Akkoyunlu dnemlerinde hazrlanmtr. Eserlerin ou ahname ve Hamse nshalarndan olumaktadr. Sultan Pir Budakn himayesinde iraz ve Badatta hazrlanan Karakoyunlu minyatrl yazmalarndan en nemlileri unlardr: Hamse-i Hsrev Dehlevi, Mecmua-i Aar, ahname-i Firdevsi ve Tercme-i Mesalik Val-Memalik adl bir corafya kitab nshas. Minyatrler Timurlu Herat, iraz slubunun yan sra Akkoyunlu slubunu hazrlayan baz motifleri tamalar asndan nemlidir. Akkoyunlu dneminde iraz ve Tebrizde minyatr sanat Sultan Halil ve Yakub dnemlerinde byk gelime gstermitir. irazda hazrlanan ve daha nceki sluplar yinelemekle birlikte akademik kalitede rnekler veren eserlerin en nemlileri; ahname-i Firdevsi, Hamse-i Nizami, Hamse-i Hsrev Dehlevi, Divan- Cm ve Mihr-i Mtari nshalardr. Dnemin ve koleksiyonun en nemli

Zeynep ATBA

minyatrl eseri ise Tebrizde Sultan Yakub devrinin nl sanatlar eyh ve Dervi Muhammed tarafndan resimlenen Hamse-i Nizami nshasdr (Resim 11). Ayrca saray koleksiyonundaki albmlerden birinde (H. 2153) Uzak Dou sanatnn etkisiyle yaplm olan ve eyhye atfedilen bir grup resim vardr. Ktphanedeki, ounluunu ahname ve Hamse nshalarnn oluturduu edebi, dini, tarihi konularda minyatrl Safevi el yazma ve albmleri, iraz, Isfahan, Tebriz ve Kazvin gibi dnemin sanat merkezlerinde hazrlanm en sekin minyatrlere sahiptir. ah smailin Herat feth etmesiyle nl ressam Bihzad ve dier sanatlar Tebrize getirmesi, ah Tahmaspn saltanat yllarnda burada Tebriz okulunun en sekin minyatr rneklerinin verilmesini salamtr. Bu eserlerden bazlar unlardr: Krn as-sadayn ve Yusuf ve Zleyha nshalar ile slm dnyas murakkaa (albm) yapmclnn en sekin rneklerinden olan ah Tahmasp ve Behram Mirza albmleri. Kazvinde Bihzad ekolnden sanatlarca hazrlanm olan eserlerin en nemlileri; ahname-i Firdevsi, Hamse-i Nizami, Mecma-i Aar, Haft Avrang, Timurnme, Divan- Hill, Nak-i Bad ve Divan- Hafz nshalardr. Isfahanda hazrlanan ahname-i Firdevsi, Mahzan al-asrar, Hafz Divan (Resim 12) nshalar ile irazda hazrlanan adet ahname-i Firdevsi, Hamse-i Nizami, Klliyat- Sadi ve Yusuf ve Zleyha nshalar dnemlerinin slubunu yanstan minyatrlere sahiptirler. Koleksiyonda zbek el yazmalar da bulunmaktadr. Genellikle ge Timurlu okulunun ve bu okulun nl sanats Bihzadn etkilerinin grld, Buharada hazrlanm olan yksek kaliteli minyatrlerde Mahmud ve Abdullah gibi Herat resim atlyelerinde yetimi olan sanatlarn pay olmaldr. Saray koleksiyonunda yer alan zbek minyatrl el yazmalar ahname-i Firdevsi nshalar ve iir Mecmuasdr (Resim 13). Saray koleksiyonunda Hint minyatr sanatndan ok az rnek vardr. Bu dnemin saray kalitesinde resimlerinin yer ald bir albm bugn saray koleksiyonunda bulunmaktadr. Elde olan verilerden Sultan III. Ahmed dnemine gelinceye kadar Sarayda bir ktphane olmad anlalmaktadr. Fakat kitaplarn Sarayda toplanmaya balanmasnn Fatih Sultan Mehmed dnemine kadar indii, Fatih Sultan Mehmed ve Veziri Mahmud Paa iin hazrlanm el yazmas kitaplarn bol miktarda bulunmasndan anlalmaktadr. zellikle bilimsel konulu eserlere ilgi duyan Fatih Sultan Mehmed Arapa, Farsa, Trke, Greke gibi eitli dillerde yazlm olan bilimsel konulu eserlerin nshalarn hazrlatm ve korumutur. stanbulun fethine kadar geen dnemden gnmze minyatrl rnek gelmemitir. Ancak kaynaklardan Edirne saraynda bir sanat atlyesinin bulunduu anlalmaktadr. Bugn Edirne saraynda hazrlanm olan bir Kllyt-Ktib nshas saray koleksiyonunda bulunmaktadr. Fatih Sultan Mehmed stanbulun fethinden sonra ise Gentile Bellini ve Constanza da Ferrara gibi nl talyan sanatlar sarayna davet ederek portre ve madalyonlarn hazrlatm, ayrca dnemin yerli sanatlarna da portresini yaptrmtr (Resim 14). Sultan II. Bayezidin de (1481-1512) kitaplara ve bu sanat dalna olan tutkusu en az babas kadard. Bayezidin Osmanl ve dier slam lkelerinin yazarlarna, airlerine olan ilgisi sonucu pek ok airi himaye ettii gnmze gelen eserlerden ve kaynaklardan anlalmaktadr. Koleksiyonda bu dneme ait minyatrl Hamse-i Hsrev Dehlevi, Hsrev ve irin, ahname-i Melik-i mm adl ve Dervi Muhammed b. Abdullah Nakka tarafndan resimlendii dnlen nemli eserler yer almaktadr. I. Selim dneminde (1512-1520), deerli el yazma kitaplarla donatlm olan Saray hazinesi daha da genilemitir. Yavuz Sultan Selimin 1514 ylnda Safevilerin bakenti Tebriz ve 1517de Memluklarn merkezi Kahireden Mool (lhanl), Timurlu, Karakoyunlu

Zeynep ATBA

ve Akkoyunlu Trkmenleri ile Memluk saraynn ba yaptlarnn ounu Safevilere ve Memluklara kar kazanlan zaferler sonucu elde edilen ganimetler arasnda saray hazinesine getirdii eitli ariv kaytlarndan ve kaynaklardan anlalmaktadr. Bu dnemde saray nakkahanesinde hazrlanm olan Mantk et-Tayr adl minyatrl el yazma eser, I. Selimin Tebriz seferinden getirdii sanatlarn etkin olduu slubu gstermesi asndan nemlidir. Kanuni Sultan Sleyman dneminde (1520-1566) kitap sanatna olan ilgi artm, birok hediye eserin yan sra, Osmanl saray nakkahanesinde de Osmanl kitap sanatnn en gzel, en zenli minyatrl ve tezhipli yazmalar hazrlanm, gemiin, zellikle slam dnyasnn, eski nl hattatlarnn yazd Kuranlar, Kuran czleri onarlm ve dnemin en yetenekli mzehhipleri tarafndan tezhiplerle bezenmitir. Dnemin btn ihtiamna ramen minyatrl el yazma retimi ok deildir. Kanuni Sultan Sleyman dneminde slm minyatr okullarnn etkisiyle gelitirilen ve genellikle edebi eserlerde grlen dekoratif minyatr slubunun uyguland eserler saray koleksiyonunda bulunmaktadr. Bunlar Divan- Nev nshalar, Hamse-i Nev, Divan- ah, Camnin Tuhfal al-Ahrr nshas ve Arfnin Gy-u evgan ile Osmanl tarihi ile ilgili resimlenen ilk eser olduu iin nemli olan Selimnme adl eserdir. Dnemin en ilgi ekici ve yeniliklerle dolu rnekleri, Matrak Nasuhun Kanuninin isteiyle yazmaya balad, birka blmnn de resimlerini yapt, topografik kent kale tasvirlerinin yer ald tarihi kitaplardr: Tarih-i Sultan Bayezid ve Tarih-i Fethi iklos ve Estonibelgrad. Osmanllarda yaygn olan ve bu dnemde ortaya kan bir resim slubu olan, hac tre ve yntemlerini, Mekke ve Medine ehirlerinin zelliklerini anlatan eserler bu dneme ait koleksiyonun nemli rnekleridir. Nigr mahlasl portre sanats Haydar Reisin yapt Kanuni Sultan Sleyman, II. Selim ve Barbaros Hayreddin Paaya ait portreler ise saray albmlerinden birinde yer alr. Dnemin ve saray koleksiyonunun en nemli eseri ise, saray ahnamecisi Arfnin yazd ve imparatorluun eitli yrelerinden getirilmi olan en yetenekli saray nakkalarnn alm olduu 69 minyatrl, Trk minyatrnn bir imparatorluk sanat haline geldiini vurgulayan Sleymannme adl eserdir (Resim 15). 16. yzyln ikinci yarsnda tm yabanc etkilerden arnm olarak karmza kan Trk minyatr sanatnn, Kasik Dnem olarak adlandrlan bu dneminin sanat hamileri Sultan II. Selim (1566-74) ve III. Muraddr (1574-95). Himayelerinde Trk kitap sanatnn ve minyatrnn en nemli rneklerinin verildii, byk ounluu bugn saray koleksiyonunda bulunan eserlerin konular Osmanl ordusunun zaferlerini, sultann adaletini, devrindeki eitli sosyal faaliyetleri, avlanmadaki hnerlerini, eli kabullerini ve o devir iin nemli baz olaylar konu alan Hnername ve ehinahname gibi, ou devrin nl saray ahnamecisi Seyyid Lokman tarafndan yazlan ve Nakka Osman tarafndan resimlenen eserlerdir. II. Selim dneminin nemli eseri Nzhet (el-esrr) el-ahbr der sefer-i Sigetvrdr. Osmanl sultanlar iinde kitaba ve kitap sanatna en dkn III. Muraddr. Dneminde Safevilerin ve gemie ynelik Timurlu, Trkmen eserlerinin grkemli rnekleri saray hazinesinde toplanmtr. III. Murad dneminde saray nakkahanesinde nl sanat Nakka Osman ve ekibi tarafndan hazrlanan, genellikle tarihi konulu bir ok minyatrl el yazmasnn en nemli rnekleri saray koleksiyonunda yer almaktadr: Nakka Osman ve Ali tarafndan resimlenen ahname-i Selim Han, Nusretnme, Zbdett- Tevarih, Kitab- Gencne-i Feth-i Gence, Zubdet al-aar, Nakka Osman ile ekibindeki Ali, Mehmed Bey, Veli Can, Molla Tiflisi ve Mehmed Bursav adl sanatlarca resimlenen iki cilt Hnername nshas. Ayrca Osman Gaziden Sultan III. Murada kadar ki Osmanl padiahlarnn zelliklerinin anlatld, Nakka Osman tarafndan resimlenen emailnme ile klasik dnem Osmanl minyatr sanatnn en nemli rneklerinin yer ald, yzlerce minyatre sahip Surname adl eser dnemin ba yaptlardr (Resim 16).

Zeynep ATBA

Sultan III. Mehmedin saltanat yllarnda (1595-1603) saray atlyelerindeki resim faaliyeti artm, dini ierikli kitaplarn yan sra III. Mehmedin zaferlerini konu alan ahnameler ile fal ve hikaye kitaplar dnemin nl sanats Nakka Hasan ve ekibince resimlenmitir. Koleksiyonun bu dneme ait en nemli eserleri unlardr: Eri Fetihnmesi ve ahname-i Al Osman gibi tarihi konulu yazmalar (Resim 17); 6 cilt olarak hazrlanan ancak 3 cildi saray koleksiyonunda bulunan dini konulu Siyer-i Nebi; Tercme-i Mifth Cifr el-Cm ve Mecmua gibi fal hikaye kitaplar. Ayrca 16. yzyl sonlar 17. yzyl balarnda Badatta Osmanl valilerinin himayesinde saray kalitesinde kitap hazrlama etkinlii olumu, koleksiyonda yer alan rneklerden de bu sanatlarn byk bir olaslkla Mevlev derghlarnda yetimi sanatlar olduu sonucuna varlmtr: Cm el-siyer, Ahlk- Muhsin. Sultan I. Ahmed (1603-1617) dneminde Trk minyatr rnekleri deiik trde karmza kar. Saray koleksiyonundaki, devrin vezirlerinden ve ayn zamanda baarl bir vassale sanats olan Kalender Paa tarafndan hazrlanan Falnme ve gnlk yaam konulu resimlerle saray ve evresindeki tiplerin tantld tek figr almalarn ieren I. Ahmed Albm dnemin nemli eserleridir (Resim 18). Sultan II. Osmann ksa sren saltanat yllar (1618-22) 17. yzyl Osmanl minyatr sanatnn en verimli dnemi olmutur. Koleksiyondaki bir ahnme-i Nadir nshas, tarihi konulu resimlerin yer ald bir iir mecmuas ve alimlerin biyografilerinin verildii Tercme-i ekik-i numniye gibi eserlerin minyatrleri dnemin nl sanats Naknin de aralarnda olduu saray nakkalarnca yaplmtr. Osmanl minyatr sanatnn son parlak dnemi olan 18. yzyln ilk yars Sultan III. Ahmedin saltanat yllarna rastlar (1703-30). Dneme damgalarn vuran Levn ve Abdullah Buhar gibi nl sanatlarn eserleri koleksiyonun bu dneme ait en nemli rneklerini oluturur. Bir ekol oluturan Levnnin en nemli resimleri Sultan III. Ahmedin ehzadeleri iin yaplan snnet dn enliklerini anlatan ve Vehb tarafndan kaleme alnan Surnme adl 137 minyatrl eserde yer alr (Resim 19). Bu eserin saray koleksiyonunda yer alan 140 minyatrl bir kopyas da Levn slubunda alan brahim adl bir sanat tarafndan yaplmtr. Devrin dier nemli eserleri yine Levnnin resimledii, gnn modasna gre giyimli eitli snflara mensup kadn ve erkek tasvirlerinin yer ald bir albm ile Osmanl sultanlarnn portrelerinin bulunduu Silsilenme adl bir dier albmdr. Dnemin eserlerinde Osmanl minyatr sanatnn geleneksel kurallarnn yan sra detaylarda nc boyutun arand, Osmanl toplumundaki aznlk sanatlarn bat estetik kurallarna uygun eserler yaptklar grlr. Yzyln ikinci yarsna doru bu ilgi giderek artm ve Osmanl minyatr yerini tamamen bat sanat kurallarna uygun eserlere brakmtr. Murakka adyla ktphanelerde kaytl olan albmler, slm sanatnn 9. yzyldan 20. yzyl balarna kadar hlkr, zerefn, ebru, hat, tezhip, minyatr, kalem-i siyah, kata almalarnn hepsini veya birkan iinde toplar. Sarayn kitap sanat etkinliinin bir paras olan murakkalar, dnemin ve gemiin sanatlarnn nakkahanede tek tek bulunan almalarnn korunmas iin uygun bir yntem olmu, kimi murakkalar zenle, kitap tutkunu sekinler iin hazrlanmtr. Nakkahanede grevli ktip, mzehhip, musavvir ve mcellitlerle, hlkr, zerefn, ebru, kata ustalarnn ibirlii ile oluan bu eserler, ayn zamanda nakkahanenin alma programnn ne ynde olduunu gsteren birer belge nitelii tar. Temelleri Timur saraylarnda atlan, Trkmen ve Safev saraylarnda gelitirilen murakka yapmcl Osmanl nakkahanesinde de benimsenmi, 16. yzyl ortasndan sonra Osmanl nakkahanesinde de murakka yapmclna balanmtr. Bugn Saray

Zeynep ATBA

koleksiyonunda yer alan en nemli murakkalar ve zellikleri unlardr: 1) Albmdeki birok sanatkr isminde Yakub mahlas grldnden Akkoyunlu Sultan Yakub Bey (1478-90) iin yapld dnlen albm bu isimle tannr (H. 2153). Albmdeki en erken rnekler lhanllar dneminde Tebrizde hazrlanan Cami t Tevarih nshasndan birine ait minyatrlerle, baz manzara resimleridir. 14. yzyla tarihlenen bir dier nemli grupta, lhanl (Mool) ve Celayiri dneminde Tebrizde resimlendirildii dnlen ancak gnmze ulamayan Firdevsi ahnamelerine ait minyatrlerdir. Bu albmlerde ayrca, 14. yzyl sonu (Celayiri) ve 15. yzyl ilk yarsna (Timuri) ait desen, minyatr ve minyatr taslaklar, erken Ming dneminden orijinal in resimleri, baz Avrupa gravrleri, Uzak Dou sanatnn etkisiyle yaplm ve Akkoyunlu Trkmenleri devrinin nl sanats eyhye atfedilen resimler, Akkoyunlu, Karakoyunlu dnemlerine tarihlendirilen baz almalar, hayvan etdleri, rulo paralar, fra almalar bulunmaktadr. Uzak Dou etkilerinin de grld ok saydaki resim 15. yzyl Timuri ve Trkmen Saraylarnda alan nl sanatlara atfedilir. Hat sanatnn da ok deerli rneklerini ve baz nemli belgelerini iermektedir (mektup, rapor, vs.). Mehmed Siyah Kalem diye adlandrlan bir grup resim ise, resim sanat tarihinde zel bir yer tutar. Ayn gruptan eserlere H. 2160 numaral albmde de rastlanmaktadr. Albmlerdeki, 14. yzyl balarndan 15. yzyl sonlarna kadar, Tebriz Sarayndaki farkl resim okullarna ait rneklerin sayca okluu, bu eserlerin Tebrizde toplanm olduunu ve H.2160 numaral albmn bandaki Yavuz Sultan Selime ait bozuk mhr, bu eserlerin 1515 Tebriz Seferi ganimetleri arasnda bulunduunu dndrmtr. 2) H. 2160 numaral albm, 15. yzyla ait minyatr ve kalem-i siyahi desen, baz in eserleri ve ok deerli hat rneklerini ierir. H. 2153 numaral albmle ayn zellikte olduu iin bu albme de Yakup Bey Albm denilmektedir. 3) H. 2152 numaral albmn iinde Baysungurun sanat hamilii dnemiyle, 14. yzyl ve ncesine tarihlendirilen hatlar, ecereler, resim ve minyatr rnekleri bulunur. Bu nedenle bunlarn Heratda Baysungur Mirza iin hazrlanm olduu ve Emir Halil tarafndan yaplm olduu dnlmektedir. Hat almalarnn yan sra, resim ve minyatr rneklerinin topland ilk rnektir. Albmn ierii 13., 14., 15. yzyllara aittir. 15. yzylda derlendii anlalr. Albmn 3a yapranda Yavuz Sultan Selimin, 1a yapranda da III. Ahmedin mhrlerinin bulunmasna dayanlarak, bu albmn Timuri Prensi Bedi l-Zaman Mirza ile birlikte stanbula geldii ve III. Ahmedin clusuna kadar Saray Hazinesinde korunmu olabilecei dnlmektedir. 4) H. 2310 numaral albmn zahriyesinde Baysungurun kitap hazinesi iin yaplm olduunu bildiren bir kitabe vardr. Fihrist-i hutut- ustadan- saba (Yedi stadn yazlarnn katalou) adn tayan, nl hattat Yakut ve rencilerinin gzel yaz almalarnn bir araya getirilip dzenlenmesiyle oluturulmu bu hat albmnn ketebe kayd bulunmamaktadr. inde Osmanl dnemi nl hattatlarnn yazlar da vardr. lk albm rnei olmas asndan nemlidir. 1291 tarihinden 1337 tarihine kadar olan bu yazlar erken slam hattatlarnn bir koleksiyonunu oluturur. Yapraklar renkli ve halkr ssldr. Timuri sanatnn zelliklerini yanstan sslemeleri zgndr. Serlevha tezhibleri ve slup zellii bakmndan, dnemin el yazmalaryla karlatrldnda, 1427-33 yllar arasnda hazrland dnlmektedir. 5) B. 411, 15. yzyl Timurlu albmdr. erdii hat koleksiyonuyla erken Timurlu hat sanatnn tam bir profil ve tarihini yanstr. Bu albm ayrca skender Sultan adna hazrlanm resimli antolojinin bilim tarihiyle ilgili blmn de iermektedir. Albmn 1433-34den sonraya ait olduu ve ahruh zamannda hazrland sanlmaktadr. Herhangi bir ithaf kayd iermeyen albm, iindeki imzal ve tarihli hatlarla, kodikolojik verilere dayanlarak tarihlendirilebilmektedir. 6) Safevi dnemi albmlerinin en erken tarihlisi, ah Tahmaspn kardei Behram Mirza adna olaanst zenle hazrlanm muhteem bir albm olan, H. 2154 numaral Behram Mirza Albmdr. Albm, 14. ve 16. yzyllara ait son derece deerli resim ve eitli gzel

Zeynep ATBA

yaz rneklerini ierdii gibi bunlarn yan yana getirilmesindeki vassale ve tezhipler, estetik adan albm ieriini ne karmakta byk bir deer tar. Bu albm, Safevi saraynn nl sanatkrlarndan Dust Muhammed tarafndan Behram Mirza iin hazrlanm ve gnmze ulaabilmi albmler arasnda mukaddimesi (nsz) olan en erken tarihli albmdr. 7) Albm sanatnn en sekin rneklerinden olan Emir Gayb Bey Albmnn (H. 2161) mukaddimesi 1564-65 yllarnda Ahmed el-Hseyn el-Mehedi tarafndan yazlmtr. Albm dnemin tm sekin sanatkrlarnn gerek hat gerek resim asndan en gzel rneklerini barndrd gibi, mukaddimesinde bu albmn yapl nedeni ve ekli hakknda nemli aklamalar iermesi asndan da nemlidir. Albmn mukaddimesinden, Damgan ve Bistan valilii yapm Emir Gayb Beyin, ah Tahmaspn saltanat srasnda, albmn yapm ve dzenlenmesi iini zerine ald anlalmtr. 8) 1560-61 ylnda Emir Hseyin Bey tarafndan kaleme alnan mukaddimesi, nl hattat Malik Deylami tarafndan yazlmtr (H. 2151). Mukaddime hattatlar, ressamlar ve dier kitap sanatyla uraan sanatkrlarla ilgili deerli bilgiler ierir. nsz metninden albmn hazrlannda bir sanat ekibinin grev ald, bunlarn Mzehhib Muzaffer Ali ve Mulla Masih Allah ile zerefn ve halkrlar yapan efengr Celal Bey olduu anlalmtr. Albm Malik Daylami tarafndan ah Tahmaspn hazinedar Emir Hasan Beyin olu Emir Hseyin Beyin hamiliinde hazrlanmtr. Eser hat rnekleri, kimi resimler ve bunlarn yerletirilmesindeki ustalk, tezhipler ve sayfa kenar sslemeleriyle dneminin tm estetik zevkini yanstr. Buraya kadar bahsedilenlerden de anlald gibi slm dnyasnn eitli corafyalarnda, nemli sanat hamilerinin dnemlerinde hazrlanan minyatrl el yazmalarnn saray koleksiyonunda toplanm olmas hi kukusuz bir rastlant deildir. Hemen hemen tm Osmanl padiahlar kitap sanatna byk ilgi gstermiler, bir yandan Saray atlyelerinde esiz resimlerle ssl el yazmalar hazrlatmlar, bir yandan da slam dnyasnn dier yrelerinde hazrlanm eserleri Osmanl mparatorluunun Saraynda, hediye, ganimet ve satn alma gibi yollarla, kendi hazineleri iin toplatmlardr. Yzyllar boyunca Saray hazinesinde veya padiahn Has Odasnda muhafaza edilen, Trkiye Cumhuriyetinin kuruluundan sonra da, Topkap Saraynn Mze olmasndan itibaren, hazine dahil olmak zere Saraydaki has odalardaki el yazma kitaplar, Aalar Caminde muhafaza altna alnm ve envanterlenmitir. Saray kitaplnn Trke, Farsa ve Arapa yazmalarnn katalou 1961-1969 yllar arasnda Fehmi Edhem Karatay tarafndan yaplmtr. III. Ahmed Ktphanesine bal Gayri slami eserlerin katalou ise D. Adolf Deissmann tarafndan hazrlanm ve 1933 ylnda yaynlanmtr.

Zeynep ATBA

10

KAYNAKA AMAN, Filiz 1982 Anadolu Trk Minyatr, Anadolu Uygarlklar Ansiklopedisi, Grsel Yaynlar, stanbul:s.930-951. 1987 The Topkap Collection, Aramco World Magazine, s.9-36.

AMAN, Filiz Zeren TANINDI 1979 Topkap Saray Mzesi slm Minyatrleri, Tercman Yaynlar, stanbul. 1996 Osmanl-Safevi likileri (1578-1612) erevesinde Topkap Saray Mzesi Resimli El Yazmalarna Bak, Aslanapa Armaan, stanbul: s.37-62.

ELK (ATBA), Zeynep 1999 Saray Ktphanesi,Topkap Saray, Akbank Kltr ve Sanat Yaynlar, stanbul: s.346-365. 1999 Palace Library, Topkap Palace, Akbank Culture and Art Publications, stanbul: s.346-365. Islamic Miniatures, Arts of Asia, Arts of Asia Publications, Hong Kong: s.101-113. Hazine inde Hazine / A treasure within a treasure, Sky Life, 3, s. 140-147.

2001

2004

TANINDI, Zeren 1993 Trk Minyatr Sanat, Balangcndan Bugne Trk Sanat, Bankas Yaynlar, Ankara:s.408-420. 1995 Trk Minyatr Sanat, Bankas Yaynlar, Ankara.

You might also like