eki | Sonraki > [Milli Aireti] KRT TARH Mehmet Sait Keleabdiolu (mehmet sait keleabdiolu) Evrensel tarih,

Krtlerin kkenini ve insanlk sahnesine k dnemini milattan binlerce yl ncesine dayandryor. Rus tarihi Lazarev; Krtlerin etnik atalar olan halklar 3?4 bin yllarnn sonlarnda n Asya da tarih sahnesine ktklarn belirtir. Bunlar Huriler, Lulubalar, Kassiler, Karduklar ve baz boylardr. Yazara gre Krt ad 3?4 bin yllarnda ortaya kmtr. M. 1. bin yln Ortalarndan itibaren Krtlerin dolaysz atalarndan sz edebiliriz. Krt etnik sentezinin ilk kayna Kuzey Mezopotamya da yani ada Krdistann tam merkezinde bulunmaktadr.8 bin yl nce varln 600 yl srdren Halaf kltr bu topraklarda ada Krdistann Suriye?de kalan topraklar zerinde ortaya kmtr. Yunanl komutan Ksenefonda M. 5. yzylda yazd ?Anabasis? kitabnda Krtlerin varlndan yaam biimlerinden sz eder. Bu saptamaya gre Krtler saysz soykrma, tehcire ve savrulmalara ramen direnerek etnik yzn koruyup gnmze kadar gelen nadir halklardan biriydi. Baka bir anlatmla Ortadou?nun ?Otoktan?(yerli) halklarndan kendi topraklarnda hayat bulan bir halk olarak tanmlanr. Smer tabletleri incelendiinde Krtlerin Mezopotamya?nn yerli halklarndan olduu tezi daha arlk kazanmaktadr. Bu temelde neolitik toplumu zerinde durmak daha zmleyici olacaktr. Krt tarihinin dm neolitik toplumdadr. Kavram olarak neolitik toplumun zmlenmesi ve bu ada yaayan Krtlerin prototiplerinin belirlenmesi tarihin aydnlanmasnda kilit rol oynayacaktr. Bugn dahi neolitik toplum zelliklerini Krtlerde grmek mmkndr. Neolitik toplum tarihte ilk defa yaklak olarak M. 12 bin den beri, Toros-Zagros da

sisteminin i ve d eperlerinde ovayla dalk alanlarn birletii ve su kaynaklarna yakn tepelik blgelerde geliim gsterdii kantlanmaktadr. Bu blge ayn zamanda buzul dnemi boyunca ktann birletii bir alan olup Afrika?nn dousundan kan insan trnn tm dnyaya en gvenilir yaylma alan olarak buray setiini gstermektedir. Buda Mezopotamya?nn corafik ve iklim artlaryla yakndan balantldr. Uygun beslenme, iklim ve gvenlik bunda temel rol oynar. Tarihin en byk devrimi M..11 bin yllarnda Batmann eme Hallone, Ergani?nin eme koteber ve Urfann birok toprak tepesinde yerleime tarm ve hayvanclk devrimi, tarihin arklarn olabildiince hzlandrmtr. M. 6 bin yllarna doru neolitik kltr bu blgede yaygn olarak kurumlamaktadr. lk baarl rnekleri Tel Khalet yerleim yerinden tr bu dneme Tel Khalat kltr denilmektedir. Bu kltr M. 4 binlere kadar baat rol oynamaktadr. nsanln en kkl admnn uygarl douracak tm icatlarn bu alandaki kltr tarafndan yaratld gzlenmektedir. Neolitik a, sre ve kapsayan itibariyle insanln ruh ve zihniyet yapsn oluturan en temel dnemidir. lk dnce kalplar ruhsal yceli, bilgilenme, ynetme, toplum olma bilinci, Tanr kavramna ulama gibi temel ideolojik unsurlar bu dnemde byk gelime salar. Din ve mitoloji btn temel kavramlarn kaynan bu dnemin koullar oluturmaktadr. Din ve mitoloji, aslnda toplumun bu byk devrimsel gelien zihniyet yansmalar olarak kimlik kazanmaktadr. Gl ana kltr bu dnemin dier bir zelliidir. Tarihe damgasn vuran neolitik toplum kltr orijinalini bu blgede bulunmaktadr. Daha sonra ise dier blgelere yaylmaktadr. Yaylma ise fizik glerden ziyade kltrel olmaktadr. Bu kltrel yaylma daha sonra yayld blgelerdeki kltrlerle de byk benzerlikler tad kantlanmaktadr. Kltrel yaylma sadece maddi retim tekniiyle snrl deildir. zellikle Hint-Avrupa dil grubunun esas kaynann, bu byk devriminin gerekletii Dicle-Frat havzasnn yukar ksmlar olduu kantlanan dier bir gerekliktir. Aryan dil ve kltr grubu M. 11.bin yllarnda ekillenmeye balad ve bu kltr oluumuna kaynaklk eden ise tarm ve hayvanclk devrimidir. Bu blgede Krte lehelerinde kullanlan birok kelime kaynan bu dnemde ve bu zamanda olutuunu gstermektedir. Ayn zamanda belirtilmesi gereken dier husus ise Neolitik toplumu yaratan,

dtan gelen bir kltr veya fiziki topluluk olmayp, blgede en eski dnemlerden beri yerleik olan kltr ve yaratc olan yerli gruplardr. Ortaya kan gereklik, bugnk Krtlerin atalarna ve analarnn, tm bu tarihi dnemlerinde blgenin asl kltr ve dil yaratclar olduu gsterilmektedir. Smerlere kadar ki blgede yaayan tm topluluklara Proto- Krtler demekte mmkndr. Dier birok dil devletin resmi dili haline gelmesine ramen leheler arasndaki farkllk olduka derindir. Ama ayn durum Krtler iin sz konusu deildir. Tm istilalara ramen, bu kadar uzun sreden beri lehe yaknlklarn srdrmeleri Krte ve Krtler asndan nemli bir baardr. Burada belirleyici etken, neolitik devriminin uzun sreli dil ve kltr gcnden ileri gelmektedir. Dier yandan bu devrim Proto-Krtlerin ve Krtlerin fazla yer deitirmedikleri, yerleik kaldklar bylelikle kltrel ve dilsel safln uzun sre koruduklar anlamna gelmektedir. Belirtilmesi gereken bu anlamdaki dier bir husus ise kltrel veya dilsel aktarmn nesilden nesile aktaran anann belirleyici rol olmasnda ileri gelmektedir. Krtlerde de bu durum fazlasyla yaanmaktadr. Drt bin yl nceki ezginin ierii ve melodisi bile sylenmesi bu dil ve kltrn gcn ifade etmektedir. Gerek Glgame Destan, gerek mehul kzn Gro adl ezgisi bu gerei dorulamaktadr. Yine Smer inanna ve Akadras olan ayn tanra tarn kaynann, bugn bile Krt kltrnde tanr daha sonras ?en yce ve byk? anlamna gelen Star, Sterk szcnden tredii aktr. Ayrca tm aratrmalar neolitik dnemde tanr veya tanralarn yldzlarla simgeletirdiini gstermektedir. Krte de Sterk hem yldz anlamna gelmektedir, hem de kltrel olarak en byk anlamnda tanr veya tanrann kendisi olmaktadr. Tanrlarn ilk ortaya ktklarnda yldzlarla simgeletirilmesi Krt kltr kaynakl olup, daha sonraki tm gksel dinlerin temelini tekil etmektedir. Neolitik topluma Krtlerin baat rol ortadadr. Ama tm halklarn emek tarihi hakkyla yazlmamtr. Egemen smrc gler tarafndan yok saylm veya arpk yanstlmtr. Krtlerde bundan nasibini fazlasyla almtr. Tarihi siz yaratacaksnz, uygarln balatcs olacaksnz ve yok saylacaksnz inanlmaz bir eliki. Sanrm Krtlerin eer su saylacaksa tek sucu uygarla olan bu katksnn tarihe yazdrmamasdr. Tarihin yazl olarak balad M yaklak 3 binli yllar dneminde, tarih sahnesinde bata

gelen bir rol Krt asll topluluklarnn oynad, Smer yazl belgelerinde gl bir biimde anlatlmaktadr. Smerlerde bu topluluklara Horrit, Guti, Kassit, Mitaniler gibi adlar takmlardr. Etimolojik olarak incelendiinde bugnk Krtlerin atalarndan bahsedildii ok aktr. Ksaca bu Krt asll topluluklara bakmak yerinde olacaktr. nk Smer dil ve kltr yapsna bakldnda, btn teknik donanmn yukar Dicle, Zap ve Frat havzasndaki neolitik a yaratc Horritlerden aldklar rahatlkla grlmektedir. Temel bilgi ve mitolojik kavramlar da daha fazla bu kltrden alnmtr. Smer dil yapsndaki bir ok n ek ve diil ede bu kltrden alnmadr. Birok Smer destan ve iiri, ierik ve biim olarak, bugn bile Krt airet kltrnde varln srdrmektedir. Bir Dervie Abdi destan uyarlamas, kaynan M 2.bin yllarda yazlan Smer tabletlerinde bulmaktadr. Ayn Sincar blgesinde mehul bir kz tarafndan Gro olarak adlandrlan anonim bir halk kahraman adna seslendirilmektedir.M 2000 ?lerde yazlan Gro iiriyle, bugnk Dervie Abdi Destan, sz ve biim olarak arpc bir benzerlik arz etmektedir.Dolaysyla bu topluluklar incelediimizde Smerlerle bu topluluklar arasndaki ilikiyi daha net bir biimde grebiliriz. Anadolu Hitit mparatorluu ile Smer ardl Babil-Asur mparatorluu arasndaki Yukar ve Orta Mezopotamya ?nn (Luwice Gondwana,Smerce Hurrit=yksek memleket) zengin maden yataklar ve dou-bat gei noktasnda yer almas,ayrca tarm ve hayvancln en verimli sahalarna ve doal sulama gibi bir iklime sahip olmas,onun adeta tarihin ?douran anas?,byten beii roln kanlmaz klmtr.Bu zellii ayn zamanda drt taraftan ve srekli istila ve talan alanna dnmesine yol amtr.Uygarlk douran temel alan olmasna ramen ,merkezi yaplar ve kurumlara kalc olarak sahip olmamas da bu zellikleriyle yakndan balantldr.Tampon bir gei blgesi olmaktan kurtulamamaktadr.Halbuki gnmze kadar buradan beslenmeyen uygarlk yok gibidir.Bu zellii ,onun gnmzde dilini bile hayvan sesi kadar zgrce kullanamamasnn nedenini de izah etmektedir. Bu alandaki etnik yaplar M. 6000?den beri bilinmektedir. Tarm devrimini merkezleri,Dicle ve Frat?n kollaryla birlikte kt dalarn ova kesimleriyle birletii noktalarda ortaya kmlardr.Yzlerce tmsekte yaplan kazlar bunu kesinlikle dorulamaktadr.Hint-Avrupa dil grubunun temellerinin de bu tarm devriminin merkezlerinde olutuu hem etimolojik hem de arkeolojik kazlarla dorulanmaktadr.Geliim merkezleri olmas alann temel zellikleriyle

birleince, bu durum kabile ve airet dzenlerinin ok gl yaplar olarak ekillenmelerini beraberinde getirmitir.Bu etnik yapsal zellikler etraftaki merkezilemi uygarlk glerinin istila ve igal hareketleriyle birletiinde ,bir uygarlk alan olarak merkezilemeye kolay kolay frsat tanmamaktadr. Bu genel yaklamn nda Hurri adl benzer ve akraba balar olan airetlerin M. 2000?1500 yllar arasnda bir konfederasyon tekil ettii, ama merkezileerek Hititler kadar bir gelimeyi salayamadklar anlalmaktadr. Hurriler, Hititlerle ve toplumsal temellerini oluturan Luwi ve Khaldi etnik gruplaryla srekli iliki halinde olmutur. Ticaret yoluyla Smer, Babil ve Asur etkilerinin kuzey ve douya tanmasnda ilk halka roln oynamaktadr. Smer uygarlyla komuluklar ve neolitiin sahibi olmalar nedeniyle ok yakn akrabalklar mevcuttur. Dil yaplarnda ve birok kelimede ortaklk sz konusudur. Bunun ok erken dnemde, daha sonra Smerler kurulu aamasndayken gelitii de kabul gren bir grtr. Bir anlamda Smer ehir alanlaryla Hurri tarmsal alanlar doal bir ittifak durumunu yaamaktadr. Tanra inanna mitolojisinde ve Glgame Destannda bu gerein izlerine gl bir biimde rastlanmaktadr. Yani Hurrilerin merkezi uygarla bir nevi Smer?dir.Ayr bir merkez kurma ihtiyacn gl bir biimde duymamaktadr.nk yan banda bu ihtiyac gren merkez dururken, yeni bir tane kurmann gerei yoktur anlay olduka gldr.Gnmze kadar bu anlayn izlerini gl bir biimde yaamaktayz.Oynayan rol,yan bandaki merkezilemi siyasi glerin eyaleti,otonomisi,federesi olma biimindedir.Bugn bu alanda yaanan bu gerekliin daha tarihin balang yllarnda bir temele dayand anlalmak durumundadr. Gutiler daha ok da Smerlerin dousunda Zagros eteklerinde yaayan dier Aryen kkenli bir etnik gruptur. Smer ehir devletlerinin iki bal olduklar dnemde bir tarafn mttefiki olarak hareket etmektedirler. Semitik Akad Hanedanl?nn yklmasnda bir ksm Smer ehir devler yneticileriyle yaplan ibirlii sonucunda kurulan ittifak temel rol oynamtr. Burada tarih gnmze kadar bu tip ittifaklara srekli tank olacaktr. Guti?nin kelime manas da (Gud=kz, sr ) bugnk Krte?de yer alan ?kz, sr sahibi halk? anlamna gelmektedir. Smerlerin srekli bu tarz bir kavramlatrma dil yaplar mevcuttur. Guti Hanedan yaklak M. 2250-2150 yllar arasnda yz yllk bir hanedanlk

kurmutur.Bu hanedan Smer topranda hkm srmtr.Daha sonra yine bu sefer Semitik kkenli Amorit (Smerce bu kelime ?Batllar? demektir) gruplarla ittifak kuran bir ksm Smer ehir yneticileri bu hanedanl ykm ve srmlerdir. Kassitler, daha ok kuzey ve dou dalk alanlarndan gelen bir nevi yoksul kr emekileri olarak Smer kentlerinde yaayan bir kesimdir. Zaman zaman glerini birletirerek hanedan deiikliinde nemli rol oynamlardr. M. 1595?te Mitaniler ve Hititlerin Babil?i istilalarnda Kassitlerin rolnden de bahsetmek mmkndr. Brokrasi ve kltr alanlarnda kendilerine gre bir ekol yaratmlardr. Bunun izlerine ran kkenli vezirler olarak Abbasi mparatorluu?nda Barmekiler, Seluklu mparatorluu?nda Nizam-l Mlk?n vezirliinde tank olmaktayz. Bu tip brokrasi Kassitlere kadar gitmektedir. Mittaniler, Hurri konfederasyon denemesinden sonra kurulan daha gl bir federasyon konumundadr.Habur aynn doduu yerde Wajukani adl bir kent merkezine sahip olduu, buradan kan tabletlerden anlalmaktadr.Hurri dil grubu konuulmakta, arlkl olarak orta Mezopotamya da ,bugnk Urfa, Mardin ve rnak blgelerinde hkm srmektedir.M. 1500-1250 yllar arasnda yaamtr.Demiri kendi tekelinde tutmutur.At yetitiriciliinde mehurdur..Asur ve Hititlerle srekli ve iddetli bir atma ortamn yaamtr.En son Asur mparatoru Salmanassar tarafndan varlna geici olarak son verilmitir. Urartu (Smerce, yksek yerler memleketi) Van kysnda merkezileen nemli bir uygarlk parasdr. Khaldi ve Hurri etnik gruplarna dayanmaktadr. Khaldilerin giderek arlk kazandklar anlalmaktadr ve Ermenilerin atalar olmalar yksek bir ihtimaldir. Devletin daha ok kuzey blgelerinde yaamaktadrlar. Yzlerce Hurrit kkenli airetlere dayandklar, balangtaki gevek federasyonlamay giderek merkezi bir devlete dntrdkleri grlmektedir. M. 1000?700 yllar arasnda yaamlardr. Maden yataklarna, at yetitirme merkezlerine ve orman kerestesine sahip olduklarndan, Asurlarn korkun saldrlarna maruz kalmlardr. Bu dnemde sava teknolojisi gl Asur krallar hibir halka aman vermedikleri gibi, karlarnda direnen tek g olmalar nedeniyle Khaldilerin bylesine boy hedefi olmalar anlalr bir husustur. Tarihte ilk defa en uzun sulama kanal (56 km uzunluu) ve barajlar kurma ustaln gstermilerdir. Elit tabakann dili karktr. Smer kutsal metinlerini okul sisteminde okutmaktadrlar. Asurca devlet dili arasnda yer almaktadr. Her tarafta olduu gibi

Smer uygarlnn ar dil ve kltr yaps etkinliini srdrmektedir. Airetlerin dili farkldr ve yazya konu olmamaktadr. Bu husus da gnmze kadar varln srdren bir blge gerekliidir. Egemen ve ibirliki yneticiler hakim dil ve kltrn tayclar iken, airetler daha ok yerel halk dil ve kltrnn tayclar konumundadrlar. Urartulardan az sonra, bu sefer daha douda Gutilerin bir devam gibi Babillilerle ittifak halinde hareket eden Aryen kkenli Med airetler federasyonu, M. 625?lerde Asur mparatorluunu ykar. Babil bir kez daha ve son olarak stnlk kazanr. Medlerin gevek federasyonu, ykselen Aryen-Pers kkenli Akhamenit Hanedanl iin bir gei roln oynar. Med kral Astiyag ?n yeeni Kiros?un saray darbesiyle, siyasal otorite ilk defa Gneybat ran?da younlaan Pers aristokrasisinin eline geer ve ksa bir sre sonra M. 550 yllarnda gl ve merkezi Pers mparatorluu?nun kuruluuyla sonulanr. Krtler kendi yurtlarnn yerlisi olup, ekip bimeyi, hayvanlar evciletirip, kendi medeniyetlerin rn olan ky ve ehirleri ina ettiler. Krtler slamiyet?ten nce Zerdt dinine tapyor hayat var eden aydnl, ay, gnei kutsal biliyorlard. Krtler Mslmanl gnll olarak kabul etmediler. Mslmanl ayn zamanda Arap egemenlii kabul, ona biat ve teslimiyet olarak algladklar iin direndiler. Araplar dini yayma ad altnda Krdistan ehirlerini igal ve talan ediyor, ki bu savalarn en nemlisi de 642 ylndaki Nahavend Sava ve onu izleyen Musul, Tikrit ve Cezire direnileri Araplar geriletmitir. Bu savalarda ve Krt tarihi asndan dnm noktas olan orezor savanda Araplar orezor ehrini ele geirmekle birlikte Krtler halife ynetimini kabul etmiyordu ve daha sonra birbirini izleyen isyanlar balyordu. Bu isyanlarda Cafer Faracis liderliindeki Musul Krtleri 830 ylnda Azarbeycan ve Ermenistan arasnda kalan topraklar byk blmn ele geiriyor ve halifenin ordular Dasin dalarnda bozguna uratyordu. Araplar savata yetersiz kalnca Seluklulardan oluan ?Hassa ordusu? ki gnmzde kiralk asker olarak bilinir. Krtlerin zerine srer ve ocuk, yal, kadn demeden kltan geirilir. Krtler sfahan, Cebel ve Farsta yenilgiye uratlr. Fakat bu yenilgi Krt-Arap savalarn sonuncusu olmuyor ve 10?11. yzyllara sarkyordu. Tm bu abalara ramen Krtler Araplamyor ama Seluklu aknlar ve kanl basknlarda devam ediyordu. Ta ki, Krt Usf e Selahaddin e Eyyup btn Mslmanlar Sultan olana kadar.

Selahaddin Eyyubi Krtler asndan kt gidiin sonun oldu. Selahaddin, varlkl, bilim ve kltrel alanda tannm bir aileden geliyordu. Nitekim kendiside slam leminin Sultan olduktan sonra kltr ve bilime byk nem vermi, evresine dnemin bilginlerini toplam, daha sonra Moollar tarafndan yaklp yklacak olan dnyann en zengin ktphanesini kurmutu. Yusuf Selahaddinin kkleri TC. Tarafndan Hasankeyf diye deitirilen Hns Keyfliydi. Selahaddinin amcas ekux (Da aslan) byk bir askeri komutan, babas Eyyub ise Saddam Hseyinin doum yeri olan Tikrit?in valisiydi. Selahaddin Tikrit?te dodu. Selahaddin Eyyubi, Krtlerinde iinde bulunduu Arap ordularn ynetiyordu.1169?da Arap dnyasnn hkmdar oldu. Selahaddin Eyyubi slamn iktidarn ele geirince Krtler rahat bir nefes ald. Barbar Seluklu basknlarna son verdi. Fakat Krtler dnemin nesnel koullar gerei bu gc ulusal amalar iin kullanmyordu. Dneme hkim olan ?mmeti kalplar? iinde kalnyordu. Bu dnemde mmetiliin evrensel alm btn deerlerin nne geiyordu. Nitekim Avrupa?da, ekonomik ve siyasal amalarn ?Din mihveri? etrafnda birletirmi ve Hal seferlerini balatmt. Kavmiyet yerine Din savalarnn verildii byle bir dnemde Krtlk bilincini ste kmas dnemin genel rgsne aykryd. Selahaddin Eyyubi adaletli ve sava kiiliiyle dnemin hal komutanlarn yenilgiye uratmasna ramen Karizmatik kiiliiyle birok hal komutann derinden etkilemi ve daha sonra filmlere konu olmutur.Deinilmesi gerek nemli bir dier nokta ise Selahaddin mparatorluu bir Krt devleti olmamakla beraber birok ordunun komutan ve ehirlerin valisi Krtlerdendi. Selahaddin en sekin ordusunu Krtlerden oluturmutu. Selahaddin Eyyubi?den sonra, Seluklularn Krtlerin zerindeki basks artyordu. Uzun savalardan sonra saldrmazlk anlamasyla uzlamaya varlyordu. Krdistan Mirlikleri tam bar ve skna kavutuk derken ok gemeden sra Krtler zerindeki Mool istilas gelecekti. Moollar 1219 ylnda Harzaneh devletine saldryor, Sultan Celaleddin kap Krdistan?a snnca Moollar bunu bahane edip Krdistan?a yneliyor. Cengiz ve komutanlar ykp yakmaya, katliamlar sradan bir ura haline getiriyorlard.1231 ylnda Amedi, Cizre, Mardin ele geirdiler. Ahlat, orezore, Kirmeah,

Erbil, Musul, Hakkari de ta stnde ta brakmadlar, ei benzeri olmayan katliamlar gerekletirdiler. Krtlerin yaamlarnn her dneminde Kendilerini katliamdan kurtaran ve zgrletiren dalara snarak bu istilada en iyi bir ekilde kurtulmaya altlar. Bu istilalar iinde yine Krtlerin kaderini nemli oranda deitiren Erbil kalesinin direnii ve ihaneti nemli bir dier noktadr. Erbil valisi Krmenah?n kaderinin yaamamak iin kaleden kp teslim olmasna ramen Krt savalar kaleyi terk etmiyor gece basknlaryla Moollarn ordusunun byk kayplar verdiriyordu. Fakat Musul?daki komutann ibirlikileriyle Erbil kalesi Moollar tarafndan ele geiriliyordu. Musul istilalarndan byk kayplara urayan Krtler Timur?a kar hazrlkl davranyor. Timur?un saldrsn beklemeden ondan nce harekete geiyor ordusunu yol boylarnda ?vur ka? yntemiyle byk kayplar verdirtiyordu. Fakat baz ibirliki Krtlerin saf deitirip kendi halkna haner ekmesi zerine savan seyri deiiyordu. Timur 1400 ylnda Badat?tan Azerbeycan?a dn srasnda Krtlerden ar darbeler alyordu. Timur?dan sonra Krt beylikleri Akkoyunlu ve Karakoyunlulara kar?da bamszlklarn koruyarak Roma-Bizans topraklarnda oluan Osmanl devleti ile yz yze geliyordu. erefnameye gre Krt mirlikleri 15.yy ?da i ac bir durumdayd. Mirlikler dier halklarla komuluk ediyor ve refah dzeyi yksek bir hayat srdyorlard. Krt mirlikleri arasnda en gzdesi Evdalan hanedanyd. Egemenlik snrlar ran Krdistan?n bat blgelerinde iine alan bugnk gney Krdistan?nn tmn kapsyordu. Dier byk mirliklerde Hakkari, behdinan, bahti, hsnkeyf,erbil,sorand.Beylikler halinde yaayan Krtler 16.yy? da kendilerini ran ile Osmanl imparatorluklarnn dilileri arasnda buluyordu.Afganistan?n gmen bir airet olan Osmanl ynetimi ile Krtlerin siyasal ve sosyal ilikileri 15.yy?da balyordu.Krtler Osmanllara romi yerletikleri topraklarda Romallarn lkesi anlamna gelen ? diyare rome? diyorlard.Bizansllarla kurduklar iyi komuluk ilikilerini osmanllarlada yrtmeye alyorlard.Fakat Krtler 1500 yllarn banda Osmanllarla ran arasnda ba ksteren ekimelerin ortasnda kalyordu. ki byk imparatorluk Krdistan? stratejik olarak nemli buluyorlard. Bu dnemde Krtler bu imparatorluklar glerinin

farknda olup emperyal niyetlerini tahmin edebiliyorlard. ok gemeden Krtler Amed mirlii nderliinde merkezlemeye gitti. 1501?de ah smail tahta geti. Krtler iki imparoturluklada iyi geinmeye alyor, dengeli bir siyaset yrtyordu. Bu balamda iyi dileklerini bildirmek zere birka Krt emirlii ah smailli ziyarette bulundular. ah smail dengesizlii ile nce Krt valilerini zindana atp sorguluyor ve daha sonra serbest brakp Hasankeyf valisi Melik Halid?i grkemli bir dnle kz kardeiyle evlendiriyordu. Bu arada Osmanlda bo duracak deildi. Krt birliklerini honut tutan jestlerde bulunuyor, hediyeler gnderiyordu. ah smail Krtler zerine sefer dzenlemeye balad. Hazrlksz yakalanan Krt mirlikleri, ah smaillin karsnda varlk gstermediler. Kimi teslim olup yanna geiyor, kimside savaarak direnmeye alyordu. ah smail Siirt?ten, apakur(Bingl), Palu?dan Maraa kadar btn Krt illerine kendi adamlarn vali olarak atyordu. ah smail?le Krt sava birka yl srd. Bu srada Osmanl banda korkun lakabyla bilinen Yavuz selim Krdistan?dan sonra sra kendisine geleceini biliyor ve ran imparatorluuna kar sava ilan ediyor. ki ordu 1514 tarihinde Van glnn kuzeydousunu aldran vadisinde karlayordu. ah smaillin daha nce sava atklar Krt mirliklerinin bir ksm ?dmanmn dman dostumdur? mantyla Osmanl tarafna geiyor. Bir ksm mirliklerde ah smail?den yana tavr koyuyor ve yavuz selim ah smaili aldranda yeniyordu. Tarihilere gre Krdistan yneticileri ah smail ile Yavuz Selim arasndaki elikiden yararlanmay bilemediler. Ulusal birliklerini pekitirme yerine ikiye blndler bu yzden bir birine kl ekecek duruma geldiler. Bu dnemde Krdistan?da drisi Bitlisi kiilii Krt tarihine damgasn vuruyor. Yavuz Selim Krt vali ve mirliklerini yanna ekmek iin kimilerine bask kimilerine karda youn bir diplomasi yrtmtr. Krtlere kar diplomasi ayan yrten yavuzun kadim hizmetkr heybeler dolu altn karsnda kendisini satan drisi Bitlisidir. drisi Bitlisi Bitlisli bir Krttr. ok iyi bir eitim grm din adam, Melleydi. Kimi evrelere gre sofi diye de bilinir. Farsay ok iyi biliyordu. lk Osmanl sultanlarnn tarihini anlatan ?het be het? adndaki kitabnn Farsa iir dille yazlmt. Hayatn blge sultanlarna hizmetle kazanyordu. Baz tarihilere gre her eye ramen ikili grmelerde Krtleri gzettiini belirtilir. Osmanllarla Krt mirleri arasndaki anlamalara Krtlerin bamsz ve zgr kalacana ilikin maddeyi o koydu. Ama tarihilerin genel bir kabul ile

Krt beyliklerini Osmanlya balayan Krtlerin kaderini satan kii olarak nitelendiriliyorlar. Tm bu olumsuz gelimelere ramen Osmanlnn Krdistan mirleri ile imzalanan anlama gereince savalarda Osmanlnn yannda yer alp yardm ediyor. Ama i ilerinde bamsz zgr ve zerk kalyorlard. 18000?lere kadar Krdistan?n zerkliine el uzatlmyordu. 1800 de Osmanl mdahalesi balaynca tm ile kopma bamszlama yolunda isyanlar srecine giriyordu. 18?19 y.y dnyann sarslarak deitii dnemdir. Halklarn ulusal bilincini ateleyen Fransz ihtilalinin etkileri evrensel devrimlerle yaylyordu. Bat Asya ve Krdistan?da etkilenme alanndayd. Fransz devrimi ile beraber Osmanl mparatorluu iende yaayan halklar yava yava bamszlama srecine girdiler. rm Osmanl mparatorluu gszlemesinden kaynakl Fransz ve ngiltere?nin himayesine girmeyi kabul etmiti. Osmanl mparatorluu bu dnemde batl devletler tarafndan iten paylalmt. Tabi ki bu paylamda Rusyada pay koparma peindeydi. Krdistan?n bamszlamas bu emperyal devletlerin zararnayd. Krtlerin bamszlama srecinde Osmanldan ziyade engel tekil eden Fransa, Almanya ve Rusya?yd. zellikle Rusya?nn blge devleti olmas ayr bir neme sahipti.Krdistan?n bamszlamas Rusya?nn alaca pay klteceinden Osmanlyla savata dahi olsa bile Krtlerin karsnda dururdu. Krtler Osmanlya kar isyanda teki halklara nclk etmilerdi. Mora, Girit isyanlar Krtlerden 20 yl sonra ba gsterdi. Bulgarlar, Srp, Arnavut ve Araplar Krtlerden ok sonra isyan edecekti. Fakat Krtler onlardan farkl artlarn kurbanyd. Yunanistan, Bulgaristan ve Srbistan?a destek veren bat devletler Krtlerin karsnda Osmanlnn yannda yer alyorlard. te yandan ekememezliklerin yaratt i blnmeler ve karde kavgalar yznden Krtler birlik kuramyordu. Dmanlarn krkledii din mezhep gibi ayrlklar kavga nedeni yapabiliyorlard. Mirler, eyh, bey ve airet reisleri bir biri ile stnlk kavgasndayd. Ulusal kurtulu hareketi srasnda bir karde tekinin yenilgisinden mutluluk aryordu. Bu ekilde de bamszlama mmkn grnmyordu ve olmad zaten. lk Krt bamszlk hareketi 1800 banda behdinan soran ve babanlarn bulunduu gney Krdistan?da dodu. Bu dnemde Osmanl ve Ruslar arsnda da sava vard. Bu frsat iyi deerlendiren Abdulrahman paa merkezi Sleymaniye olan baban mirliinin bana geince

bamszlk siyaset izleyip bundan da baarl olmutur. ngilizler duruma el koyunca isyan bastrld. Fakat bu isyanlarn balangcyd. ngilizlerden destek alan Osmanl Krdistan ehirlerinde yapt kym Krdistan? ayaa kaldryor ve her yerde isyan ateleri yanyordu, daha sonra baban isyannn mirasn Behdinan, Soran, Botan, Hakkari ve merkezi Mardin de bulunan milli aireti isyan izledi. Bu isyanlarn en etkilisi 1813 ylnda soran birliinin banda bulunan mir Muhammed nderliindeki isyandr. Mir Muhammed bamszln ilan edip adna para bastrd. Mir Muhammed 1833 ylnda Mardin ve Diyarbakr da Osmanl egemenliine son verdi. Bu dnemde Osmanl ordularnn banda Krtlere zel bir kini olan Reit Paa bulunuyordu. Reit Paa 1836 ylna kadar ocuk yal kadn demeden byk apta katliamlar yaatyordu. Bu isyann dier bir zellii ise Ermeni ve Yezidilerinde Krtlere destek vermesidir. Bu fke karsnda Krt airetleri ilk defa topyekn ulusal bilinle hareket etmeye balad. Ta ki Reit Paa ngiliz ajanlar ile ittifak yapp baz Krt airetlerini satn alp mmetilik fikrini atncaya kadar. Durum byle olunca baz airetler Osmanl tarafna geer ve Mir Muhammed bunu zerine halka zarar verilmemesi koulu ile teslim olur. Daha sonra stanbul?a gtrlp belli bir sre bekletildikten sonra lkesine geri gnderme sz verirler. Tabi ki bu tuzak olup mir Muhammed yolda ehit edilir. Krt atasz ?bexte Rome tuneye? Osmanlya atfen sylenmitir. Msr Paas Mehmet Ali kavalal Msr Suriye, Filistin ve Lbnan zerinde hak iddia edince Osmanl ordusu ile atr ve Osmanl ordusunu datyordu. Bu durumda Krtler rahat bir nefes almaya baladlar. Krt tarihini nemli bir dnm noktas da 1840?larda Bedirhan Bey ile balar. 1840 ?da Krt sorunu dnyann gndemi halinde gelmiti. Bu dnemde Osmanl barbarnn ne srd gr ise aslnda gnmzdeki anlaytan okta farkl deildi. Rus tarihinin anlatmna gre Krdistan?da inanlmaz boyutlara varan katliamlar feodal Krtleri modernletirmek adna yaplyor ve dnyaya bu ekilde lanse ediliyordu. Botan mirliinin nderi Bedirhan Bey Krdistan?da genel ayaklanma balatt. Krtler arasnda geni bir ittifak kurdu. Osmanl durumu iktisadi ve siyasi adan da iyi durumda deildi. Bedirhan bey Krdistan?da siyasi ve iktisadi alanda gelimeler ve yenilikler getirmitir. Krt

genlerini silhaltna alyor ve eitiyordu. Krdistan bamszlamaya doru nemli admlar atmt. Fakat Krdistan?n bamszlamas sadece Osmanl sultann rahatsz etmiyor ngilizleride ciddi boyutlarda rahatsz etmeye balamt. Bu durum karsnda ngilizler 99 komplosundaki gibi planlar retmeye balamt. O dnemde Krdistan?da yaayan Hristiyan halkalar ? Sryani ve Ermenileri? kkrtmaya balamt. Bunda Krt din adamlarda nasibini alnca Bedirhan beyin bin bir apa ile kurduu ittifak yine boa kartlmt. Osmanl ordusu Bedirhan beyle hareket eden dier Krt mirliklerine de saldrd. Bu arda da Bedirhan beyin yeeni Yezidi er Osmanlnn kendisine verilen vaatlere kannca cepheden ekildi ve 1847 ?de Bedirhan Bey Osmanlya teslim oldu. Bedirhan bey stanbula gtrlp Girite srgne gnderildi. Ordanda Halepe 1868 ?de yaamn yitirdi. Bedirhan Bey teslim olmutu ama direni Mehmet ve Muhammed Beyler tarafndan devam ettiriliyordu. Bu dnemde Osmanl Krm sava balamt. Osmanl Krtlere din kardei ad altnda yanamaya alyor ve Krtleri orduya aryordu. Osmanlya destek vermeyen Krtler dalara snyordu. Zorla askere alnan Zilan, Spki ve Hayderan airetleri daha sonra ordudan firar ediyorlard. Osmanl Yezidi er?e verdii sz tutmamt. Bunun zerine stanbul?dan lkesine geri dnyor ve buna isyanla karlk vermeyi dnyordu. 1854 ?de isyan balad ve artc bir ekilde byd bunun zerine ngilizler araya girip bar grmeleri balatt. Dengesiz olan Yezidi er bar grmeleri kabul etti ve tutukland. Bu arada da nemli bir noktada Dersimin durumuydu. Dersim bu isyanlara sesiz kalyor ve kendisini ayr bir ada olarak gryordu. Fakat Osmanl bu ekilde dnmyor. 1877?de Erzurum valisi Semih paa Dersim zerine 4000 kiilik bir ordu ile yryor. Ve byk bir katliam yaatyordu. Kk apl isyanlar 1877 Osmanl Rus savalarna kadar devam etti. Osmanl krm savayla iktisadi anlamda ke urad. Osmanlnn efendisi ngilizler Osmanl ekonomisine tamamen el koymutu. Abdulhamidin yeni dnem iin kefettii din kardelii propagandasna son hzla devam edip yeil bayrak amt. Fakat Krtler buna inanmyor ve sessizce Krm savan sonularn bekliyordu. Osmanl ekonomik anlamda iflas edince Krtler zgrlk kousuna devam edecekti. 1878 ilkbaharnda Mu ve Bitlis blgesinde ayn anda isyan patlak verdi. Ayaklanma ksa bir sre sonra Botan ve Hakkri yresine yayld. Balangta kendiliinde

oluan bu isyan Bedirhan beyin oullar ile nitelik kazand. Birok Krt illi ele geirildi. Sultan isyan bastrmaya alsada baarl olamad. Durum iyiye gitmeyince topyekn savala Krdistan zerine gidildi ve sonu kan gl. Ama zgrle a susuz Krtler bo durmayacak isyan ateini sndrmeyecekti. 1879 ylnda emdinan da eyh Ubeydullah nderliinde snmeyen isyan atei tekrar alevlendi. eyh Ubeydullah Krdistan?da yaayan tm halkalar arasnda sevilen saylan bir isimdi. eyh 1879 ylnda ran ve batdaki Krtlerle geni apl isyan iin temasa geti. Ermeni ve Sryanilerle ilikiye girip ittifak yapld. Krdistan?da ilk genel birlik ve dayanma kurultay 1880 ylnda eyh Ubeydullah nderliinde emdinan da topland. Toplantya Krdistan?n drt bir yannda liderler katld. syan 1880 ylnda Mahabat tearuzu ile balad ve ran ilerine kadar ilerledi. ran, Rusya, Osmanl ve ngiltere Krtlere kar drtl ittifak kurdu. Krtler geriledi fakat sorun drtl ittifak deildi. Yine Krtler arasnda oluan atlaklar ve ibirlikilerdi. eyh beydullah durumu grnce 1881 ylnda geri ekildi ve tutuklanp stanbul?a gtrld. eyhin oullar 5000 kiilik bir gle tekrar isyan balatsalar da baarl olamadlar. Krdistan?da snm kl olmu her ate adeta yeni alevlenmelerinin habercisiydi. Ulusal ruh btnlnden yoksun klan i elikilere ramen ataklar durmuyordu. 1800?lerin sonlarnda kzl sultan adyla bilinen ikinci Abdlhamit vard. Abdlhamit kurnazlyla biliniyordu. Krt airetleri arasnda dayanmay krmak ve birbirine drmekle nlenmiti. Kimi Krt aalarn stanbul?a arp arlyor hediyelere bouyordu. Kzl Abdlhamit tpk bir zamanlar Hristiyan ocuklarn devirdii gibi Krt ve Arap ocuklarn da devirmek iin airet mektepleri kurdu. Bu mektepte yetien ocuklar kendi halklarna kar silah ektii gibi aydnlanp ulusal mcadeleye verenlerde oluyordu. Krt tarihinde oka tartlan Hamidiye alaylar bu mektebin rnyd. Ermeni sorunu 1878 ylnda yaplan Berlin konferansyla evrensel boyut kazand. Abdlhamit. Oluturduu Hamidiye alaylaryla bugn ki koruculuk sistemine benzer bu gle Krtleri kendi yanna ekmekle gnl olamasana zor kullanarak dier yanda da Rus snr blgesindeki Ermenileri katletmekti. Resmi gcne gvenmeyen Abdlhamit oluturduu hafif svari hamidiye alaylaryla bu amacn gerekletirmeyi dnyordu. Ama yllarca birlikte yaam

aralarnda derin kltrel ve iktisadi iliki olan iki halk bir birine dmeyecekti. Yan plan tutmayacakt. Hamidiye alaylar beklenen etkiyi gsteremedi. 53 byk Krt aireti arasnda sadece 13 tane destek vermiti. Bunlarn karsnda hem Krt cephesinde hem de Ermeniler tarafnda tepkiyle karland. Osmanlnn Krtleri ve Ermenileri bir birine krdrma apalarna ramen Krtler 1903?1904 ylarnda Sason?da yaplan Ermeni katliamna katlmyor. Ermenilere destek veriyordu. Rus tarihi Lazerev bu olay iin Krtler dostlarn ve dmanlarn ayrt edebilmiti diye yazar. Abdlhamit bir yandan din kardelii naralar atarken dier yanda Krt kym da son hzla devam ediyordu. Bunun zerine Dersim Bitlis ve Beyazt?ta Krtler Ermenilerle birleerek ? tedip ve tekmil? birliklerini pskrlyorlard. 1906 ylnda Erzurum?da isyan balad Biare etonun 1906 ylnda Siirt?de balatt isyan Diyarbakr kadar yaylyordu 1907?1908 kadar atmalar sryordu Abdlhamit krd krde krdrtma adna hamiye alaylarn ran Krdistan?na sryor fakat Krtler birbirine silah ekmiyor ve Hamidiye alaylar geri ekiliyorlard Abdlhamit?in tm abalarna ramen sindirilmiyordu tersine kendisinin sonu yaklamt. 23 Temmuz 1908 ittihat ve terakki partisinin dzenlendii jn Trk darbesiyle sultan etkisizleiyordu. Balangta Krtler ittihat ve terakkiye destek veriyordu. Seyit Abdulkadir, Emin Ali Bedirhan, Krt nderlerinden erif paa Krtlerin haklarna kavuaca umuduyla ittihatcilere destek vermileri. Bu devirde Krt dernekleri kltr kurumlar kurulmu gazeteler yaynlanmaya balanmt fakat 1909 ylnda ittihatcilerin rk yz ortaya km Krdistan gnderilen birok ajan krd krde ve Ermenilere kar kkrtmaya balamlard. 1911 ylnda ise Krt kurum ve dernekleri kapatlmtr. syanlar gene sryordu. brahim paa artan basklar nedeniyle isyan balatmt. Erzincan?dan halepe kadar egemenliini kurmutu. Paa kendi halkna zulm edince hak desteine yoksun kald ve Arap takviyeli Osmanl ordusu paay Sincan danda ldryordu. brahim ayaklamas srerken dersim ayakland. Bunu gney Krdistan?da Barzan ve Zibar aireti destek verdi. Bunu hamawendi isyan izledi. 1909 ylnda Sleymaniye Krt ulusal kurtulu merkezi haline geldi. syan balatan Sleymaniyeli eyh Sait lnce ayaklama ile tarih sahnesine kan olu eyh Muhammet Barzenci devam ettirdi. Ayn yl kr Hseyin paa Bitlis?te ve Beyazt ynetimlerini elle

geiriyordu. Mdahalelerini kuaktan kuaa aktararak gnmze ulatran Barzani ailesi bu srete tarih sahnesine kyordu. eyh Abdulselam Barzani 1910 ylnda Osmanllara kar isyan balatyordu. Btn Krdistan?da isyan ba gstermi ve ittihatlar lgna dnmt. 1913 ylnda ittihatlar ynetimi bir i darbeyle ele geirdiler. 1912 de Krt nderlerinden Abdulrezzak Bey Krdistan?da genel ayaklama ars yapt bunun zerine ittihatlar tm Krdistan?a askeri sevkyat yaptlar. Dnya sava ayak sesleri duyulmaya balanmt. ? slam uruna cihatla Krtlere gidenler elleri bo dnyorlard. Bask ile silaha altna alanlarda firar ediyorlard. Abdulrezzak Bey e Yusuf Kmil ve Bedirhan katlyor. Bir yanda da Ermenilerle ittifak abalar sryordu. ttihatlar birinci tehlike olarak Ermenileri gryordu. Ermeliyi krde krdrma politikas tutmaynca i kendilerine dyor ve 1915?te gnmzde de hala tartan 1,5 milyon ermeni katlediyordu bunun dier tanm ise etnik arndrma hareketidir. Yalnz bu 1,5 milyon topluca srgnler ve kaarak cann kurtaranlar dndadr. Kimi Rus kaynaklarna gre ayn srete katledilen Krtlerin dnda 700 bin Krtleri batya srmt. Resmi tarihe gre 1803?te 1914 ylna kadar 12 defa ayaklanmlardr. Bu dnemde isyan bastrmaya alan paalar kendi yok etme yntemleri kefetmilerdi. Kuyucu lakabyla anlan murat paa kurbanlarnn ban kesit kuyuya atyordu. Msr valisi kaval Mehmet ali paa sorunu kkten zmek iin Nizip ve Urfa evresinde 60 bin krd kltan geiriyordu. Osmanl ordusunun bana getirilmi Alman ve Avusturyal generaller ? Gotz paa ? ve ? General Moltke? anlarnda yal ocuk kadn demeden Krtleri nasl yok etmeye altklarn anlatr. Krtleri katlederek byk tecrbe eden Osmanl daha sonra bu yok etme yntemlerini 1915 Ermenilere uygulayacaklard. Anadolu corafyasn igal eden emperyal glere kar Krtler Fransz ve Ruslardan kendi topraklarn kurtarmaya alyordu. Bu mcadele Antep?te bir Krt aireti olan karaylan yine Urfa Mara?ta verilmeye allmtr. Birinci dnya savanda Osmanl topraklar zerinde 24 ayr devlet kurulmutu bunlardan biriside tarihin hibir dneminde herhangi bir corafyann ismi olarak gememi Trkiye cumhuriyeti kurulacakt. Yeni Ortadou corafyas deimiti ama Krtlere gene yer

verilmiyordu. Bu srete eyh beydullah?n olu Seyit Abdulkadir?in banda bulunduu Krt teali cemiyeti Krdistan temsilcilii olarak ortaya kmtr. Krdistann zerklii iin Avrupa nezlinde giriimlerde bulunuyordu. Bu cemiyet bir yandan da Ermeni Dnak partisiyle ibirlii iindeydi. 10 Austos 1920 tarihinde Paris yaknndaki Serv kasabasnda yaplan 13 blm ve 433 maddeden oluan Serv anlamasyla Krdistan ilk kez uluslar aras arenaya oturan, onu tanyan hukuksal bir belge olmas nedeniyle Krtler asnda nemlidir. Antlama her ulusun kendi kederi tahin etme erevesinde 62 madde de Krdistan zerklii gvence altna alnyordu. Antlamaya ramen savan galipleri Krtlerinin haklar konusunda srarc olmuyor 1922 ylnda ise Krt sorunu dillerine bile almyorlard 1919 ylnda yaplan Sivas Erzurum ve Amasya toplantlarnda Krtler Mustafa kemale destek sz vermiti. Bu toplantlarn ardnda yaymlanan bildirilerde Krtlerin haklar teslim edilecei yazlyordu. 1920 parlamentoda Krtler kendi kimlikleriyle yer alyordu. Milletvekillerine Krdistan mebusu diye adlandryordu. Bu deyim tutanaklarda geiyordu. Yeniden yaplanma aamasnda Atatrk dhil yeni szcler Krtlerin hak ile zgrlklerine kavuacaklarn namus sz olarak sk sk tekrarlyorlard. Yeni yaplanmann tek sz ve karar merci Atatrk 16 ve 17 Ocak 1923 tarihinde zmit?te gazetecilere yapt uzun grmede Krtlerin blgelerinde zerk ynetimler kurabileceklerini aklayarak umut veriyordu. Lozan grmeleri srasnda Trk heyeti bakan ismet paa aynen yle diyordu. ? devlet hkmet nezlinde eit haklara sahip ve ulusal haklardan yaralanan iki halka Krt ve Trk halkna aittir.?fakat 1923 ylnda Lozanda imzalanan anlamalarda TC. Snrlar belirlenip devletin varl tescil edildikten sonra sylem ve tutumlar aniden deiiyor her ey tersine dnyordu. 1924 ylnda yrrle konulan anayasa ile Krtler dili kltr kiilii ve btn varlyla artk yoktu. Bir sabah aniden Krtlerin var olmadna karar verilmitir