Trkiye Proletaryas - A.

nurov
Trkesi: Gne Bozkaya Yar Yaynlar Aralk 1973 - stanbul nc Bask: Mays 2006 - stanbul Bask: Can Matbaaclk pek merkezi Topkap stanbul Tel: (0212) 613 10 77 Yar Yaynlar Kurulu: 1972 Ynetim: Bamusahip Soka 10/1 Caalolu - stanbul 06.34.Y.0159-03 ISBN 975-7530-42-5

indekiler
nsz 1. Trkiye'nin Ulusal Ekonomisi ve Politik Dzeni Trkiye'de ehirler Nasl Kurulmutur? Trkiye Halknn Gelir Kayna Nedir? Trkiye Sanayisinin Geliememesinin Nedeni 2. Jn Trkler ve Kemalist Devrim Politik Dzen Hukuku - Yasas 3. Trkiye i Snfnn Yaama Koullar Trk isinin Geliri ve gn i cretleri Neye Yetiyor? Konut artlar Gvenlii sizlik 4. Trkiye i Snfnn Mcadelesi Kemalist Devrimden nceki i Hareketleri Emperyalizme Kar Mcadele Srasnda i Hareketleri Amele Teali Kemalist Hkmet ve i rgtleri Kam ile Baklava-Brek Politikas Yerli ve Yabanc iler, Yabanc Sermaye Trkiye i Snfnda Oportnizm 5. i Snfnn Gelien Kavgas Demiryolu ilerinin Grevleri Tramvay ilerinin Grevi Zanaat ile Memurlarn Grevi 6. Trkiye Sanayisi ve Trkiye Proletaryas Kadrosu Trkiye Sanayisinin Hacmi

Maden Sanayisi Deri Sanayisi Trkiye Proletarya Kadrolar rgtl ilerin Says i rgtleri Tipleri 1. retici i Kitlesinin Snfsal Birlikleri 2. Burjuva Partileri Tarafndan rgtlenmi Olan Burjuvalarn Etkisinde Bulunan Birlikler 3. Kemalist Rejimi Benimseyen Birlikler 4. Yar Kooperatif Halinde Olan, Yardmlama Dernei Tipinde Birlikler 5. Ufak malathane Sahibi Ve Zanaat Tipinde Kooperatif Birlikleri

nsz
Trkiye'de 1919-1922 yllar arasnda patlak veren milli burjuva devrimi, Birinci Dnya Sava'nda yenilen Trkiye'yi olduu gibi yutmak isteyen ngiliz-Fransz emperyalizmine ve yardaks olan Yunan saldrganlarna kar yneltilmiti. Trkiye halk buna kar koydu ve zaferle sonulanan bir milli mcadeleye giriti. Bu mcadelesinde Trkiye halk kendi bana braklm deildi. Kendisi iin de azl dman olan ngiliz-Fransz emperyalizmine kar Sovyetler Birlii, Trkiye halkn destekliyordu. Devrimin nderi Mustafa Kemal Paa'dan dolay Kemalist ad verilen bu Trk milli devrimini, Trkiye'nin milli burjuvazisi, yani tccar, toprak aas ve o srada Trkiye'de ok az sayda bulunan sanayiciler ynetiyordu. Kyl kitleleri rgtlenmem iti. Kyl yalnz milli dmann seebiliyor, snf dman olan byk toprak sahiplerine, aalara, tefecilere, vurguncu ve tccarlara kar sava amay dnemiyor, bunu beceremiyordu. Proletarya bu milli hareketin ynetilmesini zaten dnemezdi nk gszd, gerektii gibi rgtlenmemiti, milli hareketin beii olan yerlerde (Trkiye'nin Asya blm olan Anadolu'da) say bakmndan azd. Proletaryann nc partisi ve dier devrimci ii rgtlerinin rol bu savata yok denecek kadar nemsizdi. Bunun sonucu olarak, milli devrimden yalnz Trkiye burjuvazisi faydaland. Burjuvazi ele geirdii iktidar, ii ve kyllerin srtndan gelir salamak iin kullanyor, iilerin srtndan salad krlarla kendi milli sanayisini kuruyor, emperyalistlerle birleip devrim eylemine kar koyuyor. Bu noktada Trkiye burjuvazisi ile yabanc burjuvazinin karlar birleiyor. Trkiye burjuvazisi emeki snfnn en azl dmandr, emekiyi smryor ve iiyle kyl eylemlerini korkun bir zulmle bastrmaya alyor. Bunun iin Trkiye proletaryasnn nnde, ncelikle zlmesi gereken en nemli sorun, kendi durumlarn dzeltebilmeleri iin burjuvaziye kar amansz bir mcadeleye girip, gerek emperyalistler gerekse z Trkiye burjuvazisi tarafndan smrlmelerine son vermek iin, emeki kitlelerini rgtlemektir. Trkiye burjuvazisi, kendi sermayesi bakmndan fakir olduundan, yine de emperyalistlerin yardmna muhtatr ve emperyalistlere bamll devam etmektedir. Sovyet iisi, karde Trkiye proletaryasnn emperyalistlere kar giritii zgrlk ve egemenlik savanda tarafsz kalamaz. Geni ii kitlelerimiz Trkiye proletaryasnn ne olduunu bilmez, yaam koullarn tanmaz.

rgt ve savalar hakknda bilgi sahibi deildir. Bu kk kitabmzn amac, SSCB iilerine Trkiye proletaryasn tantmaktr. A. NUROV Moskova, 1929

1. Trkiye'nin Ulusal Ekonomisi ve Politik Dzeni

29 Ekim 1927 tarihinde, Trkiye'de bir genel nfus saym yapld. Saym sonucu, Trkiye nfusu 13.5 milyon olarak tespit edildi. Bunun 3 milyonu, yani bete biri ehirlerde, arta kalan bete drd ise kylerde oturmaktadr. En kalabalk blgeler, sahillere yakn olanlardr, Anadolu blgesi ile dier blgelerin nfusu azdr. Kalabalk saylan blgelerde 1 km kareye ortalama 18-87 kii isabet ettii halde, az nfuslu blgelerde bu oran 2-25 kiiye dyor.

Trkiye'de ehirler Nasl Kurulmutur?

Trkiye'de tccar, esnaf, memur ve kylnn bir arada yaadklar olduka ufak nahiye ve kasabalar vardr. Byk ticaret ve sanayi merkezi saylan ehirler ise pek azdr. 5-10.000 nfuslu 79 kasaba var. 10.000-20.000 nfuslu 39 kasaba, 20-30.000 nfuslu 14 kasaba, 30-40.000 nfuslu 7 ve 40.000'den fazla nfusu olan yalnz 8 ehir vardr. En byk ehirler Konya (47.286), Bursa (61.451), Adana (72.652), Ankara (74.704), stanbul'un skdar ilesi (124.555), zmir (153.845) ve stanbul (796.147)'dur. Konya ve Adana tarm ticareti merkezleridir, dier ehirler (Ankara hari) liman ehirleridir. Trkiye nfusunun meslek saym yapld halde, sonular henz yaynlanmamtr. Ancak ortaya u gerein kaca kuku gtrmez: 1) Trkiye bir tarm lkesidir. Bir ehirliye drt kyl isabet etmektedir. 2) lkede ticaret, zellikle esnaflk ok gelimitir. Geen yzyln sonunda Trabzon gibi bir ehirde oturan 27 kiiye bir dkkan isabet ediyordu, Kastamonu'da bu oran 16 kiiye bir dkkana ykseliyordu. Ticaretin bugnk rol ve biimiyle ilgili olarak, stanbul ehrine ait belli bal istatistiklere gre, stanbul'da 1927 ylnda 54.000 tccar ve 30.000 dkkanda alan 90.000 mstahdem tespit edilmitir. Demek oluyor ki, stanbul'da oturan 26 kiiye bir dkkan ve her 15 kiiye bir tccar isabet ediyor. stanbul halknn bete birinin ikolu ticarettir. Bu rakamlara tccar aileleri, nakliyeciler, hamal, ykleyici ve tccarlarn hizmetinde alan dier iiler dahil deildir. 3) Trkiye'nin zellikle demiryollaryla limanlara balanmam olan yerlerinde trl zanaat ve esnaflk ok gelimi bir durumdadr. Bu blgelere yabanc lkelerden ithal olunan mallar giremez, nk ithalatn tamam denizyolu ile yaplmaktadr. Hinterland ekonomisi daha ok doal

dzene dayanmaktadr. Yani hazrlanan mallar ya retici tarafndan yahut da ayn blgede tketilmektedir. Mesela S. L. Kolyada, Anadolu'nun Ekonomi Dzeni adl makalesinde unlar diyor: ster gelip geen deve kervanlarn inceleyiniz, ister yol boyunca kk tara ehirlerinin saysz ufack dkkanlarna uraynz; her yerde yerli olarak yaplan mallar yada yerli zanaat rn eya gze arpyor. Fakat ayn zanaatlar, yabanc lkelere de ihra olunan mallar hazrlyor. Bu gibi zanaat erbab az deildir. rnein, Uak ehrinin 25.900 kiilik nfusundan 6.000 ksur kii fazla miktarda ihra olunan hal dokumaktadr.

Trkiye Halknn Gelir Kayna Nedir?

1924 ylnda, ulusal ekonominin toplam geliri 700 milyon TL idi. Gelirin bete drd tarm rnlerinden ve bete biri sanayi rnlerinden salanmaktadr. Ulusal ekonominin rnlerinin 1/3'i ihra edilmektedir. Bu ihra mallar ttn, pamuk, meyve, fndk, ceviz, sepide kullanlan maddelerdir. Tahl ihra edilmiyor. Sanayi mallarnn ou ithal edilmektedir. Yabanc lkelerden ithal edilen mallarn hemen hemen yars tekstil mallardr ki, bunlarn hammaddeleri (pamuk, yn) lkede bol bol vardr. Bugn lkede, ylda 15 milyon metreden fazla kuma retilmektedir ki deeri 5,5 milyon Trk lirasdr. Yabanc lkelerden 38 milyon Trk liras deerinde ynl kuma ithal edilmektedir. thal olunan ince ynl kumalar 32 milyon lira, pamuklular 86 milyon lira, toplam olarak ithal olunan kumalarn deeri 156 milyon liradr. Bu say, lke iinde retilen mallarn deerinin on katdr. Ayrca, Trkiye'de tketilen eker, maden, kimya maddelerinin retimi iin gereken makine ve donanm ile buna benzer mallar ithal edilir. Yalnz yurt iinde satlan imentonun byk bir ksm ile yiyecek maddeleri (eker hari), konserve gibi mamuller yerlidir. Geen yzyln ikinci yarsnda demiryollarnn denmesiyle d ticaret hzla gelimitir. Fakat, demiryollarnn denmesi ile sanayinin gelimesi paralel olmam, demiryollar sadece ithalatn artmasna yol amtr. Trkiye'nin demiryollarnn uzunluu 1928 ylnda toplam olarak 4635 kilometredir. Bunun 2248 kilometresi devlete, 2389 kilometresi yabanc sermayeye aittir. Bunun dnda 1967 kilometrelik hat devletin yine yabanc mteahhitlere verdii sipariler zerine halen denmektedir. Trkiye'nin btn demiryolarnn ya Ege, yahut da Marmara Denizi'ne k vardr, yurt iine fazla uzanmamaktadr. Btn demiryollar yabanc sermaye ile denmitir. Yabanc lkelerin amac ise, demiryollarnn denmesi ile Trkiye'den bol miktarda hammadde ithalini salamak, buna karlk da Avrupa'dan mal ihra etmek ve elbette Avrupa'dan Trkiye'ye daha kolay szmaktr.

Trkiye Sanayisinin Geliememesinin Nedeni

Yukarda verilen saylardan anlaldna gre, Trkiye'nin sanayisi zayf kalmtr. Oysa bu lkenin doal koullar her trl sanayinin mkemmel gelimesine son derece uygundur. Aslnda, Kk Asya emperyalist devletlerin dikkatini bou bouna ekmi deildir. Charles Wilson adnda bir ngiliz generali Trkiye topraklarnn zenginliklerini yle anlatyor: Anadolu'nun tarm rnleri ile maden hazineleri, doru drst ilense, olaanst geliebilir. Amerika dnda dnyann hibir yerinde buday iin bu derece verimli topraklara rastlamadm. Dnyada bu kadar eitli, birbirinden gzel meyve grmedim: Amasya elmas, Ankara armudu ngiliz as ile alanarak yetitirildi ve ngiliz trlerini lezzet bakmndan kat kat at; zm balar, zeytin ve incir baheleri gney ve bat sahilleri boyunca grlmemi apta yetitirilmektedir. Birok blgede ipek, pamuk, pirin, afyon, meyan kk, ttn, palamut, keiboynuzu vb. yetitiriliyor. Da yamalarnda saysz koyun ve kei srleri otluyor, keiler arasnda zellikle ipek gibi ince ve yumuak tyl Ankara keisi dnyaca tannmtr. Yksek yaylalarda ise gl cinsten at ve deve srleri yaylyor. lkenin madenlerinde altn, gm, kurun, demir, ta kmr, boraks, krom, kil, kaya tuzu, kaolin, lleta, gl ve deniz tuzu bol miktarda var. Birok yerde ylantana ve en iyi mermer cinslerine rastlanyor. Anadolu'nun ok elverili sahilleri, tarm ve maden hazineleri varken, bu lke dnyann en verimli, en gelimi lkesi

olabilecekken, bugn acnacak durumdadr. Bunun nedeni, yzyllarca sren ve lkeyi ypratan kt ynetimdir. Fakat zaman gelecek ve bu lkenin doal zenginlikleri tekrar iletilmeye balanacak, o zaman Trkiye, Akdeniz'de sahili olan lkeler arasnda en gelimi lke olacaktr. Trkiye'de lkenin z sanayisinin geni lde gelimesi iin art olan hammaddeler toplu bir ekilde bulunuyor: demir, petrol, takmr, renkli madenlerin trl ham ekilleri (bakr, inko vb.) Toprak hazineleri de olaanst elverilidir. Btn bunlar varken Trkiye sanayisinin gelimemesinin sebebi nedir? ok ileri teknii olan gl ve ilerici bir sanayinin kurulmas iin ok byk bir yatrm gerekmektedir. Oysa Trkiye, yabanc halklarla savam, lkeler igal eden, bitmez tkenmez savalar srdren, aralksz ayaklanmalar bastrmak zorunda kalan bir monari idi. Savalar lkeyi sarsyor, ypratyordu. Trkiye, Karadeniz'den Akdeniz'e ve Avrupa'dan Asya'ya uzanan ticari ve askeri gzergahn zerindedir. Bu yollar keyfine gre kapatarak, bu yollardan faydalanan btn devletleri kendisine baml hale getirebilirdi. Bu yzden Trkiye, dnya zerinde egemenlik kurmak isteyen arlk Rusya's, ngiltere, Fransa, Avusturya gibi devletlerin doymak bilmez agzllklerinin hedefi idi. Trkiye'nin paylalmas iin birka yzyldan beri bir takm gl devletler arasndaki ekimeler devam ediyor. Bunun iin Trkiye, fedakarlk yaparak kendisine saldrya ynelen her gl devlete bir saldrmazlk pay vermezse, onunla savamak zorunda kalyordu. Devlet gelirlerinin byk ksm bu savalara harcanyordu, lke gitgide kyordu. Trkiye'de son toprak blmesi Birinci Dnya Sava'ndan sonra olmu, ngiltere, Filistin ve Irak', Fransa ise Suriye'yi ele geirmitir. Byk giriimlerde bulunmak iin her eyden nce huzur ve dzenli bir hayat gerekiyor. Baka trl, salam bir temeli olan giriim kurulamaz. Oysa mteebbis iadam Trkiye'de ne yamaya kar, ne yabanc lkelerin saldrsna, ne de kendi yurdunun devlet memuru ile askeri memurlarnn keyfi hareketlerine kar korunmutu. Kylleri bir yandan bitmez tkenmez savalar, te yandan da byk toprak sahipleri ve aalar ypratyordu. Savalara para yetmiyordu, Trkiye durmadan yabanc devletlerden kredi almak zorunda kalyordu. Bylece gitgide kredisinden yararland Avrupa devletlerine bamll artyordu. Ve gnn birinde borlarn deyemeyince, iflas etmi bir borlu ilan edilerek, lkenin btn gelirleri alacakl olan devletlerin kontrol altna verildi. Yabanclarn Trkiye'de bir sr imtiyazlar vard. Yabanclar Trkiye mahkemelerine tabi deildi, gmrksz ve vergisiz olarak kendi lkelerinden diledikleri mal ithal edebiliyorlard, hibir vergi demiyorlard. Yabanc uyruklular, Trkiye'de kendi vatandandan ok daha elverili durumda idiler, bunun iin yerli tccar ve sanayiciler, yabanclarla rekabet edemiyordu. stn teknik sayesinde, Avrupa mallar daha da ucuza geliyordu. Sat ise yabanc kapitalistlere tannan imtiyazlar sayesinde kolaylatrlmt.

2. Jn Trkler ve Kemalist Devrim

Gerekte, fakir olan lkeyi insafszca soyan byk toprak sahipleriyle din adamlarnn ve en bata da sultanlarn egemenlii sonucunda Trkiye, tamamen Avrupa sermayesinin eline derek, Avrupa kapitalizminin klesi olmutu. 1908 ylnda sultann egemenlii, Trkiye tarihinde ilk defa olmak zere Trkiye ticaret burjuvazisi, subaylar ve asilzadelerin birlemi gcyle kknden sarslmtr. Bu burjuva devrimi, Jn Trk devrimi olarak tannmaktadr ve bunu balangta halk ynlar da desteklemitir. Jn Trkler, Trkiye'nin gelimesine nem vererek bir takm nlemler almlardr: lke endstrisinin korunmasna ait birok yasa ve ynetmelik yaynlamlar, birok reform yapmlardr. O zamana kadar yabanclara tannan birok imtiyaz kaldrlm, bylece Jn Trk ynetimi srasnda, zellikle Birinci Dnya Sava yllarnda, birok yeni ticaret ve sanayi iletmesi kurulmutur. Fakat Jn Trkler yurdun fakirliini ortadan kaldrp lkenin yeterince gelimesi iin gereken sermayeyi ortaya koyamamlardr. Kald ki bir sr savaa girimek zorunda kaldklar iin, Jn Trkler yeniden yurt dndan kredi aramaya balamlardr. Bu yzden tarm rnlerini, sanayi mamul haline getiren bir takm ufak tefek iletmeler kurmaktan teye gidilememitir. Trkiye yar-smrge zelliini koruyordu. Yani kapitalist lkeler iin, hammadde alp sanayi mamullerini sattklar bir pazar durumundayd. Politik bakmdan Trkiye bamsz saylyordu. Fakat Trkiye emperyalist lkelerin elinde oyuncakt. Bu yzden Trkiye, ekonomik ynden ar derecede baml bulunduu Almanya tarafndan Birinci Dnya Sava'na itildi ve Almanya uruna savat. Almanya sava kaybedince, Trkiye tam anlamyla yama edildi. lkenin btnln korumak iin ikinci bir devrime ihtiya duyuldu. Bu kez Kemalist devrim ad ile tannan devrim, ngiliz-Fransz emperyalizmine kar yaplmtr. Devrim, adn, Trkiye burjuvazisinin nderi Mustafa Kemal Paa'dan almaktadr. i snf ile kyl kitleleri o zamanlar henz gszd. Daha snf karlarn henz kavram deillerdi. stelik de hibir ekilde rgtlenmemilerdi. Bunun iin devrimde bal bana bir rol oynayamadlar. Devrimin bana Trkiye ticaret burjuvazisi geti. Trkiye tarm lkesi olduu iin, tccarlarn balca alverii tarm rnleri zerineydi. Bylece ticaret burjuvazisi, aalar ve byk toprak sahipleri ile sk balar kurdu: Trkiye'deki her kyde aa ve byk toprak sahibi, ayn zamanda tefeci ve kyl rnlerinin belli bal alcs ve satcsyd. Bu aalarn, bazen

un deirmeni, ya veya kuru meyve ileyen kk imalathaneleri ve dier ufak tefek iletmeleri oluyordu. Aalar, ayn zamanda tarm rnlerini toptan satn alan byk ticaret firmalarnn acenteleri durumundaydlar. Bu koullar altnda, Trkiye Avrupa kapitalistlerine yenilmi olsayd, yabanclar en ksa zaman iinde btn ticareti ve sanayiyi ele geireceklerdi. Trkiye burjuvazisi bir lm kalm sorunuyla kar karyayd: Kapitalistlerin igali altndaki liman ehirleri olmazsa, devlet kendilerini desteklemezse, yabanclara verilen imtiyazlar devam edip Trkiye her bakmdan yabanc sermayeye bal kalrsa, yurdun z ticareti ve sanayisi erge lecekti. Tccar, sanayiciyi, tarm rnlerini yabanc lkelere satan aa ve byk toprak sahiplerini devrimci klan ite bu tehlikeydi. Kyl, ii ve kk esnafn kapitalistler ve toprak aalarna kar duyduu honutsuzluk, ustalkla yabanc kapitalistlerle mcadeleye dntrld. Bunun iin devrim btn yurda yaylarak ulusal bir nitelik kazand. Ne olursa olsun yine de, burjuvazi, burjuvazidir. Burjuvazi iin ba dman smrenler deil, smrlenlerdir; ister kendi halkndan, ister yabanc uyruktan olsun... Emperyalistler ufak tefek dnler vermeye balaynca, Kemalistler hemen Fransa, talya, ngiltere ve dier lkeler burjuvazisiyle anlamalar imza etmekte gecikmediler. Kemalistlerin korkusu uydu: Sava devam ederse, emeki kitleleri yabanc smrclere kar mcadeleyle yetinmeyip, kendi yurtta olan smrclere kar da savaa giriebilirdi. Bylece bir sre daha demiryollar, fabrikalar, maden ocaklar vb. yabanclarn elinde kald. Avrupa'nn byk banka ve firmalar bugn bile Trkiye'de diledii biimde almaktadr. Bununla birlikte, devrimin sonunda, yurt iinde ticaret ve sanayinin gelimesine yol aan baz koullar ortaya kt. rnein, yabanc lkelerden ithal edilen mallardan daha yksek vergi ve gmrk rsumu alnmaya baland. Yabanc sermayeye tannan rhan haklar kaldrld. Fakat yine de Trkiye, yabanc emperyalistlerin basks altnda baz eski borlar tanmak zorunda kald, yabanclara ticaret serbestisi salad. Geri bu serbest ticarette, yabanclar T.C. vatandalarndan fazla yada zel herhangi bir hakka sahip deildi. Fakat bu eit olmayanlar arasnda eitlikti. Gl Avrupa sermayesi, nasl olur da, zayf yerli sermayeye eit olabilir? Doaldr ki, hibir eitlik sz konusu olamazd. Kemalist devrimin ekonomik sonucu pek de parlak deildir. Fakat ne de olsa, Trkiye'deki sanayi ve ticaret artk gerekten daha kolay geliiyor ve Kemalist hkmet elinden gelen yardm esirgemiyordu. Gerek yerli sermaye, gerekse yabanc sermayeyle yeni yeni sanayi iletmeleri kuruluyor ve. buna paralel olarak Trkiye proletaryas da geliiyordu.* Trkiye burjuvazisi, eskiden beri, proletaryann ve kyl ynlarnn kitle halindeki eyleminden ateten korkar gibi korkard. Fakat Kemalist milli-burjuva devrimi 1919-1920 yllar arasnda, yani Sovyet Cumhuriyetlerinin emperyalizme kar en ar savalar yrtt srada patlak vermitir. uras kesindir ki, Kemalist devrim, ezilenlerin ortak dman olan dnya emperyalizminin gsz bir hale getirilmesine yaramtr. Bunun iin, devrimci olmad halde, Kemalist burjuvazi, kendi isteiyle olsun olmasn, yine de uluslararas devrime yardmc olmutur. Devrim, ulusal bilinci uyandrarak dier Doulu ve emperyalizmin smrgesi lkelere rnek oluyordu. Bunun iin Sovyetler Birlii, ngiliz-Fransz emperyalizmine kar savanda Trkiye'yi destekliyordu. Trkiye, emperyalizme kar at savata, kendi politik bamszln korumu ve salamlatrmtr. Bu, lkenin daha sonraki gelime aamas iin gerekliydi. Bu aamadadr ki, Trkiye proletaryas ve kyl ynlar, yoksulluklarnn, yalnz yabanc kimselerin smrsne dayanmayp hangi lkeden olursa olsun yerli yada yabanc kapitalist ve byk toprak sahiplerinin smrclne dayandn aka anlamaktadrlar.

* Her trl sanayi giriiminin (el iilii, zanaat, byk sanayi vb.) son istatistikleri 65.245 iletmeyi gsteriyor. Bunun 256.855 iisi vardr. Ayrca 10.941 i sahibi ve 7.817 mstahdem. Geri bu saylar fazla bir ey ifade etmiyor, nk bunlar teker teker iletmenin karakterini ve hacmini gstermiyor. Sonra cretli iinin aileleriyle iverenlerin ailelerinin bu saynn iinde olup olmad belli deildir. Fakat ne de olsa, aklamadan anlaldna gre, zellikle madencilik (takmr, pirin, gm, kurun), sonra tekstil, un ve unlu mamuller, dericilik ve her trl tarm sanayisi gelimitir. Brormzn sonunda iilerin eitli sanayi ikollarndaki dalm gsterilmitir.

Politik Dzen
Her ne kadar baz grntsel demokratik biimler varsa da (seimle meydana getirilen parlamento vb.), Trkiye'de bugn mevcut dzenin z, btn demokrasilerden uzak bir diktatrlktr. Egemen parti dnda hibir parti rgt yoktur ve hibir partinin kurulmasna olanak tannmamaktadr. Sosyal-demokrat partiler bile yasaklanmtr. Gazete ve dergiler bir an dahi gevemeyen sk bir kontrol altndadr. Hatta bu gazete ve dergilerde hkmet aleyhine ileride herhangi bir makale kmas olasl bile, bunlarn kapatlmasna yetiyor. lkenin tek ve egemen siyasi rgt olan Halk Partisinin tzne gre, partinin deimez bakan Kemal Paa'dr. 1927 yl Haziran aynda Halk Partisi tznde baz deiiklikler yaplarak, bundan byle parti genel bakanna, yani Kemal Paa'ya, parlamentoya partili milletvekillerinin seilmesinde tam yetki verilmitir. Yine seim kampanyasnn ynetilmesi, parti bakanna braklmtr. Halbuki partinin eski tznde, bu ynetim seim brosunun iiydi. Halk Partisi'nin parlamento grubu ve Halk Partisi yesi olan bakanlar, bu yeni tze gre, dorudan doruya parti bakanna balanmtr. Bugnk T.C. Hkmeti elbette bir diktatrlk hkmetidir. nk egemen olan Trkiye burjuvazisi tamamen gszdr ve geliebilmek iin emeki halk ezmek zorundadr. Fakat bu diktatrlk ok gzel szlere brnyor, snflar arasnda bar ve halk egemenlii gibi cmlelerle ssleniyor. Smrenlere kar fkelerini baka mecralara dkmek ve proletaryay baka uluslara saldrtmak iin Trkiye'deki ii ve kyl kitlelerinin eitli oven duygular her araca bavurularak krkleniyor. Kemalistler, halk kitlelerine ho grnmeye alyor ve bu amala eitim ve sosyal yardm abalarna giriiyor. Bu kampanya uruna yalnz stanbul ilinde yetikinler iin 27 halk okulu, dul ve yoksul kadnlar iin ocaklar, dispanserler ald. Halk Partisi, emeki kitlelerinin gvenini salamlatrmak iin, halk bayramlarnn saysn arttrd, beyaz terr maskelemek iin genliin spor rgtlerini destekleyerek gelitirdi, bir takm burjuva hanmefendiler tarafndan kurulan kadn derneklerine yardm etti. Bir sre nce babakann yaynlad yeni bir emre gre, Trkiye'nin spor dernekleri ile hkmet tarafndan desteklenen dier derneklerce tavsiye edilecek kimselere resmi daire, kurulu ve devlet fabrikalarna memur olarak atanmada ncelik tannacaktr. Halkn aydnlatlmas ve elendirilmesi iin Trk Ocaklar (Halkevleri) adnda zel rgtler meydana getirildi. Birinci Dnya sava srasnda 28 ocak varken, 1920 ylnda ocak says 270'e ve ye says 40.000'e ykseldi. Devrimin ilk yllarnda Trkiye burjuvazisi, dzmece komnist rgtler meydana getirmeye alyordu. Bunlar gya Mslmanlk ile komnizmi badatracakt. Szm ona komnist sloganlaryla bu rgtler, komnizmi, burjuvazinin hizmetine sunacakt. Komintern'in daveti zerine 1920 ylnda Bak'de dzenlenen Dou Halklar Kurultayna Trkiye delegesi olarak katlan Enver Paa yle diyordu: Yalanc ve sahtekar Avrupa politikaclarnn tam tersine, biz bugn en doru ve en vefal mttefikimiz III. Enternasyonal'le el ele ve yan yana yryoruz. Ayn Enver Paa, birka yl sonra Trkistan'da Sovyet Hkmeti aleyhine dzenledii bir ayaklanmada lmtr. Komintern'in II. Kongresi'nde Vladimir lyi Lenin'in verdii rapora gre, Azgelimi lkelerde szm ona zgrlk uruna bir takm burjuva-demokratik akmlarn da tornistan edip, boyayp boyayp zorla komnizm rengine brmeye alan eylemlere kar mutlak ve amansz bir sava almas zaman gelmitir. Ancak, bu durumda renk deitirme, Trkiye burjuvazisine yararl olmaktan ok zararl olmutur; nk uyarlan halk kitleleri yava yava sosyalizmle ilgilenmeye balyor, buysa burjuvazi iin tehlikeli oluyor. Trkiye burjuvazisi, sermayeyle emek karlarnn badatrlmas yolundaki giriimlerinde Avrupa'nn sosyal uzlatrclarnn tecrbelerine dayanmaktayd. Fakat daha nce de sylediimiz gibi, T.C. Hkmeti byle bir partinin faaliyeti, cumhuriyetimizin z durumuna uygun olmaz gerekesiyle, Trkiye'de sosyal-demokrat partinin kurulmasna izin vermedi. T.C. Hkmeti kendi kendine yani sosyal-demokratlarn yardmndan faydalanmadan, Avrupa uzlatrclnn yolunda yrmek istiyor. Bu amala Trkiye, Milletler Cemiyeti nezdindeki Uluslararas Emek Brosu ile iliki kurmutur. Trkiye'nin Berlin elisi Mahmut Mnir Bey iki yldan beri hem elilik, hem de Uluslararas Emek Brosunda daimi gzlemcilik grevini bir

arada yrtmekte ve bu Bronun btn konferanslarna katlmaktadr. Trkiye Dileri Bakanl Mstear, bu yaknlarda gzlemcimize gsterilen iyi kabulden dolay Emek Brosu bakanna bir teekkrname gndermekten geri kalmamtr. Bu mektup, Broya baarlar diliyor ve Bro sayesine Trkiye'deki alma koullarnn hayli dzeldiini aklyor.

Hukuku - Yasas
Btn bu ssl szlerle uzlatrc nlemler altnda proletaryann snf dman ok ak biimde grnyor. Yrrlkteki i hukukuna bir gz atmak yeterlidir. Sendikalar hemen hemen yasaklanmtr; kurulmasna izin verilen federasyon ve dernekler hayr ileriyle yetinip devlet kontrol altnda almak zorundadr. 1923 ylnda emperyalistlere kar silahl mcadele bitince, zmir'de bir ktisat Kongresi yapld. Bu kongrede halk adna lkenin bundan sonraki ynetimine yn verilecekti. Oysa, delegeler ounlukla tccar, byk toprak sahibi, aa ve bir takm kk sanayi iletmesi sahipleriydi. Toplantya katlan delegeler, yol parasn ve zmir'deki masraflar kendi keselerinden demek zorundaydlar. Bu da yalnzca zenginlerin harcyd. i delegeleri arasnda gerek ii yardan azd. Hepsi stanbul'dan, zmir'den ve baka bat sahil ehirlerinden gelmiti, ki bu ehirlerden zmir'e seyahat hepsinden ucuzdu. i delegeleri arasnda atlye altranlar, eski bir vali, hatta imamlar dahi vard. zmir Kongresi'nde ii delegeleri, i hukukunun yasalatrlmasn. 8 saatlik ign, birlik kurma ve toplant hakk, iverenlerle toplu szleme yapma hakk istiyordu. Hkmet yeni yasalar karmay vaat etmekle beraber, birlik ve federasyona izin veremeyeceini kesinlikle bildirdi. Bu zayf vaatler bile sadece birer vaatten ibaret kald... Demek oluyor ki, Kemalistler bu szm ona ii delegasyonunu bile kendilerine muhatap saymak istemiyorlard. Her trl ikolu dernekleri ve dernek birlikleri yasaktr. Oysa, anayasaya gre, hkmetin izniyle kurulan her trl birliklere -yalnzca topluma zararl ve mevcut politik dzeni sarsacak nitelikte olan gizli birlikler hari- izin verilmiti. Ayrca adn ve amacn baka rk veya milliyetten alan politik dernekler yasaklanmt. Dikkatle baklrsa, bu yasa hkmete, iine gelmeyen her ii rgtn datmak hakkn veriyor.* Halen 25 Haziran 1909 tarihinde yaynlanan grev yasas yrrlktedir. Bu yasaya gre grevi dzenleyenler bir yl hapisle cezalandrlmaktadr. u var ki, iileri ar derecede fkelendirmemek iin bu yasa hemen hemen hi uygulanmyor. Bugne kadar iilerin emei hibir yasayla korunmu deildi. Bir tek istisna, yaynlanan bir yasayla, nfusu 10.000'den fazla olan ehirlerde, cuma gnnn 2 Ocak 1924'ten itibaren zorunlu tatil gn sa-ylmasdr. Fakat bunun da bir ok boluklar vardr: rnein, bu yasadan mevsimlik iiler, maazalar, tramvay iletmeleri, hastaneler, vb. yerlerde alanlarn yararlanamamas gibi... Kald ki, bu yasa dahi, aslnda uygulanmyor. Yasas tasarlar 1910 ylndan bu yana eitli tarihlerde hazrland halde, bugne kadar hibiri kabul edilmemitir. Son yllarda, bir saat le paydosu olan on saatlik ign tasars mecliste birka kez gndeme alnmsa da, bu tasar bir trl yasalatrlmamtr. En son tasarda ignnn hkmetin izniyle 12 saate kadar uzatlmas dahi ngrlyor, Trkiye'deki mteebbisler buna bile iddetle kardr; on saatlik ign, henz gelimekte olan gen yerli sanayiyi ykacakm! verenle ii arasndaki btn anlamazlklar yasalara gre deil, dosta anlama temeline gre zmleniyor. Bu amala baz iletmelerde, rnein stanbul Tramvay letmesi'nde uzlama komisyonlar kurulmu, bu komisyonlar iletmeciyle ii delegelerinden oluturulmutur. Bu komisyonlarn kurulmas aslnda iletmenin elindedir ve iletme, elbette ki, komisyon yelerini iine gelen adamlardan semektedir. rnein, 1926 ylnda stanbul Tramvay letmesi, komisyona delege seimini, bir gn nce ilan etmitir. iler gerektii gibi hazrlanamadklarndan, seilen delegeleri kabul etmemilerdir. Yani tasarya gre, herhangi bir iletmede anlamazlklar zmlenememise, vali yada belediye bakan, hkmet yetkililerinden, yneticilerden ve iilerden oluan bir uzlama komisyonu kuracaktr. Bu komisyon da anlamazl zemezse,
* Haber aldmza gre, Trkiye'de imdi yeni batan sendika tescili yaplyor. Bundan ama iilerin devrimci snfsal rgtlerini kapatp yalnzca hkmete bal olan rgtlere izin vermektir.

yasaya gre, memur ve ii iini terk edebilir, fakat her trl gsteri, eylem ve alma zgrlne halel getiren hareketler yasak edilmitir. Yani grev krclaryla mcadele yasaklanmtr. Bylece patronun herhangi bir grevi hemen datmas mmkndr. Meclise 1925 ylnda sunulan Yasas tasars, i hukukunun iilerin korunmas iin deil, sadece kapitalistlerin korunmas iin tasarlandn gsteriyor. Kanunun sekiz maddesinden bei, yalnzca iletmecinin ve mteebbislerin korunmasn ngrmektedir. Bunlardan n zetleyelim: 1. verenler randmann artrlmas iin ne gibi nlemlerin alnacan hkmete bildirecektir. 2. letmeciyle hkmet arasna ok sk bir ibirlii kurulacaktr. 3. Btn ticaret ve i bankalar, iletmecilere yardm edecektir, vb. vb.

3. Trkiye i Snfnn Yaam Koullar

Trk isinin Geliri ve gn
Trkiye'deki ii kitlelerinin yaam koullarnn arl, ignne karlk ald cretten apak anlalmaktadr. Hkmete yakn olan Milliyetin bir yazar, 21 Ekim 1923 tarihli nshada, Hali Vapur letmelerinde alan iiler hakknda unlar yazyor: Kendileriyle yaptm grmede iiler bana unlar anlattlar: gnmz gne domadan, saat 5,30'da balar ve gece saat 10'a kadar srer. Cuma gn hari. nk cuma gn tatil olduu iin trafik ok youndur. Cuma gnleri biz gece saat 11, hatta 11,30'a kadar almak zorunda kalyoruz. leyin yemek yiyebilmemiz iin iki saatlik paydosumuz var. Bylece ar iimiz (hamallk yada ykleyici olarak almamz) 24 saatte en az 14 saat sryor. letme, hi deilse le paydosumuzu 2 saat daha uzatsa da, biz de dinlenmi olsak. stanbul liman iileri gnde 12 saat almay nimetten sayyor. Bu krek cehennemine benzeyen iin creti nedir? Hangi ii yaparsak yapalm, irket ie yeni alnm iilere ayda 25 lira dyor. Ancak ilk 6 aydan sonra bu cret 30 liraya ykseliyor. Zam iin yllarca beklemek lazm. Aramzda irkette 1015 yl alan arkadalar var, bunlar en fazla 40-50 lira alyor. Onlar da zaten topu topu drt-be kiidir. irketimizin, altrd iinin durumunun dier irketlere gre daha iyi olduuna dair aklamas geree uymuyor. Oysa, irketin bu iddias hi de aslsz yada aka deildir. Ne yazk ki, dorudur. ilerin durumu baka irketlerde daha da beterdir. Demiryolu inaatnda alan Trkiyeli ii gnde 15 saat alr, gnlk kazanc 80 kuru, hatta daha da azdr. Dokumaclar ve ttn iileri gnde 15 saat alrlar, gnlk cretleri 1 liradr. stanbul'un baz semtlerinde lokanta, otel, kasap ve buna benzer iletmelerde iiler gnde 20 saat alr ve yalnz 4 saat dinlenip uyuyabilirler. Frn iisinin durumu daha da berbattr. gnleri 18 saatten fazladr. stanbul'un baz semt frnlarnda i 24 saat devam ediyor. ok defa ii 24 saatlik ignnde, uygun bir saatte bir yere kvrlp kestirir, yoksa ii gece gndz devan eder. Bunu yazan bir burjuva gazetesidir (Vakit, 18

Mart 1926). Mslmanlarn ok nem verdii dini bayramlara da hi sayg gsterilmiyor. Sanayinin trl i kollarndaki cretler nasldr? Bunun cevabn Journal d'Orient (Aralk 1928) ii cretleri hakkndaki makalesinde veriyor: Sanayi ikollar Konserve eker Dkm Hal Matbaa Mobilya Usta ayda 80 TL gnde 3-4 TL ayda 80 TL ayda 70 TL gnde 2-3 TL rak 40 TL Ba amele gnde 1 TL ayda 40 TL Kalifiye olmayan gnde 50 kuru ayda 8-10 TL gnde 50 kuru gnde 35-100 kuru ayda 25-40 TL ayda 25 TL

ayda 30-50 TL ayda 60-70 TL -

gnde 2-2.5 TL -

Parfmeri (Itriyat) ayda 65 TL

gnde 180-200 kuru gnde 30-50 kuru

Bu cetvel tahminidir. Cetveldeki cretler yerli ve yabanc iinin ortalama creti olarak gsterilmitir. Oysa, bir yabanc ii yerli iiden ok daha yksek cret almaktadr. nk yabanc iiler hem okuma yazma bilir, hem de ok daha kalifiyedir. Kapitalistler (zellikle yabanc olanlar) yabanc iiye daha fazla verip onu kendilerine destek yaparlar. Bylece rnein takmr endstrisinde yabanc ustalar gnde 410 ila 730 kuru alrlar, yerli usta iilere denen cretler ise 160 ila 300 kuru arasndadr. Ocaklarda yeraltnda alan yabanclar 170 kuru alrlarken, yerlilere yalnzca 60 kuru denmektedir. Yerst tesislerde alan yabanclar 300 kuru, yerliler 100 kuru alrlar. Yabanc raklar 400-450 kuru alrlar, yerliler ise 160-350 kuru. Yabanc memurlar gnde 300 kuru alrlar, yerliler 100 kuru. stanbul Tramvay letmesinde alan yerliler ayda 30 lira alrken, yabanclara 120 lira aylk cret deniyor. Yerli ii ve memurun cretleri yabanc ii ve memurunkinden iki misli dktr. Bunun iin bu cetvelde gsterilmi olan ortalama cretler yerli ii iin daha dk, yabanc ii iin daha yksek dnlmelidir. Hem yerli, hem de yabanc burjuvazi, kadn ve ocuklarn emeini de insafszca smryor.* Erkek dokumaclar gnde 1,5 lira alyorsa, kadnlar 75 kuru, ocuklar ise 20 kuru ve daha az alr. Nakliye ilerinde kadn iiye 20-70 kuru, ocuklara 10-50 kuru deniyor. Erkek maden iisi 60200 kuru alrken kadn 15-60 kuru, ocuklar 10-15 kuru gndelik alyor. Birok iletmede 10 yandan ufak olan ocuklar gnde 13 saat alrlar. Byk ehirlerde ii cretleri biraz daha yksektir. Bu aadaki cetvelden anlalyor: Byk Merkezlerdeki i cretleri (Gnlk, kuru olarak) ehirler Erkek Kadn ocuklar stanbul 80-250 40-110 10-90 zmir 115-500 80-160 30-150 Ankara 110-450 30-120 Samsun Ttn Fabrikas 150-200 15-50 zellikle Birinci Dnya Sava'nda kadn ve ocuk emeinden yararlanmaya balanmtr. Kadn ve ocuklar erkekler kadar alrlar, emekleri ucuz olduu iin kapitalistler yetikin erkek almaktansa, kadn ve ocuk almay tercih ederler. Erkek iilerle kadn ve ocuk iiler arasndaki bu rekabetten yine kapitalistler yararlanmakta ve iki taraf arasndaki ayrl krkleyip cretleri drmektedir.

* Kadn ve ocuk ii saysn gsteren doru drst istatistikler yoktur. Bugne kadar yaplm saym, 14 yandan kk kz ve erkek ocuk iilerin saysn 12.664 olarak gstermitir.

i cretleri Neye Yetiyor?

Trkiye'de iilerin kazancnn para olarak deil de, gerek karl ne kadardr? Yani, kazandklar parann satn alma gc nedir? Sava ncesi cretlerle karlatrlrsa, Trkiye iisinin para olarak kazanc 6-7 kat art. Ya hayat pahall? zel bir ekilde kurulan hkmet komisyonlarnn tespit ettiine gre, yiyecek fiyatlar 1912 ylna oranla 21 kat artt. En fazla fiyat art yiyecek maddelerinde oldu. Yani, ii iin en gerekli maddelerin, eker ve patatesin fiyatlar 24 kat, bitkisel yalarn-ki 30 kat, ununki 18 kat, sabunun ve gazyannki 17 kat artt. Demek oluyor ki gerekte Trkiye ii snfnn geliri, sava ncesine oranla 3-4 kez azalmtr; zira hayat pahall para olarak gelir artn 3-4 kez gemitir. Pahalln bu art, Kemalist hkmetin politikas ile aklanabilir. Bu hkmet bir sre ticaret tekeli kurarak satlan maddelerin vastal vergilerini durmadan artrmaktadr. Tannm bir gazeteci, Tekel kelimesi, Trkiye halk iin yasallam soygun anlamna geliyor, demektedir. Almanya'da kan Bergwerkzeitung, 25 Eyll 1927 tarihli saysnda, tekelcilik politikasnn nasl bir soygun olduunu ve vergilerin korkun hacmini gsteren rakamlar yaynlanmtr. Buna gre, gazyann stanbul'a teslim fiyat 4,5 kurutur (litresi) sat fiyat ise 16,5 kuru; yani fiyat 4 kat artyor. Benzin fiyat 7 kurutan (al fiyat) 11,5 kuru imtiyazl sat fiyatna kyor (fabrika, atlye v.s. iin.) ekerin fiyat yar yarya artyor. Bu vastal vergiler, tekellerle birlikte 1927-1928 yllarnda devlet gelirinin bete n oluturuyor. Tccar ve kapitalistler bu vergilerden zarar grmyor. nk bu vergiler sat fiyatlarnn artrlmasyla, tketiciden tahsil ediliyor. Bu vergilerin tm arln, emekiler tayor, nk yoksul insanlarn gelirinin en byk ksm yiyecek ve dier birinci derecede gerekli maddelere harcanyor. O halde Trkiye'de iiler bu gelirle nasl geiniyorlar? rnek olarak olduka kalifiye olan ortalama bir demiryolu iisini alalm. Aylk geliri 55 liradr. Bu parann 5 liras gelir vergisine gidiyor. Sosyal vergi ve denekler 2 lira 60 kuru tutuyor. Ev kiras 10 lira; yiyecek, giyecek ve dier masraf iin gnde 75 kuru kalyor. Bu hayat pahall karsnda demiryolu iisi, haftada bir kez et yiyebiliyor, kalan gnler ise ekmek, zeytin, peynir, pirin ve balk yiyebiliyor.

Konut artlar
Dier iilerin durumu daha iyi deil, hatta ou kez daha da ktdr. Ev kiras stanbul, zmir, Ankara ve baka byk ehirlerde ii gelirinin drtte birini yutuyor. Bunun iin Trkiye'de iilerin oturduu yer ou kez bir insan evi olmaktan uzak kalyor. Takmr ocaklarnn bulunduu Zonguldak ve civarnda ii barakalarnda ranza bile yok; barakalar o kadar pis ki, ii kahvelerde veya ak havada uyumay tercih ediyor. Sahil ehirlerindeki liman iisinin ou kez hi konutu olmuyor. Akam Gazetesi'nin 25 Eyll 1926 tarihli saysnda Balya Karaeddin maden ocaklarndaki iilerin oturma yerleri ok canl bir ekilde anlatlyor. Bu maden ocaklarnda gm ve kurun retiliyor. Bilindii gibi kurun retiminde zehirli sis meydana getiren gazlar kyor. Bu gazlar yalnz insanlara zararl olmakla kalmyor, maden ocann civarndaki btn ormanlar tamamen kurutuyor. ki ky maden ocaklarn ileten bir Fransz irketini asliye mahkemesine ikayet edince, mahkeme durumu aratrmak iin zel bir aratrma komisyonu gnderdi. Komisyon kylnn ikayetlerini yerinde buldu. Aratrma srasnda, maden ocaklarnda altrlan iilerin tyler rpertici yaam koullarn da ortaya serdi. Maden ocaklarna ok yakn bulunan ii evleri zehirli gazlardan hibir ekilde korunmam. Bunun iin iiler gittike perian oluyor ve erken yata lyor. Oysa mhendis ve mdrlerin evleri maden ocann bulunduu dan br yamacndadr ve gazdan mkemmel bir ekilde korunmutur.

Gvenlii
Hibir yetkili makam emein korunmas ile ilgilenmiyor. Geri olan bir teknik, makinelerin ada tekniin gereklerine uymayp. stelik de ar derecede anm olmalar, koruyucu

nlemlerin alnmamas ve insan gcn aan ar ilerde ypranan ve yeteri kadar beslenemeyen iilerin yorgunluu yznden sk sk byk i kazalar oluyor. rnein, 1927 ylnda Balya Karan adndaki maden ocandan iiler koma halinde karlmtr. Kaza sonunda retim 4/5 orannda azalm olduundan 800 ii iinden karlm, yani Trkesi, be parasz sokaa atlmtr. 1927 ylnda Ankara'daki fiek fabrikasnda (devlet fabrikas) mermi doldurulurken patlama olmu, 2 ii lm, 13 ii yaralanmtr. zmir'de, 1925 ylnda zeytinya fabrikasnda kazan patlam, 11 ii lm, 4 ii koma halinde hastaneye yatrlmtr. zel teebbs ile hkmet bu kadar iinin lmne kar kaytsz kalmtr. Bu irkin olay zmir iilerini o derece zmtr ki, iiler protesto olarak 24 saat btn iyerlerinde ilerini durdurmulardr. Trkiye'de iiler arasnda meslek hastalklar, zellikle, verem, geni lde yaylmtr. Trkiyeli ii, 40 yana varnca bir ihtiyardr. nsan gcnn stnde olan ar i ve gerektii gibi beslenememesi, iinin bnyesini tez ypratyor. 26 Austos 1927 tarihli Pravda, (Kitaygorodski'nin makalesi)

sizlik
Trkiye'de ne i borsalar, ne de herhangi bir i bulma kurumu var. Bu eksiklikten, iveren kadar onun ibirlikileri de yararlanyor; bu madrabazlar ve dalavereciler iiyi aktan aa smryor. Ameleba ile ekip balarnn keyfi hareketlerinden iiler ok ikayetidir. Bunlar iiyi ie yerletirmek vaadiyle ve dier frsatlarla iiden rvet istiyor. rnein, Zonguldak'ta iiler, ie avular araclyla alnyor. Bu avular, bir iiyi iyerine yerletirince en aa kazacnn 1/10'unu gasp ediyor. Trkiye'de pek ok toprak varken, isizlik durmadan artyor. sizlik istatistikleri yaplmad iin, isizlerin says kesin olarak bilinmemektedir, fakat u kesindir ki, kyllerin kylerinde beslenme ve yaama olana bulamamas, byk ehirlerde rasyonalizasyon, iflas ve birok iletmenin ektii para darl yznden, isizlerin says durmadan artmaktadr. Soyulup evi bark yklan birok kyl, rgat olmakla kalmyor, i aramak iin ehirlere g ediyor. Kyde kyly tefeci, byk toprak sahibi, aalar, toptanclar, tccarlar insafszca soyuyor. Trkiye'nin ou ky aileleri yoksuldur. letmeleri fakirdir. Ne yeterli topra, ne arac, makinesi, ne de hayvan var. Fakir kyl zenginlerden, yani byk toprak sahibi ile aalardan topra icara, aralar borca alr; karlnda mal sahibinin tarlasnda hem bedava rgatlk yapar, hem de rnn yarsn yada te birini verir. Ara almaya, geinmeye paras yetmedii iin, kyl, paray tefecilerden alp fahi faizle der. Yoksul kylnn, rnn pazara indirmek iin at, arabas olmadndan, ister istemez rnn yok pahasna toptancya vermek zorundadr. Bu toptanc, ou kez, topra icara ald toprak sahibi, aa veya tefecidir. Bu yzden, kylnn ufack iletmesine eit eit bor, faiz, vergi biniyor ve er ge bunun yk altnda yklyor. Fakir kyl kitleleri ya kylerde rgat olarak almaya yahut da ehirlere gidip kendine i aramaya zorlanyor. imdiyse, ehir iileri arasndaki isizliin neden arttn inceleyelim. Balca nedenlerden biri rasyonalizasyondur. 11 Ekim 1928 tarihli Milliyet Gazetesi Ermans Spiker adl ttn irketinin 150 iiyi iten karttn bildiriyor. ilerin iten karlmasna sebep olarak da, bu irketin daha modern ttn ileme yntemlerine bavurmas gsteriliyor. Bu yntemler sayesinde iiye ihtiya azalmtr. Rasyonalizasyon yaplrken, irket daha az kalifiye olan yerli iiyi atp, yerine, daha az sayda, fakat buna karlk daha kalifiye olan yabanc ii alyor. Bu iiye daha yksek cret veriyor. Baka iletmelerde de durum byledir. stanbul Tramvay letmeleri'nde ii ve memur says gitgide azalyor. ilerden olmayacak cezalar kesiliyor, iilerin kendiliinden iyerini terk etmeleri iin trl bask yntemleri kullanlyor. Yabanc mallarla rekabet edebilmek iin, mevcut fabrika ve iletmeler, yalnz yerli iileri smrmekle kalmyor, ayn zamanda tekniini gelitirerek, ii saysn durmadan azaltyor. Buna ramen yine de Trkiye'nin sanayisi, gelimi bir sanayi saylmaz. Trkiye'de birok iletmelerde hl elii revatadr. Kalifiye ii ve ustalara gnde 1 lira cret deniyor. Bu iletmelerde tekniin rol son derece nemsizdir! Fakat zanaat ve yar-zanaat tipinde olan iletmeler yannda kurulan bycek tesisler, yaayabilmek iin tekniini gelitirmek zorundadr.

sizliin ikinci nedeni: flas ve para sknts. Yerli ticaret ve sanayi kurulularnn iflaslar gitgide artyor. Bunlarn sebebi nedir? Son yllarda birok tesis kuruldu, ama bunlarn yeterli sermayesi yoktu. Bu trl tesislerin kurucular hkmetten eitli ayrcalklar ve kolaylklar bekliyorlard. Ayrca, devlet bankalarndan ve kredi kurulularndan da yardm esirgenmeyeceinden emindiler. Ama, umduklarn da bulamadlar. Kald ki, sermaye ve bilginin yerini hibir ayrcalk ve kolaylk tutamaz. Buna karlk yabanc firmalar sermaye ve teknik bilgiye fazlasyla sahip olduundan, yerli firmalar glgede kald. Yeni kurulu ve iletmelerin elinde bulunan sermaye, ksmen lkeyi terk etmi olan Ermeni ve Rumlara ait iletmelerin ele geirilmesi, ksmen de devlet kurumlarnn soyulmas ve rvetlerle yaratlmt. Bunun dnda, yerli iletmelerin para sknts ve iflas, Trkiye'nin yabanc lkelere tarm rnlerini satnda meydana gelen glklere de dayanyor. Trkiye'nin geleneksel tarm rnleri arasnda yer alan ttn, pamuk gibi rnler, bol miktarda baka lkelerde de yetitiriliyor. Trkiye'de kyllk o kadar yoksul, teknii o kadar geridir ki gelimi lkelerin rekabetine dayanamyor. Bu yzden bu rnleri ihra eden yada tarm rnlerini ileyen birok fabrika almasn durdurmak zorunda kalyor. 1927 ylna ait stanbul Blgesi ve 8 Civar Vilayeti Ticaret daresi'nin raporuna gre 1927 ylnda 12 iflas kaydedilmi, 751 kk iletme iini durdurmak zorunda kalmtr. 1928 ylnda yaplan geici saym sonucu, iflaslarn 400'e, ii durdurmannsa 1000'e ktn gsteriyor. flas eden bu iletmelerde alan iiler, tabii ki, sokaa atlmlardr. Bu duruma paralel olarak ticarete hizmet eden ikollarnda da ii says azaltlyor (liman iisi, hamal vb.). Kapitalistler bu isizlikten yararlanarak ii cretlerini dryor. iler ise ya bu indirimi kabul etmek zorundadr yahut da iten atlmay gze almalar gerekiyor. Trkiye burjuvazisi henz gszdr; gerekli sermayesi yok. Bu sermayeleri bir araya getirip oaltmak gerekli. te, sermaye artrma uruna ii ve kyly soyuyor, gizlemeye bile gerek grmeden byk bir a gzllkle emekilerin suyunu skabildii kadar skyor. Vakit Gazetesinde kasaplar ve frnlardaki korkun i artlarn anlatan burjuva gazetecisi Mehmet Asm, makalesinde unlar diyor: Biz bu rnekleri verirken, memleketimizde genellikle iilerin hayatlarn bir nizama sokmak zorunda olduumuzu anlatmak istiyoruz. Elbette ki amacmz hibir zaman baz lkelerde balam olan ar zoraki ii hareketlerine uymak deildir. Kald ki, yurdumuzda kr krne aadaki forml tatbik etmek aklmza dahi gelmez! Yani: 8 saatlik ign, 8 saat uyku, 8 saat istirahat. Bu 8 saatlik ign formln uygulayanlar, bununla hibir iyi sonuca varm deildir. Henz her eyi bir dzene sokup btn gcn ite toplamak zorunda olan lkemiz iin bu hayal rn formller peinde komak, esasen yurdumuzda mevcut geim skntsn kat kat arttrmak demek olacaktr. Mehmet Asm, Trkiye ii snfndan, SSCB'de uzun zamandan beri 8 saatlik ignnn uygulandn ve hatta neredeyse 7 saate indirileceini bilerek saklyor. SSCB'nin, iinin smrs yerine lkenin varlnn artrlmas iin ok daha baka areler bulduunu da bilerek saklyor. Mehmet Asm hi sklmadan, Trkiye burjuvazisinin isteini itiraf ediyor: inin elinden en zorunlu ihtiyac olan eylerin alnmas pahasna sermayenin artmn! Yine de Mehmet Asm bile, iinin tyler rpertici smrsnden yararlanarak frn sahiplerinin rakiplerine kar koyduklarn saklayamyor. Bu rekabetin baka bir sebebi, rnein sokaklarda gezici satclarn ekmei 16 kurua sattklar halde, belediyenin ekmee koyduu narhn 17 ksur kuru olmasdr, diyor Mehmet Asm. Yabanc mallarn rekabetine ve geri teknie ramen, birok kapitalist, iiyi smrerek muazzam krlar salayabiliyor. rnein, 1927 ylnda ark Undeirmeni Birlii adnda bir irket 600.000 liralk sermaye karlnda, 190.000 lira kr salayabilmitir. Sabun Fabrikalar Birlii adndaki irket 137.000 liralk sermaye ile ylda 260.000 lira kr salamtr.

4. Trkiye i Snfnn Mcadelesi

Kemalist Devrimden nceki i Hareketleri
Jn Trk devriminden nceki snrsz monaride, Trkiye'de ancak birbirinden kopuk tek tk zanaat birlikleri vard. i birlikleri kurmaya alan ilerici iiler, bu cesaretlerini Arap lkelerine mr boyu srgnle derdi; orada da genellikle habis stmaya yakalanarak lrlerdi. Burjuvazi hibir zaman halk kitlelerinin yardm olmadan iktidara gelmi deildir. Nitekim, Jn Trk burjuvazisi de, emekilerin srtndan iktidara gelmiti ve bunun iin, hi deilse iktidarnn ilk gnlerinde, emekilere sz, basn, toplant ve birlik kurma zgrl vermek zorundayd. Demiryollar iileri sendikalan, terzi, berber, ofr, garson, liman iisi birlikleri vb. kurulmutu. Yurdu bir grev dalgas boydan boya kaplad-bu grevler her eyden nce yabanc kapitalistlere kar ynelmiti. Anadolu ve Trakya demiryollar iileri, arkasndan, ttn iileri, terziler, frnclar hatta baz kurumlarda alan memurlar da greve giriti. Kitle hareketlerinin hzla bymesi ve iilerin istekleri, Jn Trk'leri rktmt. yle ya, burjuvazi iktidara, iilerin srtndan mmkn olduu kadar fazla sermaye biriktirmek iin gelmiti, oysa iiler bunu engellemek istiyordu! Emperyalist devletlerin hogrsn ve sempatisini elde etmek iin, Jn Trk'ler, ne kadar lml, yani ii snfna ne kadar dman olduklarn onlara gstermek zorundaydlar. Jn Trkler devrimin getirdiklerini snrlandrmaya balyordu. Sendikalarn ou datld. Geri kalan yardmlama sendikalar, milli ve dini birlikler, hkmet ajanlarnn kadrolara szdrlmas hatta zorla sokulmasyla soysuzlat. 1909 ylnda yabanc sosyalistler, zellikle Bulgar sosyalistleri, ajitasyon ve propaganday ngren Sosyal Bilimleri Aratrma Grubunu kurdular. O zamana kadar yeraltnda alan Ermeni milliyetilerinin kurduklar Danak Partisi de ortaya kt. Danaklarn Jn Trklerle olan ibirlii 1915 ylna kadar devam etti. Birinci Dnya Sava'nda Danaklarn ou ya kuruna dizildi yahut da Mezopotamya'ya srld. Daha sonraki yllarda ancak ok az sayda kii oradan tekrar yurda dnebildi. Sosyal Bilimler Aratrma Grubu 1911 ylnda Selanik'te Trkiye'nin ilk genel sosyalist kongresini dzenledi. Kongreye sekiz proleter-snfsal sendika katld. Sosyal Bilimleri Aratrma

Grubu, kongrede alnan karar zerine, Trkiye Sosyalist Partisi'nin rgt merkezi oldu. 1912 ylnda bu parti stanbul, zmir ve Trkiye'nin Rumeli kesiminde parlamento seimlerine katld. Sendikalar Ortak Sendika iinde birletirildi ve hkmetin takiplerinden yakasn kurtaran 16 stanbul sendikas, 2500 yesiyle bu rgte katld. Sosyal Bilimler Aratrma Grubu iki gazete yaynlyordu. i adn tayan bu gazeteler Yahudice-spanyolca ve Yunanca yaynlanyordu. Bu ikinci gazete daha sonra Selanik'e nakledildi ve bir sre daha, Franszca olarak, Solidarite (Dayanma) ad ile kmaya devam etti. Dnya Sava sralarnda iilerin btn snfsal rgtleri, bu arada Ortak Sendika ile Sosyal Bilimleri Aratrma Grubu kapatld. Hkmetin gerekesi, sava nasl olsa btn snflar birletirdiine gre, snf kavgasna son verilmesiydi. Bu amala, proletaryann snfsal birlikleri ve rgtleri datld. Fakat ok gemeden Jn Trk'ler, tekrar iinin desteine ve sempatisine muhta kalp, onlarn ocana dtler. Bir sr ulusal ii rgt meydana getirdiler. Bir burjuva-polis sosyalist partisi kuruldu, bu partiye kapitalistler, avukatlar, hatta generaller ye oldular. 1917 ylnda bu sosyalist burjuvazi ve muhafzlar, Stockholm'de dzenlenen Uluslararas Sosyalist Kongresi'ne Trk Sosyalist Partisi adna katlmak istedi. Bu olayn erefine byk vezir (bakan) Talat Paa Emniyet Mdrl'ne emir vererek, Trk Sosyalist Partisi ibareli zel bir mhr dahi yaptrmtr. Trkiyeli iiler ve sosyalistler adna iki Trk, bir de Alman niversite profesr sve'e gnderildi. Fakat, bu temsilciler kongreden rezaletle kovuldu. Bundan byle, hkmet yanls Trk basnnda, sosyalist eylem hakknda ar kfrlerden baka bir ey yaynlanm deildir.

Emperyalizme Kar Mcadele Srasnda i Hareketleri

Dnya Sava, Ekim devrimi ile Trkiye'de ulusal kurtulu savann balamas, Trkiye proletaryas saflarn pekitirmitir. Birinci Dnya Sava srasnda birok Osmanl askeri, Avrupa ve Rusya'da sava tutuklusu olarak kalmtr. Savan sonu, Rusya'nn ubat ve Ekim devrimleri tarihlerine rastlamaktadr. Baka lkelerde de devrim hareketi gn getike kzyor, gleniyordu. Osmanl sava esirleri, bu lkelerde, zellikle Rusya'da devrim havasn teneffs ettiler, devrimci proleter eyleminin deneyiminden yararlandlar. Sava sralarnda birok Osmanl iisi, Almanya ve Avusturya'da sava sanayisi kurulularnda eitim grd ve bu vesileyle Avrupa ii hareketi hakknda bilgi edindi. Sava, Osmanl iisinin sefaletini kapitalistlerin smrsne kar duyduklar fke ve honutsuzluunu, kat kat arttrd, son haddine getirdi. Btn bu artlardan dolay, Birinci Dnya Sava sonu ve emperyalistlere kar Kemalist Devrim adyla tannan ulusal kurtulu sava, ii eylemlerini de canlandrd. Bu hareket g kazanmaya balad. Kemalistler de, Jn Trk'ler gibi, yalnz emeki kitlelerinin desteiyle iktidara gelebilirdi. Jn Trk'ler gibi, Kemalist devrimin ilk aylarnda milli burjuvazi, ii rgtlerinin kurulmasna engel olamad. Ancak, bu sendikalar srf snfsal nitelikte deildi; bazlar burjuvazinin etkisi altndayd. Baz sendikalarn banda satlm avukatlar ve trl madrabazlar bulunuyordu; bunlar iileri ele veriyor, sendika paralarn ceplerine indiriyordu. Baz sendikalar, iilerden baka, bir de ufak tefek i sahipikleri ile yar-proleter elemanlar da iine alm bulunuyordu. Bununla birlikte, birok snfsal ii rgtleri de kurulmam deildi. 1920 yl sonunda stanbul Milletleraras i Birlii kuruldu. Bu birlik, sendikalar iinde kendi hcrelerini oluturuyordu. 1921 ylnda bu Birlik, Kzl Komintern'e ye oldu. Derken, Trkiye proletaryasnn politik rgtleri de yaratld. 1920 ylnda baz gen Trkler (bu genler Almanya'da eitimleri srasnda Spartakistlerin etkisi altnda kalarak komnist olmulard) Trkiye i-Kyl Partisi'ni kurdular. Parti uzun mrl olmad. 1920 yl Eyll aynda Baku'da Trkiye Komnist Partisi kuruldu. Trkiye proletaryas, ulusal kurtulu hareketinde, emekilerin nderi olarak byk rol oynayamad. Bunun nedeni her eyden nce, proletaryann rgtlenmesinin emperyalistlerin elinde olan istanbul'la snrl kaldr. Bu yzden Trkiye proletaryasnn en nemli ksm, ulusal mcadelenin dnda kald.

Kemalist burjuvazi emperyalistlerle bar antlamasn imzaladktan sonra, balca liman ehirleri olan stanbul ve zmir Trkiye'ye iade edildi, bylece milli burjuvazinin zaferi kesinleti. Burjuvazinin artk emeki kitlelerinin desteine ihtiyac kalmamt. Snf kavgasnn bymesine engel olmak gerekliydi; yle ya, yerli olsun yabanc olsun, bu kavga, btn smrenlere, btn kapitalistlere kar ak bir sava halini almak zereydi. Kemalistler, komnist partinin ve ii hareketinin canna okudu. Komnist parti yeraltna inmek zorunda kald. Birok nl yesi, bu arada Mustafa Suphi, hunharca ldrld, hayatta kalanlar kovuturmaya urad, hapislere atld. 1923 ylnda stanbul Milletleraras i Birlii kapatld. Kapatlmas iin, 1 Mays gnnn kutlanmasyla ilgili bildirilerin datlmas bahane edildi. Birliin ileri gelenleri tutukland ve tpk vaktiyle Jn Trk'lerin proletarya snf hareketinin hesabn grdkleri, burjuvazi kontrolnde szm ona ii rgtleri kurmaya koyulduklar gibi, imdi de Kemalistler, kendi burjuva sendikalarn, ii eylemine kar mcadele arac olarak kullandlar. Bu yeni sendikalarn amac, ii snfnn politikadan ve snf mcadelesinden uzaklatrlmas, gerek ii birlikleri ve rgtlerinin datlmas, trl trl bo vaatler ve be paralk dnlerle iilerin elde tutulmas, devrimci nderlerin uzaklatrlp yerine burjuvazinin yardaklar olan nderler getirilmesi idi. Bunu baardktan sonra, artk sendikalara ihtiya kalmayacakt ve sendikalar rahata kapatlabilirdi. Gerek ii sendikalarnn datlmasn kamufle etmek ve te yandan da Kemalistlerin iiye kar olmadklarn gstermek iin, Sendikalar Birlii kuruldu. Bu Birlik, balangta Kemalistler tarafndan ho grlyor ve destekleniyordu. Birliin 32.000 yesi 32 sendikada toplanmt. i ile iveren arasndaki btn anlamazlklar bu Birlike bartrc-uzlatrc danmalarla zlyor ve bu danmal toplantlara daima polis komiserleri bakanlk ediyordu. Birlik komnizmle mcadele ediyor, sosyalist olanlar kendi evresinden uzaklatryor, grevlere engel oluyordu. 13 Aralk 192l'de Birliin en son k, burjuvazi temsilcisi stanbul milletvekillerinin erefine parlak bir ziyafet dzenlenmesi oldu. Milletvekillerinden biri, akir Rasin, Birliin, iiler evresinde sosyal ve vatan polisi vazifesini ok iyi grdn syleyerek, bundan byle de ayn gayretle alacana dair mitvar olduunu aklad. Ziyafette bulanan baka bir milletvekili iilerden zavall yurdun pek ok ihtiya duyduu sermayeye kar gven beslemeleri, kapitalistlerin szn dinlemeleri ve tehdit edici bir g deil, varlk ve zenginlik yaratan bir g haline gelmelerini istedi. Her nedense bu iyi niyetlerine(!) ve zararsz tutumu-na(!) ramen, Kemalistler, bu Birlii de ok gemeden kapattlar. yle ya, Birlik, iileri snfsal rgtlerinden uzaklatrm, baka bir yere ekmi, grevini tamamlam ve artk gereksiz bir kurul olmutu; rahata kapatlabilirdi. Ne var ki, bu Birlik gibi sendikalarn kurulmas da iilerin snf karlarn anlamalarna yardmc oluyordu. iler burjuvazi tarafndan balarna musallat edilen bakanlar kovuyor ve baz sendikalar proleter-devrimci birer rgt haline getirmekte gecikmiyorlard. Bunun en gzel rneini stanbul'da Amele Teali adndaki dernek vermiti. Amele Teali, Kemalist olan eski bakann kovdu, yerine aktif ve ilerici bir iiyi getirdi ve bu birlik bylece, gerek bir ii rgt halini ald.

Amele Teali
Amele Teali, 1924-1926 yllarnda ii eyleminde ok nemli bir rol oynad. Bu yllar, Kemalist ii nderlerinin iinin bana orap rdkleri devrin en hareketli zaman saylr. Hikayesi olaanst ve ibret vericidir: stanbul Sendikalar Birlii Amele Teali, 1924 ylnn Austos aynda, sosyalistlerin nclnde kuruldu. Kuruldu ama, hkmet yetkilileri kukuland. lk frsatta (1 Mays Bayram'nn kutlanmas dolaysyla bror yaynlanmas bahane edilerek) Birliin sosyalist nderleri tutukland. Kimi 7 yl, kimi 17 yl krek cezasna arptrld. Polis Amele Tealini penesine geirdi ve bu Birlii yeni batan rgtleyerek stanbul i Yardmlama Birlii haline soktu. Amele Tealinin ynetim kurulu bakanlna stanbul

Halk Partisi Sekreteri Doktor Refik smail getirildi. Bu Refik Bey, esasen daha evvel de u mahut Birliin bakan idi. Yeni bakan ilk toplantda Trkiye'de iilerin politik sorunlarla ilgilenmediini aklad. Fakat bu arada ii kitlelerinin potansiyeli o derece artt ki, burjuva elemanlar, 1925-1926 yllarnda Amele Tealiden ister istemez el ayak ekmeye balad. Birlik yneticileri olan Kemalistler, birlik istedii kadar ikide bir Kemalist hkmete balln ilan etsin, ii isteklerine uymak zorunda kaldlar. Hkmet, Meclis'te i yasas tasarsn gndeme ald srada, Amele Teali 13 ubat 1925 tarihinde 14 sendikadan 150 delege toplad. Sendikalarn yeleri o zamana kadar 30.000 iiyi ayordu. Toplantda Amele Teali'nin kendi yasa tasarsnn hazrlanmas iin bir komisyon seildi. Bu i yasas tasars 21 ubat 1925 ylnda bir daha toplanan ve bu defa Byk i Kongresi adn alan kongrede yeni batan grld. Kongre hkmete bir heyet gndererek, aadaki isteklerini iletti: 46 saatlik i haftas. Anneliin korunmas. zel ahslarla szleme yaplmasnn yasaklanmas. Patron, ie ii alrken ancak sendikalarla veya ii rgtleri ile toplu szleme yapabilir. yasasna sayg gstermeyen iyerlerinin ar bir ekilde cezalandrlmas ve suun arlna gre, gerektiinde iyerlerine el konulmas. Sendikalarn hukuki ve hkmi ahs olarak tannmas. Bununla birlikte Amele Teali hkmete balln belirtmeye devam etti. 1 Ekim 1926 tarihinde dzenlenen Amele Teali'nin yllk kongresi, o yl Mustafa Kemal'e yaplan baarsz suikasttan dolay suikastlar lanetlemekle ald. Mustafa Kemal'e aadaki telgraf gnderildi: Amele Teali, yllk kongresi mnasebetiyle muhterem Gaziye selam eder, i kanunun bir an evvel tasdikini diler. Kongre bakan Hayreddin. Oysa bu d grnn arkasnda Amele Tealinin eylem ekli deimekteydi. Hkmet istedii kadar devrimci Birliklere bask yapp Amele Teali'den bunlarn kapatlmasn istesin, bu eylem gitgide daha belirli ekilde snfsal nitelik kazanyordu. Kemalist yneticiler atldktan sonra, Amele Teali gerek bir ii merkezi haline geldi. kdam Gazetesi'nin 1 Mays 1927 saysnda unlar yazyor: 2000'e yakn ii iini terk etti ve Amele Teali binasnda toplanarak hep birlikte nl air Nazm Hikmet'in yazp besteledii Trksn sylediler. Amele Teali bir ok grevi destekledi, grevci iilere yardm etti, mcadelenin ynetimini zerine ald. Btn bunlar Kemalist hkmeti ileden kard. 1927 yl sonlarna doru Amele Teali, yasad bir kurulu olduundan kapatld. Amele Tealinin yasad halini mahkeme heyeti bile kantlayamad. Buna ramen 150 aktif Amele Teali yesi ve bu arada btn ynetim kurulu tutukland, binas yama edildi, rgt datld. Amele Teali'nin yama edilmesi zerine Komintern'in ynetim kurulu aadaki bildiriyi yaynlad: TRKYE'NN SINIFSAL SENDKALARINI KORUYALIM Dnya lkeleri iilerine! Yoldalar! Btn Trkiye'yi iine alan sendikalar birlii rgt Amele Teali, Kemal Paa'nn szde milli-devrimci hkmetinin emriyle datld. Aktif yeleri tutukland, rgt binas yama edildi. Amele Teali'nin tek kusuru, sefalet ve yoksulluktan inim inim inleyen Trkiye ii kitlelerini rgtleyen bir merkez olarak kurulmu olmasdr. Halk Partisi Hkmeti (Kemalistler) uzun zamandan beri sendikay ele geirip faist bir rgt haline getirmeye altlar. Fakat ne arlk zamannn milli istihbarat efi Zubatov'un kulland yntemler, ne rvet, ne bask, ii ynlarnn kendiliinden snfsal sendika rgtlerine kar sevgi ve eilimim zayflatamad. Parlamento seiminde Halk Partisi yeniden iktidara geldikten ve Kemal Paa'nn be gn sren Trk demokrasisinin baarsn' ven demecinden sonra, ii sendikalarnn lml merkezi yama ediliyor. te, btn dnyada burjuva demokratlarnn szleri ve ite ileri. Amele Teali her ne kadar Komintern yesi deilse de, yine de Trk

Narodniklerinin bu yeni olumsuz davran karsnda ynetim kurulumuz duyduu hiddeti ve te yandan da Trkiye'de ar bir bask altnda olan ii kitlesine kar derin sevgi ve saygsn ifade eder. Komintern'in ynetim kurulu, dnya iilerini Trkiye snfsal birliklerinin yama edilmesine kar protestoya davet ederken, Kemalistlerin yama yntemlerine, bozgunculuklarna ve ii snfn faist usulleriyle yozlatrma giriimlerine kar mcadeleye ve Trkiye ii snfna yardma aryor! Kemalistler, Trkiye'de ii kitlelerini zorbalkla milli burjuvaziye balamak istiyor, kendine bal sendikalar kurup snfsal ii hareketinin kkn kazyor. Fakat btn bu ii rgtlerini kendilerini smrenlerin boyunduruu altna sokma planlar, Trkiye proletaryasnn iddetle kar koymas ile arparak bozulacaktr ve Trkiye proletaryas btn dnya iilerinin yardmyla Kemalist himayesinden kurtularak kendi snfsal rgtlerini kuracak ve smrenlerin basksndan da kurtulmak iin azimli bir mcadeleye giriecektir.

Kemalist Hkmet ve i rgtleri

Kemalist hkmet fabrika ve iletme sahiplerini korur, nk Kemalist ticaret burjuvazisi sermayesini, yeni gelien sanayi kollarna yatrr. Daha ok yeni olan sanayi burjuvazisine smsk baldr. Birok giriim ve ticari kurulu, hkmet bankalarndan aldklar para ile kurulmutur. Birok iletmenin sermayesi yalnz ksmen zel sermaye saylabilir. Bu sermayenin byk ksm, zel ahslarn elinde fazla sermaye bulunmadndan, hkmet tarafndan denir. Kemalist hkmet de bir sr tekeller kurdu: ttn ileme ve ihra etme tekeli, eker, gazya, kibrit, tuz, barut, iskambil kad, liman ileri vb. Bu tekeller sayesinde hkmetin kendisi de mteebbis bir tccar haline geldi. Demiryollar ya devlet hazinesinden yahut da yabanc kapitalistler tarafndan yaplyor: bu yabanc kapitalistlere hkmet rahat alma koullar salamak zorundadr. Yabanc yatrmlarla alan irketlerde de durum farkl deildir. Nitekim birok Kemalist milletvekili ve devlet adam, iktidardan yararlanarak, Birinci Dnya Sava srasnda yurttan kaan Rum, Ermeni ve dier yabanc uyruklulardan kalan kurulular ele geirip, memurluklar srasnda bir yana koyduklar paralarla iletiyor ve yeni yeni iletmeler kuruluyor. Eninde sonunda birok Kemalist, eitli yabanc firmalarn orta oluyor. Bu yabanc firmalar da, hkmet organlar ile sk ilikisi olan, isim sahibi memurlardan ve ortaklarndan yararlanyor. Btn bu koullar, ister istemez, Kemalizmi ii hareketiyle iddetli bir atma iine sokuyor. Birok iverenle anlamazlkta, iiler karlarnda dorudan doruya hkmeti buluyor. arpan taraflarn birisi hkmet oluyor, nk iiler, hkmetin -hem kapitalist, hem de devlet olarak- karna zarar veriyor. Fakat Kemalistlerin de, bu durumun, Kemalizmin gerek niteliini iilerin gzleri nne apak sereceini ve ii snfnn devrimci hareketini tevik edeceini bilmemeleri iin, dpedz enayi olmalar gerekir. Bunun iin Kemalizmin iilerle olan ilikisi bakmndan politikas son derece apraktr. Trl manevralarla doludur. Bu manevralardan ama, Kemalist hkmetinin, burjuva-snfsal temele dayandnn kamufle edilmesidir. i hareketlerine ait demelerinde ve yazlarnda Kemalistler, her eyden nce, Trkiye'deki ii sorununun baka lkelerden farkl bir biimde zlmesi gerektiini, yani iilerin kapitalizme kar mcadeleye girmesinden ok hkmet araclyla ibirlii kurmas sayesinde zmlenebileceini kantlamaya alyorlar. Kemalistler her yerde herkese sosyalizmin Ruslara zg bir olay olduunu, Trkiye ile hibir ilikisinin olmadn kantlamaya alyorlar. Dediklerine baklrsa, Trkiye'de snf kavgas yokmu ve olmazm. Pravda gazetesi'nin 1927 yl Ekim aynda yaynlad Trkiye ii hareketine deinen yaz dizisine kar Akam u aklamada bulundu: Trk iisi ve Trk ivereni kardee geinirler. Trkiye'de komnist partisi yoktur ve byle bir partiye msaade edilebilecei tasavvur

bile edilemez. O halde, Trkiye'de gerekten snf kavgas var m? 7 Haziran 1927 tarihli saysnda Milliyet gazetesi bu soruya cevap veriyor: Sanayimiz yeni yeni gelimeye balad. Bu yzden Trkiye'de hibir snf kavgas olamaz. Fakat son iki- yl iinde demiryollar iileri, tramvay iletmeleri iileri, liman iileri byk apta grevler dzenledikten sonra, snf kavgasnn varl zor inkar edilir. Bunun iin Kemalistler, mevcut ii mcadelesini engellemek, kapitalistlere yardm etmek, ii evrelerini ne pahasna olursa olsun yozlatrmak, kimini rvet yoluyla, kimini korkutarak birbirinden ayrmak amacyla, kendi aralarnda eitli elikiler yarattklar gibi kk burjuvalarla da anlamazl krklemek iin ellerinden geleni yapyorlar. Kyller, zanaatlar, kk esnaf, byk sermayenin basks altnda inim inim inliyor, fakat yine de zel ufack iletmelerin sahibi sayld iin Kemalistler onlar kkrtp iilere saldrtyor; iilerden ekya, bozguncu, cani, diye sz ederek ufack, miskin bezirgan, kendi malnn selameti iin tir tir titretiyor. 20 Ekim 1928 tarihinde, Milliyet Gazetesi tramvayclarn greviyle ilgili olarak unlar yazd: zgrlk - iki yan da keskin bir silahtr. Bu silah kullanmay bilmeyenin elinde, zgrlk, faydal olmaktan ok tehlikeli bir ara olur. Sonuta, yzlerce ailenin sefaletinden baka bir ey salamayan byle bir hareketin sorumluluu kime decektir? imdi, akl banda olan ii bu soruya kendisi de cevap verebilir. Herkes bilir ki, grev snrl sayda kundaknn iidir, bunlar disiplin dman, karanlk bir amac olan kiilerdir. Hkmetin bu grevin nasl sonulanacan bilmediini dnenler ok yanlyor.

Kam ile Baklava-Brek Politikas

i hareketine eitli basklar yaparak Kemalistler kendilerine bir nevi ii hamisi ss vermeyi de ihmal etmiyorlar. Bu allm kam ile baklava-brek politikasdr. Bu baklava-brek geri biraz tatldr ama, kamy aklatan da kamy var hzyla iinin srtna indiriyor. Kemalistler ii snfna kar aktif olarak arpan taraflardan biri olmaktan kendini alamaz ki! Kemalistlerin baklavas, Kemalist hkmeti ve iktidardaki Halk Partisi'ni, ii karn kollayan ve iiyi koruyan bir parti olarak gstermek abasdr. Kemalistler bu amala kendi ii birliklerini kuruyor, kendi adamlarn mevcut ii birliklerine szdryorlar. Anlamazlklarda ii ile iveren arasnda arac roln zerine alyorlar ve bazen de dorudan doruya kavgaya kararak iilerin karn koruyorlar, hayr ileriyle urayorlar, bazen i yasas tasars ile ilgilendiklerini anlatmaya alyorlar, vb. Kemalistlerin bu ii koruma faaliyetlerinden bir-iki rnek verelim. 1926 ylnda Dou demiryollar kesiminde bir anlamazlk douyor. Hkmet ie karyor. Anlamazln sebebi, demiryolunu yapan irketin gelirinin azalmas bahanesiyle kapitalistlerin ii cretlerini indirerek ignn uzatmasyd. Hkmetin tarifeleri arttracan vaat etmesi zerine irket ii cretlerini de biraz ykseltti. Kemalist ii himayesinin tipik rnei budur: Kazanan yalnz kapitalistler oldu, nk sonuta iinin ign hayli uzad, irketse yolcu ve yk tarifesinin ykseltilmesiyle yine ii srtndan gelirini artrd. 1928 ylnda ayn Dou demiryollarnda iiyle iveren arasnda yine bir anlamazlk douyor. e yine hkmet karyor. Bu kez Vali Muhittin Bey'in bakanlnda alan i Sorunlar Komisyonu ie el koyuyor. Aracl baarldr: Anlamazlk baar ile halledildi. Bunun erefine byk bir ay ziyafeti dzenlendi. Ziyafette her iki tarafn temsilcileri bulundular ve stanbul Valisi Muhittin Beye aracl iin teekkr ettiler. Daha sonraki satrlarda La Republique gazetesi unlar yazyor: Muhittin Bey de emek ve sermayenin el ele verip ayn yoldan yrmesinden duyduu memnuniyeti izhar eyledi. Evet, iilere de Vali Beyin ayndan ikram edildi ama, anlamazln baarl taraf yalnz kapitalistlere aitti. Szlemeyi imza ederken ii temsilcileri: Bize bu szlemeyi zorla imzalatyorlar. Biz aslnda birok maddesini kabul etmek istemedik, demitir. Daha yukarda hkmet organ olan bir gazetenin tramvayclarn grevi konusundaki grn aklamtk. Szm ona bu grevi dzenleyenler disiplin ve asayi dmanlar imi... Bu anlamazlkta da hkmet bir nevi bartrc-uzlatrc rol oynamak istiyor. Emniyet Mdr erif

Bey, resmen unlar aklyor: Polis grevin balangcndan beri btn hareketi smsk kontrol ediyor. Grev bittikten sonra Tramvay letmesi 138 iiyi tekrar ie almak istemeyince, iiler Halk Partisi mfettiine bavuruyorlar. Mfetti de, Tramvay letmesinin ilerini inceleyip ounun yeniden ie alnacan sylyor. ilere hkmete bavurup iin zn ve isteklerini yazl olarak anlatmalarn neriyor. Sonuta, irket 75 iiyi yeniden ie ald, en aktif olan 60 iiyi de bordro d brakt. Yine de Kemalistler iileri korumu gibi glndler. Oysa kendi yazlarnda da dedikleri gibi, iverenin tarafndaydlar.

Yerli ve Yabanc iler Yabanc Sermaye

iler arasnda, burjuvazinin ustalkla krkledii oven duygular zellikle gldr. Trk iiler, baka rktan iilere kar kkrtlyor. Kapitalistlere kar mcadele etmek yerine, Trk iiler, kendi kardeleri olan baka milliyetten iilerle srekli eliki halinde tutulmaktadr. rnein, Zonguldak'taki grev srasnda iiler kmr ocaklarna Trk olmayan iilerin sokulmamasn istiyorlard. Buna benzer olaylar dier iletmelerde de sk sk olmaktadr. Elbette yerli birok kapitalist, rakibi olan yabanc kapitalistlerin yklmasn ister, bunun iin bu kapitalistler bazen ii koruyucusu olarak grnmeye gayret eder ve kendi keselerine dokunmadan yabanc kapitalistlere kar koyduu srece, iiyi destekler... Bu koruma, Trkiye burjuvazisi kendi kesesinden de fedakarlk yapmak zorunda kald zaman orackta sona ermektedir, ama ne de olsa, bunun rnekleri hayli ilgintir. Kzl Sendikalar Enternasyonali Dergisi'nin 1924 ylna ait 2-3. saysnda unlar anlatlyor: 1923 yl Austos aynn son gnlerinde, bir ngiliz kumpanyasna ait zmir-Aydn demiryolunda kargaalk kmt. Karma komisyonun kavga konusu sorunlar zme giriimleri hibir sonu vermedi. Ve sonunda 1 Eyll gn grev ilan edildi. Demiryollar ileri Federasyonu'nun Bakan Refik evket, grevi desteklediinden, istifa etti. Greve katlanlarn says 3.000 iiyi buldu, grevcileri bir de zmir tccar destekliyordu ve hatta grevcilere 300 liralk bir yardmda dahi bulundular. Bu grevin byle popler bir hale gelmesinin sebebi, grevin bir de ovence yannn bulunmasyd; bu ovence duygular, btn Ermeni ve Rum iilerin yerine Trk iilerin alnmas isteinde ifade bulmutu. Kumpanya bu istei kabul etti, fakat ngiliz idarecileri yeni ie alnan iilerin cretlerini indirdi. Mcadele uzadka uzad ve gayet keskin bir karakter almaya balad. Grevcileri yalnz Trkiye ticaret burjuvazisi ve vilayet idaresi desteklemekle kalmad, bir de frankofl elemanlar ie kart -bunlar ngilizleri gl bir rakip grdklerinden grevi krklyorlard. Kumpanya grevcilerin ilerine son vermeye balad ve yerine grev krc elemanlar sokmaya alt; fakat bunda da baarsz kald. Halkn ve hkmetin karn korumak iin iiler postay drezinle getirip gtryordu. Fakat grevin gitgide uzamas, tccar ve toprak sahiplerinin keselerine dokunmaya balad, nk tanmayan incirler fazla beklemekten dolay depolarda rmeye yz tutmutu. Tccarlar, Ticaret Bakanl'na ikayette bulundular ve bunun sonunda hemen sert nlemler alnarak grev durduruldu. Ve 10 Eyll gn trenler yeniden ilemeye balad. 1927 ylnda birka birlik (federasyon), Fransz, ngiliz vb. kumpanyalarndan birka istekte bulundu. ilerin temsilcileri Halk Partisi'nde Meseleleri Tetkik Komisyonu tarafndan arld. Bu komisyon iilerin isteklerini destekleyeceini bildirerek, unlar aklad: Halk partisi daima emekilerin karn korumutur, bunun iin btn federasyon iisine en iyi hal aresi olarak bu demokratik esaslara dayanan partiye girmeyi tavsiye ederiz, biz de iileri kendi himayemize alalm.' Fakat ii delegeleri, kesin bir dille, Halk Partisi ile birlemeyi reddettiler; bugne kadar yalnz Kahve ve Lokanta iileri Federasyonu Halk Partisi'ne geti. Fakat delegeler, hi deilse, iilerin tek tk de olsa partiye girmelerini destekleyeceklerini vadetmek zoruna kaldlar (bu vaatlerini yerine getirip getirmemeleri baka bir konudur). Kemalistler, gerekten, iilerin baz isteklerini destekleyerek iletme sahiplerinden baz fedakarlklar yapmalarn istediler ve onlar bunu yapmaya zorladlar. Kemalistler bylece gerici iilerin oven duygularn krklemek istediler: Hani, bakn

ocuklar, biz Kemalistler, iilerimizi yabanc sermayeye kar nasl da koruyoruz, gibisinden... Fakat bu sadece grnte byle idi; bunu Kemalistlerin yabanc sermayeye verdikleri dnler gsteriyor (rnein, Avrupa kapitalistlerine eski borlarn altnla denmesinin kabul gibi). Mcadele daha keskin bir hal almaya balaynca, Kemalistler kendi snfndan olan kardelerini yani yabanc kapitalistleri iilere kar desteklemekten geri kalmazlar! rnein, Adana-Nusaybin demiryolundaki olaylar bunu apak gstermektedir. Bir Fransz kumpanyasna ait olan bu hatta kan grevde, polis, silahsz grevcileri tam anlamyla kuruna dizdi. ok daha fazla cret alan yabanc iiler, yabanc kapitalistler hesabna, 'kara cahil Asyallara' gz kulak olmak, bir nevi gardiyan roln oynamaya raz olmak zorundadrlar. Yabanc kapitalistler kendi uyruklarndan olan iilere bol keseden para verip onlar Trkiyeli iiden soyutlamaya gayret ederler. Bu politikann sonucu olarak, Trkiye'de alan Avrupal iiler, kapitalistlerle daha kolay uzlar. Fakat buzlar bu alanda da zlmeye balam gibidir, 1928 ylnn Ocak aynda Trkiye'den komnizm propagandas yaptklar gerekesiyle 48 Macar iisi snrd edildi.

Trkiye i Snfnda Oportnizm

Trkiye'de, ii snf evrelerinde oportnizm iin elverili artlar var mdr? Oportnizm, burjuvazi ile uzlama politikasdr. Bir oportnist, ii snf arasnda burjuva veya kk burjuva propagandas yapan, arkadalarn bu adan etki altnda brakmak isteyen bir ii veya herhangi bir ii rgtnn yesidir. Tek tk iiler, ya burjuvazinin rvetine dayanamayarak oportnist oluyor yada esasen kk burjuva balar henz kopmad, ufak tefek mal-mlke (toprak, hayvan, alet edevat veya tezgah) sahip olduklar iin oportnizme sapyorlar... Gerek iinin hibir zel mal mlk yoktur ve bunun iin kar burjuvazinin karyla eliki halindedir. z ii politikasnn amac, fabrika, kk iletme ve dier retim arac olan kurulularda, az da olsa, ortaklk paylarna son vermek ve bu kurumlar toplumsal kolektif mlkiyet haline evirmektir. Emperyalist lkelerde burjuvazi, eitli mallan, azgelimi lkelere -smrge ve yar smrgelere- srp satmakla milyonlara, milyarlara varan sermayeler biriktiriyor. Bu sermayelerin gln derecede kk bir ksm, baz ii gruplarna iyi cret demek iin harcanr. Bylece iiler arasnda da ayrcalkl bir ii aristokrasisi meydana gelir. Bu aristokrasi, her eyden nce, ii snfn, burjuva asndan etki altna almaya gayret eder. zellikle sendika evrelerinden ve sosyal-demokratik eilimde partili brokratlar arasndan eleman seilip bunlara oportnist bir politika gtme grevi verilir. Trkiye, azgelimi, yar-smrge bir lkedir. Trkiye ii snf ve kylln srtndan Fransa, Almanya ve ngiltere kapitalistleri servetler salyorlar ve bu servetler Bat-Avrupa'l ii aristokrasisinin azna bir parmak bal alyor. Grne gre, Trkiye'de iiler arasnda oportnizm iin elverili koullar yoktur. Ama olaylar bunun tersini gsteriyor. Trkiye'de burjuvazi ii snfn etkilemek iin trl yollar buluyor; fakat bu etki yollar, emperyalist lkelerden farkldr. nk, Trkiye burjuvazisinin elinde emperyalist devletlerin elindeki olaanst kr yok ki, hi deilse iilerin bir ksmn para ile satn alabilsin. Trkiye burjuvazisi baka arelere bavuruyor: iinin cehaletinden, kyllkle, zanaat, esnaf ve bezirganla, dier kk burjuvazi elemanlar ile ilikisinden, iilerin dank ve rgtlenmemi bir halde bulunmalarndan, iiler arasnda mevcut kk burjuva duygularndan yararlanyor. Burjuvazi, rnein liman iilerininki gibi ii evrelerinde, kk burjuva elemanlarn aknndan yararlanarak, grev krclar rgtlyor. Liman iisinin 1922 ylndaki grevi srasnda grev yapan 400 iiyi datmak iin 2000 kii hizmet arz ettiler! Ancak son yllarda bu zc olaylara rastlanmyor veya daha az rastlanyor, nk Trkiye proletaryasnn snf duygusu ve bilinci gn getike artmaktadr. Hatta sanayi proletaryas bile -madeni eya fabrikalarnda alan iiler, dokumaclarhenz zanaatlarn kurduu imalathane geleneklerinden tam anlamyla kurtulmu saylmaz; bu imalathaneler, kk mlkiyettir. Eski geleneklere bal olan ii, ou kez politikada duraksamaya, kararszla dyor -bu karakteristik daha ok kk burjuvaya zgdr. Kapitalizm, zanaat ve

kyly de sefalete dryor, nk bunlarn ufack imalathaneleri, byk kapitalistlerin iletmeleriyle yaramyor. Bu iflas etmi zanaat ve kyller, kapitalizme kar duyduklar fke iinde ii snfnn mttefiki oluyorlar. Fakat bu gibi elemanlar, yine de kendi mal mlkleri zerine titrer, sosyalizmi istemez, yada sosyalizmden hemen refah iinde bir yaama olana bekler. Ve bu hemen mmkn olmazsa, devrimden korkmaya balar ve eninde sonunda elini kapitalizme uzatr. Trkiye ii evrelerindeki oportnizm, iflas etmekte olan kk burjuva oportnizmidir; bunun iin Trkiye ii snfnn bir kesiminde byk duraksamalar grlyor. Ar sa, yani burjuva-reaksiyoner (gerici) sapmalar da, gze arpyor. Trkiye tarihinde iilerin kendilerini unutup, kiisel karlarndan ok uzak mcadelelere srklendikleri, liman iisi ve dier iilerin Ermeni katliam vb. gibi eylemlerde rahata kullanldklar grlyor. Bunun iin devrimci sendikalar ve proletarya partisi, ii snfnn bu her iki kk burjuva sapmas ile de iddetle mcadele etmelidir.

5. i Snfnn Gelien Kavgas

Trkiye, ii hareketinin en zalimce kovuturmalara urad lkelerden biridir. Komintern'in III. Kongresi (1924 ylnda) zel bir kararla Trkiye ii snfna yaplan bu basklar iddetle protesto ederek u bildiriyi yaynlamt: Komintern'in III. kongresi, Trkiye'deki Kemalist hkmetin, Trkiye devrimci ii rgtlerine yapt basky ve iileri uratt kovuturmay iddetle protesto eder. Kongre, Trkiye proletaryasna en kardee, en samimi duygularn iletir ve kapitalizm boyunduruundan kurtulmas yolundaki mcadelesinde her trl yardmda bulunmaya hazr olduunu iletir. 1925 ylndaki Krt isyanndan sonra ayn yl, istiklal mahkemeleri kurularak yine iki yl sreyle skynetim ilan edilmiti. Bu olay vesile edilerek ii, kyl ve genellikle btn emeki kitleleri ar kovuturmalara uratld. Aydnlk ile Orak eki gazeteleri kapatld, Trkiye'de ii liderleri, eitli ii birlikleri ve bu gazeteleri karan yaynevleri sorumlular istiklal mahkemelerince 10-15 yl hapis cezasna mahkum edildiler. Tarihin tekerrr! Tpk bunun gibi, devrimin sonunda emeki kitlelerinin srtndan iktidara gelmi olan Jn Trk'ler de vaktiyle ayn eyi yapmlard. Fakat ne oldu? Jn Trk'ler eninde sonunda Alman emperyalizminin uysal arac haline geldiler. Polis hem grevcileri, hem de grev dzenleyebilecein-den kukuland kimseleri tutukluyor. 1927 yl Eyll aynda stanbul'da 20 ii tutukland. Ttn fabrikalar iileri arasnda grev ars datld iddia ediliyordu. Ne kadar masumca yaplrsa yaplsn, her ey eninde sonunda, bir ayaklanma teebbs oluyor, hatta hatta 1 Mays bayram kutlamalar bile! 1 Mays 1928 arifesinde gece yars polis stanbul'un, zmir'in ve Adana'nn btn ii semtlerine nbeti ekipler gnderdi. Bu ekiplerin grevi 1 Mays bildirilerinin yaylmasna engel olmakt. Hkmet yetkililerinin kuku derecesini, Milliyet Gazetesinin 22 Ekim 1929 tarihli says apak gsteriyor: Dn Aksaray tramvay deposunda, cretler datlrken, tekrar ie alnmam olan bir grevci, cretini alp veznenin bulunduu odadan kan her iinin kulana bir eyler fsldyordu. inin bu tutumu depo mdrnn houna gitmedi, derhal telefonla polisi ard. Soruturma sonunda anlaldna gre, bu ii sadece Tramvay letmeleri ileri Birlii'ne aidat toplamaktaym. ileri, gammaz, ispiyon, sivil polis, jurnalci alar sarmt. Bunlar, iilerin her admn

takip ediyordu. 1926 ylnda stanbul Tramvay letmeleri ileri Birli-i'nin dileklerinden biri de, iiler arasnda jurnalciliin ve ispiyonluun yok edilmesi idi, ki bunlarn elebas, iletmenin ta kendisiydi. Bu kumpanya, kendi kesesinden bir ispiyonlar ordusu besliyor, bunlar ii klnda iiler arasna sokuyordu. zmir'de bir Rum kapitalistin fabrikasnda geen u ufak sahne ok karakteristiktir: KOZMETTO FABRKASINDA LER ARASINDA BR KONUMA Birinci ii: u Kozmetto denilen herif ve kumpanyas, emperyalistlerin Anadolu'yu istila etmesine yardm etmi vaktiyle, diyorlar... imdi de bizi smryor... kinci ii: Bo ver, be karde! Hkmet bize yardm edecek, yoksa bu milli mcadele bouna m? (ki hafta sonra) Btn iiler bir arada: Hayr, bu olamaz, buna dayanlmaz artk! Gnde 24 saat almak ne demektir, buna kim dayanr? Arkadalar, grev! Grev! Uzakta duran bir ii: ocuklar, ocuklar! Aman ne iyi! Polis geliyor, herhalde u Rumun arkna okuyacak! Polis (iilere): Sen... sen... sen de... Be kiisiniz. Kanun adna sizi tutukluyorum, be kiiden fazla toplantlar yasaktr. Bu olay gerekten olmutur ve herhalde herhangi bir yorum gerektirmez. i hareketini ezmek iin Kemalist hkmet her araca bavuruyor, her eyi mubah gryor. i rgtlerinin ilerici yelerini polis gece yarsndan sonra, afak vakti evinden alp karakola gtryor, birka gn gzaltnda tutuyor... Sebep? Hi! Filan tarihte, falan gnde kravatlarn rengi ne imi, kasketlerinde nasl iaretler varm, ne konumular acaba? Sendikalarn baz akl banda ilerici yeleri, bu bitmez tkenmez karakola srklenmelerden o kadar bkm, sinirleri o derece bozulmutu ki, faal yelikten istifa etmek zorunda kalmlard. te size, snflar st, uzlatrc, kapitalizmle emein bartrcs olan Kemalizm! imdi de, son yllarda Trkiye ii snfnn mcadelesiyle ilgili baz ilgin gerekleri ele alalm. Bir i sava olmad zamanlarda iilerin en belli bal ve keskin mcadele biimi, grevlerdir. Grevcilerin ve grevlerin tam says henz kesinlikle saptanm deildir. Fakat yine de, aadaki saylar, Trkiye'de grev hareketinin boyutlarn apak gsterecektir. 1925 ylnda 32.100 ii 10 grev yapmtr. Bu grevler arasnda en byk apta olan, Zonguldak'ta 12.000 iinin katld genel grevdi; bir de zmir'de, kuru meyve fabrikalarnda alan 5.000 iinin yedi gn sren grevi yabana atlmaz. 1928 ylnda, iki ay iinde, yani Nisan-Maysta birbiri ardna aadaki grevler yapld: 1. Adapazar karoseri fabrikasnda alan 180 iinin 10 gnlk grevi. Grevden ama: cretin ykseltilmesi. ilerin istekleri yerine getirildi. 2. Demiryollar inaatnda 1.500 iinin 7 gn sren grevi. Sebebi: Aslnda dk olan cretlerin denmemesi. ilere mesken ayrlmamas. iler yendi. 3. gnnn ksaltlmasn isteyen 300 stanbul dokumacsnn grevi. iler yenildi. 4. 500 stanbul ttn iisinin gn sren grevi. Grevciler yendi, cretlerine 40 kuru zam yapld. 5. 70 maden iisinin (Maden leri Fabrikas, stanbul) alt gn sren grevi. iler yenildi. Bylece, son yllarda grev hareketi gittike daha byk ii kitlelerini iine alyordu. Ne Kemalist, ne de devrimci liderler, iinin kendiliinden patlak veren fkesine engel olamyordu.

Demiryolu ilerinin Grevleri

Demiryolu iilerinin grevleri hem rgtl, hem de rgtsz iileri ilgilendiriyor. 1926 ylnda Dou Demiryollar daresi, kr azalyor bahanesiyle ii cretlerini indirerek ignn uzatmt. iler hemen bir grev komitesi seerek, sendika ye saysnn alt kat, 12.000 imzal bir dileke hazrladlar.

Trkiye ii snfnn gc, rgtlenme yetenei ve mcadelede gsterdii kararllk, disiplin, cesaret, gereinde lm gze almas ve mcadele iinde bu toplu, dzenli halini yitirmemesi, gerek bir l olabilir. Baka bir l de, kapitalistlerin ve hkmetin korku ve fkesinin iddetidir. Fakat bunu istatistikler ne yazk ki gsteremez. Trkiye ii snfnn mcadelesi iin en belirli rnek, 1927 Austos aynda patlak veren Adana-Nusayin demiryolu grevidir. Bu hatta alan yap iilerinin durumu gerekten dayanlmaz bir haldeydi. Fakat iilerin iyerini brakmalar aslnda pek nemi olmayan bir nedene dayanyordu: Bayram arifesinde kendilerine istedikleri avans denmemiti. Bundan nce ii temsilcileri 31 dilek saptamt; bu dilekler olduka mtevaz ve basitti: rnein, i srasnda hastalanan iilerin cretsiz tedavisi, yol harcrahnn denmesi, irketin ynetimi tarafndan herhangi bir su yklendiinde, iilere kendi avukatlar tarafndan savunma hakk, tatil gnleri iin de cret denmesi, yabanc iilerin davet edilmemesi (birka uzman dnda), izin verilmesi ve cretli izin tannmas, fazla mesai iin daha yksek cretler denmesi, keyfi iten karmalara son verilmesi, sendikann tannmas gibi. (Aslnda iiler, doal haklar olan, fakat irket tarafndan yoksun brakldklar adaleti istiyorlard.) Kapitalistler bir trl cevap vermediler ve aradan birbuuk ay getikten sonra da dilekeyi reddettiler. Bunun zerine balayan grev 20 gn srd ve greve 850 ii katld. ki gn tren ilemedi. Sonunda, nc gn kumpanya (Fransz kapitalistler irketi) grev krclara yardm iin bir tren yollad. O zaman birka yz ii karlar ve ocuklaryla hat boynuca ray zerine yatt ve tren yolunu kapadlar. Buna karlk Kemalist hkmet yetkilileri askeri birlik gndererek aralarnda oluk ocuk ve kadn bulunan silahsz iilere ate atrd. Raylar al kana boyand, 22 eleba tutukland. Grev yabanc kapitalistler tarafndan ezildi ve bu ie demokratik olan Kemalist hkmet de katld. Kapitalistlerin snf kardelii, milli dmanlklarna ar basmt. Bu rnek tek deildir. 1926 ylnda Seyrsefayin irketi'nde alan iilerin grevi de ayn ekilde bastrld. Hkmet grevi datmak iin deniz askerlerini grev krc olarak gnderdi.

Tramvay ilerinin Grevi

ilerin kahramanca mcadeleleri iin dier bir rnek, stanbul tramvayclarnn, 1928 ylndaki grevi olmutur. Bu grev burjuvazinin korkaklnn ve hiddetinin derecesini gsteriyor. iler isteklerini kabul ettiremedi-ler, nk hkmet, polis, kapitalist ve batan karlm zavall, a, grevkrc rolndeki iilerin gc ar bast ve grevi ezdi. Bu grevi Dounun Tanyeri adndaki gazetenin 2 Kasm 1928 tarihli says u ekilde anlatyor: stanbul tramvay iileri, greve son vermeye karar aldktan sonra, ehrin geici valisi ve belediye reisi olan Muhittin Bey'e bu karar bildirmek istediler. Vali, iilerle Tramvay iletmeleri Mdrl arasndaki arac roln zerine almak zahmetine her naslsa katlanmt. Fakat o anda iki tarafn ans eit olmaktan kt. Grev krclarla polis ve tramvay idaresi bir araya gelerek tramvay seferlerini tekrar dzene koydu ve iletme mdrl de ie balamayan iileri iten attn bildirdi. Tramvay letmesi sz konusu deildi. Valinin btn aracl, muhterem bay Hindorftan ricalarda bulunarak grevcilere kar merhametli davranmasn istemekten ibaretti. Zira, Muhittin Bey'in ifadesine gre, zavalllar, yabanc elebalar tarafndan aldatlm ve imdi ok sayda iinin isiz kalma olasl varm. Vali dareye yalvararak iilerin tekrar ie alnmasn ve eski kdemlerinin korunmasn istemi. Muhterem Bay Hindorf bu yalvarma karsnda yumuam ve bunu vali beyin licenaplna atfederek iilerin tekrar ie alnmasn kabul eylemi. u artla ki, elebalar kap dar edilecektir. Grevcilerin tekrar ie alnmalar ancak teker teker dilekeyle bavurmalar zerine mmkn olacaktr. Bylece, iilerin tekrar ie alnmas idarenin keyfine bal kalyordu. En iyi iilerden 60 kii sokakta kald. Bu olaydan sonra kapitalistlerle hkmet erkan ellerinden geleni yaparak iileri korkutup bilinli hareketlerine engel olmaya alt. Hkmet ve gazeteleri, halk iilere kar kkrtyor, grevi rgtleyenleri bir nevi, ekya, haydut gibi gsteriyordu.

60 tramvay iisi, greve nayak olmalarndan dolay iyerlerine bir daha alnmaynca, 27 Ekim gn ikinci bir grev dzenlemek istediler. Bu iiler, ikinci grev de baarsz olursa, btn kablolar keserek tramvay raylarn tahrip etmeyi dnyordu. dare, iilerin bu kt niyetlerinden haberdar edilerek, i banda olan iilere, bu tasarladklar ie giriirlerse bir daha asla ie alnmayacaklarn bildirmitir. Bundan baka dare, polisin yardmyla her trl nlemi almtr. Bu nlemler, kapitalistlerin tam zamannda yeterli sayda grev krcs yetitirmesinden ibaret kalmtr. Btn bunlar korkudan yaplyordu. Ayn zamanda polis, grev sonucu ile ilgili kanaatlerini aklayan bildiri datanlar harl harl her yerde aryordu. Bu bildirinin metni u: Bu defa grevi kaybettik. Arkadalar, bu sizin iin bir ders, iyi bir ders olsun. Gelecek defa grevi kazanmak iin kuvvet toplayalm ve rgtlenelim. ilerin btn istekleri yalnz iten kovulan 60 arkadan tekrar ie alnmas idi.

Zanaat ile Memurlarn Grevi

Grev hareketi, Kemalist hkmetin cretli ii haline soktuu eski zanaatlara da sryor. 1927 ylnn Ocak aynda 3.000 kayk grev ilan ediyor. Kayklar liman iletmesi tekel idaresinden, bu idarenin birka ay nce kendilerine yaptrd iin bedeli olan 25.000 liray demesini istediler, aksi halde almayacaklarn birka kez bu iletmeye ihtar ettiler. Fakat iletmenin ajanlar iileri zorla altryordu. iler eninde sonunda sorunla karlatlar: Ya isiz kalmak, ya kayklarn iletmeye satp ie alnmak, yahut da grev yapmak! Bu son areyi hepsinden makul buldular. Grevciler grev krclar altrmadlar, kayklarna aldklar ykleri denize attlar. Grev mkemmel bir ekilde rgtlenmiti. Nihayet 6 Ocak tarihinde limana Lloyd Triestino adndaki gemi girerek demir att. iler vapuru boaltmak istemediler. O zaman Nakliyat irketi polise bavurarak ya iilerin zorla altrlmasn, yada grev yapanlarn yerine baka ii davet etmek iin imkan yaratmasn istedi. Grev yapan i-ilerse, iletmenin kendilerine borcu olan 25.000 lirann denmesinde srar ediyordu. Balayan arpmaya arkadalarn desteklemek iin ehirden koa koa gelen baka iiler de katld. arpma yerine asker gnderildi. Durum gerek bir ayaklanama halini alyordu. arpmada 10 ii ldrld, polis ve iiden 50 kii ar yaraland. 370 kii tutukland. (Bu haber Duvar Gazetesi'nin 28 Ocak 1927 tarihli saysndan alnmtr.) Bundan sonra limanda btn iler durdu. Tutuklanan iiler arasndan 33 ii, bu arada Kayklar Birlii'nin bakan mahkemeye verildi. 1926 ylnda hamallar ve liman iileri de harekete geti. J. Zimmering'in Trkiye'de 1926 ylndaki ii hareketi adl makalesinde (27 Ocak 1927 tarihli Milletleraras i Hareketi Dergisi) unlar anlatlyor: Karayollar Nakliyesi adndaki irketin kurulmas srasnda birok anlamazlk ortaya kmtr. nk bu irketin statsne gre, irketin stanbul'da nakliyat ve yklemeyi tekeline almas ngrlyordu. Bu irketin hizmetinde alanlar, darda herhangi bir nakliye ii yapamayacaklar gibi boaltma-ykleme iini de yapamayacaklard. Btn hamallar ve liman iileri bunun iin irkete tescil olunup gnlk gelirlerinin % 15'ini irkete demek zorunda olacaklard. Bu art 15.000 nakliye iisinin karma dokunuyordu. irket ald gn liman hamallar grev ilan ettiler. Kendi birlikleri nderliinde iiler bu irketin feshini istediler. Protesto gsterisine tescilli iiler de katld. Ksa bir zaman iinde de olsa, iiler diledikleri gibi alma imkann ele geirdiler, fakat irketin hizmetinde alanlarla tescilli olmayanlar arasnda arpmalar olmaya balad. Bu arpmalar srasnda polis defalarca ie karp birok kiiyi tutuklad. Snf rgt ile mcadele azmi memurlarda da grlmeye balyor. Fakat memurlarn hareketi ar artlara baldr. nk onlar iin hkmet, dorudan doruya cretle mstahdem altran bir kapitalisttir. Hatta, daha iyi cret ve daha elverili i artlar uruna yaplan her mcadele, Kemalistler tarafndan hemen hkmete kar hareket, politik bir su olarak nitelendiriliyor. Dier taraftan, Kemalistler, btn gleriyle, gvenilir ve hkmete sadk bir devlet rgt kurmaya gayret ediyorlar.

Kemalistler baka gr as olan kimseleri iten kovuyor, dier taraftan da hizmetinde alan memurlara olanaklar tanyarak memur rgtlerini ele geirmeye gayret ediyorlar. Nitekim 1927 ylnda baz gmrk memurlarna 30-40 lira ihsan edilmiti. Republique Gazetesi'nin 25 ubat 1927 tarihli saysnda kan yazda bu sadaka ile alay edercesine unlar yaynlanmt: Bu vicdan sahibi, rvet almayan memurlar candan tebrik ederiz. Fakat yine de, Kemalistler, kendi saflarna ancak aydnlarn en st ve ayrcalkl tabakalarn ekebiliyorlar. Bylece Ankara'da 1928 ylnda birka hukuk profesrnn tevikiyle Trk Hukukular Dernei kuruluyor ve bu dernein bana Adalet Bakan Mahmut Esat Bey getiriliyor. stanbul'da Halk Partisi binasnda toplanan doktorlar dernei var, bu dernek her toplantsnda Salk Bakan'ndan balayarak Cumhurbakan Kemal Paa'ya kadar, her kademeden tebrik telgraflar alr. Yksek kademeli memur ve aydnlar burjuva hkmetiyle birlik kuradursun, alt kademeden mstahdem ile proletarya ar durumlarnn dzeltilmesi iin mcadele etmeye balyor. Geri memur ve mstahdem henz rgtlenmemitir. Fakat olaylar, mcadelenin bu halk tabakalarna da sradn kantlyor. 18 Ocak 1925 tarihinde stanbul lkokulu retmenleri Kongresi dzenlenmitir. Bu kongrede maalarnn ykseltilmesi iin gerekli giriimlerde bulunulmasna karar verildi. Zira, bugnk maalar ayda 25-40 liray gemez, yani bu kazanlar, kalifiye olmayan bir iinin cretine eittir. Dernek, hkmet bunu kabul etmezse, grev ilan edeceini aklamtr. Yine 1925 ylnda birka ehrin telgraf (telsiz) memurlar grev yaptlar. Temmuz aynda Erzurum, Samsun ve Adana'da, ehirde birden anszn telgraflarn (telsizcilerin) grevleri patlak verdi. Grevciler, grev komitesinden parolay alnca, ilerini terk ettiler. Bu parola, leri! idi. Telgraflar da maalarna zam yaplmasn istiyordu. Hkmet bu iin arkasnda yine komnistlerin bulunduunu ileri srerek grevcileri tutuklad. Adana'da bu emir yerine getirildi ve birok grevci telgraf Ankara'ya, stiklal Mahkemesine sevk edildi. Sular, hkmet aleyhine komplo kurmakm! Sonu ne olursa olsun, telgraflarn grevi de ok iyi rgtlenmi olduklarn gsteriyordu. Bu rgtlenmeye hkmet ihanet gzyle bakmaktadr. Gazetelerin verdikleri habere gre, grevcilerin isteklerine verilen cevap, bu olmutur.

6. Trkiye Sanayisi ve Trkiye Proletaryas Kadrosu

Trkiye Sanayisinin Hacmi
Trkiye'de bugne kadar doru drst bir sanayi saym yaplmadndan, kurulularn ve iletmelerin tam saysn ve dolaysyla, sanayi gelimesini gsteren grafikler yoktur. Elimizde bulunan rakamlar, bunun iin, ancak en nemli noktalarda ayrntlar tahmini olan bir tablo verebilmektedir. Trkiye'nin ba sanayi merkezleri: stanbul, zmir, Ankara, Zonguldak, Balya-Karaeddin'dir. 1927 ylnda stanbul'da 140 iletme vard: 19 un deirmeni, 7 bitkisel ya fabrikas, 17 dabbahane, 2 konserve fabrikas, 6 yn dokuma fabrikas, 5 iplik fabrikas, 7 tula kiremit fabrikas, 2 imento fabrikas, 1 ini fabrikas, 9 mobilya fabrikas, 9 kereste fabrikas, 1 harp sanayisi fabrikas, 1 sabun fabrikas, 1 kimya maddeleri fabrikas, 1 sigara kad fabrikas, 1 bira fabrikas. zmir ilinde 180 sanayi iletmesi vardr: 43 zeytinya fabrikas, 27 un fabrikas, 24 zm kurutma ve ileme fabrikas, 15 sabun fabrikas, 13 pamuklu mensucat fabrikas, 10 elektrik istasyonu, 8 sandk ve ambalaj malzemesi fabrikas, 4 makarna fabrikas, 3 meyan kk fabrikas, 3 teknik ve mekanik iler atlyesi, 3 kereste fabrikas, 3 ekerleme fabrikas, 3 mobilya fabrikas. Ankara'da mevcut olanlar: barut-fiek farikas, tekstil fabrikas, 6 kereste ve tahta ileri fabrikas, tula ve kiremit fabrikalar, elektrik gc istasyonu ve bir tamirhane. Zonguldak ve Gerak blgeleri: takmr ocaklar merkezi. Takmrnn 1912 ylnda retimi 810.180 ton, 1923 ylnda 527.449 ton, 1926 ylnda (ngiliz maden iilerinin grev yl) 950.000 ton. Balya-Karaeddin, kurun ve gm maden ocaklar merkezidir. 1913 ylnda 13.976 ton, 1926 ylnda 6.168 ton kurun retildi. Nedeni, sava yllarnda maden ocaklarnn Almanlar tarafndan yama edilircesine altrlmasdr. lkede fazla sayda byk iletme yok. Teknik ounlukla geridir. Fabrika ve atlyelerin ileri, seri halinde mal karma karakterini tamyor, sadece el emei ile alan zanaatlarn

imalathanelerinde retilen mallarn biraz fazlasn oluturuyor. Tekstil sanayisi her eyden nce hal dokur. 1913 ylnda btn eski Trkiye'de hal dokumas kolunda 69.000 ii alyordu. ngiliz Dou Halclk irketi yannda (irketin sermayesi 10 milyon franktr) dier iletmeler daha ziyade atlye niteliindeydi. Pamuklu iplik ile pamuklu dokuma sanayisinde ancak 50.000 i vardr: en fazla i, sadece yabanc sermaye ile kurulu dokuma fabrikasnda bulunuyor. pek sanayisi, daha ok aile tezgahlaryla snrl kalyor. Yunanllarla yaplan sava bu sanayiye ar bir darbe indirdi. Savatan nce Bursa'da 103 ipek iplikhanesi ve 5180 koza fabrikas varken, 1921 ylnda bu saylar 16 iplikhane ve 912 koza imalathanesine dyor. Tekstil sanayisi, orduya, jandarmaya, polis kuvvetlerine, askeri okullarda okuyanlara alyor, yada hal sanayisi iin iplik hazrlyor. Tekstil iletmelerinin hacmi normalden fazla byk deildir, 20.057 tekstil fabrikasnda ancak 35.316 ii alyor, yani ortalama bir iletmeye iki ii... Byk iletmelerin teknii birbirine hi benzemez. Gayet modern, ileri teknikle kurulan, Avrupa fabrikalarn andran iletmeler yannda, makinelerinin ya 75' ten fazla olan fabrikalar da vardr.

Maden Sanayisi
Bir-iki harp sanayisi fabrikas var ki, bunlar olduka byk iletmeler saylr. Her trl makine yurt dndan ithal ediliyor. Trkiye maden sanayisi eitli ufak maden eyas yapar: pencere ve kap iin madeni aksam, nal, ufak tefek madeni kaplar v.s. Tamirhaneler ok saydadr.

Deri Sanayisi
Byk saylan 41 fabrikada 1400 ii alyor. En byk sanayi iletmesinde 206 ii alyor, dierleri ortalama 30 ii altrmaktadr. Tekniin gelimemi oluu, sermaye yetersizlii, iletmelerin ufak hacimleri, maden iletmeleri hari, Trkiye sanayisinin karakteristiidir. Maden iletmeleri, ounlukla byk yabanc iletmelerin elindedir. eitli apta 400 fabrika (tescil edilmi olan 1.200 fabrikadan) kendini kurtaramyor ve hkmetten yardm gryor (1924). Trkiye'nin en byk kapitalistleri, yabanclardr. Btn maden iletmelerinden baka bir de demiryollarnn byk bir ksm ve tarm rnlerini ileyen fabrikalarn ou yabanclarn elindedir. Trkiye milli ekonomisine 1.100 milyon frank yabanc sermaye yatrlmtr. Sermayenin 450 milyonu Alman, 350 milyonu Fransz, 200 milyonu ngiliz ve 100 milyonu dier lkelerin sermayesidir. Sanayinin gelime hz nedir? Bu gelimenin hz anonim irketlerin says ile de gsterilebilir. (Endstriyel ve Ticari iletmeler bir arada). Birinci Dnya Sava sonunda Trkiye'de 138 anonim irket vard. Daha sonraki yllarda kurulan irketler: 1919....... 1920....... 1921....... 1922....... 12 8 4 5 1923....... 1924....... 1925....... 1926....... 11 42 50 26

Kurulan eski irketlerin bazlar ok gemeden dalyordu, fakat birok irket, yine de, ya ticaret ve yahut da sanayi iletmesi kurmay beceriyordu. Genellikle lke, yine eskisi gibi sermaye azlndan ikayetidir. Mevcut sermaye ancak nemsiz iletmelerin kurulmasna yetiyor. Tasarlanan birok giriim gerekletirilemiyor. Bu yaknlarda Ticaret Bakan Rahmi Bey verdii bir demete, hkmetin eitli madenlerin iletilmesi iin 400 imtiyaz hakk verdiini sylemi, bu rakama maden aramas iin verilen imtiyazlarn dahil olmadn da belirtmitir. Buna ramen, nedense, iletilen maden ocaklarnn says 10'u gemiyor.

1925 ylnda lke sanayisinin hzl ve mutlak gelimesi uruna harcanan abalar, 1926 ylnda hzn azaltmtr. O tarihe kadar mevcut olan fabrika iletmeleri retimlerini tam kapasiteyle gelitirmi olduklar halde yeni iletmelerin kurulmas fazla ileri gidememi ve ufak iletmelerin, zellikle un deirmeni ve bitkisel ya imalathanelerinin kurulmasyla yetinilmitir. Byk iletmeler arasnda kayda deer olanlar unlardr: 2 imento fabrikas, kibrit fabrikas, 2 eker fabrikas (iki eker fabrikasnda topyekun 722 ii almaktadr), 3 maden iletmesi (iki manganez ve bir linyit kmr), elektrik aksam hazrlayan fabrika, sabun fabrikalar, kereste fabrikas, un deirmeni ve bir kat fabrikas. 1920'den 1926 ylna kadar yeni kurulan fabrikalarn sermayesi, yani topyekun 39 iletmenin sermayesi 21 milyon veya en fazla ylda 3 milyon liraya eitti. Bu rakam ok dktr ve bu durum karsnda Trkiye sanayisinin hzl gelimesi sz konusu olamaz. leride de byk fabrika ve iletmelerin fazla sayda kurulmas bize biraz kukulu grnyor.

Trkiye Proletarya Kadrolar

Trkiye ulusal ekonomisinin ve sanayisinin zellikleri, Trkiye proletaryasn nasl etkiliyor? 1. Trkiye'de ehirlerde kurulmu ar sanayi yok gibidir. Trkiye proletaryasnn merkez gc nakliyat ilerinde (limanda, demiryollarnda, ulam aralarnda, oto-kamyon nakliyesinde vb.) byk ehirlerden uzak olan maden iletmeleriyle hafif endstride -besin maddeleri, tekstil sanayisivb. alr. 2. Trkiye sanayisi daha yeni yeni gelimektedir. Gelime hz ancak son on-on be yl iinde artt. Trkiye proletaryas da buna paralel olarak henz gen ve yenidir ve ounlukla kyle ban koparmamtr. Bu durum zellikle byk liman ehirleri dnda gze arpyor. Byk liman ehirlerinde ise birok ii (zanaat ve kk tccar bezirgan aileleri ocuklar) gerek proleterlerdir. Bunlar yalnzca aldklar cretlerle geinirler. Fakat bunlarn da byk ksm, ok ksa bir sre nce proleter olmaya yz tuttu. stanbul emekisinin byk bir ksm memur, kk esnaf, iflas etmi ufak imalathane sahibi zanaat ve bunlarn ocuklardr. Hatta bu emekilerin bir ksmnn orta tahsili bile vardr. Anadolu iisi ve zellikle maden iisi ile demiryollar iisi hakknda L. S. Kolyadko unlar yazyor: Bu alak gnll, snrl sayda ii grubu, henz ky ve tara kasabalar halk arasnda dank bir halde yaar ve onlarla kkl balan vardr. Bu grubun ancak ufak bir ksmnn tek geim kayna, ald crettir. ounun ya kynde kendi evi, tarlas, yahut da ufack bir dkkan var; ve bunlar sanayi iletmelerine mevsim mevsim gelip alrlar. Kyl eleman, ehirlerde de var. stanbul'un birok hamal, liman iisi, kayks kylerden gelmi kimselerdir. Bunlar arasnda, hatta uzak dalk blgelerin kyls -Krtler ve Lazlar davardr. Bunlar bir-iki yl iin ehirlere iner, kyleri ile balarn koparmaz. Kylerinden kasabalara veya ehirlere akn etmeleri, ya vergi iin para toplamak zorunluluundan yahut da kendi ailelerinin para skntsndandr. Bir-iki yl altktan sonra bu geici iiler kylerine dnerler, bunlarn yerini kyden gelen yeni arkadalar tutar. Zonguldak Takmr letmelerinde 17.000 ii alr. Bunlardan 7.000'i daimi ii, 10.000'i ise mevsimlik iidir. Mevsimlik ii maden ocaklarnda 3-4 ay alr, yln artakalan aylarnda tarm ileri yapar. Halkn bir ksm kmr kendisi kayklarla tar. Proletaryann kye bal kal, hem gl hem de zayf tarafdr. Trkiye proletaryas kyly kendi etkisinde bulundurabildiinden, devrim halinde kyly de arkasndan ekebilir. Zayf tarafysa, birok iinin henz tam anlamyla ii olmamasndandr. Bu iinin henz kendi ufack iletmesi vardr, bu halleriyle onlar yar proleter, yani kk iletme sahibidir. 3. Trkiye sanayisi ne de olsa byyp geliiyor, onunla birlikte Trkiye proletaryas da byyor. Fakat Trkiye burjuvazisinin de ayn tempo ile gelitiini dnmek, hataya dmek olacaktr. ou byk iletmeler yabanc yatrmlarla kurulmu ve yabanclarn elindedir, bunun iin Trkiye proletaryasnn potansiyeli Trkiye burjuvazisinin gcnden ok abuk geliiyor.

4. Kylerdeki smr gelitiinden, kylerde emeki kylnn srtndan geinen ky burjuvazisi, yani aalar, tefeciler ve bezirgan snf geliiyor. Kyllerin ounluu ya sefaletin eiine gelmi bir haldedir yahut da rgat olarak zengin aalarn emrinde alyor ve onlar da proletarya saflarn dolduruyor. Kyllerin honutsuzluu proletaryann iini ileride kolaylatracaktr. 5. Yabanc sermayenin yeni yeni gelimeye yz tutan ar sanayiyle rekabet halinde olmas, binlerce ufak zanaaty iflas ettiriyor. Bu rekabetten zellikle esnaf ve zanaat ekiyor. Onlarn evrelerinde proletarya politik mttefikini bulduu gibi, bu evrelerden ii snfnn saflarna geenler de olmaktadr. Trkiye'deki iilerin ve genellikle cretli emekle geinen kimselerin says ne kadardr? Doru saylarmz olmad iin, elimizde olan eksik, bazen gerek durumu tam gstermeyen tahmini saylar yardmyla ii saymn yapalm. A. letme sanayisi: Sanayi iletmelerinin ii says (mekanik harekete geirici g ve kira ile tutulan emek) tarm ve maden ocaklar sektrleri hari, 60.000'dir. B. retim sanayisi: Ta ve linyit kmr, gm, kurun, manganez, bakr, lleta, trl talar vb. 45.000 ii. C. Tarm sektr: (Bitkisel yalar, peynir imalathaneleri, kuru meyve hazrlama yerleri vb.) 40.000. D. Nakliyat: Demiryollar 22.000, kamyonla tama ileri 10.000 (stanbul'da), 6.000 (Trkiye'nin dier blgelerinde). Liman iisi ve hamal 6.000, kayklar 3.000, hamal -ii olanlar(stanbul'da bunlar da ii saylyor) 3.000, Trk ticaret filosu gemicileri 3.500, ehir tatlar (tramvay) 2.500. Toplam olarak 56.000 kii. E. Yaplarda alan iiler (naat iisi): Bu iilerin bir ksm mevsimlik iidir, dier ksmnn (rnein demiryollar inaatnda alanlarn) baka gelirleri yoktur. Demiryollar inaatnda, resmi kaynaklara gre, 20.000'e yakn ii alr. Dier yaplarda alanlarn saylar belli deildir. En dk bir say alalm, 5.000 kii olsunlar. F. Tarm proletaryas (rgatlk): Trkiye'de drt trl rgat var. Maraba: kyden kye dolaan rgatlar. Bunlar 100.000'den fazladr ve bunlar daha ok byk iletmelerde (byk toprak sahiplerine ait iletmelerde), Anadolu'nun gney ve bat blgelerinde alr. Bu rgatlar toplu olarak bir kyden bir kye giderek i ararlar. kincisi: rn az, topra verimli olmayan baz dalk blgelerde btn ky halk rgatlk yapar. Hasat zaman bu kyler rgtlenmi bir ekilde, bata setikleri muhtarlarla kendi kylerini terk edip zengin toprak sahiplerine rgat olurlar. ncs: tek bana alan rgatlar. Drdncs: yar proleter olan rgatlar ki, bunlarn ellerinde kendi ufack iletme kalntlar var, fakat ba gelirleri yine rgatlktr. Genellikle Trkiye'de tarm iletmelerinde 800.000 ii rgat olarak alr. Fakat, ancak maraba ve tek bana alan rgatlar gerek proleter-rgatlar saylabilir, bunlar da 200.000 kiidir. G. Ticaret hizmetinde alan personel: stanbul ticaret evrelerinde alanlarn says, yeni ve resmi saymlara gre, 90.000 kiidir (9 nfusa bir kii). lkenin dier yerlerinde ticaret aslnda nem tamaz, bunun iin 100 nfusa 1 ticaret mstahdemini hesap edelim. Yine de 129.000 kii, toplam olarak 219.000 mstahdemdir. H. Devlet dairelerinde alanlar: retmenler, tp personeli, memurlar vb. -120.000 kii. I. Zanaat erbab olan proletarya: Hi hesaba katlmyor. Oysa zanaatlarn imalathanelerinde alan rak ve yardmclar insafszca smrlyor. Bunlar say bakmndan fazla deildir, nk zanaat da ok defa aile ii oluyor. Yine de bu tr zanaat proletaryas 25.000'den az deildir. J. Hizmetiler, kapclar, ev hizmetisi, kahvehane, lokanta, otel iileri: Bu yoksul, zavall, her trl haktan yoksun proletarya says, Trkiye'de ok fazladr. Yine de tam ve doru saylar yoktur. Fakat bunlar Trkiye nfusuna gre, arlk Rusya'sndaki orandan farkszdr. Geri Trkiye, Rusya'dan biraz daha fakirdir. Fakat bu trl hizmetkar says Trkiye'de daha az olamaz: nk Trkiye'de btn emekiler lokanta ve ahanelerde yiyor ve istirahat zamann kahvelerde geiriyor. Bunun dnda da Trkiye'de yakn zamanlara kadar, hem de kelimenin tam anlamyla

(yirminci yzyln banda Mekke'de kleler ars vard), hem de kamufle edilmi bir biimde (kadnlar -harem cariyelerinin ou e olmaktan ok ev hizmetileriydi) klelik vard. arlk Rusya'snda 50 nfusa bu eit hizmetilerden bir kii derdi, bu oran Trkiye'de aa yukar ayndr, yani toplam olarak 273.000. Demek oluyor ki, Trkiye'de bedenle alan daimi ii sanayi ve tamaclk endstrisinde (A, B, C, D) toplam olarak 201.000 kiidir; yap iisi ve zanaat proletaryas ile (E, F) bunlar 271.000 kiidir; tarm proletaryas ile 451.000 kiiye ykseliyor;: J grubu ile 724.000 kiidir; btn tarm proletaryas ile 1.324.000 kiidir. Tarm proletaryas hari emekiler, son grup da saylmasa, 1.658.000'dir, yani Trkiye nfusunun 1/8'ini oluturuyor. Bu saylar dikkatle ele alnmtr, fazla olmaktan ziyade belki eksiktir. Bu saylar Dou halklarnn eski ufak i sahibi hayatn srdrdklerine dair kanaatin yanlln ortaya karyor. Kapitalizm yz binlerce insan proleter yapyor, bu insanlar smrerek servet sahibi oluyor. Ve bu smrlen insanlar, gn gelecek, Trkiye'de olduu gibi, dnyann btn dier lkelerinde, kapitalistlerin mezarn kazacaktr.

rgtl ilerin Says

Trkiye'nin en byk rgtlerini sayalm. Zonguldak'taki Maden ileri Birlii'nin 8.000 yesi var. Ttn iilerinin drt birliinde 5.000 ye kaytldr. (Ttn iisinin says toplam 25.000 kiidir.) Demiryollar iileri dernekleri ve birlikleri: Dou demiryollarnda 2.000, Anadolu demiryollarnda 500, zmir-Kasaba hattnda 500, Adana-Nusaybin hattnda 800 ii rgtlenmi olup ii birlii yesidir. Ankara'daki sava sanayisi iilerinden 800' birlikte yedir. Bunun dnda stanbul'da da byk ii rgtleri vardr. Tramvay letmeleri iisi 950 kii, mstahdem ise 150 kii; hamal 3.000 kii (9.000 iiden), liman ykleme iisi 1.000 kii (3.000 iiden), ofrler 3.500 kii (10.000 kiiden), frnc 2.000 kii dernek ve birliklerde rgtlenmi bulunmaktadr. Yani, ortalama olarak, emekilerin te biri rgtldr. Bunun dnda bir sr ufak tefek ii dernekleri var, bunlarn ou yardmlama sand gibi rgtlerdir: Dizgiciler 400 kii, elektrik iletmelerinin mstahdemi 50 kii, gemici 250 kii, mezbaha iisi 180 kii, dokumac 600 kii. Balya-Karaeddin madenleri iileri de rgtldr. Trkiye'de toplam olarak 45 ile 50.000 ii trl tipten birlikler halinde rgtlenmitir. Hi rgtl olmayan kesim tarm proletaryas; gayet zayf rgtl olan alt tabaka memurlar, kk giriimlerin mstahdem ve iisi, ev hizmetileri vb.dir.

i rgtleri Tipleri
Birlik tipleri ok deiiktir ve ok defa i ie gemi bir haldedir. rnein, yardmlama dernei tipinde bir dernek, ayn zamanda bir irketin iindeki rgte bal olabiliyordu ve ayn zamanda Kemalistlere bal olanlar da vard. te bu durumu gz nnde bulundurarak, Trk birliklerini tiplere ayryoruz. yle ki: 1. retici i Kitlesinin Snfsal Birlikleri: Bu birliklere Ankara'da harp sanayisi fabrikalar iileri, Dou Anadolu ve Adana-Nusaybin demiryollar iileri, Balya-Karaeddin maden ocaklar iileri, ofrleri, Madeni Eya fabrikalarnda alan iiler (zmir) ve stanbul Tramvay iletmeleri iileri dahildir. Bu birlikler 10.000 iiyi kapsyor. Gerek proletaryay iine alan bu rgtler say bakmndan az ise de, yeleri eitli mcadelelerden gemitir, tecrbe sahibidir. Yurdun btn merkezlerine dalm olan bu rgtler (stanbul, Ankara, zmir, Edirne) yine de iyi birer ekirdek saylr, ve bu ekirdekler attklar sloganlar altnda Trkiye ii hareketinin gerek proleterlerini toplayabilir.

2. Burjuva Partileri Tarafndan rgtlenmi Olan Burjuvalarn Etkisinde Bulunan Birlikler: 1924 ylnda mantarlar gibi treyen Kemalist birlikler 60.000 iiyi toplad. Fakat btn bu rgtler, doduklar gibi, hemen daldlar. Onlar ya hkmet datyor, yahut da bunlar kendiliinden burjuva nderlerini atyordu. Bugn Kemalist olan rgtlerin says pek fazla saylmaz. Birka aydnlar dernei dnda. Gemiciler Dernei, Zonguldak Maden isi Birlii, Tramvay Kontrolrleri ve st kademe mstahdemleri birlikleri vardr. Bu birlikler genellikle kumpanya birlikleridir, yani hem iiler, hem de iverenler tarafndan bir arada kurulur. rnein, Zonguldak'ta, birliin banda birer ii ile mdrlk delegesi bulunuyor. Maden Ocaklarnn genel mdr, ayn zamanda bu birliin ynetim kurulu bakandr. 3. Kemalist Rejimi Benimseyen Birlikler: Bunlarn banda ou zaman ya satlm yahut da dalkavuk bakanlar bulunur, bunlar kendi ilerinde ok nemsiz baz ekonomik dzeltmelerle yetinir. Kapitalistlerin izin verdii snrlar amaz, uzlatrc grmelerle sonuca varmaya alrlar. iye yaltaklanarak yattrmaya bakarlar, anlamazlklar bastrrlar vb. Nitelik olarak bunlar reformcu, Menevik sendikalardr. zellikle kalifiye iiyi iine alan bu gibi birlikler rnein stanbul ve zmir Ttn ileri Birlii, Liman ileri Birlii, Dizgiciler ve Matbaa ileri Birlii'dir. Bu birliklerin bazlarnda, rnein Ttncler Birlii'nde yine de devrimci bir ekirdek vardr. Hayat mcadelesi, gnler getike, iiye, reformcu nderlerinin korkakln, yalancln ve satlmlklarn gsteriyor. 4. Yar Kooperatif Halinde Olan, Yardmlama Dernei Tipinde Birlikler: Bu birlikler ve dernekler, iverenlerle hkmete kar gelmez, iilerin durumlarnn slah edilmesi iin arpmaz, mcadele etmez; bunlar sadece kredi verir, toptan erzak alr ve bu gibi kk yararllklarla yetinir. Bunlar gsz, ufack derneklerdir, kovuturmadan korkarlar, nk yasa yalnz hayr ileriyle uraan birliklere izin verir. 5. Ufak malathane Sahibi Ve Zanaat Tipinde Kooperatif Birlikleri: Eskiden ufak zanaat erbab olanlarn ikolu rgtleri (mavnaclar, ykleyiciler, hamallar, kayklar, sakalar vb.) ikolu tekeline sahipti: yani yalnz bu yukarda saylan zanaat birliklerinin (loncalar) yeleri kayk, hamal vb. olabilirdi. Bu durum zanaatlar iin ok elveriliydi. leri oktu, buna gre de kazanlar iyiydi. Bir hamal gnde rahata 10 lira kazanabiliyordu. Kald ki, icra-i zanaat hakk babadan ola kalyordu; lonca yesi ldkten sonra ailesinden hibiri yerini tutmak istemiyorsa, ailesi bu hakk bakasna satabiliyordu. 1924 yl Haziran aynda btn bu liman iilerinin bamsz rgtleri datld. Yeni rgtlerin yalnzca hayr amacyla kurulmasna izin veriliyordu ve bunlar hkmetin kontrol altndayd. Az zaman sonra Liman ileri nhisar adnda bir birlik kuruldu ve btn tek bana alan zanaatlar bu irketin iisi oluverdi. imdi bunlar ya irkete kazanlarnn bir yzdesini demek zorundadr yahut da kazan yerine bir cret alrlar. Bununla birlikte, kayklar -kayk sahibi, arabaclar- araba ve at sahibi kaldlar. Yaptklar ite kendi alet ve aralarn kullanan yar proleter iiler, imdi tekrar kendi birliklerini kuruyor. Bu birlikler sendikalara benziyor, hatta bazlar olduka devrimcidir. Baz ii birlikleri, birka yardmlama sandnn birlii oluyor, rnein Zonguldak Birlii gibi. Sandklarn idareleri ii ile iverenlerle birlikte seim yoluyla atanyor. Sandklarn almas iin gerekli para, iilerden ie gelmedikleri gnler iin kesilen cezalardan toplanyor. Ayrca cretlerden kesilen % 1 yelik aidat ve ayn miktarda kapitalistlerin yatrdklar paralardan meydana geliyor. Liman iileri rgtleri iinde bir de artel yada hemehriler birlii olabiliyor. Bunlar her zaman kendi aralarnda veyahut birlie bal olmuyor, hatta bazen birbiriyle yaryor. Hemehriler

birlikleri birinci derecede kylerden gelenleri rgtlyor. Bu birlikler kendi hemehrilerine i buluyor ve hemehrilerinden biri kyne dnnce onun yerine yine kendi hemehrilerinden baka bir arkada tayin ediyorlar. Bylece bu Hemehriler Birlikleri kylerine ok sk balarla bal kalyor. Bu arteller reisler tarafndan idare ediliyor. Dorudan doruya veya dolayl olarak hkmetin kontrol altndadrlar. Reis kendine artelin btn kazancnn yarsn ayrr, arta kalan dier arkadalar arasnda paylatrr.