T.C.

HACETTEPE NVERSTES EDEBYAT FAKLTES TRK DL VE EDEBYATI BLM

1950 SONRASI TRK EDEBYATI I DERS FNAL DEV

YABANCILAMA KAVRAMI ve TRK EDEBYATINDA YABANCILAMA

CNEYT TABANOLU 20260345 TDE IV

Ankara

YABANCILAMA KAVRAMI ve TRK EDEBYATINDA YABANCILAMA

Beni her eyden ayran bir boluk var ve ben bunun snrlarna bile uzanamyorum.

F. Kafkann 16 Aralk 1911 tarihli mektubu

Yabanclama kavram bugne dek eitli biimleriyle ele alnmtr. Ancak bu almann konusu olan yabanclama biimi, kapitalizmle birlikte emein rnden ayrlmas ve maddenin insan yaamnn merkezine yerlemesiyle ortaya kan yalnzln sonucu olan yabanclamadr. Bu almada, bu yabanclama biiminin kuramsal temeli zerinde durularak, yabanclamann edebiyata, zellikle Trk edebiyatna yansmalar ana hatlaryla ele alnacaktr. Kimi dnrlere gre kkeni eski rgtl dinlere kadar dayanan yabanclama (alienation) olgusu, felsefi bir kavram olarak ilk kez 19. yzylda Hegel, Kierkegaard, Feuerbach, Marx gibi dnrler tarafndan ele alnm, Heidegger ile varoluu felsefenin zn oluturmu ve 20. yzyl edebiyatnn temel motiflerinden biri haline gelmitir. Yabanclamaya metafizik bir problem olarak yaklaan Alman dnr Hegele gre, [] tm evren, yabanclamann eitli grnmlerinden baka bir ey deildir[] mutlak olan, saltk dncedir (mutlak idea). Bu ise, Tanr demektir. Tanrsal olan saltk dnce, dlap doalaarak bir yandan da kendisine yabanclaarak evreni oluturur. Bu doalama/dlama dnm iinde son duraktr. nsan, [] saltk dncenin yeniden kendisine dnmek zere kt servendeki son duraktr. nk insan, ruhu ve bilinlilii ile saltk dnceyi yeniden kendisine kavuturacak olandr. (Sunat 1996: 68) Bu diyalektik sre iinde, insan da benzer bir ekilde, emeine (dolaysyla kendisine) yabanclaarak ve buna bakaldrarak kendi benliinin bilincine varr/kendisini insan olarak gerekletirir. Kendisini gerekletirdiinde temel devi olan bir ara olarak saltk dncenin kendisine kavumasna hizmet etmek devini yerine getirmi olur. Hegelin insann kendisine yabanclaabilecei dncesini kabul eden Feuerbach, Hegelden farkl olarak insan kendi kendine yeten bir varlk (autonome) olarak grr. Feuerbacha gre insann yabanclamasnn temel nedeni, kendi dnda bir Tanr kabul etmesidir (zel 1988: 77). Dnr, Hristiyanln z adl kitabnda Tabiat her felsefeden bamsz olarak vardr Bizim din muhayyilemizin yaratt stn varlklar, kendi varlmzn fantastik bir yansmasndan baka bir ey deildir1 der.
1

Alntlanan kaynak. SUNAT, Haluk. Yabanclama ve Birey (1), Birikim, S: 84, s.6878, stanbul: Nisan

Varoluuluun temel dayanaklarndan Kierkegaarda gre insan gerek varoluu elde edebilmek iin Tanrya kar ykmllklerini hibir bask altnda kalmadan yerine getirmelidir. Yaamn temel amac gerek varoluu elde etmektir. lkelerine bal olmayan birey utan duyarak kendine yabanclar ve bu, ruhsal seviyede sradan bir varolutur (Ege 2000: 15). Yabanclamann diyalektik srecin bir aamas olduu dncesini ileri sren Hegel e katlan Marx ise, yabanclama zerinde evrensel bir ilke olarak durmayarak Hegelden ayrlr. Marx, yabanclamann ada dnemdeki rol zerine younlam, yaamn insann yabanclamasna yol aan somut koullaryla ilgilenmitir (Pappenheim 2002: 75). O, Hegelin yabanclam emek kavramlatrmasn kapitalist retim biimi ve ilikileri iinde yeniden ina etmitir. (Oktay 1999: 33) Marx iin yabanclama mutlak bir kader deildir ve belirli sosyo-ekonomik rgtlenme biimleriyle alabilir (Turan 2000: 50). Sermaye, [] kapitalistin ana gcdr, egemenlik aracdr. Bir baka deyile o toplumsal dzenin (retim ilikileri tarz ve styapsal rgtlenmi toplam olarak) var olmasnn teminatdr. Bylece emek, kendi zerinde egemen olan snfn temel egemenlik aracn retmi olur. te, emein yabanclamas, yabanclamann esas budur. [] retenin kendisi, emei zerinde iradesi olan bir zne olmaktan k[ar]; rettii ise karsna, gizemli gleri olan bir zne olarak dikil[ir]. [retenin] kendi kiilii silinirken, rettii itibar kazan[r]. (Sunat 1996: 70) Dolaysyla, yabanclamann almas kapitalist retim ilikilerinin tasfiye edilmesiyle mmkn hale gelir. Tanrtanmaz varoluulardan Heidegger, Kierkegaarddan farkl olarak, Tanr korkusu yerine lm korkusunu koyar, yabanclamay insann ezel ve ebed kaderi gibi grr. Bununla birlikte insan, kendi i benliinin yasalarna uymayan ve ynlendirilen bir varlk olarak tanmlar. nsan karar ve eylemlerinde vicdannn sesini dinlemeye davet eden Heideggeri izleyen Sartre, hibir yol iaretinin bulunmad dnyaya frlatlan2 insana yol gsterecek tek eyin kendi bilinci olduunu savunur (Pappenheim 2002: 112). Dolaysyla insan, varlndan sonra gelen zn kendisi oluturmak zorundadr. Sartrea gre zgr olmann (yabanclamay amann), kendi zn kurmann yolu, kendinde-olmann (Sartre iin varlk, kendinde olma halidir), kendisi iin-olma ynnde almasndan geer. (Sunat 1996: 69) Bir baka varoluu Camus ise yabanclamay insan-doa unsurlarnn atmasyla aklar, her gzelliin derinliinde insan d bir varlk olduunu ifade eder (Ege 2000: 31). Bunlar gz nne alndnda Heinemannn u grleri varoluu felsefeyi
1996. Kiinin iine doduu koullar seememesi durumunu Heidegger frlatlmlk olarak kavramlatrmtr.

tamamlayc niteliktedir: [Varoluularn] zerinde anlatklar bir ilkeler topluluu yoktur. [] Ayn an ocuklar olup, ayn sorunlar ve glkleri cevaplandrmak zorundadrlar. Cevaplar zde olmasa bile, ayn yne evriktir ve aralarnda iten ie bir ballk vardr. [] Varoluu felsefeler, zgrlk felsefeleri olmaktan ok, kurtulu felsefeleridirler. nsan, d kuvvetlerin, toplumun, devletin, zorbaln elinden kurtarmak isterler. nsann z benliini, takma benliinin penesinden kurtarmak isterler.3 Bahsi almken, edebiyatta yabanclama konusuna gemeden nce Sartre ve Camus gibi varoluu yazarlarn romanlarnda (Bulant, Yabanc, Veba gibi) da yabanclama sorunu etrafl bir ekilde ele aldklar belirtilmelidir. Yabanclama kuramlarna ek olarak da Freuda deinmek gerekir. zgn bir biimde yabanclama kavram zerinde durmasa da Freudun oluturduu psikanalitik kuram, yabanclama olgusuna bireysel derinlii iinde k tutmas bakmndan nemlidir. Ancak bunun felsef bir kuram olmadn kendisi de belirtir (Sunat 1996: 72). Yabanclama olgusunun, felsef bir problem olduu kadar, 20. yzylda edebiyatn da temel motiflerinden biri haline geldii daha nce belirtilmiti. 19. yzyl balarnda kendini gsteren Sanayi Devriminin ardndan gelen bilim ve teknolojideki gelimeler, bunun sosyopolitik yan rnleri, insann gitgide makinelerin egemenliine girmeye balamas ve bununla birlikte toplumsal retim dzeniyle birey arasnda oluan elikiler insanlar arasnda iletiimsizlie, bireyin yava yava kiiliini yitirmesine, topluma yabanclamasna yol aar. 20. yzyl balarnda ivme kazanan yeni bilimsel gelimeler, son birka yzyldr gereklik anlayna damgasn vurmu olan determinizmle birlikte Newton fiziinin de ana ilkelerini kukulu klar. Planck, Einstein, Heisenbergin bulgular, Newton fiziinin yalnzca orta lekli bir sistemde geerli olduunu, ekirdek ii ilikilerde ya da uzaysal makro leklerde temel olamayacan gstermektedir. (Ecevit 2006: 26) Tm bu gelimelerin meydana getirdii yeni gereklik anlayyla, edebiyatta 20. yzyla dek egemen olan, Aristonun Poetika adl eserinde kuramlatrd, mimetik (yanstmac) estetik bu yzylda belirgin bir krlmaya urar. Anlamakta glk ektii bir dnyayla kendini zdeletirmekte zorlanan, ona yabanclaan insan, yabanclamay sanatsal boyuta tar, onu bir kurgu tekniine dntrr.[]Yabanclatrma estetii, somut grnty yabanclatrarak yeniden kurgularken zde gereklikten uzaklamaz; [] dnyann znde yatan kaotik elikileri, belirsizlii, anlalmazl gzler nne serer.
3

HEINEMANN, F.H. Yabanclama ve tesi, (ev: Selahattin Hilav), A Dergisi, S:16, s.5, stanbul: Mays: 1959.

[]Yabanclatrma estetiinin pragmatik yn ise, Bertolt Brechtle tiyatro alannda kurumsallar. (Ecevit 2006: 3637) Bu yeni estetik anlayn var ettii modernist edebiyatn nde gelen isimlerinden F.Kafka, S.Beckett, E.Canetti, M.Frisch gibi yazarlarn ortak noktas yabanclama sorunsaldr. Bu yazarlarn metinlerinde yer alan yalnzlk, korku, iletiimsizlik, aresizlik, ruh-madde ve akl-duygu kartlklar gibi izlekler yabanclama sorunsaln destekleyici niteliktedir. erikte yabanclaan insan odak alan bu edebiyatn biimdeki ana sorunsal ise yabanclatrmadr. (Ecevit 1998: 47) Modernist yazar, yabanclatrma teknii ile var olan gerei abartr, deitirir, arptr, dntrr, groteskletirir ve ortaya yabanc, alkn olunmayan ve rahatsz edici yepyeni bir gereklik karr. nsann yabanclamas ve anonim varolu biimi [zellikle]Kafkann eserlerinde sistemli ve dehet verici bir kesinlikle betimlenmitir. []Dava ve ato romanlarndaki ana karakterler kiilikten btnyle yoksundur ve srf birer maskeye indirgenmitir. Bylesi bir kimlik kayb, yazarn roman kahramanlarn isimler yerine alfabenin birer harfiyle simgeledii kkten bir isimsizlik haline yol amaktadr. (Pappenheim 2002: 24) Modernist yazar bylesi bir gereklikle, kendisini okumasn istedii nitelikli okurun, gerein zn kavramasn salar. Trk edebiyatnda ise Tanzimat dnemindeki kltrel gelimelerin bir uzants olarak ortaya kan hikye ve roman trleri uzun bir sre realist bir erevede, Dou-Bat sorunsal etrafnda toplumsal sorunlar ele alm ve gerek anlamda modernist almlara da ancak 1970lerde ulamtr. Kukusuz 1970lerden nce, bireyin i dnyasna eilen, kimi yazarlardan da bahsedilebilir: Halit Ziya Uaklgil (Mai ve Siyah, Ak- Memnu), Ahmet Hamdi Tanpnar (Huzur, Saatleri Ayarlama Enstits), Yusuf Atlgan (Aylak Adam) gibi. Bunlarn iinde Yusuf Atlgann gereki/geleneksel bir izgide yazlm olan Aylak Adam (1959) adl roman, Trk edebiyatnda, yabanclamay bir sorunsal olarak ele alan ilk romandr. Romann ana kiisi C., yalnzdr ve iinde yaad topluma yabanclam, bu toplumsal yapya kar bilinli bir tavr almtr. Yerleik olan her eye kar duran C. roman boyunca i zgrln korumaya abalamaktadr. Ahmet Hamdi Tanpnarn Saatleri Ayarlama Enstits (1961) adl romannn ana kiisi Hayri rdal da topluma yabanc dm bir kii olarak ele alnabilir, Ancak bu romanda bireyin kendisinden ok toplumsal yap odak noktasndadr. Trk edebiyat ilk modernist romann 1972 ylnda retir. Bu roman Ouz Atayn Tutunamayanlar adl romandr. Trk Tutunamayanlar tmyle bir yabanclamann romandr, erdemli tinselliin, yozlam maddesellie yabanclamasnn yksn ierir. (Ecevit 1998: 46) Atay bu romannda aydn bir bireyin i dnyasna eilir ve onun i

hesaplamasn Trk edebiyatnda bu romana dek grlmemi anlatm teknikleriyle verir. Yazar, bireyin i hesaplamasn ve yabanclamay daha sonraki Tehlikeli Oyunlar (1973) adl romannda, Korkuyu Beklerken (1975) bal altnda toplanan hikyelerinde, Oyunlarla Yaayanlar (1985) adl oyununda da ele alr. Selim, Turgut, Hikmet, Beyaz Mantolu Adam, Cokun ayn dnyann insanlardr. Tutunamayanlardan bir yl sonra yaymlanan Yusuf Atlgann Anayurt Oteli (1973) de bal bana insann yabanclamasnn hikyesidir. Yazar bu kez romannda modern anlatm tekniklerini kullanmtr ve metni kafkaesk elerle ykldr; romann ana kiisi Zebercet yalnzdr, kimseyle iletiim kuramamaktadr. Bir anlamda Atlgann ilk romannn ana kiisi C.nin taradaki izdmdr. Bu dnemde, Atayn da yakn arkada olan, Vsat O. Benerin de anlmas gerekir. Yalnzlk ve kimlik sorunsal (dolaysyla yabanclama) zellikle Buzul ann Virs (1984) adl romannda temel motiflerden biridir. Yine 1970lerde Ferit Edg de modernist izgide metinler retir. Hakkride Bir Mevsim (1977) adl romannda [gereklii] somut gerek yaamn renkleriyle dokunmu fantastik bir d dnyasnda yanstr Ferit Edg; Hakkrinin bir da kyn anlatrken, yaam kabuunun gizil yzndeki sakl soyut gerekleri de anlatyordur[] (Ecevit 2006: 88). Bu, yabanclamann farkl bir rneinin motif dzlemine tanmasdr. Fantastik tr iinde deerlendirilmesi gereken Latife Tekinin Sevgili Arsz lm (1983) adl roman da yabanclamann bir baka rneini motif dzleminde ele alr. Gerek ve bynn i ie getii bu romanda kyden kente g eden insanlar kente hep yabanc kalyorlardr. 1980 sonrasnda anlmas gereken bir dier yazar da Bilge Karasudur. Yldz Ecevite gre onun []romanlar, acl edebiyatn fantastik/stkurmaca/grotesk eleriyle oluturulmutur. Kulland dil ve titiz kurgusuyla Karasunun romanlar, modern Trk edebiyatnn en yetkin rneklerindendir. (Ecevit 2006: 90) zellikle Gece (1985) roman, iinde bir olayn yer almad, iletiimsiz/yalnz[yabanclam] insan anlatan4 bir metindir. 1980 sonrasnn en nemli yazarlarndan Hasan Ali Topta da modern insann kimlik kaybn tarada ele alr. Modernist ve postmodernist teknikleri baaryla kullanan yazar; yalnzlk, iletiimsizlik, kimlik sorunsal, yabanclama gibi izlekleri zellikle Glgesizler

A.g.y., s.90.

(1995), Kayp Hayaller Kitab (1999) ve l Zaman Gezginleri (1993)nde grotesk elerle birletirerek avangardist metinler retmitir. Son olarak Trk edebiyatnn fenomeni haline gelen Orhan Pamukun stkurmaca teknii ile oluturulmu, metinleraras dzlemde soluk alan romanlar[ndan ] (Ecevit 2006: 91) da sz etmek gerekir. Yazarn modernist ve postmodernist tekniklerle rettii hemen hemen tm romanlarnda (Pamukun ana izleklerinden), Dou-Bat sorunsal erevesinde, toplumsal yabanclamann baat bir motif haline geldii grlr.5 Btn bu genelleyici bilgiler gz nne alndnda yabanclamann, modern insann yaamnn hemen her alanna nfuz ettii karmn yapmak pek de zor deildir. Moderniteyle birlikte insann iine dt yalnzl, aresizlii, iletiimsizlii, korkular sanatna yanstmas da kanlmazdr. Bat edebiyatnda, yeni gereklik anlayyla, 20. yzyln balarnda ortaya kan ve edebiyatn ana kurgu esi haline gelen yabanclama; Trk edebiyatnda, gerek anlamda ancak 1970lerden sonra grlr ve modern Trk yazarlar tarafndan eitli grnmleriyle ele alnr. Kimi bu olguyu metninin merkezine yerletirir, kimi de onu yalnzca bir izlek olarak kullanr. Bu yeni kurmaca dnyada hibir ey kesin konturlaryla yer almaz; yeni sanat kendisine yabanc olan bir dnyay yabanclatrarak anlatr [] yazarn amac, okurunu yabanclatrp onun metne mesafe kazanmasn salamak, bylece onu, kendisine sunulmu bir gerei zmsemeye deil, metinden kendi gereini retmeye ynlendirmektir. (Ecevit 2005: 258259) Yabanclama probleminin zm ise yaad dnyay edebiyatla anlayan ve okuduu metinden kendine ait znel gerei/anlam reten okura kalmaktadr. nk yeni edebiyatn anlatcs okura zm sunmayan/k yolunu gstermeyen gvenilmez bir anlatcdr. KAYNAKA: EGE, Ufuk. Bat Kltrnde Yabanclamann Kkeni ve Yabanclama Kuramlar ve Yabanclama Asndan David Storeynin Edeb Konumu ve Hayat Felsefesi, Ankara niversitesi DTCF Yaynlar, Ankara: 2000. ECEVT, Yldz. Ben Buradaym(Ouz Atayn Biyografik ve Kurmaca Dnyas), letiim Yaynlar, stanbul: 2005.

Bu romanlardan yalnzca ilki, Cevdet Bey ve Oullar geleneksel/gereki roman izgisindedir.

ECEVT, Yldz. Edebiyatta Yabanclama ve Yabanclatrma, Virgl, S:14, s. 4547, stanbul: 1998. ECEVT, Yldz. Trk Romannda Postmodernist Almlar, letiim Yaynlar, 4. Bask, stanbul: 2006. HEINEMANN, F.H. Yabanclama ve tesi, (ev: Selahattin Hilav), A Dergisi, S:16, s.5, stanbul: Mays 1959. OKTAY, Ahmet. Yazn, Yabanclama ve Yabanclatrma, Virgl, S:16, s.3235, stanbul: 1999. ZEL, smet. Mesele: Teknik-Medeniyet-Yabanclama, dam Yaynevi, 3. Bask, stanbul: 1988. PAPPENHEM, Fritz. Modern nsann Yabanclamas, Phoenix Yaynevi, Ankara: 2002. SUNAT, Haluk. Yabanclama ve Birey (1), Birikim, S:84, s.6878, stanbul: Nisan 1996. TURAN, B. Umut. Kafka ve Yabanclam nsann Yazgs, Dirim, S:3, s.5054, stanbul: 1975.